Adabiy taʼlimda Zulfiya hayoti va ijodini yangi pedagogik texnologiyalar asosida oʻrganish

1Adabiy ta limda Zulfiya hayoti va ijodini yangiʼ
pedagogik texnologiyalar asosida o rganish	
ʻ
MUNDARIJA
Kirish
I bob. Zulfiya   hayoti   va   ijodini   ta’lim   bosqichlarida   o‘rganish
1.1. Zulfiya Isroilova   she’rlarini   o‘rganish   xususiyatlari
1.2. Umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda Zulfiya hayoti va   ijodini  
o‘rganish
II bob. Sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   Zulfiya   hayoti   va   ijodini  
o‘rganish   metodikasi
2.1. To‘garak       mashg‘ulotlarida   Zulfiya   lirikasini     o‘rganish   va   tahlil   qilish
2.2. Zulfiya   hayoti   va   ijodi   yuzasidan   tadbir   ssenariysini   tayyorlash   va  
uyushtirish
Xulosa
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati 2Kirish
Mavzuning   dolzarbligi.   Ilm-fan   va   texnologiyalarning   jadal   rivojlanishi,
global   dunyoda   raqobatning   ortishi   sharoitida   har   bir   davlat   va   jamiyatning   bu
jarayonda   raqobatbardoshligi   yoshlarning   intellektual   rivoji   hamda   ularning
iste’dodi   va   qobiliyatlarini   to‘liq   amalga   oshirishga   e’tibor   berishga   bog‘liq
bo‘ladi.   Shuning   uchun   bu   masala   har   doim   davlatlarning   uzoq   muddatli
rivojlanishini   ta’minlashga   qaratilgan   barcha   strategiyalarda   aks   ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishlari   bo`yicha   Harakatlar   strategiyasi   ham   bu borada   istisno   bo‘lmadi.
Mustаqillik   yillаridа   O‘zbеkistоn   Rеspublikаsidа   uzluksiz   tа’lim   tizimini
tаkоmillаshtirish,   uni   jаhоn   tа’limi   stаndаrtlаri   dаrаjаsigа   ko‘tаrish,   shахsni   hаr
tоmоnlаmа   bаrkаmоl   qilib   vоyagа   yеtkаzish,   shuningdеk,   mаlаkаli   pеdаgоg
kаdrlаrni   tаyyorlаsh   dаvlаt   siyosаtining   ustuvоr   yo‘nаlishlаridаn   biri   etib
bеlgilаndi.
Ayni   paytda   jamiyatda   rо‘y   berayotgan   ijtimoiy   о‘zgarishlarni   о‘z   kо‘zi
bilan   kо‘rib,   ularni   ongli   his   etadigan,   davrning   global   masalalari   xususida
mustaqil   fikrlovchi ijtimoiy-ma’naviy   faol   avlod shakllanmoqda.
Birinchi   Prezidentimiz   I.A.Karimov   ta’kidlaganidek,   «...ta’limdan   asosiy
maqsad bolalarga ilgarigidek bilim berish emas, bilim olishga о‘rgatishdir. Bunda
о‘quvchilar   passiv   tinglovchi   bо`lib   qolmay,   balki   bilim   olish   jarayonining   faol
ishtirokchisiga   aylanishi   kerak...   Agar   bolalar   erkin   fikrlashga   о‘rganmasa,
berilgan ta‘lim   samarasi   passiv bо‘lishi   muqarrar» 1
.
Istiqlol   yillarida   milliy   qadriyatlarga,   an’analarimizga,   shuningdek,   adabiy
merosimizga   bo‘lgan   e’tibor   yanada   kuchaydi.   Ajdodlarimiz   tomonidan   asrlar
mobaynida   yozib   qoldirilgan   bebaho   madaniy   merosimizni   o‘rganish,   ularning
mazmun-mohiyatini   anglash   va   kitobxonlarga   yetkazib   berish   g‘oyatda   muhim
ahamiyatga   egadir.   Endilikda   buyuk   shoirlar   ijodini   badiiyat   nuqtai   nazaridan
1
  Karimov   I.A.   Barkamol   avlod   - О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.   –T.:   О‘zbekiston, 1997. -
156-bet. 3o‘rganish   davlat   ahamiyatiga   molik   masala   darajasiga   ko‘tarildi.   Respublikamiz
Birinchi  Prezidenti  Islom  Karimov ta’kidlaganlaridek:  “Ma’naviyat  — insonning,
xalqning,   jamiyatning,   davlatning   kuch-qudratidir.   U   yo‘q   joyda   baxt-saodat
bo‘lmaydi. Nafaqat ko‘hna tarix, balki   yaqin tarix ham buning ko‘plab misollarini
beradi “ 2
.
Shu   o‘rinda   adabiyot   o‘qitish   vazifasiga   berilgan   ta’rifga   diqqat   qilaylik:
“...adabiyot   o‘qitishning   oldida   oddiy   o‘quvchidan   kitobxon   o‘quvchi   tayyorlash,
bolalarni   badiiy   so‘zdan   ta’sirlanadigan,   uning   jozibasini   his   qiladigan,   badiiy
asarni   taniydigan,   o‘qigan   asarini   tahlil   eta   biladigan   va   undan   o‘ziga   xos   xulosa
chiqarishga qobil, o‘zining qarashlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon va ta’sirli
ifoda   eta   biladigan   badiiy   asar   o‘qishni   birinchi   hayotiy   ehtiyojga   aylantirgan
o‘quvchi   shaxsini   shakllantirish   bosh   vazifa   sifatida   turadi” 3
.   Ta’rifni   bejiz
keltirmadik. Kishilik tarixidagi  mashhur shaxslar,  adiblargina emas, siyosatchilar,
aniq   va   tabiiy   fanlar   bo‘yicha   taniqli   olimlarning   aksariyati   bolalikdan   badiiy
adabiyotga   oshno   bo‘lganliklari,   “badiiy   so‘zdan   ta’sirlanadigan,   uning   jozibasini
his   qiladigan,   badiiy   asarni   taniydigan”   shaxslar   bo‘lganligi   hech   kimga   sir   emas.
XX   asr   o‘zbek       adabiyotida       Cho‘lpon,   A.Qodiriy   ,   A.Qahhor,
O.Yoqubov,   E.Vohidov,   A.Oripov       singari       shoir   va       yozuvchilar       qatorida
yuksak   is’tedod   sohibi   shoira   Zulfiya   asarlari   -   she’rlari   -   lirik   dostonlari   ham
akademik         litsey         hamda         umumta’lim         maktablari         adabiy         ta’limida
o‘qitilib   kelinmoqda.
Zulfiya   XX   asr   o‘zbek   lirikasining   yurik   namoyandalaridan   biridir.
Shoiraning   ijod   ufqi   keng,   badiiy   mushohadasi   o‘tkir,   ehtirosi   jo‘shqindir.
Zulfiya   she’riyati   hayotbaxsh   lirik   tuyg‘ularga,   yangi-yangi   fikrlarga,   chuqur
g‘oyaviy   mazmunga,   teran   hissiyotga,   ajoyib   obrazlarga,   rang-barang   tasviriy
vositalarga   boydir.
2
  Karimov   I.   Yuksak   ma’naviyat   -   yеngilmas   kuch.   -   T.: Ma’naviyat,   2008
3
  Йўлдошев   Қ.   Адабиёт   ўқитишнинг   илмий-назарий   асослари.1996,   42-бет. 4Zulfiya   she’riyatida   lirika   bilan   publitsistik   ruh   o‘zaro   chambarchas
bog‘langan.   Unda   hayotga,   insoniyatga,   ezgulikka   muhabbat   tuyg‘usi   ufurib
turadi.
Birinchi   Prezidentimiz   Islom   Karimov   Zulfiya   tavalludining   80-yilligi
munosabati   bilan   unga   yo‘llagan   tabrik   xatida   shoira   ijodiga   yuksak   baho
bergan   edi:”   Siz   zamonamizning   zabardast   shoiri   va   jamoat   arbobi   sifatida
O‘zbekistonning   jarangdor   ovozi   bo‘ldingiz,   deb   aytsak   aslo   mubolag‘a
bo‘lmaydi.   Jahon   minbarlarida   yangragan   she’rlaringiz   Sharq   ayolining   aqlu
zakosi,   fazlu   kamolidan   noyob   nishonadir…Siz   latif   ijodingiz   bilan   millionlab
kishilarga   ezgulik, muhabbat   va   sadoqatdan saboq   berdingiz…
Siz   Gulbadanbegim,   Zebuniso,   Uvaysiy,   Nodirabegim   kabi   Sharqning
buyuk   fozila   ayollari   boshlagan   an’analarni   boyitib,   yangi   pog‘onaga
ko‘tardingiz.   Mehribon   va   talabchan   ustoz   Zulfiyaxonimning   mahorat
maktabidan ko‘plab   yosh  iste’dodlar   bahramand   bo‘ldilar.
Istiqlol   ruhi   Sizni,   ijodingizni   yanada   yashartirib   yubordi.   Maftunkor
she’riyatingiz   yoshlik   nafasi   bilan   qayta uchqunlandi   ” 4
.
XX       asr       boshlarida       yuzaga       kelgan       jadidchilik       va         bu       oqimga
mansub       ma’rifatparvarlarning       ijodi       o‘z         davrining         adabiy-badiiy         va
ma’rifiy   hayotda   muhim   o‘zgarishlarni   yuzaga   keltirdi.
Mavzuning       dolzarbligi       shundan       belgilanadiki,   Zulfiyaning   hayot   va
ijod   yo‘lini   yoritish   bilan   birga   asarlarini   hozirgi   zamonaviy   pedagogik
texnologiya   asosida   yangi   dars   namunalarini   ko‘rsatib   berishdir.
Shoira   ijodiy   merosi   o‘z   davridan   to   shu   kungacha   adabiyotshunoslar,   so‘z
san’ati   ixlosmandlari   diqqat   markazida   bo‘lib   kelgan.   Zulfiya   hayoti   va   ijodi
metodistlar tomonidan alohida Kurs ishi  obyekti qilib olinmagan. Holbuki, shoira
hayoti   va   ijodini,   adabiy   merosini   o‘rganish   va   unda   ilg‘or   ta’lim
texnologiyalaridan,   samarali   usullardan   foydalanish   e’tiborga   molik   bo‘lgan
4  
Karimov   I.   Yuksak   ma’naviyat   -   yеngilmas   kuch.   -   T.:   Ma’naviyat,   2008. 5vazifalardan   biridir.   Shoira   badiiy   mahoratini   o‘rganish   uning   ijodiga   xos   nozik
qirralarini   anglashimizga   yordam   berishi   shubhasizdir.
Kur   ishida   Zulfiya   hayoti   va   ijodini,   uning   badiiy   mahoratini   o‘rganishga,
unda   ilg‘or   metod va   texnologiyalarni   amaliyotga   tatbiq etishga   harakat qildik.
Kur ishi maqsadi.   Zulfiya hayoti va ijodini ta’lim bosqichlarida o‘rganish,
ilg‘or texnologiyalardan foydalanish, lirikasini tahlil qilishda samarali metod, usul
va   texnologiyalarni   qo‘llashdan   iboratdir.
Kur ishining   vazifalari:
-   Zulfiya   hayoti   va   ijodinining   ta’lim   bosqichlarida   o‘rganish   yuzasidan   tahlil  
usullaridan foydalanish;
- Zulfiya   ijodiy   merosining   g‘oyaviy   yo‘nalishi   va   mavzu   ko‘lamini   o‘rganish;
- shoira   lirik   qahramoni   ruhiy   kechinmalari   tasvirini   tahlil   etish   va   o‘qitish  
texnologiyalarini   tatbiq   etish;
- Zulfiya Isroilovaning dostonnavis   sifatidagi faoliyatini   tahlil   etish   orqali
o‘quvchilarni   mustaqil   o‘qishga   o‘rgatish;
- Zulfiya   hayoti   va   ijodinining   ta’lim   bosqichlarida   o‘rganish   yuzasidan   sinfdan
tashqari mashg‘ulotlar tashkil   etish;
- Zulfiya   badiiy   mahoratining   o‘ziga   xos   qirralarini   tushuntirish;
- mavzu   yuzasidan   namunaviy   ochiq   dars   ishlanmasi   tayyorlash;
- o‘rganilgan   metodik   muammo   yuzasidan   xulosalar   chiqarish.
Kurs ishi    obyekti:
Adabiy   ta’lim   jarayonida   Zulfiya   hayoti   va   ijodini   o‘rganish.
Kurs ishi   predmetini   adabiy ta’lim jarayonida Kurs ishi   talqini va tahlili
uchun   DTSlari,   dastur   va   darsliklar,   o‘quv   qo‘llanmalar,   yangi   pedagogik
texnologiyalarning   amaliyotga   tatbiqi   tashkil   etadi.
Kurs ishi ning metodologik asosi va metodlari:   O‘zbekiston Respublikasi
birinchi   Prezidenti   Islom   Karimovning   milliy   g‘oya,   ma’naviy   qadriyatlarga
munosabat   va   ilm-fan   bilan   bog‘liq   fikr-qarashlari   ushbu   kurs   ishining
metodologik   asosini   tashkil   etadi.   Shuningdek,   Kurs   ishini   yozishda 6adabiyotshunos   hamda   metodist   olimlarimizdan   N.Karimov,   U.Normatov,
D.Quronov,   R.Qo‘chqorov,   B.Nazarov,   U.Hamdam,   B.To‘xliyev,   Q.Yo‘ldoshev,
M.Mirqosimova,   S.Matjonov,   Q.Husanboyeva,   T.Niyazmetovalarning   ilmiy   –
metodik   maqola   va   qo‘llanmalariga   tayandik.
Ishda   sharhlash,   izohlash,   qiyosiy   va   tahliliy   metodlardan,   ilg‘or
texnologiyalardan   foydalanildi.
Kurs ishning   tuzilishi   va   hajmi.
Kurs ishi ikki bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan
adabiyotlar   ro‘yxatidan iborat.   Ishning   umumiy   hajmi   39 sahifani   tashkil   etadi. 7I bob. Zulfiya   hayoti   va   ijodini   ta’lim   bosqichlarida   o‘rganish
1.1. Zulfiya Isroilova   she’rlarini   o‘rganish   xususiyatlari
Zulfiya   XX   asr   o‘zbek   she’riyatining   yirik   vakillaridan   biridir.   U   o‘zining
teran   falsafiy,   hassos,   fojiaviy   va   hayotbaxsh   realistik   ijodi   bilan   hozirgi   zamon
o‘zbek   she’riyatida   yangi   sahifa   ochdi.
Butun boshli jamiyatda faqat to‘kislik va go‘zallik haqida qalam tebratish urf
bo‘lgan bir  davrda yashagan  shoira Zulfiya ijodida, barcha zamondoshlari  singari
jamiyat   va   tabiat   go‘zalligini   tarannum   etuvchi   satrlar   bisyor.   Lekin   uning
xazinasida   umr   yo‘ldoshi   Hamid   Olimjondan   ayrilib   qolgan   davrda   qog‘ozga
“to‘k”ilgan,   “yig‘loqi”   degan   ta’naga   sabab   bo‘lgan   “dard”lari   o‘z   samimiyati
bilan   har   qanday   o‘quvchini   muvozanatdan   chiqaradi.   Shoira   ularda   qahramonini
she’rxonga   tuydira   bilgan,   uni   firoq   o‘tida   o‘rtangan   ma’shuqaning   dardlariga
chinakamiga sherik bo‘lishiga erisha olgan. Zulfiyaning hijron mavzusida  yozgan
“Sen   qaydasan,   yuragim”,   “Ne   baloga   etding   mubtalo”,   “Sensiz”   kabi   she’rlari,
tabiat   go‘zalligini   tarannum   etuvchi   “Oydinda”,   “Bog‘lar   qiyg‘os   gulda”   singari
bitiklari,   inson   taqdiri,   hayot   tashvishi   va   quvonchlariga   yo‘naltirilgan   “Nevara”,
“Men o‘tgan umrga”, “O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush”, “Lobar qizlarga” singari bir
qator   ash’orlari   u   yoki   bu   davrda   umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablari   “Adabiyot”
darsliklari tarkibidan   ham   o‘rin   olgan.
Ma’lumki, har qanday badiiy asarni, uning badiiyati va mazmun-mohiyati ne
chog‘lik   kuchli   bo‘lmasin   darslikka   kiritaverish   imkonsiz.   “Adabiyot”   darsliklari
uchun   tanlangan   materiallar   adabiy   ta’limning   maqsadiga   xizmat   qilishi,
tarbiyalanuvchining  yoshi, qiziqishlari, psixologiyasi  va intellektual  imkoniyatlari
darajasiga mos bo‘lishi, ayni zamonda o‘quvchini ma’naviy komillik sari etaklashi
lozim.   Qolaversa,   maktab   darsliklaridan   o‘rin   olgan   badiiy   namunalar   maxsus
didaktik   ashyolar   –   savol-topshiriqlar   ko‘magida   tahlilga   tortilsagina   kutilgan
natijani   berishi   mumkin.   Aks   holda   ular   shunchaki   axborot   sifatida   qolib
ketaveradi.   Badiiy   asar   asosida   tuzilgan   savol-topshiriqlar   esa   shu   matn
mazmuniga   berkitilgan,   o‘quvchi   diqqati   qaratilishi   lozim   bo‘lgan,   e’tibor   qilinib 8mohiyatiga   kirilgandagina   uning   ma’naviyatida   ma’lum   iz   qoldirishi   mumkin
bo‘lgan   detallarga   asoslanishi   kerak.   Bu   “Adabiyot”   darsliklari   mualliflari
zimmasidagi   eng   murakkab   vazifalardan   biridir.   Muallif,   avvalo   badiiy   matn
mazmuniga   singdirilgan   haqiqatlarni   o‘zi   ilg‘ashi,   ularni   o‘quvchining   yoshi,
intellektual   imkoniyatlari   darajasidagi   savol   yoki   topshiriqqa   aylantirishi   kerak
bo‘ladi.   Bu   oson   ish   emas,   albatta.
6-sinf   o‘quvchilari   uchun   mo‘ljallangan   “Adabiyot”   darsligida 10
  shoira
Zulfiyaning   “Nevara”,   “Bog‘lar   qiyg‘os   gulda”,   “Men   o‘tgan   umrga”   she’rlari
taqdim   etilgan.   “Zulfiya   she’rlari   haqida”   nomli   sal   kam   to‘rt   betlik   (umumiy
materialning hajmi, biografik ma’lumot va she’rlar bilan birga etti bet) munosabat
esa   butun   mamlakat   o‘quvchilarining   shoira   Zulfiya   ijodi   haqidagi   fikr-
mulohazalarini   bir   qolipga   solishga   xizmat   qiladi.   Ya’ni,   darslikdagi   mazkur
o‘quv materiali xuddi sovet davrida yaratilgan “Adabiyot” darsliklari mazmunidan
deyarli   farq   qilmaydi.   Zulfiya   she’rlari   tahliliga   bag‘ishlangan   mazkur   matnda
“Nevara”   she’rining   mazmuni   hikoya   qilib   berilgan   va   bu   bilan   she’rning   ta’sir
qudrati   butunlay   yo‘qqa   chiqarilgan.   Darslikdan   o‘rin   olgan   “Bog‘lar   qiyg‘os
gulda”   she’ri   tahlil   qilinib,   qat’iy   xulosalar   chiqarib   qo‘yilgan.   Axir   uning   tahlili
butunlay boshqacha bo‘lishi ham mumkin-ku! Badiiy matnga har bir she’rxon o‘z
nazari bilan yondashadi, unda o‘zi istagan narsani ko‘radi, o‘zicha tahlil qiladi. Bu
ish zamonaviy tarbiyashunoslik talablariga zid bo‘lib o‘quvchilarni o‘ylamaslikka,
o‘zgalarning   fikrini   ko‘r-ko‘rona   takrorlashga   o‘rgatib   qo‘yadiki,   bugun   mustaqil
mamlakatga,   millatga   bunday   fikrsiz   tanballarning   keragi   yo‘q.   Shoiraning
darslikdan   o‘rin   olgan   “Men   o‘tgan   umrga”       she’ri   xususida   gapirilarkan,   asar
matni   asosida   umumiy   tarzda   xulosa   chiqarib   qo‘ya   qolingan.   Bir   umrni   Hamid
Olimjonsiz   yashab   o‘tkizgan   shoiraning   o‘tgan   umriga   achinmay   qo‘ygani
sabablari   aralashtirib   yuboriilgan.   Shoiraning   o‘tgan   umriga   achinmasligi   bilan
bog‘liq   detallar   nazardan   chetda   qolgan.   Bu   holat   o‘quvchilarni   ham   muhim   bilan
10
  Ahmedov   S.,   Qo‘chqorov   R.,   Rizayev   Sh. Adabiyot.   6-sinf   uchun darslik.   –   Т.:   Ma’naviyat, 2013. 9nomuhimning   farqiga   bormaslikka,   oqibatning   sabablarini   ko‘rmaslikka   o‘rgatib
qo‘yishi   mumkin.   Aslida,   “Zulfiya   she’rlari   haqida”   nomli   matndagi
mulohazalarni, ya’ni o‘quvchilar diqqatini qaratish lozim deb topilgan jihatlarning
barchasini   savol   va   topshiriqlarga   aylantirib,   tarbiyalanuvchilarni   har   xil   yo‘llar
bilan   shu   haqiqatlar   sari   borishlariga   sharoit   yaratilganida   adabiy   ta’limning
maqsadiga, ya’ni ma’naviy komillik sari yuz tutgan avlodni tarbiyalash maqsadiga
muvofiq ish   qilingan   bo‘lardi.
Zulfiya ijodi bilan tanishuvga bag‘ishlangan “Rangin tuyg‘ular” mavzusining
so‘ngida   berilgan   savol   va   topshiriqlarda   ham   bir   oz   g‘alizliklar   mavjud.
Ma’lumki,   maktab   adabiy   ta’limi   adabiyotshunos,   shoir   yoki   yozuvchi
tayyorlashga emas, ma’naviy komillik sari yuz burgan odam tarbiyasiga qaratilgan.
Ertaga   vrach,   haydovchi,   injener-dasturchi   yoki   bankir   bo‘ladigan   kelajak   avlod
uchun   asarlarning   g‘oyasini   topish,   ularning   tarbiyaviy   ahamiyatini   tushuntirib
berish yoki o‘quvchining o‘zi ko‘rmagan “Aziz tuyg‘ular” turkumi haqida gapirib
berish   emas,   matnda   ifodalangan   insoniy   tuyg‘ularni   his   qilish,   o‘zgani   tuyish
asnosida  o‘zligini  anglash  hissini  shakllantirish muhimroq. Shakllanib kelayotgan
har   bir   alohida   shaxsning   ko‘ngliga   ma’naviy   kamolot   sari   intilish   tushunchasini
singdirish   zarurroq.  Adabiy   ta’limning,   u  ta’limning  qaysi   bosqichida   bo‘lishidan
qat’i   nazar   va   boshqa   o‘quv   fanlaridan   farqli   ravishdagi   vazifasi   mana   shulardan
iborat.   Shu   bois   darsliklarning   didaktik   ashyolarini   yaratishda   adabiy   ta’lim
vazifalaridan   uzoqlashmaslik   maqsadga muvofiqdir.
She’riy   asar   bir   kishining   –   shoirning   olamni   o‘ziga   xos   ko‘rishi   natijasida
yuzaga kelgan hosiladir. Hamma gap shu o‘ziga xos qarash va ko‘rishni anglab, his
qilib   etishda   xolos.   Ana   shu   konkret   bitta   odamga   tegishli   tuyg‘ular,   hissiyotlar
ayni paytda butun insoniyatga, hamma odamlarga bir xilda alog‘adorligini anglash
she’rni   his   qilishdagi   birinchi   qadam,   dastlabki   odim   bo‘ladi. 10“She’riy   asarni   anglash,   undagi   muallif   ko‘zda   tutgan   niyatni,   maqsad   va
vazifalarni tushunib etish, she’r g‘oyasinig mag‘zini chaqish uni o‘qishdan, yanada
aniqrog‘i   ifodali   o‘qishdan   boshlanadi” 11
.
Imkoni   bo‘lsa,   she’riy   asarni   professional   aktyorlar,   taniqli   so‘z   ustalari,   o‘rni
bilan   esa   ularning   musiqa   yordamidagi   ijrosidan   foydalanish   maqsadga   muvofiq
bo‘ladi.
Zulfiyaning   maktab   “Adabiyot”   darsliklaridan   o‘rin   olgan   she’rlaridan   bir-
ikkitasini   tahliliga   tortsak.   Zulfiya   qalamiga   mansub   “Sen   qaydasan,   yuragim”
she’ri ayriliqda qolgan oshiq dil iztiroblarining eng mukammal ifodasidir. She’rni
avval o‘qituvchining o‘zi ifodali o‘qib berishi shart. So‘ngra undagi har bir detalga
o‘quvchilarning   diqqati   qaratiladi,   ya’ni   savol-topshiriqlar   ko‘magida   birgalikda
tahlil   qilinib  matn  mohiyatiga  kirib  boriladi.  Unda  ifodalangan  firoq  dardi,  uning
zalvori,   ishq   qudrati   va   oshiq   iztiroblari birgalikda   kashf   qilinadi.
She’rning   dastlabki   bandi   tahlil   uchun   alohida   o‘qib   eshittiriladi:
Qalb bo‘lganda 
yiroqda   Iroda ekan   ojiz.
Do‘stlar ham ko‘p 
atrofda,   Ammo   men  
yakka-yolg‘iz...
Shoiraning   hayoti   haqida   ma’lum   tasavvurga   ega   bo‘lgan   o‘quvchilar   gap
nimada   ekanini   darhol   anglaydilar,   albatta.   Mazkur   band   mazmuni   yuzasidan
o‘qituvchining:   “ Bunday   katta   ayriliqda   irodaning   ojizligini   qanday   tasavvur
qilasiz? ”   degan   savoli   o‘quvchilarni   o‘ylashga   undaydi.   Ma’lumki,   o‘lim   –   har
qanday   ayriliqdan   og‘irroq   hodisa.   Bu   judolikning   chorasi   ham,   oxiri   ham   yo‘q.
Bunday firoqqa mubtalo bo‘lgan oshiqning yagona quroli – sabr. Sabr qilish uchun
esa   odamga   juda   katta   kuch,   qudratli   iroda   kerak   bo‘ladi.   Bunday   kuchni   odam
faqat Allohdan so‘rashi mumkin. Tinimsiz mehnat bilan bir oz chalg‘ishi mumkin,
albatta. Iroda ojizlik qilganida odam, ko‘pincha alamini yig‘idan oladi. Yig‘i ham
odamga   bir   oz   ruhiy   madad   beradi,   ko‘nglini   bo‘shatadi.   Yig‘i   iroda   zaifligi 1111
  To‘xliyev   B.   Adabiyot o‘qtish   metodikasi.   –T.:   Bayoz,   2010.83-   bet. 12belgilaridan   biri.   O‘quvchilar   inson   irodasi   zaifligining   yana   boshqa   belgilarini
ham   topishlari   mumkin.   Bu   borada   o‘qituvchi   ularga   erk   berishi   kerak   bo‘ladi.
O‘quvchilarning   diqqati   bandning   navbatdagi   ikki   misrasida   ifodalangan
qarama-qarshilikka   qaratiladi:   “ Nega   atrofi   to‘la   do‘st   bo‘la   turib   ma’shuqa
yakka-yozg‘iz?   Buni   qanday   tushunish   mumkin? ”   Oshiq   qalb   uchun
ma’shuqdan   boshqa   hammasi   bekor.   Uni   atrofidagi   hamkasblar,   yor-jo‘ralar,
farzandlar, qaridosh-urug‘, qolaversa, ish bir oz chalg‘itishi mumkin. Lekin ko‘ngil
o‘z   mahramini   qumsayveradi,   qumsayveradi.   Ma’shuqa   shuning   uchun   o‘zini
yolg‘iz   sezadi.   14-15   yoshli   o‘smirlarning   ba’zilari   bunday   tuyg‘uni   ilg‘ashlari
mumkin,   ayrimlari   yo‘q,   albatta.   Lekin,   ularning   barchasi   qahramonni   anglashga,
uning   ruhiy   iztiroblarini   tuyishga   urinib   qo‘radilar.   Bu   adabiy   ta’limdagi   eng
muhim   jihat.
O‘qituvchi   tarbiyalanuvchilari   diqqatini   she’rning   keyingi   misralaridagi
“ Birdan   qalbim   keksarib,   Qon   ham   qochdi   yuzimdan ”   satrlariga   qaratib   quyidagi
savolni   beradi:   “ Nima   deb   o‘ylaysiz   odamda   shunday   holat   bo‘lishi
mumkinmi?   Yoki   bu   shoiraning   she’rdagi   mubolag‘asimi? ”   Ma’shug‘ini
sog‘ingan   oshiq   qalb   uning   bu   yorug‘   olamda   yo‘qligini   tuyganida   ruhiyatida
bo‘shliq,   tushkunlik   paydo   bo‘lishi   tabiiy.   SHunday   vaziyatga   tushib   qolgan
ma’shuqaning   xayolan oshiq izidan ketishi, u bilan suhbatlashgisi  kelishi, aytajak
so‘zlarining,   xasratlarining   ko‘pligi   –   yig‘ilib   qolgani,   dildosh,   hamfikr   do‘stga
muhtojlik   tasviri   juda   ham   samimiy,   rost.   Ruhan   shunday   holatda   bo‘lgan   odam
shodlik va baxtni kuylashi mahol. Lekin jamiyat undan boshqacha kuylashni talab
qilgan:   “Yig‘laysan   deb   do‘stlarim   Ta’na   qilar.   Netay   men?”   O‘qituvchi   shu
satrlarni   o‘qib   berib:   “SHoira   yig‘lamasligi   mumkinmidi?”   degan   savolni   o‘rtaga
tashlashi   mumkin.   Bu   juda   jo‘n   va   birgina   “yo‘q”   degan   so‘z   bilan   javob   berish
mumkin   bo‘lgan   savoldek   tuyuladi.   O‘sha   “yo‘q”ni   asoslash   talab   qilinsa,   ya’ni
“Nega   shunday   deb   o‘ylaysiz?”   degan   yordamchi   savol   o‘rtaga   tashlansa,
o‘quvchilar   o‘ylanib   qolishlari   tabiiy.   Adabiy   ta’limda   fikr   aytishdan   ko‘ra   uni
asoslash   muhimroq   sanaladi.   Shu   tariqa   millatning   shakllanib   kelayotgan   yosh 13avlodini   fikrlashga,   o‘zgani   his   qilishga,   shu   orqali   o‘zligini   anglashga   o‘rgatib
boriladi.
Shundan   so‘ng   o‘quvchilarning   e’tibori   keyingi   banddagi   dastlabki   ikki
misraga   qaratiladi:   “ Nima   deb   o‘ylaysiz,   “ Sovush   bermaydi   menga   YOqib
ketganing   olov”   misralarida   qanday   olov   haqida   so‘z   borayotir? ”   Muhabbat
atalmish tuyg‘u haqida u yoki bu darajada tasavvurga ega bo‘lgan o‘smirlar o‘ylab
ham   o‘tirmay   javob   beradilar,   albatta.   Lekin,   bu   o‘rinda   o‘qituvchining   vazifasi
tarbiyalanuvchilari   e’tiborini   ishq   atalmish   tuyg‘uning   darajasi   va   qudratiga
qaratishdan   iborat   bo‘ladi.   Buning   uchun   o‘quvchilar   shoiraning   iztiroblarini,
ko‘nglidan   kechayotgan   og‘riqlarni   his   qilishga   urinib   ko‘rishlari   o‘rinli   bo‘ladi.
Har holda o‘qituvchi ularni shunga yo‘naltirishi kerak. Bu satrlar shunchaki so‘zlar
majmuasi   emas,   balki   oshiq   ko‘ngilning   qog‘ozga   to‘kilgan   dardi   ekanini
anglatishga   urinib   ko‘rishi   maqsadga   muvofiqdir.   Shu   bandning   keyingi   ikki
misrasida   o‘rtaga   tashlangan   “o‘lim”   deb   atalmish   g‘ovning   qanchalar   alamli
ekani,   ayni   zamonda   u   ma’shuqaning   o‘z   oshig‘i   bilan   birlashish   uchun   yagona
yo‘l   ekani   o‘quvchilarning   ko‘nglini   larzaga   solishi   mumkin.   Faqat   buni   ularga
shunday   anglata   bilish   o‘qituvchining   vazifasi.   SHu   tariqa   o‘quvchilar   so‘z
qudratini,   uning   inson   hayotidagi   o‘rnini   bir   chimdim-bir   chimdimdan   tuyib
boradilar.
Oxirgi   bandning:
Ishqqa maskan 
yuragim,   Topib ber deb 
qistaydi.   Nima   qilay,  
berahm   —
Ruhim   seni   istaydi
so‘nggi   ikki   misrasida   qo‘llanilgan   “berahm”   so‘zi   kimga   yoki   nimaga
qaratilganiga   ham   o‘quvchilarning   diqqatini   tortish   o‘rinli   bo‘ladi.   Bu   masala
ustida ishlaganda o‘quvchilarning diqqati ham shaklga, ham mazmunga qaratiladi.
Kimdir   uni   oshiqqa   qaratilgan   deyishi,   uning   undalma   vazifasini   bajarayotganini,
bunda   “nima   qilay”dan   keyingi   vergulga   asoslanish   mumkinligini   aytishi,   yana 14kimdir  “berahm”dan keyingi  tirega tayanib uni  ruhga daxldor  ekanini  isbotlashga
urinishi   tabiiy.   Har   ikki   holatda   ham   o‘quvchilarning   o‘z   xulosalarini   asoslash
uchun   topgan   dalillari   muhim.   Agar   bu   borada   fikr   aytisholmasa,   bu   masalani
ochiq   qoldirgan,   keyingi   darsgacha   o‘ylab   ko‘rish,   uyda   kattalar   bilan
maslahatlashib   boqish   topshirig‘ini   berish   lozim.   Hech   qachon   o‘qituvchi   o‘z
fikrini   aytib   berishi   mumkin   emas.   O‘quvchiga   kashf   etish,   o‘z   kashfiyotidan
lazzatlanish   imkoniyatini   berish   kerak.   Bu   uni   yangi-yangi   kashfiyotlar   sari
etaklaydi.   Bu   odamga   xos   bo‘lgan   tabiiy   xususiyat   bo‘lib   u   insonni   yuqoriga
etaklaydi.   O‘qituvchining   vazifasi ham   shu   emasmi!?
Endi   yuqoridagi   darslikdan   o‘rin  olgan   “Men   o‘tgan  umrga”   she’ri   xususida
ikki   og‘iz   so‘z.   Darslikda   mazkur   she’rga   daxldor   birgina:   “Men   o‘tgan   umrga”
she’ridagi lirik kayfiyatni qanday izohlagan bo‘lar edingiz?” degan savol berilgan
xolos. Hamon biror badiiy matn darslikka kiritildimi, o‘qituvchi-o‘quvchilar uning
matni   ustida   ishlashlari   kerak.   Darslikda   buning   uchun   zarur   bo‘lgan   didaktik
ashyolar   keltirilgan   bo‘lishi   shart.   “Adabiyot”   darsligiga   badiiy   matn   shunchaki
xabardor   qilib   qo‘yish   uchun   kiritilmaydi.   Asar   tahlilga   tortilib,   tarbiyachi   va
tarbiyalanuvchilar   hamkorligida   uning   mohiyatiga   kirilmas   ekan   u   kitob
sahifalarida shundog‘icha qolib ketaveradi. “Men o‘tgan umrga…” she’rining bitta
taxminiy   tahlili   quyidagicha.
O‘qituvchi   avval   she’rni   o‘zi   ifodali   qilib   o‘qib   beradi:
Hayot   kitobimni   bexos   varaqlab,
Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim.  
Tabassum o‘rnida kuldim charaqlab,  
Suyish   kerak   bo‘lsa   –   telbacha   suydim.
Kiyganim ipakmi, chitmi yo kimxob,  
YUrak boyligidan qilmabman parvo.  
Meni og‘ushlagan hayot naq oftob,  
YAngi   qo‘shiq   talab   unda   har   saboh. 15Men   o‘tgan   umrga   achinmay   qo‘ydim,
Hech kimda ko‘rmayman umrimga 
o‘xshash:   Suydim,
Erkalandim
,   Ayrildim,  
Kuydim.
Izzat nima bildim.  
Shu-da,   bir   yashash!
12
So‘ngra   o‘quvchilari   e’tiborini   birinchi   bandning   keyingi   ikki   misrasi:
“Tabassum o‘rnida kuldim charaqlab, Suyish kerak bo‘lsa – telbacha suydim”   ga
qaratiladi   va   “ Shu   satrlar   mazmuniga   tayanib   shoiraning   o‘tgan   umriga
achinmay   qo‘ygani   sabablarini   aniqlang ”   topshirig‘ini   beradi .   Gap   shundaki,
o‘quvchilar darslikdagi shoira Zulfiya haqidagi biograqik matndan o‘qib bilganlari
qanchalik   haqiqat   ekanini   o‘zlari   uning   bitiklariga   asoslangan   holda   anglab
etishlari   kerak.   Odamning   yozganlari,   ko‘pincha   uning   shaxsiyatini   ochib   beradi.
Faqat   she’rxon   yozilganlarning   mohiyatiga   kira   bilish   kerak.   O‘quvchini   bunga
to‘g‘ri   tashkil   qilingan   adabiyot   darslari   o‘rgatadi.   Ma’lumki,   insonga   Alloh
tomonidan   berilgan   ne’matlarning   eng   oliysi   –   sevish-sevilish.   Hayot
ne’matlaridan   imkon   qadar   ko‘proq   lazzatlanib   yashash.   She’r   muallifi   bir   inson
sifatida   har   ikkisiga   ham   munosib   topilgan.   “Tabassum   o‘rnida   charaqlab”   kula
oladigan   darajada   baxtli   bo‘lgan,   majnunsifat   sevgan,   shunga   yarasha   sevilgan.
Hayotida  baxtdan  mast   bo‘lib  yashagan  inson   uchun  moddiy  narsalarning   ko‘pda
ahamiyati   yo‘q.   Shaxsiy   hayotdagi   ma’naviy   to‘kislik   va   baxt   mahsuli   o‘laroq   u
har   tongda   insoniyatga   yangi qo‘shiq hadya   etib   yashadi. 161.2. Umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda Zulfiya hayoti va ijodini
o‘rganish
So‘z   san’atkorlari   o‘z   xalqining   elchisidir.   Ular   inson   fazilatlarini,   orzu-
armonlarini   o‘z   o‘quvchisiga,   o‘z   muxlislariga,   kelajak   avlodlarga   еtkazib
beradilar.O‘zbek   xalqining   sevimli   shoirasi   Zulfiya   ham   ana   shu   toifaga   kiruvchi
ijodkorlardan   biridir.
Chunki,   uning   sermazmun   sh’riyatida   xilma-xil   hayotiy,   insoniy   tuyg‘ular,
fikrlar,   g‘oyalar   ifodalanadi.   Shu   bois,   uning   she’riyati   o‘z   muxlislarini   rom   etib
kelgan.   Ayniqsa,   maktab   o‘quvchilari   bu   shoiraning   nomini   yaxshi   bilishadi.   6-
sinf   darsligidagi   Zulfiya   haqidagi   mavzu   ularni   yana   shoira   haqidagi
taassurotlarini kengaytirishda katta ahamiyatga   egadir.   Bu mavzuga   ajratilgan vaqt
2 soatni   tashkil   etgan   bo‘lib,   shoira   haqidagi   ma’lumotga   uning   ayrim
she’rlarining tahiiliga   bag‘ishlangan.
Ajratilgan   vaqt   qisqaligini   inobatga   olib,   mashg‘ulotni   o‘quvchilarning
shoira   haqidagi   mustaqil   ma’lumotlarini   aniqlash   orqali,qisqacha   tarjimayi   holi
haqida   ma’lumot   berishi   mumkin.
Ma’lumki,   shoira   haqida   televideniyada   ko‘rsatuvlar   namoyish   qilingan.
Suratlari asosida foto albomlar yaratilgan. Dastlabki suhbatni ko‘rgazmali qurollar
asosida   o‘tkazish   maqsadga muvofiqdir.
Chunki   o‘quvchilarning   shaxsiy   ma’lumotlari,   vaqtni   iqtisod   qilish
imkonini beradi. Suhbat orasida Zulfiyaning o‘zi yozgan «Hayot varaqlari» nomli
xotirasidan parchalar o‘qib berish orqali shoiraning tarjimayi holi haqida ma’lumot
berish mumkin. 17Zulfiya   o‘z   xotirasini   «Mening   bolaligim...   Toshkentning   mahallalaridan
birida   o‘tgan»   -   deb   boshlaydi.   Shundan   so‘ng,   bolalik   davrining   eng   muhim
o‘rinlariga,   xususan   uning   hayotida   o‘chmas   iz   qoldirgan   onasi   haqida   so‘z
yuritadi.   Otasi   haqida,   akalari   haqida,   ular   bilan   bo‘lgan   o‘zaro   munosabatlari
haqidagi xotiralarini ta’sirli hikoya qiladi, o‘z mehr-muhabbatini, hurmatini bayon
qiladi. Bu ma’lumotlar shoiraning yuksak ma’naviy siymosini ochib berishi  bilan
muhim ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Shu bilan bir qatorda uning qanday
oilaviy   sharoitda   tarbiyalanganligini   o‘quvchilar   bilib   oladilar.   Zulfiya   bilim
yurtiga   o‘qishga   kirgach,   hayotining   boshqa   sahifasiga   duch   kelganligini   hikoya
qiladi. Hayotning  bu sahifasi   esa,  u yashagan   davrning ijtimoiy-siyosiy  voqealari
bilan   bog‘liq,   o‘sha   davra   yollarining   taqdirlari   bilan   bog‘liq   lavhalardan
iboratdir 15
.
Shoiraning   6-sinf   darsligiga   kiritilgan   she’rlarining   yaratilish   tarixi   bilan
bog‘liq   lavhalarni   ham   o‘z   xotirasida   ishora   qilib   o‘tadi.   Ma’lumki,   shoiraning
«Ko‘rganmiding   ko‘zlarimda   yosh»,   «Bahor   keldi   seni   so‘roqlab»   kabi   she’rlari,
ustozi, do‘sti, umr yo‘ldoshi Hamid Olimjon xotirasiga bag‘ishlan- gandir. Zulfiya
o‘z   xotirasida   mazkur   she’rlarning   yaratilish   tarixini   ochib   beruvchi   muhim
mulohazalarni keltiradi. U «Hamid Olimjon mening uchun talabchan ustoz, mehrli
do‘st   edi.   She’rlarimni   ilk   bor   hayajondan   titrab   unga   o‘qirdim.   U   ayovsiz   tahrir
etardi. Yillar o‘tdi, yillarning biri bilan qo‘shilib, Hamid Olimjon ham ketdi. Endi
men   satrlarimga   uning   nigohi   bilan   qarashga   o‘rgandim»   -   (qarang:   «Hayot
varaqlari»)   deya   hikoya   qiladi.   Zulfiya   o‘z   xotirasida   yillarni,   sanalarni
keltirmaydi. Bu ma’lumotlami dars jarayonida, «Zulfiya hayoti va ijodida muhim
sanalar» nomli jadval asosidagi  ko‘rgazmali qurol bilan o‘quvchilarni tanishtirish
mumkin.   Yoki   Zulfiya   ijodini   maktabda   o‘rganish   bilan   bog‘liq   uslubiy
qo‘llanmalardan foydalanish   lozim 16
.
15
  S.Ahmedov   va   b.Adabiyot.   6-sinf   o’qituvchilari   uchun   uslubiy   qo’llanma.   –Toshkent:   Ma’naviyat,   2005.  
127 –bet.
16  
Т .   Абдукаримов .   Мактабда   Зулфия   ҳаёти   ва   ижодини   ўрганиш.   –Тошкент:   Ўқитувчи,   1978;   Ҳ .   Ҳасанова .  
Мактабда   Зулфия   ижодини   ўрганиш. –Тошкент:Ўқитувчи,   1991;   Зулфия .   Куйларим сизга. –Тошкент,   1965. 18II   bob. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda Zulfiya hayoti va ijodini
o‘rganish   metodikasi
2.1. To‘garak   mashg‘ulotlarida   Zulfiya   lirikasini   o‘rganish   va   tahlil
qilish
To‘garakda   o‘quvchilar   o‘zlarini   qiziqtirgan   yangiliklar   bilan   tanishadilar.
Ularni   qiziqarli,   jonli   bo‘lishiga   harakat   qilish   kerak.   To‘garak   a’zolarining   yosh
xususiyati, bilimi, iqtidorini e’tiborga olib reja tuziladi va har bir to‘garak rahbari
shu to‘garakning xususiyatini aniqlagan   holda   ish yuritadi.
Adabiyot va adabiy o‘qish mashg‘ulotlariga aloqador bo‘lgan to‘garaklar asosan
3   turlidir.
1. Adabiy   – ijodiy   to‘garak.
2. Drama   to‘garagi.
3. Ifodali   o‘qish   va   badiiy   ijod to‘garagi.
Ma’lumki   bu   uch   to‘garak   ham   o‘quvchilarning   bilim   doirasini
kengaytiradi, adabiyotdan yanada ko‘proq ma’lumot olishini, o‘z ustida ishlashni,
ijodga   ilhomlantirish   uchun   xizmat   qiladi.   Shu   sababdan   mazkur   to‘garaklarning
maqsad va   vazifalari nuqtada birlashadi.
To‘garakda   o‘quvchilar   o‘zlarini   qiziqtirgan   yangiliklar   bilan   tanishadilar.
Ularni   qiziqarli,   jonli   bo‘lishiga   harakat   qilish   kerak.   To‘garak   a’zolarining   yosh
xususiyati, bilimi. iqtidorini e’tiborga olib reja tuziladi va har bir to‘garak rahbari
shu   to‘garakning xususiyatini   aniqlagan   holda   ish yuritadi.
Drama   to‘garagiga   rahbarlik   qiladigan   o‘qituvchi:   dramatik   asarlarning
xususiyatlarini   egallagan   va   ma’lum   darajada   aktyorlik   san’atidan   ham   xabardor
bo‘lishi,   o‘quvchilar   oldida   biror   –   bir   personajning   harakat   va   nutqini   odat   va
xarakterini ko‘rsatib   bera   ololadigan   bo‘lishi   lozim.
Adabiy-ijodiy to‘garak rahbarida esa adabiyot asarlarini tahlil etish, nazariy
bilim   berish   va   ijod   ishidan   ham   xabardor   bo‘lsa,   va   o‘z   ijodidan   o‘quvchilarga
manzur   qila   oladigan   bo‘lsa,   mazkur   to‘garaklar   obro‘si yanada   oshadi.   .
To‘garak   mashg‘ulotlari   bir   oyda,   bir   yoki   ikki   marta   o‘tkaziladi.
Mashg‘ulotlar   oddiy   sinfda   emas,   balki   maktab   adabiyot   kabineti   maktab   sahnasida 19o‘tkazilgani   ma’qul.   Mashg‘ulot   o‘tkaziladigan   joyning   tashqi   ko‘rinishi   ham
o‘quvchilar   ruhiyatiga kuchli   ta’sir   qiladi /   portretlar,   asarlari   bilan bezab.
Mashg‘ulotlar   mavzusini   xilma-xilligi   ishning   mazmuniga   o‘quvchilarning
qiziqishlariga ta’sir etadi.
Bir   yillik   mashg‘ulot   uchun   tuzgan   reja   o‘z   navbatida   dastur   materiallari
asosida adabiyot va adabiy o‘qish yuzasidan o‘quvchilarga beriladigan ma’lumotni
boyitish   va   kengaytirishda,   ayniqa   drama   va   adabiy-ijodiy   to‘garaklar
ahamiyatlidir.
Adabiy   –   ijodiy   to‘garaklar.   Mazkur   to‘garakning   mashg‘ulotlari   2   xil
xarakterga   egadir.   Mashg‘ulotning   bir   xili   sinfda   olingan   bilimni   mustahkamlash
va   to‘ldirishga,   adabiy   asarlar   yoki   ayrim   yozuvchilarning   ijod   yo‘li   bilan
tanishishga   qaratilsa,   ikkinchi   bir   xili   o‘quvchilarning   mustaqil   ravishda   olib
boradigan   ijodiy   ishlarini   o‘stirish   va   unga   rahbarlik   qilish,   yo‘llanma   berishga
qaratilgan   bo‘ladi.   Buning   yaxshi   tomoni   shundaki,   o‘quvchilar   bir   mashg‘ulotda
biror   yozuvchinig   asarini   tahlil   qilsalar,   ikkinchi   mashg‘ulotda   xuddi   shu   asosda
to‘garak a’zolari tomonidan yozilgan she’r va hikoyalarni tahlil qiladilar. Olingan
nazariy   bilimlar   va   asarning   badiiy   xususiyatlari,   ma’naviy   va   madaniy   san’atlar
haqida   bilimlari   yuzasidan   hosil   qilgan   malakalarini   o‘z   asarlari   muhokamasiga
ham   tatbiq   qiladilar.   Xuddi   shu   yo‘sinda   o‘tkazilgan   mashg‘ulot   natijasida
o‘quvchilarda adabiy   asarlar   o‘qishga   havas   uyg‘onadi.
To‘garakning   vazifasi   va   maqsadi   esa   o‘quvchilarning   qiziqishini
tarbiyalashdan   ularga   sistemali   ravishda   ko‘rsatma   berib   borishdan   iborat
bo‘lmog‘i   lozim.
Mustaqil   ijodiy   ishlar   albatta   nuqsonli   bo‘ladi.   Bu   ishda   juda   ehtiyot
bo‘lmoq   kerak.   Rahbar   to‘garak   a’zosini   bezdirib   qo‘ymasligi,   tahlil   va   tuzatish
jarayonida   bosiqlik   bilan,   ilmiy   nuqtai nazardan yondoshmog‘i   lozim.
Ijodiy   mustaqil   ishlarni   tahlilda   kichik   hajmli   asarlarni   ayniqsa   she’rlarni
doskaga yozish, va doskada tushuntirib berish lozimdir. Bularni proektor vositasida
olib   borilsa   yanada   yaxshi.   Umumiy   muhokamada   to‘garak   a’zolari   o‘z   fikrlarini 20aytadilar.   O‘qituvchi   rahbarlgida   shu   ish   nuqsonlarini   tuzatib   chiqish,   kelgusida
qanday   yozish   yo‘llarini   ko‘rsatish,   tahlil   qilingan   asarlarni   gazeta   va   jurnallarda
nashr qildirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. Taqrizlar yozdirish, tinglash va muhokama
yakunlanadi,   yutuq va   kamchiliklarni tuzatish yo‘llari   ko‘rsatib   beriladi.
Drama   to‘garagi   –   o‘qunchilarning   adabiyotga,   ayniqsa   dramatik   asarlarga
bo‘lgan qiziqishlarini   tarbiyalash   vositasidir.
Xususiyatlari: to‘garak a’zolari oldiga qo‘yiladigan talablarning xarakteridan
kelib   chiqib,   to‘garak   a’zolari   adabiyot   nazariyasi,   badiiy   asarni   tahlil   qilish
yo‘llari, janrlar va ularning xususiyatlari, tuzilishi va ishlari bilan tanish bo‘lishlari
lozim.   To‘garakka   qiziquvchi   havaskorlar   to‘planadi.   Mashg‘ulotlar   sinfda   va
sinfdan   tashqari   o‘qiladigan   materiallar   asosida   mashg‘ulot   rejasi   tuziladi.
To‘garakning   eng   muhim   bosqichlaridan   biri   asarni   sahnaga   qo‘yishga
tayyorgarlik   davridir.   Bu   davrda   o‘quvchilar   asarning   maqsadi,   badiiy   xususiyati
va   uni   o‘qish   texnikasi   bilan   tanishadi.   Muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   narsa
repertuardir.   Har   qanday   sahna   asarlarini   emas,   balki   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega
bo‘lgan,   o‘quvchilarda   mehr-shavqat,   muhabbat,   vatanparvarlik   ruhini
tarbiyalaydigan,   ularning   hayotlariga   yaqin   turgan   asarlarni,   o‘quvchilarga   tanish
bo‘lgan   yozuvchilarning asarlarini   ishlab   chiqilsa   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.
Drama   to‘garaklarda   mashg‘ulotning   yana   bir   turi   adabiy   montajlardir.
Tanlangan   mavzuni   yoritish   uchun   turli   asarlardan   kerakli   epizodlarni,   she’riy
parchalar,   ashulalar kiritiladi.
To‘garak   a’zolari   nazariy   malakani   oshirish   uchun   ko‘rgan   kino,   teatri
haqida,   aktyorlar mahorati   haqida   muhokama va   muzokaralar   o‘tiladi.
Bu   ish   ularning   qiziqishlarini   yanada   oshiradi.
Ifodali   o‘qish   to‘garagi   –   asosiy   maqsadi   o‘quvchilarni   ifodali   o‘qish   va
badiiy   hikoyalashga,   o‘z   fikrini   og‘zaki   va   yozma   ravishda   ravon   anglatishga
o‘rgatishdan   iborat.   Reja   tuziladi   va   shu   asosda   o‘qiladigan   asarlar   ro‘yxati
aniqlanadi,   o‘qish   texnikasi   va   asarlar   mazmunini   tushunishga   yordam   beruvchi
nazariy   ma’lumotlar   bilan   o‘quvchilarni tanishtiriladi. 21Adabiy   kechalar   odatda   barcha   to‘garaklar   ko‘rigi   hisoblanadi,   To‘garak
kuchi ma’lum   bo‘ladi.
O‘qituvchi   Zulfiya   she’rlarining   badiiy   tahlilini   o‘quvchilarga   tushuntirib
bergach,   she’rlarni   yod   olishni   uyga   vazifa   qilib   fopshiradi.   Yod   olingan
she’rlarni   ifodali   o‘qilishini,   dars   jarayonida   to‘la   boshqarib   borishning   imkoni
biroz   cheklanganligi   sababli,   sinfdan   tashqari   o‘tkaziladigan   adabiy   tadbirlarda
kuzatib borishi mumkin. Yoki adabiyot to‘garagi mashg‘ulotlaridan birini Zulfiya
hayoti   va   ijodiga,   uning   she’rlarining   ifodali   o‘qilishiga   bag‘ishlashi   mumkin.
Chunki   sinfdan   tashqari   o‘tkazilgan   adabiy   tadbirlar,   o‘quivchilarning   badiiy
asarlami   mustaqil   o‘qishida,   she’riyatga   mehr,   qiziqish   uyg‘otishda   muhim   o‘rin
egallaydi 21
.   Shuningdek,   mazkur   mashg‘ulotlarda   Zulfiya   hayotiga   doir   albom,
devoriy gazeta tayyorlashni topshirish, turli savol-javob, viktorinalar, baxribaytlar
o‘tkazish  ham  yaxshi  natijaberadi. Shuningdek,  shoira haqida, uning ijodi  haqida
qo‘shimcha   nazariy   bilimlarga   egabo‘ladilarhamda   dars   jarayonidagi
ma’lumotlarni chuqur   va   puxta   o‘zlashtirishlarini   ta’   minlaydi.
“Umumiy   o‘rta   ta’limning   5-9-sinflarida   o‘quvchilar   milliy   adabiyotning,
shuningdek,   jahon   adabiyotining   eng   sara   namunalarini   o‘qish   va   tahlil   qilish
asosida   ezgulik   va   yovuzlik,   yaxshilik   va   yomonlik,   go‘zallik   haqidagi   xilma-xil
talqinlarga   duch   kelishadi,   ularga   ongli   va   jonli   munosabat   bildirishadi,   shular
asosida   o‘zlaridagi   axloqiy-ma’naviy   fazilatlar   majmuining   shakllanishi   va
rivojiga   imkon   topishadi.   Ularga   nisbatan   ochiq   hayotiy   munosabatlarning   aks
ettirish   zaruriyati   esa   o‘quvchilarning   og‘zaki   hamda   yozma   nutqlarining
rivojidagi muhim   omil   vazifasini   ado   etadi.
Ta’limning   turli   bosqichlarida   o‘rganish   uchun   saralab   olingan   asarlarga
qo‘yiladigan   asosiy   mezonlar   sifatida   ularning   yuksak   badiiyati,   insonparvarlik
yo‘nalishi,   o‘quvchi   shaxsining   yosh   xususiyatlarini   e’tiborga   olgan   holda,   uning
kamoloti   uchun   ko‘rsata   oladigan   ijobiy   ta’siri,   milliy   va   umuminsoniy   g‘oyalarga
21
  Ф.Бадриев.   Юқори   синфларда   адабиётдан   синфдан   ташқари   ишлар.   –Тошкент:   Ўқитувчи,   1969.   93-бет 22uyg‘unligi, milliy va jahon adabiyoti  tarixida tutgan o‘rni singari belgilar olinishi
mumkin” 22
.
Iste’dodining qudrati  tufayligina muhabbat  haqida yozmagan, balki  qalbini
o‘rtagan   shaxsiy   fojiasining   iskanjasidan   chiqmoq,   har   kuni   tortayotgan   hijron
azoblarini        o‘zgalar        bilan        o‘rtoqlashmoq         maqsadida          qalam       surgan
shoira   Zulfiyaning   she’rlarini   o‘rgatishga   bag‘ishlangan   darsning   maqsadlarini
tubandagicha   tayin   etish   mumkin:
a) tarbiyaviy   maqsad   -   o‘smirlarda   sadoqat,   vafodorlik   tuyg‘ularini
shakllantirish,   tabiat   va   inson go‘zalliklari   uyg‘unligini   anglatish;
b) ta’limiy   maqsad   –   o‘quvchilarga   shoira   ijodining   bosh   yo‘nalishi
to‘g‘risida   ma’lumot  berish,   she’rlar  bilan tanishib,  ularni  tahlillash,  lirik
tur   haqida   tushuncha   berish;
d)   rivojlantirish   maqsadi   -   badiiy   asarlardagi   fojiaviy   sezimlar   ifodasini
anglash   orqali   o‘smirlar   ruhiyatini   ezgu tuyg‘ular   bilan boyitish.
Adabiyot   o‘qituvchisi   Zulfiya   hayotidagi   yirik   fojia   -   Hamid   Olimjon
o‘limi hamda shoira Zulfiya ijodidagi bosh mavzu – hijron alamlariga o‘quvchilar
e’tiborini   tortishi darkor. Zulfiya shaxsi faqat iste’dodli shoira sifatida emas, balki
vafo   va   sadoqat   timsoli   sifatida   ham   o‘quvchilar   ma’naviyatiga   ta’sir   qilishiga
erishmoq   o‘quvchining asosiy maqsadi  bo‘lishi kerak. Zulfiyaning she’rlarini yod
o‘qib   berilganidan   so‘ng   o‘quvchilar   bilan   hamkorlikda,   darslikdagi   savol-
topshiriqdan   foydalangan   holda   tahlil   etilishi   ko‘zda   tutiladi.   O‘qituvchi   har
satridan dard siqib turgan she’rlar haqida axborot bermasligi, balki anashu dardchil
asarlar   vositasida   o‘quvchilarning   shoira   iztiroblarini   tuyushga   imkon   yaratishi
darkor.
Zulfiyaning   “Sen   qaydasan,   yuragim”   she’ri   Hamid   Olimjon   vafotidan
bir   yil   o‘tib   yozilgan   bo‘lib,   unda   hijron   o‘tida   qovrilayotgan   alamdiyda   ayolning
22
  Uzviylashtirilgan   Davlat   ta’lim   standarti   va   o‘quv dasturi   .   Ona tili   va   adabiyot   (5 –   9   sinflar). –
Toshkent:   2010 yil.   24-25 bet. 23chin tuyg‘ulari aks ettirilgan. O‘qitivchi matnni o‘qishdan avval she’rning ohangini
aniqlab olishi kerak. Mazkur g‘amgin she’r ko‘tarinki yoki baland tovush bilan ijro
etilishi  mumkin emas. Mabodo shunday qilinsa, shoiraning ovozi, uning g‘amlari
ifodasi, she’rning asl ruhi yo‘qoladi. Shuning uchun ham “Sen qaydasan yuragim”
she’ri   mayin   ovoz   bilan   shikasta   aytilishi   darkor.   O‘qituvchining   hazin   ovozi
o‘quvchilarning tuyg‘ulari ko‘zini ochadi, ularni she’r ruhini tuyushga, his qilishga
olib   keladi.
She’r   bilan tanishib chiqilgach, o‘quvchilardan - ushbu she’r bo‘yicha fikr
bildiradiganlar   bormi   –   deb   so‘rash   mumkin.   Mabodo   she’rni   matni   qaysidir
bolaning   qalbida   hissiyot   uyg‘otishga   ulgurgan,   kimdadir   fikrlar   paydo   qilgan
bo‘lsa,   o‘shalarni   eshitishdan   erinmaslik   lozim.   O‘quvchilarning   kichkinagina
kashfiyoti   adabiyot   o‘qituvchisi   va   pedagogik   amaliyot   uchun   barcha
adabiyotshunoslarning   ilmiy   kuzatishlari   –   yu   chiqargan   xulosalaridan   ko‘ra
muhimroqdir.   Ko‘zda   tutish   kerakki,   o‘quvchilarning   fikr-tuyg‘ulari
o‘qituvchiniki   yoxud   shoiraniki   bilan hamohang   bo‘lmasligi ham   mumkin.
Zulfiya   uchun   Hamid   Olimjon   ham   sevimli   yor,   ham   maslahatdosh   do‘st
edi.   Endi   u   yo‘q.   Yig‘lamaslik,   g‘amga   cho‘kmaslik   imkonsiz.   Iroda   ojizlik
qilmoqda.   Atrofda   odam   ko‘p-u   lirik   qahramon   “yakka-yolg‘iz”.   Axir   uning
suygani   olamda   birgina   edi,   xolos.   Uning   o‘rnini   o‘zga   bosishi   va   qahramonni
yolg‘izlikdan   xalos   eta   olishi   mumkin   emas.   Uning   hayoli   o‘zi   istamagani   yoki
bilmagani   holda yo‘qotganini izlash bilan ovora. Yorini yo‘qotganidan dunyoning
rangsizlanib   qolganini   shoira:   “Birdan   qalbim   keksarib”,   -   deya   ifodalaydi.She’r
yozilganida   shoira   bor-yo‘g‘i   o‘ttiz   yoshda   edi.   She’rdagi   dard,
hasratzadalikbandma-band   oshib   boravevadi:
Qayga ketding, 
yuragim,   Bitdi   bardosh  
va   toqat.
Suhbatingdir yuragim,  
Tilda   hasratim   qat-qat.
O‘quvchilar   ayriliqni   zo‘ridan   tilida   hasratlar   qat-qat   bo‘lgan   mushtipar
ayolning ruhiyatini his etishlari uchun ushbu misralarning ma’nosiga tushunishlari
darkor.   O‘quvchiga   Zulfiyaning   boshiga   fojia   tushgan   kezlarda   odam   o‘z   g‘amini 24aytish imkonidan mahrum ekanligi bildirilishi kerak.   Zulfiyaga, yuragi alamlardan
pora   bo‘lgan   yorga,   hijrondan   o‘rtanayotgan   bevaga,   norasida   farzandlarining
so‘roqlariga   javob   topa   olmayotgan   bag‘ri   qon   onaga   g‘am   to‘g‘risida,   hijron
to‘g‘risida keragidan ortiq yozmoqda degan ayb qo‘yiladi! Bu hol she’rda, garchi
muloyim   bir   hazinlik   bilan   “Yig‘laysan   deb   do‘stlarim   ta’na   qilar.   Netay   men?”
tarzida ifodalangan esa-da, bu muloyimlik zamirida alam sirqirab yotibdi. Shoira –
ahdida   ustuvor.   Tuyg‘ulariga   xiyonat   qilmaydi.   Shu   sabab   kechinmalari
sovimaydi.   Alami,   hijroni   har   zumda   yangilanadi,   ro‘zg‘ori,   farzandlari,   kitoblar,
do‘stlari   yo‘qolganini   hamisha   eslatib   turadi.   Shu   bois   quyidagi   o‘tli   satrlar
bitilgan:
Sovish bermaydi 
menga,   Yoqib   ketganing
olov.
Netay, еtmaman senga,  
O‘rtaga   tashlangan  
g‘ov.
Muhabbatning   olovi   mangu   yongulik   qudratga   ega.   Aql   yorning   qaytib
kelmasligiga   iqror   bo‘lsa   ham,   ruh   bunga   ko‘nikmaydi,   u   berahmlik   bilan
yiroqlarga   ketgan   yurakka   –   yorga   intilaveradi.   Sadoqatli   shaxsning   azoblari
tinimsiz   davom   etaveradi.
She’rni   shoira   hayoti   bilan   bog‘liq   holda   tekshirishuning   ta’sir   darajasini
yanada oshiradi. Ammo buni faqat shaxsiy fojiadangina iborat tarzda izohlash ham
o‘quvchilarni   to‘g‘ri   yo‘ga   boshlamaydi.   Mazkur   dramatik   holat   shoira   uchun
shaxsiy   bo‘lsa-da,   inson   sifatida   u   kechirgan   tuyg‘ular   bolalarga   ham   begona
emasligiga   urg‘u   berilishi   kerak.
Darsning   qolgan   qismida   ”Ne   baloga   etding   mubtalo”   she’ri   o‘qib
berilgach,   darslikdagi   savol-topshiriqlar   yordamida   o‘quvchilar   bilan   birgalikda
uni tahlil qilishga kirishadi. She’rda, xuddi avvalgi asardagi kabi, Hamid Olimjon
nomi   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   tilga   olinmaydi.   Ammo   shoiraning   hayot   yo‘li   bilan   bir
muncha tanish bo‘lganliklari uchun ham o‘quvchilar she’rning u haqda ekanligini
bilishlari   tabiiy.   Shuning   uchun   ham   she’rning   alamli   murojaat,   javobsiz   savol
tarzida   kimga atalganini   aniqlash kerak. 25She’r   1945-yilda   yozilgan.   Fojia   ro‘y   berganiga   qancha   yil   o‘tgan   bo‘lsa-
da,   lekin   uning   alamlari eskirgan   emas.
O‘tdi oylar g‘am bilan 
oqib,   Dil   topmadi   zarra  
tasallo.
Firoqingda qoldim 
tutoqib,   Ne   baloga   etding  
mubtalo.
Oylarning   g‘am   bilan   oqish   tasviri   o‘quvchi   taassurotida   tuyg‘uning
miqyosini gavdalantiradi. Ayriliq tufayli paydo bo‘lgan g‘am daryoday oqmoqda.
Umr   o‘tayotir.   Lekin   vaqtning   o‘tishidan   dil   zarra   qadar   tasalli   topa   olmayapti.
Haqiqiy   yo‘qotish   oldida   vaqt   ham   ojiz. Ikkinchi   banddagi
Ko‘z ochgani qo‘ymaydi alam,  
Boshim qo‘ysam kuydirar bolish.  
Yupatolmas kitob va qalam,  
Misralarim   ko‘tarar nolish.
misralariga   qaratilishi   va   umdagi   poetik   ma’noni   topishga   erishish   lozim.
Alamning   zo‘ridan   ko‘zini   ocholmaydigan   holga   tushgan,   yuragidagi   g‘am   o‘ti
tufayli   bosh   qo‘ygan   bolishi   kuydirar   darajagayetgan   lirik   qahramon   tuyg‘ulari
bolalarga   yuqadi.   Umid   bilan   bir   yostiqqa   bosh   qo‘ygan   sevikli   yorni   yodga
tushirgani   tufayli   ham   yostiq   boshni   kuydirgani   ifodasining   shu   qadar   shoirona
berilishi o‘quvchilarni befarq qoldirmaydi. Tuyg‘ular tasvirining izchilligiga diqqat
qilish   zarur:   vujud   va   yurak   qiynog‘i   tasviridan   keyin   bu   qiynoqlarni   bosmoq
vajidan   kitob   va   qalamga   qo‘l   urilgani,   ammo   na   kitob,   na   qalam   qahramonni
yupata   olgani   anglashilmoqda   va   ”Misralarim   ko‘tarar   nolish”   tarzidagi   kuchli
mantiqning   chiroyli   ifodasini   ilg‘ashga   urinaylik:   yana   nolani,   yana   dardni,   yana
hijronni-da!  Chunki  chinakam  she’r  qalb hislarini  ifodasi-ku!  Shoira o‘z hissiyoti
xurujining quyuq   manzarasini   bergach,   so‘raydi:
Nahot,   shuncha   ma’sum,   shuncha
pok   Sevishmoqda   alam   bor   shuncha.
Sirtdan   qaraganda,   bu   so‘zlar   oshiqqa   qaratilganday   ko‘rinsa-da,   aslida
taqdir,   qismat   so‘roqqa   tutilmoqda.   Va   ”shuncha”   so‘zining   takror   ishlatilishi
g‘amining   naqadar   cheksizligini   o‘zi   ham   tuzukroq   bilmaydigan   kishi   holatini 26g‘oyat go‘zal   aks   ettirmoqda. 272.2. Zulfiya   hayoti   va   ijodi   yuzasidan   tadbir   ssenariysini   tayyorlash   va
uyushtirish
Biror   yozuvchi   yoki   shoirning tavallud  kuniga,  ijodiga  bag‘ishlangan  adabiy
kecha   yoki   adib   bilan   uchrashuv   kechasi   o‘z   mazmunida   ma’ruza,   she’rxonlik,
sahna   ko‘rinishlari,   qo‘shiqlarni   aks   ettiradi.   Demak,   tadbirga   ko‘riladigan
tayyorgarlik ishlari ma’ruza matnini tuzish, she’r va qo‘shiqlar tanlash, ssenariylar
yozish,   sahnalashtirish   kabilarni o‘z   ichiga   oladi 27
.
Vafo va sadoqat kuychisi O‘zbekiston xalq shoirasi Zulfiya tavalludining 103
yilligiga bag‘ishlanadi
Zalda   “Bahor   valsi”   kuyi   taraladi.   Sahnaga   ikki   qiz-boshovcilar   chiqib
kelishadi.
1- boshlovchi:   -Assalomu   alaykum,   adabiyot   va   she’riyat   muxlislari.   Adabiy
kechamizning aziz mehmonlari. Bugun biz xalqimizning atoqli va ardoqli shoirasi,
O‘zbekiston   xalq   shoiri   “Nilufar”   ,   Javoharla’l   Neru   nomidagi   mukofotlar
sohibasi   Zulfiya   Isroilova   tavalludining   101   yilligini   keng   nishonlayapmiz.
2- boshlovchi:   Zulfiya   ijodi   boy,   rang-barangdir.   Shoira   ellikdan   ziyod   kitob
muallifi.   Uning   jo‘shqin   lirikasi,   sevgi   va   sadoqati,   tinchlikni   ulug‘lovchi
dostonlari, hayotiy ocherklari ehtirosli publitsistikasi, go‘zal tarjimalari, librettolari
o‘zbek adabiyotining   xazinasiga   qo‘shilgan   bebaho durdonalardir.
Zulfiya
1- boshlvchi: Zulfiya Vatanimiz jamoliga boqib to‘ymaydi. Uni baland tog‘lar,
bahor faslining go‘zalligini o‘zida mujassam etgan gulzorlar, bog‘-u rog‘lar maftun
etadi.   U   еrda   ungan   har   bir   giyohga,   bog‘bon   mehnatiga   mehr   bilan   boqadi.
Bulbullar   xonishi   uni o‘ziga rom   etadi.
27
 Р.Ниёзметова. Узлуксиз таълим тизимида ўзбек адабиётини ўқитиш методикаси. –Тошкент: фан, 2007. 88-
бет. 282- boshlovchi:
Bahor tongi tiniq va oppoq,  
Borliq to‘lgan gular hidiga.  
Hislar uyg‘oq, tabiat uyg‘oq,
Uyg‘un   bo‘lib   kishi   diliga.
E’tiboringizga shoira she’rlaridan namunalarni   o‘quvchi qizlarimiz   havola  
etadilar.
1- boshlovchi:   Zulfiya   yuragida   adabiyotga,   she’riyatga   ilk   bor  
havas   uyg‘otgan inson   onasi   Xadicha   aya edi.
2- boshlovchi: “Onamning qanchadan-qancha qo‘shiq va afsonalari, doston va
ertaklarni   bilishiga   aqlimiz   bovar   qilmasdi.   Bu   sehrli   afsona   va   dostonlar   bizga
benihoya   huzur   bag‘ishlar,   o‘ziga   rom   qilib   olar,   har   safar   yangi   jilva   kasb   etar
edi”,-   deydi   u   o‘z xotiralarida.
1- boshlovhci:
Suv   oqadi   allalab   tunni,
Hamma uxlar, uyda men uyg‘oq.
Parcha qog‘oz, kichik bir qalam,
Boshim   uzra   porlaydi   chiroq.
2- boshlovchi:
Bunda qancha xayol, qancha kuy,
Men   berilib   quloq   solaman.
So‘z   topolmay   ifodasiga  
Rang   axtarib   shishib  
qolaman.
-Zulfiya qalamiga mansub “Bog‘bon”,   “Men chizolmagan surat” she’rini  
rassom   qizlar nigohi   bilan   o‘qiymiz.
1- boshlovchi:   -   Taqdir   shoirani   o‘ziga   munosib   yor   bilan   siylagandi.  
Zulfiya   va   Hamid Olimjon uzukka   ko‘   qo‘ygandek bir-biriga   munosib edi. 29Ular 1936-yil bahorida lola sayliga chiqishadi. Oradan bir yil o‘tgach Hamid
Olimjon o‘sha sayl soniyalarini xotirlab “Eng gullagan yoshlik chog‘imda” she’rini
yozgan edi.
2- boshlovchi:
Eng gullagan yoshlik chog‘imda
Sen ochilding ko‘ngil bog‘imda.
Shunda ko‘rdi ko‘zim bahorni,  
Shunda   qalbim   tanidi   yorni.
(Hozir   ana   shu   she’r   bilan   aytiladigan   qo‘shiqni   tinglaysiz.)
1- boshlovchi:
Garchi yillar changi har nega qodir,
Meni   qilolmadi   yodingdan   nari.
Yana huzuringda turibman, shoir,  
Qo‘limda bir quchoq bahor gullari.
2-boshlovchi:
Ajab, qarta yosh yoq bu kun ko‘zimda,
Ko‘ksimda   yo‘q   zarra   alamdan   tugun.
G‘am emas, shodlik bor qara ko‘zimda,
Seni   qutlagani   kelganman bugun.
( sahnaga Hamid Olimjon va Zulfiya chiqib keladi )
Hamid Olimjon:
Janub   kechasida
Sen bo‘lmasang, shu och to‘lginlar
Ko‘rinmasdi   sira   ko‘zimga.
Sen bo‘lmasang, o‘zimning ko‘nglim
Kirmas edi aytgan so‘zimga.
Sen bo‘lmasang, etmasdi xursand
Suv   ustida   suzib yurgan oy.
Hamisha   sho‘x,   hamisha   baland. 30Yulduzdagi jon yoqar chiroy.  
Qarashlaring tinchimni olib,  
Chertib ketdi qalbim torini,  
Shundan keyin sezdim yurakda  
Shuncha kuchli o‘tning borini.  
Aytib ber-chi, shuncha sevganlar
Bo‘lganmikan mencha baxtiyor?
Aytib ber-chi, qaysi qiz burun  
Sevib,   bo‘lgan   umid bilan yor?
Zulfiya:
Ne baloga etding mubtalo?
O‘tdi oylar g‘am bilanoqib,
Dil topmadi zarra   tasallo.
Firog‘ingda qoldim tutoqib,
Ne   baloga   etding   mubtalo!
Ko‘z ochgani qo‘ymaydi alam,  
Boshim qo‘ysam kuydirar bolish.
Yupatolmas kitob va qalam,  
Misralarim   ko‘tarar   nolish.
Nahot shuncha ma’sum, shuncha pok
Sevishmoqda   alam   bor   shuncha?
Bardosh bermas iroda, idrok,  
Tamoman lol aql, tushuncha.  
Tog‘day bor deb bilgan yuragim
Qush boshicha qolmadi chog‘i?  
G‘amni еngarman degan sarim  
Yana   ortar   alami,   dog‘i.
Erib ketmagandim sevgingdan,  
Bo‘lmaslik-chun   baxtimdan   judo. 31Birga   qolish   uchun   sen   bilan
Kuyaman-u   bo‘lmayman   ado.
2- boshlovchi:   Zulfiya   butun   ijodi   bilan   o‘zi   benihoya   sevgan   xalqi,Vatanini
kuylaydi.   Shu   sababli   she’rlarida   Ona   yurtning   yorqin   va   go‘zal   manzaralarini,
zamondoshlarinig   yaratuvchanlik   qudratini   muhabbat   bilan   tarannum   etdi.
1- boshlovchi: - Navbat yurt manzaralarini tarannum etuvchi 
she’rlarga.   1-boshlovchi:
Go‘zal tuproq uzra   quyildi oqshom,  
Kunduz   olar   dam.
Jo‘shqin mushoira etadi davom,
Do‘stim,   kel,   sen ham.
2- boshlovchi:
Hind   tuprog‘i   uzra   quyilib   oqshom,  
Kunduz   olar   dam.
Jo‘shqin mushoira etadi davom,
Do‘stlar   bo‘lib jam.
1- boshlovchi:   -Zulfiyaning   turli   xalqaro   simpoziumlar,   konferensiyalar   va
adabiy uchrashuvlarda faol ishtirok etib kelgan. Uning she’rlari bir qancha tillarga
tarjima qilinib, nufuzli minbarlarda yangragan. Shoiraning “Mushoira” she’ri ham
jahon adabiyoti   durdonalaridan.
2- boshlovchi:   Zulfiyaning   ovozi   va   parvozini,   betakror   ijodini   jahonning
buyuk   yozuvchilari,   allomalari   yuksak   darajada   qadrlab,   unga   hurmat-e’tibor,
ehtirom   ko‘rsatishgan.
1-boshlovchi   :-Endi   shoira   Zoya   Tumanovaning   Zulfiya   ijodi   va   siymosini
tarannum   etuvchi   “Yurakdan   porlagan   so‘z”   deb   nomlanuvchi   nasriy   she’rini
tinglang.
Yurakdan   porlagan   so‘z
Asr bo‘roni, urush momaqaldirog‘i guldurar.
Iztiroblar   quyunida   yuraklar   ingrar… 32Yer   qattiq,   ammo uning   ham   fig‘oni   falakka   chiqar.
Portlash   va   gumburlash   dahshati   aro   bir   ovoz   quloqqa   chalinadi.   Unda
zaminningjarohati,   quvvati,   unda   adolat   uchun   jonini   tikkan   jangchining   shijoati,
unda-vafo   va   sodiqlik,   umidning o‘chmas   olovi jamuljam.
U-  Zulfiyaning ovozi. Olchalar  bir  saf kelinday to‘y libosida. Yuksaklaklar
qo‘ynidan   adir   etaklaridagi   lolalar   anor   donalariday   ko‘rinayotir.   Maysalardagi
yomg‘ir   durlari   yaltiraydi.   Ufqlardan   ufqlarga   kamalakning   beqasam   ko‘prigi
tashlangan.   Qushlarning   chuldirashi,   subhidamning   ipak   nafaslariga   to‘lib,
borliqning mastona   va   g‘olib   navolari-la tong yoildi.
O‘zbek tuprog‘idagi bahorning tashrifi bu!
Bu-   Zulfiyaning   so‘zi!
Osmon   og‘ushida   paxtazor   ummoni   chayqaladi.   Xalq   o‘zining   mangulik
qasrini,   Vatanida   abadiyat   gulshanini   yaratmoqda.   Orzular   qanot   qoqmoqda.
Insonning   o‘tkir   nigohi   fazo yaylovlariga intilmoqda.
Bu-   Zulfiyaning   yurakdan   porlagan   so‘zi!
Mana   u-   hayotning   yuksak   cho‘qqisiga   erishgan   Ayol.   Qora   qoshlarning
nafis   chimirilishi,   ko‘zlarining   chaqnab   turishi   jozibali.   Orom   bilmagan   yuragi
go‘zal.   U-   chaqnayotgan   chaqmoqni   ilib   olmoqqa   tayyordek   jasoratli   boqadi.
Boshga   tushgan   og‘ir   kulfatlarni   mardonavor   еngib   o‘tgani   uchun   shodliklarga
oshkor   boqadi   u.
U-   hayotning,   cheksiz   muhabbatning   manbai   bo‘lgan   Ona!   Odamlarga
taqdirdagi Momo Havo,   olam   tashvishini   o‘ziniki   bilgan   tinchimas qalb!
U   o‘zbek   xalqining   qizi!
U o‘zbek xalqining qo‘shig‘i!
U-   Zulfiyaning qalbi!
1- boshlovchi:
- Salom, mening aziz 
dugonalarim,   Azizim,   lobarim,   chevarim
qizlar.
Ey   toza   qalbimning   oshnolari, 33Kuylarim ilhomi, sevarim qizlar.
2-boshlovchi:
- Men   Hofizday   ulashmayman   yurt!
Iste’dodim,   qalbim   sizlarga.
Yaxshi nomim, baxt-sevinchim but.
Barchasini   beray   sizlarga.
Hamid Olimjon   “O‘rik gullaganda” she’ri . Nasiba Abdullayeva ijrosida .
raqqosa   qizlar   xirom   etadilar.
1- boshlovchi:   Zulfiya   ko‘p   yillar   davomida   O‘zbekiston   xotin-qizlarining
nashri   ”Saodat”   jurnalida   bosh   muharrir   bo‘lib   ishladi.   Ana   shu   davrlarda
yoshlarga   ustozlik   qilib,   qaynoq   qalblarni   she’riyarning   sehrli   gulbog‘lariga
еtaklab   kirdi.   Prezidentimizning   1999-yil   10-iyunda   qabul   qilingan   “Zulfiya
nomidagi   Davlat   mukofotini   ta’sis   etish   bo‘yicha   takliflarni   qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risida”gi   farmoniga   muvofiq   adabiyot,   san’at,   madaniyat,   fan,   ta’lim
sohalarida faol, tashabbuskorqizlar ushbu mukofotga sazovor bo‘lmoqda. Ayni shu
kunlarda   ularning soni 200   nafardan   oshgani,   ayniqsa,   quvonarli.
2- boshlovchi: U doimo barhayot. Ha, Zulfiya ozod yurtimizda ijod qilayotgan
yuzlab   qizlarimizning   ham   ustozi,   ularning   dardini,   orzu-umidlarini,   sevgi-
muhabbatini , hijron-sadoqatini shoirona qalb bilan kuylagan, yosh qalblarni o‘ziga
eng   yaqin   do‘st,   dugona,   sirdosh   deb   bilgan   ijodkordir.   Maktabimizda   ham
iste’dodli,   iqtidorli,   adabiyot,   san’at,   sportni   sevuvchi,   tashabbuskor,   bilimdon
qizlarimiz bisyor. Mathamat, shoira qizlarimiz ijodidan bahramand bo‘ling.( shoira
qizlar   o‘z ijod   namunalaridan o‘qishadi.)
1- boshlovchi:O‘quvchi   qizlarimiz   orasidan   “Zulfiyaxonim   izdoshlari”   ning
еtishib   chiqishi   bizni   mamnun   etadi,   albatta.   Jamiyatning   qaysi   sohasi   bo‘lmasin
qizlarga,   ayollarga   berilayotgan   e’tibor   ma’nan   va   jismonan   sog‘lom   avlodning
voyaga   еtishishiga yo‘l   ochadi.
2- boshlovchi:   Hech   narsa   davlat   va   millatni   butun   dunyoga   sportchalik   tez
tanita   olmaydi.   Butun   jahon   miqyosida   bo‘lib   o‘tayotgan   musobaqlarda   g‘alaba 34qozongan   sportchi   qizlarimiz   sharafiga   davlatimiz   madhiysi   jo‘rligida   yurtimiz
bayrog‘i   ko‘tarilmoqda.   Sahnada   sportchi   qizlar.
1- boshlovchi:   Kechamiz   Zulfixonim   tavalludining   103   yilligini   nishonlash
maqsadida   tashil   etilgan   ekan,   o‘quvchi   qizlarimimzning   shoira   hayoti   va   ijodi
yuzasidan bilimlarini sinab ko‘moqchimiz. Uch nafar qizni sahnaga taklif etamiz.
Ular   Zulfiya   hayoti   va   ijodi   yuzasidan   o‘rgangan   bilimlari   asosida   qog‘ozga
ma’lumotlarni yozadilar. Eng ko‘p ma’lumot bergan o‘quvchiga maxsus sovg‘amiz
bor.   Marhamat!
2- boshlovchi:   Qizlar   mana   sizga   qog‘oz   va   qalam.   Siz   ma’lumotlarni   yozib
bo‘lguningizga   qadar   “Dilxiroj” raqsini tomosha   qilamiz.
1- boshlovchi:   Qizlar   ma’lumotlarni   yozib   bo‘ldilar.   Eng   ma’lumot   bergan
o‘quvchi                      sinf   o‘quvchisi                                    .   Mana   bu   sovg‘a   Siz   uchun.
Zulfiya   ijodi   doimiy   hamrohingiz   bo‘lsin.
2- boshlovchi:   San’at   inson   qalbining   dil   torlarini   chertib,   uni   yashartiradi.
Raqs   orqali   insonnig   ichki   tuyg‘ulari   ifoda   etiladi.   (“Olti   xalfa”   qo‘shig‘i)
1-boshlovchi:   Vafo   va   sadoqat   kuychisi-Zulfiyaxonimga   atab   shoirlarimiz
go‘zal   she’rlar   bitib,   uning   ijodiga   cheksiz   hurmatini   izhor   etdilar.
Oftob ziyosidan munavvar olam,  
Nurga intiladi tahna nigohlar,  
Iqbolidan mamnun, baxtiyor odam,  
Chapak chalib qutlar, gular, giyohlar,
Gulgun   saodatim   sizsiz,   shoiram!
2-boshlovchi:
Mehnatdir hamisha umrga mezbon,
U-obro‘,   u-shuhrat,   mangu   obida.
O‘zni korib xushnud baxt kitobida.
Bu-halol mehnatim sizsiz shoiram  
Oltin   qalam   berdi qo‘larga   zamon.
(Navbat   Zulfiyaxonim   haqidagi   she’rlarga) 351-boshlovchi:
Men   quyoshdan   uzib   beray   senga   bir   parcha,
Yuragimdan   uzgan   singari…
( Nay navosidan bahramand bo‘ling.)
1-boshlovchi:
Hayot kitobini bexos   varaqlab,
Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim.
Tabussum o‘rnida kuldim charaqlab,  
Suyish kerak bo‘lsa telbacha suydim.  
2-boshlovchi:
Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim,  
Hech kimda ko‘rmayin umrimga o‘xshash.
Suydim, erkalandim , ayrildim kuydim,  
Izzat   nima-bildim,   shu-da   bir   yashash.
1- boshlovchi:
-Aziz   do‘stlar!   Siz   tinglagan   “Men   o‘tgan   umrga..”   she’rida   shoira   o‘zi
yashagan   umrga   sarhisob   bergandek   bo‘ladi.   Zotan,   Zulfiya   umrning   azizligini,
hayotning   go‘zalligini,   har   qanday   og‘rliklarni   matonat   bilan   еngib   baxtli   bo‘lish
mumkinligini   o‘z asarlari ruhiga   singdirib   yborgan.
2- boshlovchi:   haqiqatan   ham,   Vatani   va   xalqiga   xizmat   qilishni   o‘ziga   baxt
deb bilgan shoira Bahor, Baxt,Shodlik, Vafo,   Sadoqat, ona-Vatan kuychisi bo‘lib,
qalbimiz   to‘rida   abadiy   yashaydi.   Zulfiyaning   101   yillik   tavallud   tantanalari
quyoshli O‘zbekistonimizning shahar va qishloqlarida, barcha ta’lim maskanlarida
davom   etadi. 36Xulosa
Zulfiya   Respublika   Davlat   Mukofoti   sovrindori,   O‘zbekiston   xalq   shoirasi,
xalqaro   “Nilufar”   mukofoti,   Mehnat   Qahramoni   unvoni   va   “Do‘stlik”   ordeni
sohibnasidir.
Zulfiyaninng   hizmatlari   munosib   taqdirlangan.   Shoira   1985-yilda   Mehnat
Qahramoni   unvoniga,   1965-yilda   “O‘zbekiston   xalq   shoirasi”   unvoniga   sazor
bo‘di.   1994-yilda   Zulfiya   mustaqil   respublikamizning   “Do‘stlik   ordeni   bilan
mukofotlandi.
Zulfiya   o‘ziga   xos   ijodkor.   Uning   o‘z   tili,   o‘ziga   xos   uslubi   bor.   Teran
fikrlovchi shoira Zulfiya hayot haqida o‘ziga xos tarzda poetik fikr yuritdi va o‘z
asarlarini   falsafiy   mazmun   bilan   bezadi.   Zulfiya   lirikasi   rus,   ukrain,   qozoq,
ozarbayjon, tukman, qoraqalpoq, ingliz, hind, afg‘on, arab, chex, polyak, bolg‘ar,
venger,   mo‘g‘ul,   fransuz   va   nemis kitobxonlari   tomonidan   ham   o‘qilyapti.
Shoira   mavzu   va   goyaviy   yo‘nalishi   rang-barang   bo‘lgan   she’rlarida
o‘zining etuk iste’dod egasi ekanligini namoyon eta olgan. She’rlarida qo‘llanilgan
tasvir usullari va vositalari, badiiy obrazlar tuyg‘u va kechinmani o‘ziga xos tarzda
tasvirlashga   yo‘naltirilgan.   Zulfiya   hayoti   va   ijodini   o‘rganish   o‘quvchilarda
insoniy   fazilatlarni   yuksaltirishga katta yordam   beradi.
Kurs   ishi   imizda   boblarda   ilgari   surilgan   fikr-mulohazalar   quyidagicha
umumlashtirildi:
Uzluksiz   ta’lim   tizimi   dastur   va   darsliklarida   Zulfiya   hayoti   va   ijodiy
merosini   o‘rganishga   e’tibor   berilgan,   shoiraning   yuksak   badiiyat   namunasi
bo‘lgan she’rlaridan namunalar keltirilgan.
Biz   yuqorida   she’rlar   tahlilini   ko‘rib   chiqdik.   She’rlar   tahlili   o‘quvchilarda
ijodkorlikka   havas uyg’otiladi,   tahlil qilish   malakasi   tarbiyalanadi.
Zulfiya   hayoti   va   ijodini   sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   o‘rganish
o‘quvchilarda   yangicha   his-tuyg‘ularni.   Ya’ni   so‘z   bilan   takrorlanmas   lahzalarni,
onlarni   she’riyat   olamiga   yana   bir   bor   sayr   qilishdek   go‘zal   damlarni   baxsh   etadi. 37Sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarni   uyushtirish   orqali   Zulfiya   hayoti   va   ijodi
yuzasidan   darsdagi   ma’lumotlarni   yanada   kengaytirishga   imkon   beradi.   Shu   yo‘l
bilan o‘quvchilarda   adabiyotga   havas tuyg‘usi tarbiyalanadi.
Bundan   tashqari,   internet   tarmoqlarida   deyarli   barcha   yozuvchi   va
shoirlarimizning   hayoti   va   ijodi   bo‘yicha   ma’lumotlar,   ularning   asarlari   asosida
suratga olingan videofilm, telefilm, “Umr daftari” turkumida tayyorlangan elektron
materiallar ham mavjudki, bular adabiyot darslarini har tomonlama qiziqarli tashkil
etishda   o‘qituvchiga   katta   yordam   beradi.   7-sinfda   Zulfiya   hayoti   va   ijodiga   doir
videotasmalar,   “Umr   daftari”   deb   nomlangan   ko‘rsatuvdan   yozib   olingan
lavhalarni   o‘quvchilar   e’tiboriga   havola   etish   mumkin.   Bu   ishlarning   samarali
amalga   oshirishda   asosiy   omil   o‘quvchilarning   o‘z   mehnatlari   samarasini,
go‘zalligini   ko‘rishlari,   his   qilishlaridir.
Iste’dodining   qudrati   tufayligina   muhabbat   haqida   yozmagan,   balki   qalbini
o‘rtagan   shaxsiy   fojiasining   iskanjasidan   chiqmoq,   har   kuni   tortayotgan   hijron
azoblarini        o‘zgalar        bilan        o‘rtoqlashmoq         maqsadida          qalam       surgan
shoira   Zulfiyaning   she’rlari   o‘quvchilar   tomonidan sevib   o‘qib   kelinmoqda.
Uzluksiz   ta’lim   tizimi   dastur   va   darsliklarida   Zulfiya   hayoti   va   ijodiy
merosini   o‘rganishga   e’tibor   berilgan,   shoiraning   yuksak   badiiyat   namunasi
bo‘lgan   she’rlaridan   namunalar   keltirilgan.   Istardikki,   kelajakda   yaratiladigan
dasturlarda   shoira   ijodiga   ajratilgan   dars   soatlari   yanada   kengaytirilsa,   darslik   va
majmualarda  keltiriladigan  she’rlarining  miqdori   ko‘paytirilsa   maqsadga   muvofiq
bo‘lardi.
1999-yil   10-iyundagi   Birinchi   Prezidentimiz   I.   Karimovning   “Zulfiya
nomidagi   Davlat   mukofotini   ta’sis   etish   bo‘yicha   takliflarni   qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risida”gi   farmoniga   muvofiq   adabiyot,   san’at,   madaniyat,   fan,   ta’lim
sohalarida   faol,   tashabbuskor   qizlar   ushbu   mukofotga   sazovor   bo‘lmoqda.   Ayni
shu kunlarda   ularning   soni   200   nafardan oshgani,   ayniqsa,   quvonarli.
Bugungi   kunda Prezidentimiz Sh.  Mirziyoyevning tashabbusi  bilan   «Zulfiya»
nomidagi   Davlat   mukofoti   sohibalari   sonining   kengayganligi   va   magistratura 38mutaxassisligiga   imtiyozli   kirish   imkoniyatining   berilishi   shoira   xotirasiga
hurmatdir.
Jizzax   shahrida   o‘zbek   tili   va   adabiyotini   chuqur   o‘qitishga   ixtisoslashgan
Hamid Olimjon va Zulfiya ya nomidagi maktab-internat ochildi. O‘zbekzbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2017-yil   23-iyundagi   «Jizzax   shahrida
Hamid   Olimjon   va   Zulfiya   nomidagi   ona   tili   va   adabiyoti   fanini
chuqurlashtirib   o‘qitishga   ixtisoslashtirilgan   maktab-internatni   tashkil   etish
to‘g‘risida»gi   qarori   bilan   bu   ezgu   maqsad   amalga   oshirildi.   O‘tgan   besh   oy
davomida   o‘zbek   tili   va   adabiyotini   chuqur   o‘qitishga   ixtisoslashgan   maktab-
internat uchun 4 qavatli zamonaviy bino qurib bitkazildi. Binoda keng va yorug‘
sinfxonalardan   tashqari   100   o‘rinli   yotoqxona   va   oshxona,   faollar   zali   hamda
boshqa xonalar bor. O‘quvchilar jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishi uchun sport
maydonchalari   barpo   etilgan.   Joriy   yil   1-oktabrdan   faoliyat   boshlagan   maktab-
internatning   5-,   6-,   7-,   8-sinflariga   barcha   tuman   va   shaharlardan   sinov   asosida
120 nafar   iste’dodli   o‘g‘il-qiz o‘qishga   qabul   qilindi.
Zero, bugungi kunda yuksak ma’naviyatli, barkamol avlod tarbiyasida XX
asr   o‘zbek   adabiyotimizning   ko‘pgina   namunalari   singari   shoira   Zulfiya   lirikasi
ham   muhim   ahamiyatga   egadir.
Kamdan-kam   uchraydigan   iste’dod   sohibasi   Zulfiya   asarlarining   estetik
ahamiyati   juda   kattadir.   Uning   she’riyati   xalqimizning   ruhiy-ma’naviy   olamini
boyitishga   ko‘maklashaveradi. 39Foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati
1. Акбаров   А.   Зулфия.   Ғафур   Ғулом   номидаги   Адабиёт   ва   санъат   нашриёти,   1983.
2. Ahmedov S., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. 6-sinf uchun darslik. –   Т.:  
Ma’naviyat,   2013.
3. Зуннунов А., Хотамов Н., Эсонов Ж., Иброҳимов А., Адабиёт ўқитиш  
методикаси.   Тошкент: Ўқитувчи, 1992.
4. Зулфия.   Асарлар.   Уч   томлик.   -Т.:   Ғафур   Ғулом   номидаги   Адабиёт   ва   санъат  
нашриёти,   1983-1986   йил.
5. Zulfiya.   Tong   bilan   shom   aro.   Saylanma.   –   Т.:   Sharq 2006 .
6. Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. Тошкент:  
Ўқитувчи,   1996.
7. Yo‘ldoshev   Q,   B.Qosimov,   V.Qodirov,   J.Yo‘ldoshbekov.   Adabiyot.   Umumiy o‘rta 
ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik- majmua. – Т.:   Sharq,   2013.