Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 111.3KB
Покупки 10
Дата загрузки 15 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bohodir Jalolov

Adabiy taʼlimda Zulfiya hayoti va ijodini yangi pedagogik texnologiyalar asosida oʻrganish

Купить
1Adabiy ta limda Zulfiya hayoti va ijodini yangiʼ pedagogik texnologiyalar asosida o rganish ʻ MUNDARIJA Kirish I bob. Zulfiya hayoti va ijodini ta’lim bosqichlarida o‘rganish 1.1. Zulfiya Isroilova she’rlarini o‘rganish xususiyatlari 1.2. Umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish II bob. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish metodikasi 2.1. To‘garak mashg‘ulotlarida Zulfiya lirikasini o‘rganish va tahlil qilish 2.2. Zulfiya hayoti va ijodi yuzasidan tadbir ssenariysini tayyorlash va uyushtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan. O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo`yicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bo‘lmadi. Mustаqillik yillаridа O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа uzluksiz tа’lim tizimini tаkоmillаshtirish, uni jаhоn tа’limi stаndаrtlаri dаrаjаsigа ko‘tаrish, shахsni hаr tоmоnlаmа bаrkаmоl qilib vоyagа yеtkаzish, shuningdеk, mаlаkаli pеdаgоg kаdrlаrni tаyyorlаsh dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo‘nаlishlаridаn biri etib bеlgilаndi. Ayni paytda jamiyatda rо‘y berayotgan ijtimoiy о‘zgarishlarni о‘z kо‘zi bilan kо‘rib, ularni ongli his etadigan, davrning global masalalari xususida mustaqil fikrlovchi ijtimoiy-ma’naviy faol avlod shakllanmoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «...ta’limdan asosiy maqsad bolalarga ilgarigidek bilim berish emas, bilim olishga о‘rgatishdir. Bunda о‘quvchilar passiv tinglovchi bо`lib qolmay, balki bilim olish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishi kerak... Agar bolalar erkin fikrlashga о‘rganmasa, berilgan ta‘lim samarasi passiv bо‘lishi muqarrar» 1 . Istiqlol yillarida milliy qadriyatlarga, an’analarimizga, shuningdek, adabiy merosimizga bo‘lgan e’tibor yanada kuchaydi. Ajdodlarimiz tomonidan asrlar mobaynida yozib qoldirilgan bebaho madaniy merosimizni o‘rganish, ularning mazmun-mohiyatini anglash va kitobxonlarga yetkazib berish g‘oyatda muhim ahamiyatga egadir. Endilikda buyuk shoirlar ijodini badiiyat nuqtai nazaridan 1 Karimov I.A. Barkamol avlod - О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: О‘zbekiston, 1997. - 156-bet. 3o‘rganish davlat ahamiyatiga molik masala darajasiga ko‘tarildi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek: “Ma’naviyat — insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yo‘q joyda baxt-saodat bo‘lmaydi. Nafaqat ko‘hna tarix, balki yaqin tarix ham buning ko‘plab misollarini beradi “ 2 . Shu o‘rinda adabiyot o‘qitish vazifasiga berilgan ta’rifga diqqat qilaylik: “...adabiyot o‘qitishning oldida oddiy o‘quvchidan kitobxon o‘quvchi tayyorlash, bolalarni badiiy so‘zdan ta’sirlanadigan, uning jozibasini his qiladigan, badiiy asarni taniydigan, o‘qigan asarini tahlil eta biladigan va undan o‘ziga xos xulosa chiqarishga qobil, o‘zining qarashlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon va ta’sirli ifoda eta biladigan badiiy asar o‘qishni birinchi hayotiy ehtiyojga aylantirgan o‘quvchi shaxsini shakllantirish bosh vazifa sifatida turadi” 3 . Ta’rifni bejiz keltirmadik. Kishilik tarixidagi mashhur shaxslar, adiblargina emas, siyosatchilar, aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha taniqli olimlarning aksariyati bolalikdan badiiy adabiyotga oshno bo‘lganliklari, “badiiy so‘zdan ta’sirlanadigan, uning jozibasini his qiladigan, badiiy asarni taniydigan” shaxslar bo‘lganligi hech kimga sir emas. XX asr o‘zbek adabiyotida Cho‘lpon, A.Qodiriy , A.Qahhor, O.Yoqubov, E.Vohidov, A.Oripov singari shoir va yozuvchilar qatorida yuksak is’tedod sohibi shoira Zulfiya asarlari - she’rlari - lirik dostonlari ham akademik litsey hamda umumta’lim maktablari adabiy ta’limida o‘qitilib kelinmoqda. Zulfiya XX asr o‘zbek lirikasining yurik namoyandalaridan biridir. Shoiraning ijod ufqi keng, badiiy mushohadasi o‘tkir, ehtirosi jo‘shqindir. Zulfiya she’riyati hayotbaxsh lirik tuyg‘ularga, yangi-yangi fikrlarga, chuqur g‘oyaviy mazmunga, teran hissiyotga, ajoyib obrazlarga, rang-barang tasviriy vositalarga boydir. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008 3 Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари.1996, 42-бет. 4Zulfiya she’riyatida lirika bilan publitsistik ruh o‘zaro chambarchas bog‘langan. Unda hayotga, insoniyatga, ezgulikka muhabbat tuyg‘usi ufurib turadi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Zulfiya tavalludining 80-yilligi munosabati bilan unga yo‘llagan tabrik xatida shoira ijodiga yuksak baho bergan edi:” Siz zamonamizning zabardast shoiri va jamoat arbobi sifatida O‘zbekistonning jarangdor ovozi bo‘ldingiz, deb aytsak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Jahon minbarlarida yangragan she’rlaringiz Sharq ayolining aqlu zakosi, fazlu kamolidan noyob nishonadir…Siz latif ijodingiz bilan millionlab kishilarga ezgulik, muhabbat va sadoqatdan saboq berdingiz… Siz Gulbadanbegim, Zebuniso, Uvaysiy, Nodirabegim kabi Sharqning buyuk fozila ayollari boshlagan an’analarni boyitib, yangi pog‘onaga ko‘tardingiz. Mehribon va talabchan ustoz Zulfiyaxonimning mahorat maktabidan ko‘plab yosh iste’dodlar bahramand bo‘ldilar. Istiqlol ruhi Sizni, ijodingizni yanada yashartirib yubordi. Maftunkor she’riyatingiz yoshlik nafasi bilan qayta uchqunlandi ” 4 . XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidchilik va bu oqimga mansub ma’rifatparvarlarning ijodi o‘z davrining adabiy-badiiy va ma’rifiy hayotda muhim o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Mavzuning dolzarbligi shundan belgilanadiki, Zulfiyaning hayot va ijod yo‘lini yoritish bilan birga asarlarini hozirgi zamonaviy pedagogik texnologiya asosida yangi dars namunalarini ko‘rsatib berishdir. Shoira ijodiy merosi o‘z davridan to shu kungacha adabiyotshunoslar, so‘z san’ati ixlosmandlari diqqat markazida bo‘lib kelgan. Zulfiya hayoti va ijodi metodistlar tomonidan alohida Kurs ishi obyekti qilib olinmagan. Holbuki, shoira hayoti va ijodini, adabiy merosini o‘rganish va unda ilg‘or ta’lim texnologiyalaridan, samarali usullardan foydalanish e’tiborga molik bo‘lgan 4 Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008. 5vazifalardan biridir. Shoira badiiy mahoratini o‘rganish uning ijodiga xos nozik qirralarini anglashimizga yordam berishi shubhasizdir. Kur ishida Zulfiya hayoti va ijodini, uning badiiy mahoratini o‘rganishga, unda ilg‘or metod va texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etishga harakat qildik. Kur ishi maqsadi. Zulfiya hayoti va ijodini ta’lim bosqichlarida o‘rganish, ilg‘or texnologiyalardan foydalanish, lirikasini tahlil qilishda samarali metod, usul va texnologiyalarni qo‘llashdan iboratdir. Kur ishining vazifalari: - Zulfiya hayoti va ijodinining ta’lim bosqichlarida o‘rganish yuzasidan tahlil usullaridan foydalanish; - Zulfiya ijodiy merosining g‘oyaviy yo‘nalishi va mavzu ko‘lamini o‘rganish; - shoira lirik qahramoni ruhiy kechinmalari tasvirini tahlil etish va o‘qitish texnologiyalarini tatbiq etish; - Zulfiya Isroilovaning dostonnavis sifatidagi faoliyatini tahlil etish orqali o‘quvchilarni mustaqil o‘qishga o‘rgatish; - Zulfiya hayoti va ijodinining ta’lim bosqichlarida o‘rganish yuzasidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar tashkil etish; - Zulfiya badiiy mahoratining o‘ziga xos qirralarini tushuntirish; - mavzu yuzasidan namunaviy ochiq dars ishlanmasi tayyorlash; - o‘rganilgan metodik muammo yuzasidan xulosalar chiqarish. Kurs ishi obyekti: Adabiy ta’lim jarayonida Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish. Kurs ishi predmetini adabiy ta’lim jarayonida Kurs ishi talqini va tahlili uchun DTSlari, dastur va darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi pedagogik texnologiyalarning amaliyotga tatbiqi tashkil etadi. Kurs ishi ning metodologik asosi va metodlari: O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy qadriyatlarga munosabat va ilm-fan bilan bog‘liq fikr-qarashlari ushbu kurs ishining metodologik asosini tashkil etadi. Shuningdek, Kurs ishini yozishda 6adabiyotshunos hamda metodist olimlarimizdan N.Karimov, U.Normatov, D.Quronov, R.Qo‘chqorov, B.Nazarov, U.Hamdam, B.To‘xliyev, Q.Yo‘ldoshev, M.Mirqosimova, S.Matjonov, Q.Husanboyeva, T.Niyazmetovalarning ilmiy – metodik maqola va qo‘llanmalariga tayandik. Ishda sharhlash, izohlash, qiyosiy va tahliliy metodlardan, ilg‘or texnologiyalardan foydalanildi. Kurs ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi ikki bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 39 sahifani tashkil etadi. 7I bob. Zulfiya hayoti va ijodini ta’lim bosqichlarida o‘rganish 1.1. Zulfiya Isroilova she’rlarini o‘rganish xususiyatlari Zulfiya XX asr o‘zbek she’riyatining yirik vakillaridan biridir. U o‘zining teran falsafiy, hassos, fojiaviy va hayotbaxsh realistik ijodi bilan hozirgi zamon o‘zbek she’riyatida yangi sahifa ochdi. Butun boshli jamiyatda faqat to‘kislik va go‘zallik haqida qalam tebratish urf bo‘lgan bir davrda yashagan shoira Zulfiya ijodida, barcha zamondoshlari singari jamiyat va tabiat go‘zalligini tarannum etuvchi satrlar bisyor. Lekin uning xazinasida umr yo‘ldoshi Hamid Olimjondan ayrilib qolgan davrda qog‘ozga “to‘k”ilgan, “yig‘loqi” degan ta’naga sabab bo‘lgan “dard”lari o‘z samimiyati bilan har qanday o‘quvchini muvozanatdan chiqaradi. Shoira ularda qahramonini she’rxonga tuydira bilgan, uni firoq o‘tida o‘rtangan ma’shuqaning dardlariga chinakamiga sherik bo‘lishiga erisha olgan. Zulfiyaning hijron mavzusida yozgan “Sen qaydasan, yuragim”, “Ne baloga etding mubtalo”, “Sensiz” kabi she’rlari, tabiat go‘zalligini tarannum etuvchi “Oydinda”, “Bog‘lar qiyg‘os gulda” singari bitiklari, inson taqdiri, hayot tashvishi va quvonchlariga yo‘naltirilgan “Nevara”, “Men o‘tgan umrga”, “O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush”, “Lobar qizlarga” singari bir qator ash’orlari u yoki bu davrda umumiy o‘rta ta’lim maktablari “Adabiyot” darsliklari tarkibidan ham o‘rin olgan. Ma’lumki, har qanday badiiy asarni, uning badiiyati va mazmun-mohiyati ne chog‘lik kuchli bo‘lmasin darslikka kiritaverish imkonsiz. “Adabiyot” darsliklari uchun tanlangan materiallar adabiy ta’limning maqsadiga xizmat qilishi, tarbiyalanuvchining yoshi, qiziqishlari, psixologiyasi va intellektual imkoniyatlari darajasiga mos bo‘lishi, ayni zamonda o‘quvchini ma’naviy komillik sari etaklashi lozim. Qolaversa, maktab darsliklaridan o‘rin olgan badiiy namunalar maxsus didaktik ashyolar – savol-topshiriqlar ko‘magida tahlilga tortilsagina kutilgan natijani berishi mumkin. Aks holda ular shunchaki axborot sifatida qolib ketaveradi. Badiiy asar asosida tuzilgan savol-topshiriqlar esa shu matn mazmuniga berkitilgan, o‘quvchi diqqati qaratilishi lozim bo‘lgan, e’tibor qilinib 8mohiyatiga kirilgandagina uning ma’naviyatida ma’lum iz qoldirishi mumkin bo‘lgan detallarga asoslanishi kerak. Bu “Adabiyot” darsliklari mualliflari zimmasidagi eng murakkab vazifalardan biridir. Muallif, avvalo badiiy matn mazmuniga singdirilgan haqiqatlarni o‘zi ilg‘ashi, ularni o‘quvchining yoshi, intellektual imkoniyatlari darajasidagi savol yoki topshiriqqa aylantirishi kerak bo‘ladi. Bu oson ish emas, albatta. 6-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan “Adabiyot” darsligida 10 shoira Zulfiyaning “Nevara”, “Bog‘lar qiyg‘os gulda”, “Men o‘tgan umrga” she’rlari taqdim etilgan. “Zulfiya she’rlari haqida” nomli sal kam to‘rt betlik (umumiy materialning hajmi, biografik ma’lumot va she’rlar bilan birga etti bet) munosabat esa butun mamlakat o‘quvchilarining shoira Zulfiya ijodi haqidagi fikr- mulohazalarini bir qolipga solishga xizmat qiladi. Ya’ni, darslikdagi mazkur o‘quv materiali xuddi sovet davrida yaratilgan “Adabiyot” darsliklari mazmunidan deyarli farq qilmaydi. Zulfiya she’rlari tahliliga bag‘ishlangan mazkur matnda “Nevara” she’rining mazmuni hikoya qilib berilgan va bu bilan she’rning ta’sir qudrati butunlay yo‘qqa chiqarilgan. Darslikdan o‘rin olgan “Bog‘lar qiyg‘os gulda” she’ri tahlil qilinib, qat’iy xulosalar chiqarib qo‘yilgan. Axir uning tahlili butunlay boshqacha bo‘lishi ham mumkin-ku! Badiiy matnga har bir she’rxon o‘z nazari bilan yondashadi, unda o‘zi istagan narsani ko‘radi, o‘zicha tahlil qiladi. Bu ish zamonaviy tarbiyashunoslik talablariga zid bo‘lib o‘quvchilarni o‘ylamaslikka, o‘zgalarning fikrini ko‘r-ko‘rona takrorlashga o‘rgatib qo‘yadiki, bugun mustaqil mamlakatga, millatga bunday fikrsiz tanballarning keragi yo‘q. Shoiraning darslikdan o‘rin olgan “Men o‘tgan umrga” she’ri xususida gapirilarkan, asar matni asosida umumiy tarzda xulosa chiqarib qo‘ya qolingan. Bir umrni Hamid Olimjonsiz yashab o‘tkizgan shoiraning o‘tgan umriga achinmay qo‘ygani sabablari aralashtirib yuboriilgan. Shoiraning o‘tgan umriga achinmasligi bilan bog‘liq detallar nazardan chetda qolgan. Bu holat o‘quvchilarni ham muhim bilan 10 Ahmedov S., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. 6-sinf uchun darslik. – Т.: Ma’naviyat, 2013. 9nomuhimning farqiga bormaslikka, oqibatning sabablarini ko‘rmaslikka o‘rgatib qo‘yishi mumkin. Aslida, “Zulfiya she’rlari haqida” nomli matndagi mulohazalarni, ya’ni o‘quvchilar diqqatini qaratish lozim deb topilgan jihatlarning barchasini savol va topshiriqlarga aylantirib, tarbiyalanuvchilarni har xil yo‘llar bilan shu haqiqatlar sari borishlariga sharoit yaratilganida adabiy ta’limning maqsadiga, ya’ni ma’naviy komillik sari yuz tutgan avlodni tarbiyalash maqsadiga muvofiq ish qilingan bo‘lardi. Zulfiya ijodi bilan tanishuvga bag‘ishlangan “Rangin tuyg‘ular” mavzusining so‘ngida berilgan savol va topshiriqlarda ham bir oz g‘alizliklar mavjud. Ma’lumki, maktab adabiy ta’limi adabiyotshunos, shoir yoki yozuvchi tayyorlashga emas, ma’naviy komillik sari yuz burgan odam tarbiyasiga qaratilgan. Ertaga vrach, haydovchi, injener-dasturchi yoki bankir bo‘ladigan kelajak avlod uchun asarlarning g‘oyasini topish, ularning tarbiyaviy ahamiyatini tushuntirib berish yoki o‘quvchining o‘zi ko‘rmagan “Aziz tuyg‘ular” turkumi haqida gapirib berish emas, matnda ifodalangan insoniy tuyg‘ularni his qilish, o‘zgani tuyish asnosida o‘zligini anglash hissini shakllantirish muhimroq. Shakllanib kelayotgan har bir alohida shaxsning ko‘ngliga ma’naviy kamolot sari intilish tushunchasini singdirish zarurroq. Adabiy ta’limning, u ta’limning qaysi bosqichida bo‘lishidan qat’i nazar va boshqa o‘quv fanlaridan farqli ravishdagi vazifasi mana shulardan iborat. Shu bois darsliklarning didaktik ashyolarini yaratishda adabiy ta’lim vazifalaridan uzoqlashmaslik maqsadga muvofiqdir. She’riy asar bir kishining – shoirning olamni o‘ziga xos ko‘rishi natijasida yuzaga kelgan hosiladir. Hamma gap shu o‘ziga xos qarash va ko‘rishni anglab, his qilib etishda xolos. Ana shu konkret bitta odamga tegishli tuyg‘ular, hissiyotlar ayni paytda butun insoniyatga, hamma odamlarga bir xilda alog‘adorligini anglash she’rni his qilishdagi birinchi qadam, dastlabki odim bo‘ladi. 10“She’riy asarni anglash, undagi muallif ko‘zda tutgan niyatni, maqsad va vazifalarni tushunib etish, she’r g‘oyasinig mag‘zini chaqish uni o‘qishdan, yanada aniqrog‘i ifodali o‘qishdan boshlanadi” 11 . Imkoni bo‘lsa, she’riy asarni professional aktyorlar, taniqli so‘z ustalari, o‘rni bilan esa ularning musiqa yordamidagi ijrosidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zulfiyaning maktab “Adabiyot” darsliklaridan o‘rin olgan she’rlaridan bir- ikkitasini tahliliga tortsak. Zulfiya qalamiga mansub “Sen qaydasan, yuragim” she’ri ayriliqda qolgan oshiq dil iztiroblarining eng mukammal ifodasidir. She’rni avval o‘qituvchining o‘zi ifodali o‘qib berishi shart. So‘ngra undagi har bir detalga o‘quvchilarning diqqati qaratiladi, ya’ni savol-topshiriqlar ko‘magida birgalikda tahlil qilinib matn mohiyatiga kirib boriladi. Unda ifodalangan firoq dardi, uning zalvori, ishq qudrati va oshiq iztiroblari birgalikda kashf qilinadi. She’rning dastlabki bandi tahlil uchun alohida o‘qib eshittiriladi: Qalb bo‘lganda yiroqda Iroda ekan ojiz. Do‘stlar ham ko‘p atrofda, Ammo men yakka-yolg‘iz... Shoiraning hayoti haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lgan o‘quvchilar gap nimada ekanini darhol anglaydilar, albatta. Mazkur band mazmuni yuzasidan o‘qituvchining: “ Bunday katta ayriliqda irodaning ojizligini qanday tasavvur qilasiz? ” degan savoli o‘quvchilarni o‘ylashga undaydi. Ma’lumki, o‘lim – har qanday ayriliqdan og‘irroq hodisa. Bu judolikning chorasi ham, oxiri ham yo‘q. Bunday firoqqa mubtalo bo‘lgan oshiqning yagona quroli – sabr. Sabr qilish uchun esa odamga juda katta kuch, qudratli iroda kerak bo‘ladi. Bunday kuchni odam faqat Allohdan so‘rashi mumkin. Tinimsiz mehnat bilan bir oz chalg‘ishi mumkin, albatta. Iroda ojizlik qilganida odam, ko‘pincha alamini yig‘idan oladi. Yig‘i ham odamga bir oz ruhiy madad beradi, ko‘nglini bo‘shatadi. Yig‘i iroda zaifligi 1111 To‘xliyev B. Adabiyot o‘qtish metodikasi. –T.: Bayoz, 2010.83- bet. 12belgilaridan biri. O‘quvchilar inson irodasi zaifligining yana boshqa belgilarini ham topishlari mumkin. Bu borada o‘qituvchi ularga erk berishi kerak bo‘ladi. O‘quvchilarning diqqati bandning navbatdagi ikki misrasida ifodalangan qarama-qarshilikka qaratiladi: “ Nega atrofi to‘la do‘st bo‘la turib ma’shuqa yakka-yozg‘iz? Buni qanday tushunish mumkin? ” Oshiq qalb uchun ma’shuqdan boshqa hammasi bekor. Uni atrofidagi hamkasblar, yor-jo‘ralar, farzandlar, qaridosh-urug‘, qolaversa, ish bir oz chalg‘itishi mumkin. Lekin ko‘ngil o‘z mahramini qumsayveradi, qumsayveradi. Ma’shuqa shuning uchun o‘zini yolg‘iz sezadi. 14-15 yoshli o‘smirlarning ba’zilari bunday tuyg‘uni ilg‘ashlari mumkin, ayrimlari yo‘q, albatta. Lekin, ularning barchasi qahramonni anglashga, uning ruhiy iztiroblarini tuyishga urinib qo‘radilar. Bu adabiy ta’limdagi eng muhim jihat. O‘qituvchi tarbiyalanuvchilari diqqatini she’rning keyingi misralaridagi “ Birdan qalbim keksarib, Qon ham qochdi yuzimdan ” satrlariga qaratib quyidagi savolni beradi: “ Nima deb o‘ylaysiz odamda shunday holat bo‘lishi mumkinmi? Yoki bu shoiraning she’rdagi mubolag‘asimi? ” Ma’shug‘ini sog‘ingan oshiq qalb uning bu yorug‘ olamda yo‘qligini tuyganida ruhiyatida bo‘shliq, tushkunlik paydo bo‘lishi tabiiy. SHunday vaziyatga tushib qolgan ma’shuqaning xayolan oshiq izidan ketishi, u bilan suhbatlashgisi kelishi, aytajak so‘zlarining, xasratlarining ko‘pligi – yig‘ilib qolgani, dildosh, hamfikr do‘stga muhtojlik tasviri juda ham samimiy, rost. Ruhan shunday holatda bo‘lgan odam shodlik va baxtni kuylashi mahol. Lekin jamiyat undan boshqacha kuylashni talab qilgan: “Yig‘laysan deb do‘stlarim Ta’na qilar. Netay men?” O‘qituvchi shu satrlarni o‘qib berib: “SHoira yig‘lamasligi mumkinmidi?” degan savolni o‘rtaga tashlashi mumkin. Bu juda jo‘n va birgina “yo‘q” degan so‘z bilan javob berish mumkin bo‘lgan savoldek tuyuladi. O‘sha “yo‘q”ni asoslash talab qilinsa, ya’ni “Nega shunday deb o‘ylaysiz?” degan yordamchi savol o‘rtaga tashlansa, o‘quvchilar o‘ylanib qolishlari tabiiy. Adabiy ta’limda fikr aytishdan ko‘ra uni asoslash muhimroq sanaladi. Shu tariqa millatning shakllanib kelayotgan yosh 13avlodini fikrlashga, o‘zgani his qilishga, shu orqali o‘zligini anglashga o‘rgatib boriladi. Shundan so‘ng o‘quvchilarning e’tibori keyingi banddagi dastlabki ikki misraga qaratiladi: “ Nima deb o‘ylaysiz, “ Sovush bermaydi menga YOqib ketganing olov” misralarida qanday olov haqida so‘z borayotir? ” Muhabbat atalmish tuyg‘u haqida u yoki bu darajada tasavvurga ega bo‘lgan o‘smirlar o‘ylab ham o‘tirmay javob beradilar, albatta. Lekin, bu o‘rinda o‘qituvchining vazifasi tarbiyalanuvchilari e’tiborini ishq atalmish tuyg‘uning darajasi va qudratiga qaratishdan iborat bo‘ladi. Buning uchun o‘quvchilar shoiraning iztiroblarini, ko‘nglidan kechayotgan og‘riqlarni his qilishga urinib ko‘rishlari o‘rinli bo‘ladi. Har holda o‘qituvchi ularni shunga yo‘naltirishi kerak. Bu satrlar shunchaki so‘zlar majmuasi emas, balki oshiq ko‘ngilning qog‘ozga to‘kilgan dardi ekanini anglatishga urinib ko‘rishi maqsadga muvofiqdir. Shu bandning keyingi ikki misrasida o‘rtaga tashlangan “o‘lim” deb atalmish g‘ovning qanchalar alamli ekani, ayni zamonda u ma’shuqaning o‘z oshig‘i bilan birlashish uchun yagona yo‘l ekani o‘quvchilarning ko‘nglini larzaga solishi mumkin. Faqat buni ularga shunday anglata bilish o‘qituvchining vazifasi. SHu tariqa o‘quvchilar so‘z qudratini, uning inson hayotidagi o‘rnini bir chimdim-bir chimdimdan tuyib boradilar. Oxirgi bandning: Ishqqa maskan yuragim, Topib ber deb qistaydi. Nima qilay, berahm — Ruhim seni istaydi so‘nggi ikki misrasida qo‘llanilgan “berahm” so‘zi kimga yoki nimaga qaratilganiga ham o‘quvchilarning diqqatini tortish o‘rinli bo‘ladi. Bu masala ustida ishlaganda o‘quvchilarning diqqati ham shaklga, ham mazmunga qaratiladi. Kimdir uni oshiqqa qaratilgan deyishi, uning undalma vazifasini bajarayotganini, bunda “nima qilay”dan keyingi vergulga asoslanish mumkinligini aytishi, yana 14kimdir “berahm”dan keyingi tirega tayanib uni ruhga daxldor ekanini isbotlashga urinishi tabiiy. Har ikki holatda ham o‘quvchilarning o‘z xulosalarini asoslash uchun topgan dalillari muhim. Agar bu borada fikr aytisholmasa, bu masalani ochiq qoldirgan, keyingi darsgacha o‘ylab ko‘rish, uyda kattalar bilan maslahatlashib boqish topshirig‘ini berish lozim. Hech qachon o‘qituvchi o‘z fikrini aytib berishi mumkin emas. O‘quvchiga kashf etish, o‘z kashfiyotidan lazzatlanish imkoniyatini berish kerak. Bu uni yangi-yangi kashfiyotlar sari etaklaydi. Bu odamga xos bo‘lgan tabiiy xususiyat bo‘lib u insonni yuqoriga etaklaydi. O‘qituvchining vazifasi ham shu emasmi!? Endi yuqoridagi darslikdan o‘rin olgan “Men o‘tgan umrga” she’ri xususida ikki og‘iz so‘z. Darslikda mazkur she’rga daxldor birgina: “Men o‘tgan umrga” she’ridagi lirik kayfiyatni qanday izohlagan bo‘lar edingiz?” degan savol berilgan xolos. Hamon biror badiiy matn darslikka kiritildimi, o‘qituvchi-o‘quvchilar uning matni ustida ishlashlari kerak. Darslikda buning uchun zarur bo‘lgan didaktik ashyolar keltirilgan bo‘lishi shart. “Adabiyot” darsligiga badiiy matn shunchaki xabardor qilib qo‘yish uchun kiritilmaydi. Asar tahlilga tortilib, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar hamkorligida uning mohiyatiga kirilmas ekan u kitob sahifalarida shundog‘icha qolib ketaveradi. “Men o‘tgan umrga…” she’rining bitta taxminiy tahlili quyidagicha. O‘qituvchi avval she’rni o‘zi ifodali qilib o‘qib beradi: Hayot kitobimni bexos varaqlab, Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim. Tabassum o‘rnida kuldim charaqlab, Suyish kerak bo‘lsa – telbacha suydim. Kiyganim ipakmi, chitmi yo kimxob, YUrak boyligidan qilmabman parvo. Meni og‘ushlagan hayot naq oftob, YAngi qo‘shiq talab unda har saboh. 15Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim, Hech kimda ko‘rmayman umrimga o‘xshash: Suydim, Erkalandim , Ayrildim, Kuydim. Izzat nima bildim. Shu-da, bir yashash! 12 So‘ngra o‘quvchilari e’tiborini birinchi bandning keyingi ikki misrasi: “Tabassum o‘rnida kuldim charaqlab, Suyish kerak bo‘lsa – telbacha suydim” ga qaratiladi va “ Shu satrlar mazmuniga tayanib shoiraning o‘tgan umriga achinmay qo‘ygani sabablarini aniqlang ” topshirig‘ini beradi . Gap shundaki, o‘quvchilar darslikdagi shoira Zulfiya haqidagi biograqik matndan o‘qib bilganlari qanchalik haqiqat ekanini o‘zlari uning bitiklariga asoslangan holda anglab etishlari kerak. Odamning yozganlari, ko‘pincha uning shaxsiyatini ochib beradi. Faqat she’rxon yozilganlarning mohiyatiga kira bilish kerak. O‘quvchini bunga to‘g‘ri tashkil qilingan adabiyot darslari o‘rgatadi. Ma’lumki, insonga Alloh tomonidan berilgan ne’matlarning eng oliysi – sevish-sevilish. Hayot ne’matlaridan imkon qadar ko‘proq lazzatlanib yashash. She’r muallifi bir inson sifatida har ikkisiga ham munosib topilgan. “Tabassum o‘rnida charaqlab” kula oladigan darajada baxtli bo‘lgan, majnunsifat sevgan, shunga yarasha sevilgan. Hayotida baxtdan mast bo‘lib yashagan inson uchun moddiy narsalarning ko‘pda ahamiyati yo‘q. Shaxsiy hayotdagi ma’naviy to‘kislik va baxt mahsuli o‘laroq u har tongda insoniyatga yangi qo‘shiq hadya etib yashadi. 161.2. Umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish So‘z san’atkorlari o‘z xalqining elchisidir. Ular inson fazilatlarini, orzu- armonlarini o‘z o‘quvchisiga, o‘z muxlislariga, kelajak avlodlarga еtkazib beradilar.O‘zbek xalqining sevimli shoirasi Zulfiya ham ana shu toifaga kiruvchi ijodkorlardan biridir. Chunki, uning sermazmun sh’riyatida xilma-xil hayotiy, insoniy tuyg‘ular, fikrlar, g‘oyalar ifodalanadi. Shu bois, uning she’riyati o‘z muxlislarini rom etib kelgan. Ayniqsa, maktab o‘quvchilari bu shoiraning nomini yaxshi bilishadi. 6- sinf darsligidagi Zulfiya haqidagi mavzu ularni yana shoira haqidagi taassurotlarini kengaytirishda katta ahamiyatga egadir. Bu mavzuga ajratilgan vaqt 2 soatni tashkil etgan bo‘lib, shoira haqidagi ma’lumotga uning ayrim she’rlarining tahiiliga bag‘ishlangan. Ajratilgan vaqt qisqaligini inobatga olib, mashg‘ulotni o‘quvchilarning shoira haqidagi mustaqil ma’lumotlarini aniqlash orqali,qisqacha tarjimayi holi haqida ma’lumot berishi mumkin. Ma’lumki, shoira haqida televideniyada ko‘rsatuvlar namoyish qilingan. Suratlari asosida foto albomlar yaratilgan. Dastlabki suhbatni ko‘rgazmali qurollar asosida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki o‘quvchilarning shaxsiy ma’lumotlari, vaqtni iqtisod qilish imkonini beradi. Suhbat orasida Zulfiyaning o‘zi yozgan «Hayot varaqlari» nomli xotirasidan parchalar o‘qib berish orqali shoiraning tarjimayi holi haqida ma’lumot berish mumkin. 17Zulfiya o‘z xotirasini «Mening bolaligim... Toshkentning mahallalaridan birida o‘tgan» - deb boshlaydi. Shundan so‘ng, bolalik davrining eng muhim o‘rinlariga, xususan uning hayotida o‘chmas iz qoldirgan onasi haqida so‘z yuritadi. Otasi haqida, akalari haqida, ular bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlari haqidagi xotiralarini ta’sirli hikoya qiladi, o‘z mehr-muhabbatini, hurmatini bayon qiladi. Bu ma’lumotlar shoiraning yuksak ma’naviy siymosini ochib berishi bilan muhim ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Shu bilan bir qatorda uning qanday oilaviy sharoitda tarbiyalanganligini o‘quvchilar bilib oladilar. Zulfiya bilim yurtiga o‘qishga kirgach, hayotining boshqa sahifasiga duch kelganligini hikoya qiladi. Hayotning bu sahifasi esa, u yashagan davrning ijtimoiy-siyosiy voqealari bilan bog‘liq, o‘sha davra yollarining taqdirlari bilan bog‘liq lavhalardan iboratdir 15 . Shoiraning 6-sinf darsligiga kiritilgan she’rlarining yaratilish tarixi bilan bog‘liq lavhalarni ham o‘z xotirasida ishora qilib o‘tadi. Ma’lumki, shoiraning «Ko‘rganmiding ko‘zlarimda yosh», «Bahor keldi seni so‘roqlab» kabi she’rlari, ustozi, do‘sti, umr yo‘ldoshi Hamid Olimjon xotirasiga bag‘ishlan- gandir. Zulfiya o‘z xotirasida mazkur she’rlarning yaratilish tarixini ochib beruvchi muhim mulohazalarni keltiradi. U «Hamid Olimjon mening uchun talabchan ustoz, mehrli do‘st edi. She’rlarimni ilk bor hayajondan titrab unga o‘qirdim. U ayovsiz tahrir etardi. Yillar o‘tdi, yillarning biri bilan qo‘shilib, Hamid Olimjon ham ketdi. Endi men satrlarimga uning nigohi bilan qarashga o‘rgandim» - (qarang: «Hayot varaqlari») deya hikoya qiladi. Zulfiya o‘z xotirasida yillarni, sanalarni keltirmaydi. Bu ma’lumotlami dars jarayonida, «Zulfiya hayoti va ijodida muhim sanalar» nomli jadval asosidagi ko‘rgazmali qurol bilan o‘quvchilarni tanishtirish mumkin. Yoki Zulfiya ijodini maktabda o‘rganish bilan bog‘liq uslubiy qo‘llanmalardan foydalanish lozim 16 . 15 S.Ahmedov va b.Adabiyot. 6-sinf o’qituvchilari uchun uslubiy qo’llanma. –Toshkent: Ma’naviyat, 2005. 127 –bet. 16 Т . Абдукаримов . Мактабда Зулфия ҳаёти ва ижодини ўрганиш. –Тошкент: Ўқитувчи, 1978; Ҳ . Ҳасанова . Мактабда Зулфия ижодини ўрганиш. –Тошкент:Ўқитувчи, 1991; Зулфия . Куйларим сизга. –Тошкент, 1965. 18II bob. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish metodikasi 2.1. To‘garak mashg‘ulotlarida Zulfiya lirikasini o‘rganish va tahlil qilish To‘garakda o‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan yangiliklar bilan tanishadilar. Ularni qiziqarli, jonli bo‘lishiga harakat qilish kerak. To‘garak a’zolarining yosh xususiyati, bilimi, iqtidorini e’tiborga olib reja tuziladi va har bir to‘garak rahbari shu to‘garakning xususiyatini aniqlagan holda ish yuritadi. Adabiyot va adabiy o‘qish mashg‘ulotlariga aloqador bo‘lgan to‘garaklar asosan 3 turlidir. 1. Adabiy – ijodiy to‘garak. 2. Drama to‘garagi. 3. Ifodali o‘qish va badiiy ijod to‘garagi. Ma’lumki bu uch to‘garak ham o‘quvchilarning bilim doirasini kengaytiradi, adabiyotdan yanada ko‘proq ma’lumot olishini, o‘z ustida ishlashni, ijodga ilhomlantirish uchun xizmat qiladi. Shu sababdan mazkur to‘garaklarning maqsad va vazifalari nuqtada birlashadi. To‘garakda o‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan yangiliklar bilan tanishadilar. Ularni qiziqarli, jonli bo‘lishiga harakat qilish kerak. To‘garak a’zolarining yosh xususiyati, bilimi. iqtidorini e’tiborga olib reja tuziladi va har bir to‘garak rahbari shu to‘garakning xususiyatini aniqlagan holda ish yuritadi. Drama to‘garagiga rahbarlik qiladigan o‘qituvchi: dramatik asarlarning xususiyatlarini egallagan va ma’lum darajada aktyorlik san’atidan ham xabardor bo‘lishi, o‘quvchilar oldida biror – bir personajning harakat va nutqini odat va xarakterini ko‘rsatib bera ololadigan bo‘lishi lozim. Adabiy-ijodiy to‘garak rahbarida esa adabiyot asarlarini tahlil etish, nazariy bilim berish va ijod ishidan ham xabardor bo‘lsa, va o‘z ijodidan o‘quvchilarga manzur qila oladigan bo‘lsa, mazkur to‘garaklar obro‘si yanada oshadi. . To‘garak mashg‘ulotlari bir oyda, bir yoki ikki marta o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlar oddiy sinfda emas, balki maktab adabiyot kabineti maktab sahnasida 19o‘tkazilgani ma’qul. Mashg‘ulot o‘tkaziladigan joyning tashqi ko‘rinishi ham o‘quvchilar ruhiyatiga kuchli ta’sir qiladi / portretlar, asarlari bilan bezab. Mashg‘ulotlar mavzusini xilma-xilligi ishning mazmuniga o‘quvchilarning qiziqishlariga ta’sir etadi. Bir yillik mashg‘ulot uchun tuzgan reja o‘z navbatida dastur materiallari asosida adabiyot va adabiy o‘qish yuzasidan o‘quvchilarga beriladigan ma’lumotni boyitish va kengaytirishda, ayniqa drama va adabiy-ijodiy to‘garaklar ahamiyatlidir. Adabiy – ijodiy to‘garaklar. Mazkur to‘garakning mashg‘ulotlari 2 xil xarakterga egadir. Mashg‘ulotning bir xili sinfda olingan bilimni mustahkamlash va to‘ldirishga, adabiy asarlar yoki ayrim yozuvchilarning ijod yo‘li bilan tanishishga qaratilsa, ikkinchi bir xili o‘quvchilarning mustaqil ravishda olib boradigan ijodiy ishlarini o‘stirish va unga rahbarlik qilish, yo‘llanma berishga qaratilgan bo‘ladi. Buning yaxshi tomoni shundaki, o‘quvchilar bir mashg‘ulotda biror yozuvchinig asarini tahlil qilsalar, ikkinchi mashg‘ulotda xuddi shu asosda to‘garak a’zolari tomonidan yozilgan she’r va hikoyalarni tahlil qiladilar. Olingan nazariy bilimlar va asarning badiiy xususiyatlari, ma’naviy va madaniy san’atlar haqida bilimlari yuzasidan hosil qilgan malakalarini o‘z asarlari muhokamasiga ham tatbiq qiladilar. Xuddi shu yo‘sinda o‘tkazilgan mashg‘ulot natijasida o‘quvchilarda adabiy asarlar o‘qishga havas uyg‘onadi. To‘garakning vazifasi va maqsadi esa o‘quvchilarning qiziqishini tarbiyalashdan ularga sistemali ravishda ko‘rsatma berib borishdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Mustaqil ijodiy ishlar albatta nuqsonli bo‘ladi. Bu ishda juda ehtiyot bo‘lmoq kerak. Rahbar to‘garak a’zosini bezdirib qo‘ymasligi, tahlil va tuzatish jarayonida bosiqlik bilan, ilmiy nuqtai nazardan yondoshmog‘i lozim. Ijodiy mustaqil ishlarni tahlilda kichik hajmli asarlarni ayniqsa she’rlarni doskaga yozish, va doskada tushuntirib berish lozimdir. Bularni proektor vositasida olib borilsa yanada yaxshi. Umumiy muhokamada to‘garak a’zolari o‘z fikrlarini 20aytadilar. O‘qituvchi rahbarlgida shu ish nuqsonlarini tuzatib chiqish, kelgusida qanday yozish yo‘llarini ko‘rsatish, tahlil qilingan asarlarni gazeta va jurnallarda nashr qildirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. Taqrizlar yozdirish, tinglash va muhokama yakunlanadi, yutuq va kamchiliklarni tuzatish yo‘llari ko‘rsatib beriladi. Drama to‘garagi – o‘qunchilarning adabiyotga, ayniqsa dramatik asarlarga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalash vositasidir. Xususiyatlari: to‘garak a’zolari oldiga qo‘yiladigan talablarning xarakteridan kelib chiqib, to‘garak a’zolari adabiyot nazariyasi, badiiy asarni tahlil qilish yo‘llari, janrlar va ularning xususiyatlari, tuzilishi va ishlari bilan tanish bo‘lishlari lozim. To‘garakka qiziquvchi havaskorlar to‘planadi. Mashg‘ulotlar sinfda va sinfdan tashqari o‘qiladigan materiallar asosida mashg‘ulot rejasi tuziladi. To‘garakning eng muhim bosqichlaridan biri asarni sahnaga qo‘yishga tayyorgarlik davridir. Bu davrda o‘quvchilar asarning maqsadi, badiiy xususiyati va uni o‘qish texnikasi bilan tanishadi. Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan narsa repertuardir. Har qanday sahna asarlarini emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan, o‘quvchilarda mehr-shavqat, muhabbat, vatanparvarlik ruhini tarbiyalaydigan, ularning hayotlariga yaqin turgan asarlarni, o‘quvchilarga tanish bo‘lgan yozuvchilarning asarlarini ishlab chiqilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Drama to‘garaklarda mashg‘ulotning yana bir turi adabiy montajlardir. Tanlangan mavzuni yoritish uchun turli asarlardan kerakli epizodlarni, she’riy parchalar, ashulalar kiritiladi. To‘garak a’zolari nazariy malakani oshirish uchun ko‘rgan kino, teatri haqida, aktyorlar mahorati haqida muhokama va muzokaralar o‘tiladi. Bu ish ularning qiziqishlarini yanada oshiradi. Ifodali o‘qish to‘garagi – asosiy maqsadi o‘quvchilarni ifodali o‘qish va badiiy hikoyalashga, o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda ravon anglatishga o‘rgatishdan iborat. Reja tuziladi va shu asosda o‘qiladigan asarlar ro‘yxati aniqlanadi, o‘qish texnikasi va asarlar mazmunini tushunishga yordam beruvchi nazariy ma’lumotlar bilan o‘quvchilarni tanishtiriladi. 21Adabiy kechalar odatda barcha to‘garaklar ko‘rigi hisoblanadi, To‘garak kuchi ma’lum bo‘ladi. O‘qituvchi Zulfiya she’rlarining badiiy tahlilini o‘quvchilarga tushuntirib bergach, she’rlarni yod olishni uyga vazifa qilib fopshiradi. Yod olingan she’rlarni ifodali o‘qilishini, dars jarayonida to‘la boshqarib borishning imkoni biroz cheklanganligi sababli, sinfdan tashqari o‘tkaziladigan adabiy tadbirlarda kuzatib borishi mumkin. Yoki adabiyot to‘garagi mashg‘ulotlaridan birini Zulfiya hayoti va ijodiga, uning she’rlarining ifodali o‘qilishiga bag‘ishlashi mumkin. Chunki sinfdan tashqari o‘tkazilgan adabiy tadbirlar, o‘quivchilarning badiiy asarlami mustaqil o‘qishida, she’riyatga mehr, qiziqish uyg‘otishda muhim o‘rin egallaydi 21 . Shuningdek, mazkur mashg‘ulotlarda Zulfiya hayotiga doir albom, devoriy gazeta tayyorlashni topshirish, turli savol-javob, viktorinalar, baxribaytlar o‘tkazish ham yaxshi natijaberadi. Shuningdek, shoira haqida, uning ijodi haqida qo‘shimcha nazariy bilimlarga egabo‘ladilarhamda dars jarayonidagi ma’lumotlarni chuqur va puxta o‘zlashtirishlarini ta’ minlaydi. “Umumiy o‘rta ta’limning 5-9-sinflarida o‘quvchilar milliy adabiyotning, shuningdek, jahon adabiyotining eng sara namunalarini o‘qish va tahlil qilish asosida ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik haqidagi xilma-xil talqinlarga duch kelishadi, ularga ongli va jonli munosabat bildirishadi, shular asosida o‘zlaridagi axloqiy-ma’naviy fazilatlar majmuining shakllanishi va rivojiga imkon topishadi. Ularga nisbatan ochiq hayotiy munosabatlarning aks ettirish zaruriyati esa o‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqlarining rivojidagi muhim omil vazifasini ado etadi. Ta’limning turli bosqichlarida o‘rganish uchun saralab olingan asarlarga qo‘yiladigan asosiy mezonlar sifatida ularning yuksak badiiyati, insonparvarlik yo‘nalishi, o‘quvchi shaxsining yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, uning kamoloti uchun ko‘rsata oladigan ijobiy ta’siri, milliy va umuminsoniy g‘oyalarga 21 Ф.Бадриев. Юқори синфларда адабиётдан синфдан ташқари ишлар. –Тошкент: Ўқитувчи, 1969. 93-бет 22uyg‘unligi, milliy va jahon adabiyoti tarixida tutgan o‘rni singari belgilar olinishi mumkin” 22 . Iste’dodining qudrati tufayligina muhabbat haqida yozmagan, balki qalbini o‘rtagan shaxsiy fojiasining iskanjasidan chiqmoq, har kuni tortayotgan hijron azoblarini o‘zgalar bilan o‘rtoqlashmoq maqsadida qalam surgan shoira Zulfiyaning she’rlarini o‘rgatishga bag‘ishlangan darsning maqsadlarini tubandagicha tayin etish mumkin: a) tarbiyaviy maqsad - o‘smirlarda sadoqat, vafodorlik tuyg‘ularini shakllantirish, tabiat va inson go‘zalliklari uyg‘unligini anglatish; b) ta’limiy maqsad – o‘quvchilarga shoira ijodining bosh yo‘nalishi to‘g‘risida ma’lumot berish, she’rlar bilan tanishib, ularni tahlillash, lirik tur haqida tushuncha berish; d) rivojlantirish maqsadi - badiiy asarlardagi fojiaviy sezimlar ifodasini anglash orqali o‘smirlar ruhiyatini ezgu tuyg‘ular bilan boyitish. Adabiyot o‘qituvchisi Zulfiya hayotidagi yirik fojia - Hamid Olimjon o‘limi hamda shoira Zulfiya ijodidagi bosh mavzu – hijron alamlariga o‘quvchilar e’tiborini tortishi darkor. Zulfiya shaxsi faqat iste’dodli shoira sifatida emas, balki vafo va sadoqat timsoli sifatida ham o‘quvchilar ma’naviyatiga ta’sir qilishiga erishmoq o‘quvchining asosiy maqsadi bo‘lishi kerak. Zulfiyaning she’rlarini yod o‘qib berilganidan so‘ng o‘quvchilar bilan hamkorlikda, darslikdagi savol- topshiriqdan foydalangan holda tahlil etilishi ko‘zda tutiladi. O‘qituvchi har satridan dard siqib turgan she’rlar haqida axborot bermasligi, balki anashu dardchil asarlar vositasida o‘quvchilarning shoira iztiroblarini tuyushga imkon yaratishi darkor. Zulfiyaning “Sen qaydasan, yuragim” she’ri Hamid Olimjon vafotidan bir yil o‘tib yozilgan bo‘lib, unda hijron o‘tida qovrilayotgan alamdiyda ayolning 22 Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi . Ona tili va adabiyot (5 – 9 sinflar). – Toshkent: 2010 yil. 24-25 bet. 23chin tuyg‘ulari aks ettirilgan. O‘qitivchi matnni o‘qishdan avval she’rning ohangini aniqlab olishi kerak. Mazkur g‘amgin she’r ko‘tarinki yoki baland tovush bilan ijro etilishi mumkin emas. Mabodo shunday qilinsa, shoiraning ovozi, uning g‘amlari ifodasi, she’rning asl ruhi yo‘qoladi. Shuning uchun ham “Sen qaydasan yuragim” she’ri mayin ovoz bilan shikasta aytilishi darkor. O‘qituvchining hazin ovozi o‘quvchilarning tuyg‘ulari ko‘zini ochadi, ularni she’r ruhini tuyushga, his qilishga olib keladi. She’r bilan tanishib chiqilgach, o‘quvchilardan - ushbu she’r bo‘yicha fikr bildiradiganlar bormi – deb so‘rash mumkin. Mabodo she’rni matni qaysidir bolaning qalbida hissiyot uyg‘otishga ulgurgan, kimdadir fikrlar paydo qilgan bo‘lsa, o‘shalarni eshitishdan erinmaslik lozim. O‘quvchilarning kichkinagina kashfiyoti adabiyot o‘qituvchisi va pedagogik amaliyot uchun barcha adabiyotshunoslarning ilmiy kuzatishlari – yu chiqargan xulosalaridan ko‘ra muhimroqdir. Ko‘zda tutish kerakki, o‘quvchilarning fikr-tuyg‘ulari o‘qituvchiniki yoxud shoiraniki bilan hamohang bo‘lmasligi ham mumkin. Zulfiya uchun Hamid Olimjon ham sevimli yor, ham maslahatdosh do‘st edi. Endi u yo‘q. Yig‘lamaslik, g‘amga cho‘kmaslik imkonsiz. Iroda ojizlik qilmoqda. Atrofda odam ko‘p-u lirik qahramon “yakka-yolg‘iz”. Axir uning suygani olamda birgina edi, xolos. Uning o‘rnini o‘zga bosishi va qahramonni yolg‘izlikdan xalos eta olishi mumkin emas. Uning hayoli o‘zi istamagani yoki bilmagani holda yo‘qotganini izlash bilan ovora. Yorini yo‘qotganidan dunyoning rangsizlanib qolganini shoira: “Birdan qalbim keksarib”, - deya ifodalaydi.She’r yozilganida shoira bor-yo‘g‘i o‘ttiz yoshda edi. She’rdagi dard, hasratzadalikbandma-band oshib boravevadi: Qayga ketding, yuragim, Bitdi bardosh va toqat. Suhbatingdir yuragim, Tilda hasratim qat-qat. O‘quvchilar ayriliqni zo‘ridan tilida hasratlar qat-qat bo‘lgan mushtipar ayolning ruhiyatini his etishlari uchun ushbu misralarning ma’nosiga tushunishlari darkor. O‘quvchiga Zulfiyaning boshiga fojia tushgan kezlarda odam o‘z g‘amini 24aytish imkonidan mahrum ekanligi bildirilishi kerak. Zulfiyaga, yuragi alamlardan pora bo‘lgan yorga, hijrondan o‘rtanayotgan bevaga, norasida farzandlarining so‘roqlariga javob topa olmayotgan bag‘ri qon onaga g‘am to‘g‘risida, hijron to‘g‘risida keragidan ortiq yozmoqda degan ayb qo‘yiladi! Bu hol she’rda, garchi muloyim bir hazinlik bilan “Yig‘laysan deb do‘stlarim ta’na qilar. Netay men?” tarzida ifodalangan esa-da, bu muloyimlik zamirida alam sirqirab yotibdi. Shoira – ahdida ustuvor. Tuyg‘ulariga xiyonat qilmaydi. Shu sabab kechinmalari sovimaydi. Alami, hijroni har zumda yangilanadi, ro‘zg‘ori, farzandlari, kitoblar, do‘stlari yo‘qolganini hamisha eslatib turadi. Shu bois quyidagi o‘tli satrlar bitilgan: Sovish bermaydi menga, Yoqib ketganing olov. Netay, еtmaman senga, O‘rtaga tashlangan g‘ov. Muhabbatning olovi mangu yongulik qudratga ega. Aql yorning qaytib kelmasligiga iqror bo‘lsa ham, ruh bunga ko‘nikmaydi, u berahmlik bilan yiroqlarga ketgan yurakka – yorga intilaveradi. Sadoqatli shaxsning azoblari tinimsiz davom etaveradi. She’rni shoira hayoti bilan bog‘liq holda tekshirishuning ta’sir darajasini yanada oshiradi. Ammo buni faqat shaxsiy fojiadangina iborat tarzda izohlash ham o‘quvchilarni to‘g‘ri yo‘ga boshlamaydi. Mazkur dramatik holat shoira uchun shaxsiy bo‘lsa-da, inson sifatida u kechirgan tuyg‘ular bolalarga ham begona emasligiga urg‘u berilishi kerak. Darsning qolgan qismida ”Ne baloga etding mubtalo” she’ri o‘qib berilgach, darslikdagi savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilar bilan birgalikda uni tahlil qilishga kirishadi. She’rda, xuddi avvalgi asardagi kabi, Hamid Olimjon nomi to‘g‘ridan to‘g‘ri tilga olinmaydi. Ammo shoiraning hayot yo‘li bilan bir muncha tanish bo‘lganliklari uchun ham o‘quvchilar she’rning u haqda ekanligini bilishlari tabiiy. Shuning uchun ham she’rning alamli murojaat, javobsiz savol tarzida kimga atalganini aniqlash kerak. 25She’r 1945-yilda yozilgan. Fojia ro‘y berganiga qancha yil o‘tgan bo‘lsa- da, lekin uning alamlari eskirgan emas. O‘tdi oylar g‘am bilan oqib, Dil topmadi zarra tasallo. Firoqingda qoldim tutoqib, Ne baloga etding mubtalo. Oylarning g‘am bilan oqish tasviri o‘quvchi taassurotida tuyg‘uning miqyosini gavdalantiradi. Ayriliq tufayli paydo bo‘lgan g‘am daryoday oqmoqda. Umr o‘tayotir. Lekin vaqtning o‘tishidan dil zarra qadar tasalli topa olmayapti. Haqiqiy yo‘qotish oldida vaqt ham ojiz. Ikkinchi banddagi Ko‘z ochgani qo‘ymaydi alam, Boshim qo‘ysam kuydirar bolish. Yupatolmas kitob va qalam, Misralarim ko‘tarar nolish. misralariga qaratilishi va umdagi poetik ma’noni topishga erishish lozim. Alamning zo‘ridan ko‘zini ocholmaydigan holga tushgan, yuragidagi g‘am o‘ti tufayli bosh qo‘ygan bolishi kuydirar darajagayetgan lirik qahramon tuyg‘ulari bolalarga yuqadi. Umid bilan bir yostiqqa bosh qo‘ygan sevikli yorni yodga tushirgani tufayli ham yostiq boshni kuydirgani ifodasining shu qadar shoirona berilishi o‘quvchilarni befarq qoldirmaydi. Tuyg‘ular tasvirining izchilligiga diqqat qilish zarur: vujud va yurak qiynog‘i tasviridan keyin bu qiynoqlarni bosmoq vajidan kitob va qalamga qo‘l urilgani, ammo na kitob, na qalam qahramonni yupata olgani anglashilmoqda va ”Misralarim ko‘tarar nolish” tarzidagi kuchli mantiqning chiroyli ifodasini ilg‘ashga urinaylik: yana nolani, yana dardni, yana hijronni-da! Chunki chinakam she’r qalb hislarini ifodasi-ku! Shoira o‘z hissiyoti xurujining quyuq manzarasini bergach, so‘raydi: Nahot, shuncha ma’sum, shuncha pok Sevishmoqda alam bor shuncha. Sirtdan qaraganda, bu so‘zlar oshiqqa qaratilganday ko‘rinsa-da, aslida taqdir, qismat so‘roqqa tutilmoqda. Va ”shuncha” so‘zining takror ishlatilishi g‘amining naqadar cheksizligini o‘zi ham tuzukroq bilmaydigan kishi holatini 26g‘oyat go‘zal aks ettirmoqda. 272.2. Zulfiya hayoti va ijodi yuzasidan tadbir ssenariysini tayyorlash va uyushtirish Biror yozuvchi yoki shoirning tavallud kuniga, ijodiga bag‘ishlangan adabiy kecha yoki adib bilan uchrashuv kechasi o‘z mazmunida ma’ruza, she’rxonlik, sahna ko‘rinishlari, qo‘shiqlarni aks ettiradi. Demak, tadbirga ko‘riladigan tayyorgarlik ishlari ma’ruza matnini tuzish, she’r va qo‘shiqlar tanlash, ssenariylar yozish, sahnalashtirish kabilarni o‘z ichiga oladi 27 . Vafo va sadoqat kuychisi O‘zbekiston xalq shoirasi Zulfiya tavalludining 103 yilligiga bag‘ishlanadi Zalda “Bahor valsi” kuyi taraladi. Sahnaga ikki qiz-boshovcilar chiqib kelishadi. 1- boshlovchi: -Assalomu alaykum, adabiyot va she’riyat muxlislari. Adabiy kechamizning aziz mehmonlari. Bugun biz xalqimizning atoqli va ardoqli shoirasi, O‘zbekiston xalq shoiri “Nilufar” , Javoharla’l Neru nomidagi mukofotlar sohibasi Zulfiya Isroilova tavalludining 101 yilligini keng nishonlayapmiz. 2- boshlovchi: Zulfiya ijodi boy, rang-barangdir. Shoira ellikdan ziyod kitob muallifi. Uning jo‘shqin lirikasi, sevgi va sadoqati, tinchlikni ulug‘lovchi dostonlari, hayotiy ocherklari ehtirosli publitsistikasi, go‘zal tarjimalari, librettolari o‘zbek adabiyotining xazinasiga qo‘shilgan bebaho durdonalardir. Zulfiya 1- boshlvchi: Zulfiya Vatanimiz jamoliga boqib to‘ymaydi. Uni baland tog‘lar, bahor faslining go‘zalligini o‘zida mujassam etgan gulzorlar, bog‘-u rog‘lar maftun etadi. U еrda ungan har bir giyohga, bog‘bon mehnatiga mehr bilan boqadi. Bulbullar xonishi uni o‘ziga rom etadi. 27 Р.Ниёзметова. Узлуксиз таълим тизимида ўзбек адабиётини ўқитиш методикаси. –Тошкент: фан, 2007. 88- бет. 282- boshlovchi: Bahor tongi tiniq va oppoq, Borliq to‘lgan gular hidiga. Hislar uyg‘oq, tabiat uyg‘oq, Uyg‘un bo‘lib kishi diliga. E’tiboringizga shoira she’rlaridan namunalarni o‘quvchi qizlarimiz havola etadilar. 1- boshlovchi: Zulfiya yuragida adabiyotga, she’riyatga ilk bor havas uyg‘otgan inson onasi Xadicha aya edi. 2- boshlovchi: “Onamning qanchadan-qancha qo‘shiq va afsonalari, doston va ertaklarni bilishiga aqlimiz bovar qilmasdi. Bu sehrli afsona va dostonlar bizga benihoya huzur bag‘ishlar, o‘ziga rom qilib olar, har safar yangi jilva kasb etar edi”,- deydi u o‘z xotiralarida. 1- boshlovhci: Suv oqadi allalab tunni, Hamma uxlar, uyda men uyg‘oq. Parcha qog‘oz, kichik bir qalam, Boshim uzra porlaydi chiroq. 2- boshlovchi: Bunda qancha xayol, qancha kuy, Men berilib quloq solaman. So‘z topolmay ifodasiga Rang axtarib shishib qolaman. -Zulfiya qalamiga mansub “Bog‘bon”, “Men chizolmagan surat” she’rini rassom qizlar nigohi bilan o‘qiymiz. 1- boshlovchi: - Taqdir shoirani o‘ziga munosib yor bilan siylagandi. Zulfiya va Hamid Olimjon uzukka ko‘ qo‘ygandek bir-biriga munosib edi. 29Ular 1936-yil bahorida lola sayliga chiqishadi. Oradan bir yil o‘tgach Hamid Olimjon o‘sha sayl soniyalarini xotirlab “Eng gullagan yoshlik chog‘imda” she’rini yozgan edi. 2- boshlovchi: Eng gullagan yoshlik chog‘imda Sen ochilding ko‘ngil bog‘imda. Shunda ko‘rdi ko‘zim bahorni, Shunda qalbim tanidi yorni. (Hozir ana shu she’r bilan aytiladigan qo‘shiqni tinglaysiz.) 1- boshlovchi: Garchi yillar changi har nega qodir, Meni qilolmadi yodingdan nari. Yana huzuringda turibman, shoir, Qo‘limda bir quchoq bahor gullari. 2-boshlovchi: Ajab, qarta yosh yoq bu kun ko‘zimda, Ko‘ksimda yo‘q zarra alamdan tugun. G‘am emas, shodlik bor qara ko‘zimda, Seni qutlagani kelganman bugun. ( sahnaga Hamid Olimjon va Zulfiya chiqib keladi ) Hamid Olimjon: Janub kechasida Sen bo‘lmasang, shu och to‘lginlar Ko‘rinmasdi sira ko‘zimga. Sen bo‘lmasang, o‘zimning ko‘nglim Kirmas edi aytgan so‘zimga. Sen bo‘lmasang, etmasdi xursand Suv ustida suzib yurgan oy. Hamisha sho‘x, hamisha baland. 30Yulduzdagi jon yoqar chiroy. Qarashlaring tinchimni olib, Chertib ketdi qalbim torini, Shundan keyin sezdim yurakda Shuncha kuchli o‘tning borini. Aytib ber-chi, shuncha sevganlar Bo‘lganmikan mencha baxtiyor? Aytib ber-chi, qaysi qiz burun Sevib, bo‘lgan umid bilan yor? Zulfiya: Ne baloga etding mubtalo? O‘tdi oylar g‘am bilanoqib, Dil topmadi zarra tasallo. Firog‘ingda qoldim tutoqib, Ne baloga etding mubtalo! Ko‘z ochgani qo‘ymaydi alam, Boshim qo‘ysam kuydirar bolish. Yupatolmas kitob va qalam, Misralarim ko‘tarar nolish. Nahot shuncha ma’sum, shuncha pok Sevishmoqda alam bor shuncha? Bardosh bermas iroda, idrok, Tamoman lol aql, tushuncha. Tog‘day bor deb bilgan yuragim Qush boshicha qolmadi chog‘i? G‘amni еngarman degan sarim Yana ortar alami, dog‘i. Erib ketmagandim sevgingdan, Bo‘lmaslik-chun baxtimdan judo. 31Birga qolish uchun sen bilan Kuyaman-u bo‘lmayman ado. 2- boshlovchi: Zulfiya butun ijodi bilan o‘zi benihoya sevgan xalqi,Vatanini kuylaydi. Shu sababli she’rlarida Ona yurtning yorqin va go‘zal manzaralarini, zamondoshlarinig yaratuvchanlik qudratini muhabbat bilan tarannum etdi. 1- boshlovchi: - Navbat yurt manzaralarini tarannum etuvchi she’rlarga. 1-boshlovchi: Go‘zal tuproq uzra quyildi oqshom, Kunduz olar dam. Jo‘shqin mushoira etadi davom, Do‘stim, kel, sen ham. 2- boshlovchi: Hind tuprog‘i uzra quyilib oqshom, Kunduz olar dam. Jo‘shqin mushoira etadi davom, Do‘stlar bo‘lib jam. 1- boshlovchi: -Zulfiyaning turli xalqaro simpoziumlar, konferensiyalar va adabiy uchrashuvlarda faol ishtirok etib kelgan. Uning she’rlari bir qancha tillarga tarjima qilinib, nufuzli minbarlarda yangragan. Shoiraning “Mushoira” she’ri ham jahon adabiyoti durdonalaridan. 2- boshlovchi: Zulfiyaning ovozi va parvozini, betakror ijodini jahonning buyuk yozuvchilari, allomalari yuksak darajada qadrlab, unga hurmat-e’tibor, ehtirom ko‘rsatishgan. 1-boshlovchi :-Endi shoira Zoya Tumanovaning Zulfiya ijodi va siymosini tarannum etuvchi “Yurakdan porlagan so‘z” deb nomlanuvchi nasriy she’rini tinglang. Yurakdan porlagan so‘z Asr bo‘roni, urush momaqaldirog‘i guldurar. Iztiroblar quyunida yuraklar ingrar… 32Yer qattiq, ammo uning ham fig‘oni falakka chiqar. Portlash va gumburlash dahshati aro bir ovoz quloqqa chalinadi. Unda zaminningjarohati, quvvati, unda adolat uchun jonini tikkan jangchining shijoati, unda-vafo va sodiqlik, umidning o‘chmas olovi jamuljam. U- Zulfiyaning ovozi. Olchalar bir saf kelinday to‘y libosida. Yuksaklaklar qo‘ynidan adir etaklaridagi lolalar anor donalariday ko‘rinayotir. Maysalardagi yomg‘ir durlari yaltiraydi. Ufqlardan ufqlarga kamalakning beqasam ko‘prigi tashlangan. Qushlarning chuldirashi, subhidamning ipak nafaslariga to‘lib, borliqning mastona va g‘olib navolari-la tong yoildi. O‘zbek tuprog‘idagi bahorning tashrifi bu! Bu- Zulfiyaning so‘zi! Osmon og‘ushida paxtazor ummoni chayqaladi. Xalq o‘zining mangulik qasrini, Vatanida abadiyat gulshanini yaratmoqda. Orzular qanot qoqmoqda. Insonning o‘tkir nigohi fazo yaylovlariga intilmoqda. Bu- Zulfiyaning yurakdan porlagan so‘zi! Mana u- hayotning yuksak cho‘qqisiga erishgan Ayol. Qora qoshlarning nafis chimirilishi, ko‘zlarining chaqnab turishi jozibali. Orom bilmagan yuragi go‘zal. U- chaqnayotgan chaqmoqni ilib olmoqqa tayyordek jasoratli boqadi. Boshga tushgan og‘ir kulfatlarni mardonavor еngib o‘tgani uchun shodliklarga oshkor boqadi u. U- hayotning, cheksiz muhabbatning manbai bo‘lgan Ona! Odamlarga taqdirdagi Momo Havo, olam tashvishini o‘ziniki bilgan tinchimas qalb! U o‘zbek xalqining qizi! U o‘zbek xalqining qo‘shig‘i! U- Zulfiyaning qalbi! 1- boshlovchi: - Salom, mening aziz dugonalarim, Azizim, lobarim, chevarim qizlar. Ey toza qalbimning oshnolari, 33Kuylarim ilhomi, sevarim qizlar. 2-boshlovchi: - Men Hofizday ulashmayman yurt! Iste’dodim, qalbim sizlarga. Yaxshi nomim, baxt-sevinchim but. Barchasini beray sizlarga. Hamid Olimjon “O‘rik gullaganda” she’ri . Nasiba Abdullayeva ijrosida . raqqosa qizlar xirom etadilar. 1- boshlovchi: Zulfiya ko‘p yillar davomida O‘zbekiston xotin-qizlarining nashri ”Saodat” jurnalida bosh muharrir bo‘lib ishladi. Ana shu davrlarda yoshlarga ustozlik qilib, qaynoq qalblarni she’riyarning sehrli gulbog‘lariga еtaklab kirdi. Prezidentimizning 1999-yil 10-iyunda qabul qilingan “Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini ta’sis etish bo‘yicha takliflarni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq adabiyot, san’at, madaniyat, fan, ta’lim sohalarida faol, tashabbuskorqizlar ushbu mukofotga sazovor bo‘lmoqda. Ayni shu kunlarda ularning soni 200 nafardan oshgani, ayniqsa, quvonarli. 2- boshlovchi: U doimo barhayot. Ha, Zulfiya ozod yurtimizda ijod qilayotgan yuzlab qizlarimizning ham ustozi, ularning dardini, orzu-umidlarini, sevgi- muhabbatini , hijron-sadoqatini shoirona qalb bilan kuylagan, yosh qalblarni o‘ziga eng yaqin do‘st, dugona, sirdosh deb bilgan ijodkordir. Maktabimizda ham iste’dodli, iqtidorli, adabiyot, san’at, sportni sevuvchi, tashabbuskor, bilimdon qizlarimiz bisyor. Mathamat, shoira qizlarimiz ijodidan bahramand bo‘ling.( shoira qizlar o‘z ijod namunalaridan o‘qishadi.) 1- boshlovchi:O‘quvchi qizlarimiz orasidan “Zulfiyaxonim izdoshlari” ning еtishib chiqishi bizni mamnun etadi, albatta. Jamiyatning qaysi sohasi bo‘lmasin qizlarga, ayollarga berilayotgan e’tibor ma’nan va jismonan sog‘lom avlodning voyaga еtishishiga yo‘l ochadi. 2- boshlovchi: Hech narsa davlat va millatni butun dunyoga sportchalik tez tanita olmaydi. Butun jahon miqyosida bo‘lib o‘tayotgan musobaqlarda g‘alaba 34qozongan sportchi qizlarimiz sharafiga davlatimiz madhiysi jo‘rligida yurtimiz bayrog‘i ko‘tarilmoqda. Sahnada sportchi qizlar. 1- boshlovchi: Kechamiz Zulfixonim tavalludining 103 yilligini nishonlash maqsadida tashil etilgan ekan, o‘quvchi qizlarimimzning shoira hayoti va ijodi yuzasidan bilimlarini sinab ko‘moqchimiz. Uch nafar qizni sahnaga taklif etamiz. Ular Zulfiya hayoti va ijodi yuzasidan o‘rgangan bilimlari asosida qog‘ozga ma’lumotlarni yozadilar. Eng ko‘p ma’lumot bergan o‘quvchiga maxsus sovg‘amiz bor. Marhamat! 2- boshlovchi: Qizlar mana sizga qog‘oz va qalam. Siz ma’lumotlarni yozib bo‘lguningizga qadar “Dilxiroj” raqsini tomosha qilamiz. 1- boshlovchi: Qizlar ma’lumotlarni yozib bo‘ldilar. Eng ma’lumot bergan o‘quvchi sinf o‘quvchisi . Mana bu sovg‘a Siz uchun. Zulfiya ijodi doimiy hamrohingiz bo‘lsin. 2- boshlovchi: San’at inson qalbining dil torlarini chertib, uni yashartiradi. Raqs orqali insonnig ichki tuyg‘ulari ifoda etiladi. (“Olti xalfa” qo‘shig‘i) 1-boshlovchi: Vafo va sadoqat kuychisi-Zulfiyaxonimga atab shoirlarimiz go‘zal she’rlar bitib, uning ijodiga cheksiz hurmatini izhor etdilar. Oftob ziyosidan munavvar olam, Nurga intiladi tahna nigohlar, Iqbolidan mamnun, baxtiyor odam, Chapak chalib qutlar, gular, giyohlar, Gulgun saodatim sizsiz, shoiram! 2-boshlovchi: Mehnatdir hamisha umrga mezbon, U-obro‘, u-shuhrat, mangu obida. O‘zni korib xushnud baxt kitobida. Bu-halol mehnatim sizsiz shoiram Oltin qalam berdi qo‘larga zamon. (Navbat Zulfiyaxonim haqidagi she’rlarga) 351-boshlovchi: Men quyoshdan uzib beray senga bir parcha, Yuragimdan uzgan singari… ( Nay navosidan bahramand bo‘ling.) 1-boshlovchi: Hayot kitobini bexos varaqlab, Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim. Tabussum o‘rnida kuldim charaqlab, Suyish kerak bo‘lsa telbacha suydim. 2-boshlovchi: Men o‘tgan umrga achinmay qo‘ydim, Hech kimda ko‘rmayin umrimga o‘xshash. Suydim, erkalandim , ayrildim kuydim, Izzat nima-bildim, shu-da bir yashash. 1- boshlovchi: -Aziz do‘stlar! Siz tinglagan “Men o‘tgan umrga..” she’rida shoira o‘zi yashagan umrga sarhisob bergandek bo‘ladi. Zotan, Zulfiya umrning azizligini, hayotning go‘zalligini, har qanday og‘rliklarni matonat bilan еngib baxtli bo‘lish mumkinligini o‘z asarlari ruhiga singdirib yborgan. 2- boshlovchi: haqiqatan ham, Vatani va xalqiga xizmat qilishni o‘ziga baxt deb bilgan shoira Bahor, Baxt,Shodlik, Vafo, Sadoqat, ona-Vatan kuychisi bo‘lib, qalbimiz to‘rida abadiy yashaydi. Zulfiyaning 101 yillik tavallud tantanalari quyoshli O‘zbekistonimizning shahar va qishloqlarida, barcha ta’lim maskanlarida davom etadi. 36Xulosa Zulfiya Respublika Davlat Mukofoti sovrindori, O‘zbekiston xalq shoirasi, xalqaro “Nilufar” mukofoti, Mehnat Qahramoni unvoni va “Do‘stlik” ordeni sohibnasidir. Zulfiyaninng hizmatlari munosib taqdirlangan. Shoira 1985-yilda Mehnat Qahramoni unvoniga, 1965-yilda “O‘zbekiston xalq shoirasi” unvoniga sazor bo‘di. 1994-yilda Zulfiya mustaqil respublikamizning “Do‘stlik ordeni bilan mukofotlandi. Zulfiya o‘ziga xos ijodkor. Uning o‘z tili, o‘ziga xos uslubi bor. Teran fikrlovchi shoira Zulfiya hayot haqida o‘ziga xos tarzda poetik fikr yuritdi va o‘z asarlarini falsafiy mazmun bilan bezadi. Zulfiya lirikasi rus, ukrain, qozoq, ozarbayjon, tukman, qoraqalpoq, ingliz, hind, afg‘on, arab, chex, polyak, bolg‘ar, venger, mo‘g‘ul, fransuz va nemis kitobxonlari tomonidan ham o‘qilyapti. Shoira mavzu va goyaviy yo‘nalishi rang-barang bo‘lgan she’rlarida o‘zining etuk iste’dod egasi ekanligini namoyon eta olgan. She’rlarida qo‘llanilgan tasvir usullari va vositalari, badiiy obrazlar tuyg‘u va kechinmani o‘ziga xos tarzda tasvirlashga yo‘naltirilgan. Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni yuksaltirishga katta yordam beradi. Kurs ishi imizda boblarda ilgari surilgan fikr-mulohazalar quyidagicha umumlashtirildi: Uzluksiz ta’lim tizimi dastur va darsliklarida Zulfiya hayoti va ijodiy merosini o‘rganishga e’tibor berilgan, shoiraning yuksak badiiyat namunasi bo‘lgan she’rlaridan namunalar keltirilgan. Biz yuqorida she’rlar tahlilini ko‘rib chiqdik. She’rlar tahlili o‘quvchilarda ijodkorlikka havas uyg’otiladi, tahlil qilish malakasi tarbiyalanadi. Zulfiya hayoti va ijodini sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘rganish o‘quvchilarda yangicha his-tuyg‘ularni. Ya’ni so‘z bilan takrorlanmas lahzalarni, onlarni she’riyat olamiga yana bir bor sayr qilishdek go‘zal damlarni baxsh etadi. 37Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni uyushtirish orqali Zulfiya hayoti va ijodi yuzasidan darsdagi ma’lumotlarni yanada kengaytirishga imkon beradi. Shu yo‘l bilan o‘quvchilarda adabiyotga havas tuyg‘usi tarbiyalanadi. Bundan tashqari, internet tarmoqlarida deyarli barcha yozuvchi va shoirlarimizning hayoti va ijodi bo‘yicha ma’lumotlar, ularning asarlari asosida suratga olingan videofilm, telefilm, “Umr daftari” turkumida tayyorlangan elektron materiallar ham mavjudki, bular adabiyot darslarini har tomonlama qiziqarli tashkil etishda o‘qituvchiga katta yordam beradi. 7-sinfda Zulfiya hayoti va ijodiga doir videotasmalar, “Umr daftari” deb nomlangan ko‘rsatuvdan yozib olingan lavhalarni o‘quvchilar e’tiboriga havola etish mumkin. Bu ishlarning samarali amalga oshirishda asosiy omil o‘quvchilarning o‘z mehnatlari samarasini, go‘zalligini ko‘rishlari, his qilishlaridir. Iste’dodining qudrati tufayligina muhabbat haqida yozmagan, balki qalbini o‘rtagan shaxsiy fojiasining iskanjasidan chiqmoq, har kuni tortayotgan hijron azoblarini o‘zgalar bilan o‘rtoqlashmoq maqsadida qalam surgan shoira Zulfiyaning she’rlari o‘quvchilar tomonidan sevib o‘qib kelinmoqda. Uzluksiz ta’lim tizimi dastur va darsliklarida Zulfiya hayoti va ijodiy merosini o‘rganishga e’tibor berilgan, shoiraning yuksak badiiyat namunasi bo‘lgan she’rlaridan namunalar keltirilgan. Istardikki, kelajakda yaratiladigan dasturlarda shoira ijodiga ajratilgan dars soatlari yanada kengaytirilsa, darslik va majmualarda keltiriladigan she’rlarining miqdori ko‘paytirilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. 1999-yil 10-iyundagi Birinchi Prezidentimiz I. Karimovning “Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini ta’sis etish bo‘yicha takliflarni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq adabiyot, san’at, madaniyat, fan, ta’lim sohalarida faol, tashabbuskor qizlar ushbu mukofotga sazovor bo‘lmoqda. Ayni shu kunlarda ularning soni 200 nafardan oshgani, ayniqsa, quvonarli. Bugungi kunda Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning tashabbusi bilan «Zulfiya» nomidagi Davlat mukofoti sohibalari sonining kengayganligi va magistratura 38mutaxassisligiga imtiyozli kirish imkoniyatining berilishi shoira xotirasiga hurmatdir. Jizzax shahrida o‘zbek tili va adabiyotini chuqur o‘qitishga ixtisoslashgan Hamid Olimjon va Zulfiya ya nomidagi maktab-internat ochildi. O‘zbekzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 23-iyundagi «Jizzax shahrida Hamid Olimjon va Zulfiya nomidagi ona tili va adabiyoti fanini chuqurlashtirib o‘qitishga ixtisoslashtirilgan maktab-internatni tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori bilan bu ezgu maqsad amalga oshirildi. O‘tgan besh oy davomida o‘zbek tili va adabiyotini chuqur o‘qitishga ixtisoslashgan maktab- internat uchun 4 qavatli zamonaviy bino qurib bitkazildi. Binoda keng va yorug‘ sinfxonalardan tashqari 100 o‘rinli yotoqxona va oshxona, faollar zali hamda boshqa xonalar bor. O‘quvchilar jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishi uchun sport maydonchalari barpo etilgan. Joriy yil 1-oktabrdan faoliyat boshlagan maktab- internatning 5-, 6-, 7-, 8-sinflariga barcha tuman va shaharlardan sinov asosida 120 nafar iste’dodli o‘g‘il-qiz o‘qishga qabul qilindi. Zero, bugungi kunda yuksak ma’naviyatli, barkamol avlod tarbiyasida XX asr o‘zbek adabiyotimizning ko‘pgina namunalari singari shoira Zulfiya lirikasi ham muhim ahamiyatga egadir. Kamdan-kam uchraydigan iste’dod sohibasi Zulfiya asarlarining estetik ahamiyati juda kattadir. Uning she’riyati xalqimizning ruhiy-ma’naviy olamini boyitishga ko‘maklashaveradi. 39Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Акбаров А. Зулфия. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 2. Ahmedov S., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. 6-sinf uchun darslik. – Т.: Ma’naviyat, 2013. 3. Зуннунов А., Хотамов Н., Эсонов Ж., Иброҳимов А., Адабиёт ўқитиш методикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 1992. 4. Зулфия. Асарлар. Уч томлик. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983-1986 йил. 5. Zulfiya. Tong bilan shom aro. Saylanma. – Т.: Sharq 2006 . 6. Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 7. Yo‘ldoshev Q, B.Qosimov, V.Qodirov, J.Yo‘ldoshbekov. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik- majmua. – Т.: Sharq, 2013.

Adabiy taʼlimda Zulfiya hayoti va ijodini yangi pedagogik texnologiyalar asosida oʻrganish

Купить