• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 340.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning oʻrni va ahamiyati kurs ishi

13Adabiy asarlarda ifodalangan go‘zallik nafaqat tashqi manzara bilan cheklanmaydi. Balki unda inson qalbining go‘zalligi, ezgulik, muhabbat, fidoyilik, sadoqat, vatanparvarlik kabi ma’naviy-estetik tushunchalar o‘quvchining ongiga singdiriladi. Aynan shu omillar orqali o‘quvchida estetik fikrlash bilan birga axloqiy qadriyatlar ham mustahkamlanadi. Bu esa ta’limning tarbiyaviy va insonparvarlik maqsadlari bilan hamohangdir. Yosh bolalarda estetik hislarni uyg‘otish uchun ularning tasavvur dunyosini boyitish, hayotiy voqealarni obrazlar vositasida ko‘rsatish, voqelikni go‘zallik prizmasi orqali talqin qilish zarur. Shu sababli adabiyot darslarida hikoya, rivoyat, ertak, doston kabi janrlar muhim rol o‘ynaydi. Bu janrlar orqali o‘quvchilar voqealarni faqat fakt sifatida emas, balki estetik mazmunga ega badiiy hodisa sifatida qabul qiladilar. A dabiyo t darslarida musiqiy fon, tasviriy san’at, sahnalashtirish elementlarini kiritish ham estetik tarbiya samaradorligini oshiradi. Misol uchun, asarda tasvirlangan tabiat manzarasini chizish, voqeani dramatik chiqish sifatida ijro etish, she’rga musiqa moslashtirish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchining estetik idrokini rivojlantiradi. Bu orqali o‘quvchi o‘zining ichki his-tuyg‘ularini yanada chuqurroq anglaydi va ifoda eta boshlaydi. 9 Estetik tarbiya – bu o‘quvchining shakllanayotgan ichki dunyosiga eng nozik, ammo eng samarali pedagogik ta’sir shakli hisoblanadi. Adabiyot bu borada boshqa fanlardan ajralib turadigan o‘ziga xos imkoniyatlarga ega. U obrazlar, syujetlar, konfliktlar va mualliflik pozitsiyasi orqali o‘quvchini his qilishga, baholashga, fikrlashga va xulosa chiqarishga undaydi. Estetik tarbiya va obrazli tafakkur — zamonaviy ta’limning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, o‘quvchining shaxsiy kamolotini belgilovchi asosiy omillar qatorida turadi. Ta’lim jarayonida bu ikki jarayon bir-birini to‘ldiruvchi va uyg‘unlashtiruvchi holatda amal qiladi. Ayniqsa, adabiyot fani orqali estetik 9 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Adabiyot fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv dasturi (5–11-sinflar) . – Toshkent, 2020. 38 Xulosa Mazkur kurs ishini yozish davomida men adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning nazariy va amaliy asoslarini chuqur o‘rgandim. Tahlilim davomida angladimki, badiiy ijodkorlik o‘quvchilarda shaxsiy tafakkur, estetik idrok va ma’naviy dunyoqarashni shakllantirishda nihoyatda muhim o‘rin egallaydi. Aynan adabiyot fanida badiiy obraz, voqealar va qahramonlar orqali o‘quvchining tasavvuri, nutqi, mustaqil fikri va badiiy didi rivojlanadi. Bu esa ta’limning tub maqsadlariga muvofiq holda shaxsning har tomonlama yetuk bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Kurs ishini yozish jarayonida men badiiy ijodkorlikni shakllantirishda ijodiy topshiriqlarning, o‘yinli usullarning, esse va dramatik mashg‘ulotlarning, zamonaviy texnologiyalarning samarali ta’sirini tahlil qildim. Shuningdek, ijodiy yondashuv asosida o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirish, ularning darsga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish, mustaqil fikr yuritishga undash imkonlarini chuqur anglab yetdim. Ish davomida men quyidagi xulosaga keldim: adabiyot darslarining ijodiy tashkil etilishi o‘quvchini faqat matnni o‘rganishga emas, balki hayotni badiiy idrok qilishga, o‘zini obrazlar orqali ifodalashga, nutq madaniyatini rivojlantirishga, o‘z qarashlarini mustahkamlashga, jamiyatda faol ishtirok etuvchi shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradi. Bu esa zamonaviy ta’limning asosiy vazifalaridan biri – ijtimoiy moslashuvchan, tafakkur qiluvchi, ijodiy fikrli shaxs tarbiyalash bilan to‘la mos keladi. Mazkur kurs ishini yozish orqali men nafaqat adabiyot o‘qitish metodikasi borasida bilim va malakalarimni kengaytirdim, balki pedagog sifatida o‘quvchining ichki dunyosiga, shaxsiy salohiyatiga ijod orqali yaqinlashish imkoniyatini ham chuqur angladim. Kelgusida amaliy faoliyatimda bu bilim va tajribalarni qo‘llab, har bir darsni o‘quvchida badiiy-estetik ong uyg‘otadigan ijodiy maydonga aylantirishga intilaman. 15Obrazli tafakkur bolaning tasavvuri, tili, nutqi, his-tuyg‘ulari, emotsional holati bilan bog‘liq. Bunday tafakkurga ega bo‘lgan o‘quvchi atrofida sodir bo‘layotgan hodisalarni ham badiiy-estetik mezon bilan baholay boshlaydi. U badiiy obrazlar orqali hayotni tushunadi, inson munosabatlarini his qiladi, voqealarga shaxsiy emotsional javob qaytaradi. Bu esa uning shaxsiy dunyoqarashini, ruhiy barqarorligini, ongli hayotiy pozitsiyasini shakllantiradi. Pedagogik yondashuvda estetik tarbiya va obrazli tafakkur shunchaki darsni bezash emas, balki shaxsni tarbiyalash vositasi sifatida qaraladi. Bu jarayonda o‘quvchi hayotni go‘zallik va ezgulik bilan talqin qilishga o‘rganadi. O‘zini san’atning bir bo‘lagi sifatida his qilgan bola fikrini estetik shaklda ifodalashga intiladi. Bu o‘z navbatida yozma va og‘zaki nutqni boyitadi, madaniy fikrlash darajasini oshiradi, nutqiy tafakkurini mustahkamlaydi. Bundan tashqari, obrazli tafakkur orqali o‘quvchi boshqa fanlardagi bilimlarini ham badiiy kontekstda idrok etishni o‘rganadi. Bu uning interfaol fikrlashini, kross-fanlararo bog‘lanishlarni ko‘ra olishini ta’minlaydi. Masalan, tarixiy voqealarni badiiy asarlar orqali qayta talqin qilish, geografik joylarni asardagi tasvirlar orqali tasavvur qilish – bu obrazli tafakkur kuchining ta’siridir. Adabiyot darsida estetik tarbiya va obrazli tafakkur o‘zaro uyg‘un holda rivojlanadi. Har bir adabiy obraz – bu estetik tuyg‘ularni o‘rgatuvchi vositadir. Har bir go‘zal ifoda – bu fikrni yurakka yaqin yetkazishning shaklidir. Shu sababli o‘quvchining qalbiga yetib boradigan adabiyot darsi – bu chinakam tarbiya, shaxsni kamolga eltuvchi madaniy jarayondir.Adabiyot fani orqali estetik tarbiya va obrazli tafakkurni shakllantirish – o‘quvchining hayotga bo‘lgan munosabatini, go‘zallikni ko‘rish va qadrlash qobiliyatini, mustaqil va badiiy fikr yuritish salohiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa zamonaviy ta’limda tarbiya bilan ta’limning uzviyligini ta’minlaydi. Adabiyot darslari shunchaki bilim manbai emas, balki hayotni estetik anglash maktabidir. 4Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv, axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi va ijtimoiy hayotning murakkabligi ta’lim tizimida yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. Ayniqsa, ta’limning mazmuniy jihatdan yangilanishi o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirishga xizmat qilishi kerak. Adabiyot fani bu borada eng qulay platformalardan biri hisoblanadi. Chunki u o‘quvchining nafaqat bilim saviyasini oshiradi, balki ichki dunyosini boyitadi, estetik didini shakllantiradi, hayotni obrazlar orqali idrok etishga o‘rgatadi. Shuningdek, adabiyot darslarida badiiy matnlar ustida ishlash, qahramonlar harakatlarini tahlil qilish, ulardan xulosa chiqarish jarayoni orqali o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va nutq madaniyati ham shakllanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday deydi: “Yangi O‘zbekistonni barpo etish uchun avvalo yangi fikrlaydigan, zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalashimiz zarur. Bu esa maktabdan boshlanadi. Maktab o‘qituvchisi esa har doim zamon bilan hamnafas, yangilikka ochiq bo‘lishi kerak. 1 ” Aynan shu nuqtai nazardan olganda, dars jarayoniga badiiy ijodkorlik elementlarini kiritish, ya’ni o‘quvchilarning darsda ijodiy yondashuv asosida qatnashishi ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlashda samarali vosita bo‘ladi. Badiiy ijodkorlik asosida tashkil etilgan darslar o‘quvchiga o‘z fikrini badiiy ifodalay olish, obrazli tafakkur orqali dunyoni anglash, shuningdek, jamiyatda faol ishtirok eta oladigan shaxs sifatida shakllanish imkonini beradi. Bu boradagi ishlar o‘qituvchi faoliyatining metodik jihatdan takomillashishini, yangi pedagogik yondashuvlarni joriy etishni talab qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Adabiyot darslarida o‘quvchilarning badiiy ijodkorligini shakllantirish masalasi pedagogika va metodika sohasida alohida e’tibor qaratilgan yo‘nalishlardan biri sanaladi. Bu 1 Shavkat Mirziyoyev, 2022-yil 27-yanvar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasidan 24Bu topshiriqlar o‘quvchining axloqiy-estetik tafakkurini boyitadi. Asarda bolaning harakati, ota mehrining kuchi o‘quvchida hissiy rezonans uyg‘otadi. Ijodiy topshiriqlarni tashkil etishda quyidagi metodlar keng qo‘llaniladi: Klaster: asardagi asosiy obrazlar yoki g‘oyalar atrofida tarmoqlantirish orqali fikrlar hosil qilish. Aqliy hujum: voqea qanday rivojlanishi mumkinligi haqida guruhda erkin fikr almashish. Rangli tasnif: obrazlarga ijobiy/salbiy belgilar berish orqali baho berish va yangi obrazlar yaratish. Multimedia asosida ijod: video sahna, slayd taqdimot, vizual hikoya qurish. O‘qituvchi ijodiy topshiriqlarni quyidagi mezonlarga asoslanib tanlashi zarur: O‘quvchilarning yosh darajasi va qiziqishi. Matnning mazmuni, emotsional salmog‘i. Dars maqsadi va kompetensiyaviy yondashuvga mosligi. O‘quvchilarni rag‘batlantirish va ishtirokga jalb etish samarasi. Ijodiy topshiriqlarning samaradorligini oshirish uchun ularni baholashda nafaqat grammatik to‘g‘rilik, balki mazmun, his, fikr erkinligi, obrazlilik, estetik yondashuv inobatga olinishi lozim. Bu baholash shaffoflikka asoslanishi, o‘quvchini rag‘batlantiruvchi bo‘lishi kerak. Adabiyot darslari o‘quvchilar shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi, estetik dunyoqarashini boyituvchi va ijodiy tafakkurini shakllantiruvchi asosiy fanlardan biridir. Bugungi kunda O‘zbekiston umumta’lim maktablarida foydalanilayotgan adabiyot darsliklarida o‘quvchilarning individual qobiliyatini aniqlash va rivojlantirishga xizmat qiluvchi ijodiy topshiriqlarga alohida e’tibor berilgan. Jumladan, 5–9-sinf adabiyot darsliklarida har bir mavzudan so‘ng berilgan "Ijodiy ishlar", "Mustaqil ishlang", "Fikr yuriting", "Tasavvurga asoslaning" kabi topshiriqlar buni isbotlaydi. 11 11 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Adabiyot fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv dasturi (5–11-sinflar) . – Toshkent, 2020. 32Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida kompetensiyani shakllantiruvchi topshiriqlar jadvali Ijodiy topshiriq turi Maqsadi Rivojlanadigan kompetensiyalar Kutilayotgan natija Qahramonga maktub yozish O‘quvchining empatiya, tahlil va badiiy tasvir ko‘nikmasini shakllantirish Og‘zaki va yozma nutq, estetik, shaxsiy kompetensiyalar O‘quvchi qahramon nuqtai nazaridan fikr yuritadi, obrazni chuqur anglaydi Asarni davom ettirish yoki yangi yakun berish Obrazli tafakkurni rivojlantirish, mustaqil g‘oya ilgari surishga undash Tanqidiy fikrlash, kreativlik, madaniy kompetensiyalar O‘quvchi o‘z versiyasini yaratadi, muallif pozitsiyasiga muqobil yondashadi Sahnalashtirish (dramatizatsiya) Hamkorlikda ishlash, dialog qurish va his- tuyg‘uni ifodalash Kommunikativ, ijtimoiy, estetik kompetensiyalar O‘quvchi rolda chiqish orqali obrazni ichki his etadi, jamoaviy muhitda o‘zini sinaydi Esse yozish Shaxsiy munosabatni badiiy tilda bayon qilish Shaxsiy, estetik, axborot bilan ishlash kompetensiyalari O‘quvchi matnga o‘z fikrini erkin bayon etadi, tahliliy savodxonlik rivojlanadi Badiiy tahlil (analitik jadval tuzish) Asarning kompozitsiyasi, obrazlar va g‘oya tahlilini o‘rganish Axborotni tahlil qilish, sistemali tafakkur kompetensiyasi O‘quvchi matnni qatlamli o‘rganadi, badiiy vositalar mohiyatini anglaydi Rasm/grafik orqali obraz ifodasi Tasviriy fikrlash va estetik didni shakllantirish Estetik, kreativ va hissiy kompetensiyalar O‘quvchi badiiy obrazni vizual tilda ifodalaydi, tasavvur va san’at didi rivojlanadi Badiiy insho yozish Tafakkur chuqurligi, obrazga tahliliy yondashuvni shakllantirish Yozma nutq, estetik, tanqidiy fikrlash kompetensiyalari O‘quvchi tahliliy va obrazli fikrni badiiy matnga aylantira oladi 9mustaqil fikrini yaratish va ifodalashga o‘rgatadi. Bu esa ijodiy fikrlovchi, tashabbuskor, faolligi yuqori bo‘lgan shaxsni shakllantirishning muhim bosqichidir. Pedagogik yondashuvda badiiy ijodkorlikni rivojlantirish faqat topshiriqlar asosida emas, balki o‘qituvchining shaxsiy namunasi, metodik yondashuvi va psixologik yondoshuvi bilan ham chambarchas bog‘liq. O‘qituvchi o‘quvchida badiiy didni uyg‘otmog‘i, obrazli fikrlashga undamog‘i, turli badiiy holatlar orqali estetik his-tuyg‘ularni shakllantirmog‘i zarur. Bu jarayon orqali bola o‘zi o‘qiyotgan asarni nafaqat tushunadi, balki uni yuragi bilan his qiladi va unga ijodiy yondashishni o‘rganadi. Shu jihatdan olganda, badiiy ijodkorlik nafaqat bilim manbai, balki shaxsiy kamolotning muhim omilidir. Adabiyot darslarida bu imkoniyatlarni to‘liq amalga oshirish uchun metodik yondashuvlar to‘g‘ri tanlanishi lozim. Didaktik materiallarning badiiy yo‘naltirilgan bo‘lishi, interfaol usullardan foydalanish, dramatik mashqlar, erkin yozuv va ifodaviy nutq amaliyoti ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi vositalar sifatida xizmat qiladi.Badiiy ijodkorlik tushunchasi pedagogik nuqtai nazardan ta’limda shaxsni ijodiy rivojlantirish, mustaqil fikrlashga undash, madaniy-estetik tafakkur shakllantirishda katta ahamiyatga egadir. Bu talqin zamonaviy ta’lim konsepsiyalarida o‘zining muhim o‘rnini egallab, o‘quvchilarning ijodiy shaxs sifatida shakllanishida asosiy tamoyillardan biri sifatida qaralmoqda. 5 Psixologik yondashuvda badiiy ijodkorlik shaxs ichki dunyosining ifodasi, tasavvur mahsuli va emotsional holat bilan chambarchas bog‘liq faoliyat turidir. Mashhur rus psixologi L.S. Vygotskiyning ta’kidlashicha, ijodiy tafakkur bolalikdan shakllanadi va u tasavvur, emotsional rezonans, motivatsiya, diqqat va eslab qolish kabi psixik jarayonlarga tayanadi. Badiiy ijod orqali bola o‘z his-tuyg‘ularini anglaydi, ularga estetik ifoda topadi, voqelikni o‘zicha qayta qurishga harakat qiladi. 6 Ayniqsa, o‘quvchi adabiy matnni o‘qiganda yoki 5 Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq . – Toshkent: Sharq, 2021. 6 Vygotskiy L. S. Imaginatsiya va ijodkorlik psixologiyasi . – Moskva: Pedagogika, 2019. 21qadriyatlarga amal qilishga harakat qiladi. Shunday qilib, ijodkorlik shaxsni shakllantiruvchi kuchga aylanadi. Ijodiy faoliyatning samarali shakllanishi uchun dars jarayoni doimiy tahlil etilib, innovatsion metodlar bilan boyitib borilishi zarur. O‘qituvchi darsdan keyin o‘quvchilarning ijodiy ishlari ustidan mulohaza yuritishi, ularning kuchli va rivojlanishga muhtoj jihatlarini aniqlab, individual yondashuvni kuchaytirishi kerak. Har bir o‘quvchi o‘z ishiga ijobiy baho olganida, u ijod qilishga yana ham qiziqadi, intiladi va takomillashadi.Shuningdek, musobaqalar, tanlovlar, ijodiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashuvlar, badiiy adabiyot ko‘rgazmalari kabi tashkiliy ishlanmalar ham o‘quvchilarda adabiyotga nisbatan qiziqishni kuchaytiradi. Bu orqali o‘quvchi o‘z ijod mahsulining qadrlanishini ko‘radi, ijtimoiy maydonga chiqishga tayyor bo‘ladi. Shu bilan birga, ijodkorlikning ijtimoiy ahamiyati, ijobiy rag‘batlantirish tizimi ham shakllanadi. Ijodiy fikrni rivojlantirishda xatolardan qo‘rqmaslik, erkinlik, samimiylik, o‘yin va fantaziyaga yo‘l qo‘yish muhim. O‘quvchi xato qilish huquqiga ega ekanini, har qanday fikr qadrlanishini his qilsa, u ijod qilishdan to‘xtamaydi. Shuning uchun o‘qituvchi ijodiy faoliyatga baho berishda faqat grammatik to‘g‘rilikka emas, balki mazmun, g‘oya, obrazlilik, hissiylik, oraliq yondashuvga e’tibor qaratishi kerak.O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish – bu murakkab, ammo nihoyatda zarur bo‘lgan jarayondir. Bu jarayonda o‘qituvchining pedagogik mahorati, psixologik sezgirligi, estetik didi va metodik yangilikka ochiqligi muhim rol o‘ynaydi. Har bir o‘quvchining ichki salohiyatini ochish, ularni badiiy-estetik yo‘nalishda rag‘batlantirish, darsni faollikka asoslash – bugungi ta’limning eng dolzarb vazifalaridan biridir. 14tarbiya berish hamda obrazli tafakkurni rivojlantirishning imkoniyatlari kengdir. Chunki adabiyot – inson qalbi, uning tuyg‘ulari, axloqiy qarashlari, go‘zallikka bo‘lgan munosabatini obrazlar orqali ifodalaydigan san’at turidir. Ushbu fan o‘quvchiga nafaqat ma’lumot beradi, balki uni ruhiy, ma’naviy va estetik jihatdan boyitadi. Obrazli tafakkur – bu voqelikni to‘g‘ridan to‘g‘ri faktlar bilan emas, balki badiiy, estetik talqin, tasavvur, ramzlar, obrazlar orqali anglash qobiliyatidir. Obrazli tafakkurga ega bo‘lgan o‘quvchi hayotni chuqurroq tushunadi, uni faqat tashqi ko‘rinishda emas, ichki mohiyatda idrok etishga intiladi. Bunday tafakkurni shakllantirish uchun esa adabiy matnlar ustida ongli ishlash, qahramonlarning kechinmalarini his qilish, syujet va konfliktni tahlil qilish, muallif pozitsiyasini anglash, badiiy vositalarni aniqlash kabi ko‘nikmalar talab etiladi. Adabiy asarlar o‘zining mazmuni, estetik ifodasi, hissiy boyligi bilan o‘quvchilarning ichki dunyosiga ta’sir etadi. Masalan, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Oybek, G‘afur G‘ulom kabi yozuvchilarning asarlarida insoniylik, adolat, go‘zallik, ona Vatanga muhabbat, iymon, fidoyilik kabi g‘oyalar obrazlar orqali estetik yuksaklikda berilgan. O‘quvchi ushbu obrazlar orqali his qiladi, anglaydi, ta’sirlanadi va shaxs sifatida o‘zida ijobiy xususiyatlarni shakllantiradi. Bu esa bevosita estetik tarbiyaning samaradorligini ko‘rsatadi. O‘quvchilarning obrazli tafakkurini rivojlantirishda o‘qituvchining metodik yondashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, matnni o‘qitishda oddiy faktlarni aytib berish emas, balki obrazlarni tasvirlash, ularni jonlantirish, dramatik shakllarda ifoda etish, asarning audiovizual ko‘rinishini taqdim etish, dialoglar orqali tahlil qilish orqali darsga yangicha ruh, estetik ohang beriladi. Ayniqsa, “o‘zing shu qahramon o‘rnida bo‘lsang, nima qilarding?”, “voqeani boshqa tugatish yo‘li qanday bo‘lardi?” kabi savollar orqali o‘quvchining mustaqil va obrazli fikrlashi rag‘batlantiriladi. 17shakllanishiga olib keladi.Shuningdek, guruhlarda ishlash, bahs-munozara asosida asarni tahlil qilish, o‘quvchilarning biri-birining fikrini tinglash va o‘z fikrini taqqoslashga o‘rgatish orqali estetik munosabatlar doirasi kengayadi. Bu faoliyat natijasida o‘quvchilar faqat matn bilan emas, balki jamoadoshlar bilan muloqotda, madaniyatli bahsda, estetik qarash almashinuvida ham ishtirok etadi. Pedagog olimlarning ta’kidlashicha, obrazli tafakkur faqat darsda emas, balki hayotda estetik muomala qilish qobiliyatining shakllanishiga olib keladi. Ya’ni, bu orqali o‘quvchi go‘zallikka, san’atga, madaniyatga, insoniy fazilatlarga nisbatan hushyorlik, sezgirlik, qiziqish bilan qaraydi. Bu esa ta’limning asosiy maqsadi – barkamol shaxs tarbiyasiga xizmat qiladi. Estetik tarbiya va obrazli tafakkur o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisining rivojlanishiga turtki beradi. Adabiyot darsi estetik tajriba olish, hissiy o‘sish, ichki dunyoni boyitish, hayotga badiiy ko‘z bilan qarash imkonini beruvchi noyob muhitdir. O‘quvchi o‘zining hayotiy voqealarini ham adabiy obrazlar orqali tahlil qila boshlaydi, badiiy tilda gapirishga, fikr yuritishga intiladi. Bu esa uning dunyoqarashiga, nutq madaniyatiga, axloqiy qadriyatlariga bevosita ta’sir qiladi.Shu bois, adabiyot fani orqali estetik tarbiya va obrazli tafakkurni shakllantirishni darsning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilash zarur. Buning uchun o‘qituvchi o‘zi ham estetik dunyoqarashga ega, badiiy asarni his qila oladigan, hisni ilhomga aylantira oladigan, metodik yondashuvda yangilikka intiladigan shaxs bo‘lishi zarur. Chunki faqat o‘zi his qilgan o‘qituvchi o‘quvchini ham his qildira oladi. 1.3. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar Ijodiy faoliyat – bu insonning yangi g‘oya, mahsulot, obraz yoki yechim yaratishga qaratilgan ichki intilishi, fikr yuritish va estetik ifoda faoliyatidir. Ta’lim tizimida esa ijodiy faoliyat o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalar asosida o‘z fikrini mustaqil va o‘ziga xos tarzda ifoda etishga 8qaraladi. Pedagogik talqinda esa bu – shaxsning ijodiy salohiyatini ochish, uni tarbiyaviy jarayonlarga yo‘naltirish vositasi sifatida e’tirof etiladi. Badiiy ijodkorlikni tushunish uchun avvalo "ijod" tushunchasining mohiyatiga e’tibor qaratish zarur. Ijod bu – mavjud bilimlar asosida yangilik yaratish, o‘z fikr va his-tuyg‘ularini o‘zgacha yo‘sinda ifoda etish demakdir. Badiiy ijod esa aynan obrazlar vositasida bu jarayonni amalga oshirishga qaratiladi. Ya’ni, u voqelikni obrazli talqin etish, estetik baholash va his qilish asosida yangi badiiy shakl yaratishdir. Adabiyot fani orqali bu ijodiy salohiyat eng to‘laqonli namoyon bo‘ladi. Buning sababi shundaki, adabiyot nafaqat bilim beradi, balki ongli estetik did, obrazli fikrlash, nutq madaniyatini shakllantiradi.Pedagogik jarayonda badiiy ijodkorlikni shakllantirish jarayoni bolalik davridanoq boshlanishi kerak. Chunki bu yoshda o‘quvchining emotsional qobiliyatlari kuchli bo‘lib, ularni to‘g‘ri yo‘naltirish bilan ijodiy salohiyatni erta yuzaga chiqarish mumkin. Badiiy ijodkorlik maktab ta’limi doirasida o‘quvchilarni o‘rganilayotgan matnlarga nisbatan mustaqil va faol munosabatda bo‘lishga, har bir badiiy asarni chuqur anglashga va shaxsiy pozitsiyasini shakllantirishga chorlaydi. 4 Bu jarayon o‘quvchilarning obrazli tafakkurini rivojlantirish, nutq boyligini oshirish, tasviriy vositalardan foydalana olish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Misol uchun, o‘quvchiga hikoyadagi voqeani qayta yozish, qahramonga maktub yozish, syujetni o‘z fikriga ko‘ra tugatish kabi topshiriqlar berilganda, u o‘z tasavvurini ishga soladi, badiiy ifoda vositalaridan foydalanishga harakat qiladi. Bu orqali o‘quvchining ichki dunyosi kengayadi, o‘z fikrini erkin va estetik shaklda bayon qilish malakasi shakllanadi. A dabiyot darslarida o‘quvchiga ijodiy topshiriqlar berish uning darsga bo‘lgan motivatsiyasini ham oshiradi. Chunki u bu jarayonda passiv emas, balki faol ishtirokchiga aylanadi. Ijodiy yondashuv asosida tashkil etilgan darslar o‘quvchilarni yangilikka intilish, o‘z 4 Xolmatov M. Adabiyot darslarida estetik tarbiya . – Toshkent: O‘qituvchi, 2016. 5borada ilk qarashlar o‘zbek ma’rifatparvarlari – Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonovlar tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ular o‘z asarlarida ta’lim-tarbiya jarayonida estetik dunyoqarashning ahamiyatini urg‘ulagan. Ayniqsa, A. Avloniy o‘zining "Turkiy guliston yoxud axloq" asarida o‘quvchining axloqiy-estetik tarbiyasi haqida chuqur mulohazalar bildirgan. XX asr psixologiya va pedagogikasi namoyondalaridan biri L.S. Vygotskiy ijodkorlik va obrazli tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur tahlil qilgan. Uning fikricha, har bir bola tabiiy ijodiy qobiliyat bilan tug‘iladi va bu qobiliyatni rivojlantirish maktabning muhim vazifasidir. O‘zbekistonlik zamonaviy olimlar – M. Xolmatov, S. Mamajonov, S. Sirojiddinova, N. Abdurashidova va boshqalar o‘z ilmiy izlanishlarida adabiyot ta’limining mazmuni, didaktik tamoyillari, estetik tarbiya vositasi sifatidagi rolini atroflicha yoritganlar. Ularning tadqiqotlarida o‘quvchilarda badiiy tafakkur, tasavvur, ifoda qilish ko‘nikmalarini shakllantirish metodlariga keng e’tibor qaratilgan. Biroq bu yo‘nalish hozirgi ta’limdagi o‘zgarishlar kontekstida, kompetensiyaviy yondashuv asosida qayta ko‘rib chiqilishi va amaliyotda yanada rivojlantirilishi lozim. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, adabiyot darslarida badiiy ijodkorlikning ta’limiy jarayondagi rolini ilmiy-nazariy asoslash bilan bog‘liq. Bu mavzu doirasida badiiy ijodkorlik, estetik tarbiya, obrazli tafakkur, adabiy kompetensiya kabi tushunchalarning mazmuni pedagogik va psixologik manbalar asosida aniqlanadi, ularning o‘zaro bog‘liqligi ochib beriladi. Badiiy ijodkorlikni rivojlantirishda adabiyot fani qanday vosita bo‘lib xizmat qilishini tushuntiruvchi nazariy yondashuvlar, ilg‘or ilmiy g‘oyalar, ta’lim strategiyalari tizimlashtiriladi. Bu esa ushbu kurs ishining ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi va keyingi tadqiqotlar uchun metodik poydevor yaratadi.Amaliy jihatdan esa, mazkur kurs ishi adabiyot darslarida o‘quvchilar bilan samarali ishlash, ularning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishga xizmat qiluvchi aniq usul va 20mustaqil qaror qabul qilishga undaydi. Masalan, darslarda muammoli savollar, ijodiy insho, voqeani yakunlash, shaxsiy tafsir berish kabi topshiriqlardan foydalanish ayni maqsadga xizmat qiladi.Shuningdek dramatik ijod, ya’ni o‘quvchilarning sahnalashtirishda ishtirok etishi, turli rollarni ijro etishi ularning emotsional va tasviriy tafakkurini rivojlantiradi. Bu metod nafaqat o‘quvchining og‘zaki nutqini, balki badiiy obraz yaratish salohiyatini ham oshiradi. Ayniqsa, adabiy asarlarni sahnaga moslashtirish, qahramonlar tilidan chiqish qilish, personajning ruhiy holatini obraz orqali ochish – bu o‘quvchilarning estetik idrokini va ijodiy tafakkurini faollashtiradi. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish ham ijodiy faoliyatni qo‘llab- quvvatlaydi. Multimedia vositalari, virtual kutubxonalar, audiokitoblar, matn asosida tayyorlangan interaktiv savol-javoblar, vizual hikoya yaratish dasturlari o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi va ularni ijodiy faoliyatga jalb etadi. Masalan, “Canva”, “StoryJumper”, “Padlet”, “Book Creator” kabi platformalarda o‘quvchi o‘z hikoyasini yoki dostonini yaratishi, uni rasm yoki videolar bilan boyitishi mumkin. Bunday erkin ijod qilish muhiti ularning texnologik savodxonligini ham oshiradi. Ijodiy faoliyatni rag‘batlantirishda individual yondashuv ham alohida ahamiyatga ega. Har bir o‘quvchining ichki salohiyati, qiziqish yo‘nalishi, hissiy tayyorgarligi farq qiladi. Shu sababli ijodiy topshiriqlar turlicha shaklda bo‘lishi kerak: ba’zilar uchun chizma chizish, boshqalar uchun esse yozish, yana boshqalar uchun og‘zaki ifoda qilish qulaydir. Bu holatda o‘qituvchi tanlov berish, o‘quvchiga qulay yo‘nalishda ijod qilish imkonini yaratishi kerak. Shundagina bola o‘zini erkin his qiladi va ijodga ehtiros bilan yondashadi. Estetik tarbiya bilan uyg‘un holda olib boriladigan ijodiy faoliyat o‘quvchilarda nafaqat aqliy, balki ruhiy va axloqiy rivojlanishni ham ta’minlaydi. Insoniylik, rostgo‘ylik, halollik, fidoyilik kabi tushunchalarni badiiy obrazlar orqali anglagan bola o‘z hayotiy faoliyatida ham bu 19fikrlashga majbur qilish, noto‘g‘ri javobdan qo‘rqtirish – ijodiy erkinlikni susaytiradi, ijodiy ishtiyoqni so‘ndiradi. Bundan tashqari, ijodiy faoliyatga ta’sir qiluvchi omillar qatorida o‘quv materialining xarakteri ham muhim. Badiiy asarlarning murakkabligi, emotsional boyligi, obrazlarning chuqurligi, syujetlarning hayotga yaqinligi bolada qiziqish uyg‘otadi. Adabiy matnlar orqali o‘quvchi yangi dunyoni kashf qiladi, unda tasvirlangan go‘zallikni, his-tuyg‘ularni o‘z qalbida aks ettirishga harakat qiladi. Ayniqsa, o‘z tengdoshlari, maktab hayoti, ota-ona munosabatlari haqida yozilgan asarlar ularni chuqur o‘ylantiradi va ichki rezonans uyg‘otadi. Bu esa ijodiy ifoda uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining yana bir muhim omili – bu motivatsiya va ruhiy qo‘llab-quvvatlashdir. Har bir o‘quvchi o‘zini qadrlanganini, fikri e’tiborga olinganini his qilsa, ijod qilishga, erkin fikr bildirishga, o‘zini izlashga intiladi. Aks holda, o‘z fikrini aytishdan tortinadigan, darsda sust qatnashadigan o‘quvchi ijodga yondashmaydi, chunki u o‘z salohiyatiga ishonmaydi. Shuning uchun darslarda bolani tinglash, uni faol ishtirok etishga jalb qilish, erkin yozish, o‘ylash, tasvirlashga imkon berish muhimdir.Shu nuqtai nazardan qaralganda, o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirishda darsdagi psixologik muhit, estetik makon, pedagogik erkinlik va ichki motivatsiyaning uyg‘unligi asosiy rol o‘ynaydi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining individual qiziqishini anglab, uni astoydil rag‘batlantira olsa, ijodiy muhit yaratib bera olsa – o‘quvchi ham o‘zini namoyon qila oladi. Bu esa nafaqat dars sifatini, balki shaxs sifatida bola rivojini ta’minlaydi. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining samarali rivojlanishi ko‘p jihatdan ta’lim muassasasida yaratilgan metodik, estetik va motivatsion shart-sharoitlarga bog‘liq. Shu boisdan, pedagoglar tomonidan o‘quvchilarning ijodkorligini rag‘batlantiruvchi metodlar, topshiriqlar va vositalarni to‘g‘ri tanlash dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bunday yondashuvlar, birinchi navbatda, o‘quvchini o‘z fikrini erkin ifoda etishga, muammoni o‘zgacha yondashuv bilan hal etishga va 6yondashuvlarni taklif etadi. Jumladan, darsda ijodiy topshiriqlarni joriy etish, dramatizatsiya, sahnalashtirish, badiiy insho va esse yozish, rolda chiqish kabi mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning estetik didi, nutq madaniyati, tafakkuri shakllantiriladi. O‘qituvchilar uchun bu kurs ishi metodik qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Zero, unda darsni tashkil etish shakllari, ijodiy yondashuv asosida kompetensiyani shakllantirish yo‘llari amaliy misollar orqali yoritilgan.r. Kurs ishi mavzusining obyekti Adabiyot darslarida o‘quv-tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida o‘quvchilarning estetik va ijodiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida ta’lim jarayonini tashkil etishning nazariy va amaliy asoslarini aniqlash, samarali metodik yondashuvlarni tavsiflash. Kurs ishi mavzusining vazifalari Badiiy ijodkorlik tushunchasining nazariy-pedagogik asoslarini yoritish; Adabiyot fanining estetik tarbiyadagi o‘rnini aniqlash; O‘quvchilar ijodiy faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash; Ijodiy topshiriqlar orqali dars samaradorligini oshirish usullarini tavsiflash; Badiiy ijodkorlik asosida o‘quvchilar kompetensiyasini rivojlantirishni amalda ko‘rsatish. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi ilmiy metodlardan foydalanilgan: pedagogik kuzatuv, ilmiy-nazariy tahlil, taqqoslash, diagnostik so‘rovnoma, faoliyat mahsulini tahlil qilish, ilg‘or tajribalarni o‘rganish va umumlashtirish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlikning nazariy asoslari 22II BOB. Adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning metodik yo‘llari 2.1. Adabiyot darslarida ijodiy topshiriqlarni tashkil etish usullari Adabiyot darslarini samarali tashkil etishda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish, estetik idrokini kuchaytirish va ularning ichki dunyosini boyitish muhim vazifalardan biridir. Aynan shu maqsadda adabiyot darslarida ijodiy topshiriqlardan foydalanish zarurati ortib bormoqda. Ijodiy topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zini erkin ifoda etadi, adabiy matn asosida mustaqil fikr yuritadi, obrazli tafakkurini shakllantiradi va badiiy nutq madaniyatini rivojlantiradi. Bunday topshiriqlarni to‘g‘ri tashkil etish esa o‘qituvchidan aniq metodik bilim va didaktik mahoratni talab etadi. Ijodiy topshiriqlarning mazmuni o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajasi, estetik didi va darsning maqsadiga qarab belgilanadi. Ularning shakllari esa turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: erkin insho, esse, tasvirli ifoda, dramatik chiqish, badiiy tafsir, asarga yangicha yakun yozish, qahramonga maktub yo‘llash, rol o‘ynash, poetik mashqlar, hikoya davom ettirish kabi faoliyat turlarida namoyon bo‘ladi. Ushbu usullar o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiribgina qolmay, balki ularni tanqidiy va ijodiy tafakkurga yo‘naltiradi. Masalan, dramatik topshiriqlar – adabiy asarni sahnalashtirish, personajlarni jonlantirish, ijodiy dialoglar yaratish – o‘quvchilarning obrazga kirish, rol ijro etish, voqeani tasavvur etish va badiiy nutq vositalaridan foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu topshiriq turi ayniqsa emotsional sezgirlik, obrazga sodiqlik, sahnaviy ifoda, jamoaviy ijodiylikni kuchaytiradi. Darsda “sahna” muhiti yaratilishi, o‘quvchilarning erkin harakatlanishi, o‘z ovoz va qiyofasida obrazni aks ettirishi ularni ijodiy jihatdan boyitadi. Adabiyot darslarida o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, estetik idrokini va obrazli tafakkurini rivojlantirishda ijodiy topshiriqlar alohida o‘rin tutadi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarga nafaqat badiiy matnni tushunishga, balki uni 12shakllantirishni nazarda tutadi. Aynan shuning uchun ham u ta’lim jarayonida muhim tarkibiy qism sifatida qaraladi. Adabiyot fani esa bu borada eng kuchli vositalardan biri hisoblanadi. Zero, adabiy asar obrazlar vositasida inson qalbiga bevosita ta’sir etadi, o‘quvchini chuqur o‘y va his-tuyg‘ularga yetaklaydi. Har bir obraz, syujet, hodisa, qahramonning ichki olami o‘quvchining estetik idroki, axloqiy qarashlari va obrazli fikrlash darajasini shakllantirishda xizmat qiladi. Shunday qilib, adabiyot o‘quvchining nafaqat bilimini, balki ruhiyatini, badiiy qarashlarini, estetik sezgirligini rivojlantiruvchi muhim fan sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’limda estetik tarbiyani tashkil etish deganda, o‘quvchilarni hayotdagi, san’atdagi va adabiyotdagi go‘zallikni ko‘rish, anglash va undan zavqlana olishga o‘rgatish nazarda tutiladi. Bu esa o‘quvchilarning ichki dunyosini boyitadi, ularning qalbida nozik hislar, mulohazalar va qadriyatlar shakllanishiga olib keladi. Adabiyot darsida bu jarayon, asosan, badiiy matnni o‘qish, uni tahlil qilish, obrazlarni anglash, muallif fikriga chuqur kirish, voqealarning estetik talqinini berish orqali amalga oshadi. Adabiyot orqali estetik tarbiya olish o‘quvchining tasviriy nutq, obrazli fikrlash, tahliliy yondashuv va axloqiy-estetik qadriyatlarga ega bo‘lishiga olib keladi. Bu esa shaxsning nafaqat darsdagi, balki kundalik hayotdagi munosabatlarida ham namoyon bo‘ladi. Masalan, biror asardagi go‘zal tabiat manzarasi yoki insoniy fazilatlar tasvirini chuqur anglagan o‘quvchi real hayotda ham shu go‘zallikni anglay boshlaydi va unga nisbatan estetik sezgi bilan qaraydi. Pedagogik nuqtai nazardan estetik tarbiya bola shaxsining barkamol rivojlanishiga, uning insoniy fazilatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Estetik tarbiya faqat badiiy matn bilan cheklanib qolmay, balki o‘qituvchining darsdagi didaktik yondashuvi, dars dizayni, nutqiy madaniyati orqali ham ta’sir etadi. O‘quvchi o‘zini chiroyli ifoda etishga, badiiy til me’yorlariga rioya qilishga, tushunchalarni obrazli ifodalashga o‘rgatiladi. 25Masalan, 5-sinf adabiyot darsligida (mualliflari: R. Ochilova va boshqalar, 2019 yil) "Mehr haqida hikoya tuzing", "Bobo quyosh" she’riga o‘xshatib tabiat manzarasi yozing", "Senga eng ko‘p ta’sir qilgan qahramon haqida hikoya yozing" kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilarning badiiy nutqi, tasviriy tafakkuri, his-tuyg‘ulari va estetik didi rivojlanishi ko‘zda tutilgan. Bunday topshiriqlarni dars jarayonida qo‘llash, o‘quvchilarning yozma nutqini faollashtirish, hayotiy kuzatishlarini badiiy til orqali ifoda qilish ko‘nikmasini shakllantirishga xizmat qiladi. Ijodiy topshiriqlar shakllari xilma-xil: hikoya davom ettirish, personaj nomidan so‘zlash, voqeani boshqa tugatish, badiiy tafsir, she’r yozish, tasviriy bayon, dramatizatsiya, personajni sahnaga chiqarish va h.k. Har bir topshiriq turi o‘quvchining muayyan kompetensiyasini shakllantirishga qaratiladi: masalan, dramatik topshiriqlar – muloqot, hissiy ifoda va jamoada ishlash ko‘nikmasini, yozma ijod topshiriqlari esa – badiiy tafakkur va tahliliy nutqni rivojlantiradi. 7-sinf adabiyot darsligidagi (mualliflari: M. Nurmonov, A. Yo‘ldoshev, 2020 yil) Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asariga oid topshiriqlarda “Asardagi hikmatli so‘zlar asosida fikr yozing”, “Zamonamizda bu g‘oyani aks ettiruvchi voqeani tasvirlang” kabi topshiriqlar mavjud bo‘lib, ular o‘quvchini shunchaki matnni tushunishga emas, balki u orqali hayotiy muammolar haqida o‘ylashga, badiiy baho berishga, dunyoqarashini kengaytirishga yo‘naltiradi. Dars jarayonida ijodiy topshiriqlarni tashkil etishda quyidagi bosqichlar tavsiya etiladi:  O‘quvchining tayyorgarlik darajasini aniqlash (pre-diagnostika);  Topshiriqni tushunarli, yoshga mos, erkin yondashuv asosida shakllantirish;  Mustaqil yoki guruhda bajarish imkoniyatini yaratish;  Natijani baholashda ijodiy g‘oya, badiiy ifoda va hissiy ta’sirga alohida e’tibor qaratish. 268-sinf adabiyot darsligida (mualliflar: A. Jo‘rayev, Z. Mirzayev, 2021 yil) Muqimiy, Furqat, Zavqiy kabi ijodkorlarning hajviy asarlariga oid topshiriqlar orasida "Bugungi kunda jamiyatdagi muammo haqida hajviy she’r yozing", "Furqat asaridagi obrazga monolog tuzing" kabi ijodiy ishlar mavjud. Bu topshiriqlar orqali o‘quvchi faqat tahlil emas, balki yangilik yaratishga, badiiy asarga ijodiy munosabat bildirishga o‘rgatiladi. Ijodiy topshiriqlarni baholashda o‘qituvchi quyidagilarga e’tibor berishi lozim:  G‘oyaning yangiligi;  Fikrning mustaqilligi;  Tasviriy vositalardan foydalanish darajasi;  Hissiy ta’sir kuchi;  O‘zbek adabiyotiga bog‘liqlik. Shu o‘rinda yana bir muhim jihat shundaki, ijodiy topshiriqlar dars davomida o‘quvchini passiv tinglovchidan faol ijodkorga aylantiradi. U o‘z fikrini badiiy til bilan ifodalaydi, qahramonlar ruhiyatiga kiradi, syujetni o‘zgartiradi, hayotga yangicha nigoh bilan qaraydi. Bularning barchasi XXI asr shaxsiga zarur bo‘lgan kompetensiyalar – kreativ fikrlash, muloqot, muammoga badiiy yondashuv kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. 2.2.Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida o‘quvchilar kompetensiyasini rivojlantirish Zamonaviy ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuv asosiy metodologik tamoyil sifatida e’tirof etilmoqda. Bu yondashuv o‘quvchining faqat bilim egallashi emas, balki uni hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olishi, o‘z fikrini mustaqil ifoda qilishi, kommunikatsiya yuritishi, madaniy-estetik qarashga ega bo‘lishini nazarda tutadi. Kompetensiya tushunchasi chuqur mazmunga ega bo‘lib, unda bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlar majmui ifodalanadi. Aynan shu nuqtai 30asosidagi topshiriqlar – slayd-prezentatsiya, videorolik, badiiy kompozitsiya, audio hikoya shaklida ishlangan ijodiy ishlanmalar orqali o‘quvchi o‘z ijod mahsulini texnologik vositalarda namoyon qila oladi. Bu bilan u faqat adabiyot fani doirasida emas, balki raqamli savodxonlik, loyihalash, dizayn qilish kabi zamonaviy kompetensiyalarni ham shakllantiradi. Ijodiy topshiriqlarning baholanishi kompetensiyaviy mezonlarga asoslanishi kerak. Ya’ni baholashda quyidagi jihatlar hisobga olinadi: – fikr mustaqilligi va mantiqiylik; – obrazli yondashuv va estetik ifoda; – matnga moslik va hissiy muvofiqlik; – badiiy vositalardan foydalanish darajasi; – mualliflik stili va ijodiy yondashuv. O‘qituvchi har bir ijodiy ishga befarq bo‘lmasligi, tanqiddan ko‘ra rag‘bat va yo‘l-yo‘riq berishga ustuvorlik berishi zarur. “Bu fikr men uchun yangilik bo‘ldi”, “Siz buni juda obrazli yozibsiz”, “Ushbu monolog boshqa sinfdoshlaringizga ham qiziqarli bo‘ladi” kabi fikrlar o‘quvchini keyingi safar yanada yaxshiroq ijod qilishga undaydi. Chunki ijodkorlik – bu ishonch muhitida o‘sadi, tanqid muhitida emas. Natijada, adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida tashkil etilgan topshiriqlar va faoliyatlar o‘quvchining nafaqat estetik didini, balki ko‘p qirrali kompetensiyalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu esa ta’limning asosiy maqsadlaridan biri – barkamol, badiiy tafakkurli, ijtimoiy faol, madaniyatli shaxsni tarbiyalashga olib keladi.Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, adabiyot darslarida o‘quvchilarning faolligi ko‘proq o‘z fikrini ifodalashga imkon beradigan topshiriqlarda sezilarli darajada ortadi. Ayniqsa, “Agar siz asar qahramoni bo‘lganingizda nima qilgan bo‘lardingiz?”, “Qahramonga maktub yozing”, “O‘zingizni shu holatda tasavvur qiling va his-tuyg‘ularingizni bayon eting” kabi topshiriqlar o‘quvchini o‘ylantiradi, ijod qilishga undaydi va shaxsiy kompetensiyalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday faoliyatlar 10ijodiy mashq bajarayotganda, o‘zining hayotiy tajribasini obrazlar orqali tahlil qiladi va bu ruhiy rivojlanish uchun muhimdir. G. S. Kostiuk va A. N. Leontyev kabi psixologlar ham badiiy ijodkorlikni bolalarning tabiiy ehtiyoji sifatida ko‘rishgan. Ularning fikricha, har bir bola o‘zining dunyoqarashi, tasavvuri, qiziqishlari orqali ijod qilishga intiladi. O‘quvchi o‘zini qahramon o‘rniga qo‘yib ko‘rish, voqeani boshqa yo‘sinda davom ettirish, asarga tanqidiy yondashish orqali o‘ziga xos badiiy dunyo yaratadi. Bu esa uning mustaqil fikrlashiga, tahliliy qobiliyatiga va hissiy yetukligiga xizmat qiladi. Zamonaviy pedagogikada badiiy ijodkorlikni rivojlantirish kompetensiyaviy yondashuv asosida shakllantirilmoqda. Bu yondashuv o‘quvchining bilimi emas, balki ularni hayotda qo‘llay olish malakasiga tayanadi. Shu sababli adabiyot darslarida faqat tayyor matnni o‘qish va tahlil qilish emas, balki o‘quvchining o‘z badiiy mahsulotini yaratishga undovchi metodikalar afzal ko‘riladi. Masalan, erkin yozuv, esse, badiiy monolog, personajdan nomidan so‘zlash, yangi final yozish kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar mustaqil ijodiy faoliyatga jalb etiladi. Badiiy ijodning yana bir afzalligi shundaki, u o‘quvchining muloqot madaniyatini, nutq boyligini, his-tuyg‘ularni ifodalash qobiliyatini oshiradi. O‘z fikrini badiiy obrazlar orqali bayon eta olgan o‘quvchi nafaqat adabiy, balki ijtimoiy jihatdan ham faol shaxsga aylanadi. Bunday yondashuv, o‘z navbatida, jamiyatda kommunikativlik, tolerantlik, estetiklik kabi qadriyatlarning shakllanishiga xizmat qiladi. 7 Badiiy ijodkorlikni shakllantirish jarayonida metodik yondashuvlarning xilma-xilligi ham muhim ahamiyatga ega. Interfaol metodlar – aqliy hujum, konseptual xarita, “rol o‘ynash”, “teatrlashtirilgan tahlil” kabi yondashuvlar bolalarda ijodiy tashabbuskorlikni kuchaytiradi. Dramatizatsiya, improvizatsiya, badiiy o‘qish, tasvirli chizma va teatr elementlaridan foydalanish esa o‘quvchilarni chuqur emotsional tajribaga olib kiradi. 7 Sultonova M. Ijodiy tafakkur va uni rivojlantirish metodikasi . – Toshkent: Fan, 2022. 27nazardan olganda, adabiyot fani o‘quvchilarda bir qator umumta’lim va fanlararo kompetensiyalarni shakllantirishda asosiy vositalardan biridir. Badiiy ijodkorlik esa kompetensiyani shakllantirishda eng samarali yo‘nalishdir. Chunki u o‘quvchini passiv bilim oluvchidan faol bilim yaratuvchiga aylantiradi. Ijodiy faoliyat orqali o‘quvchi o‘z dunyoqarashini, ichki his-tuyg‘ularini, ijtimoiy munosabatlarini estetik shaklda ifoda etishni o‘rganadi. Bu esa uning individual fikr yuritish qobiliyati, emotsional sezgirligi, axloqiy mezonlarga asoslangan yondashuvini shakllantiradi. Demak, adabiyot darsida badiiy ijodkorlik vositasida nafaqat estetik did, balki shaxsiy kompetensiyalar, ijtimoiy faoliyat ko‘nikmalari, kommunikativ imkoniyatlar ham rivojlanadi. Badiiy ijodkorlik asosidagi topshiriqlar – bu o‘quvchilarning matn bilan mustaqil ishlashi, obrazlar ustida fikr yuritishi, voqeani qayta talqin qilishi, ijodiy yondashuvda yozma yoki og‘zaki nutq yaratishi kabi faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Bunday topshiriqlar kompetensiyaviy yondashuvning quyidagi turlarini rivojlantiradi: Kommunikativ kompetensiya – o‘quvchi o‘z fikrini badiiy shaklda erkin ifoda qiladi, suhbatda ishtirok etadi, matn mazmunini sharhlaydi. Madaniy-estetik kompetensiya – asardagi go‘zallikni anglaydi, uni o‘z ichki olamiga moslashtiradi va boshqa madaniyat vakillariga hurmat bilan qaraydi. Ijodiy kompetensiya – yangi g‘oyalar ilgari suradi, syujet yaratadi, obraz yasaydi. O‘zini-o‘zi anglash va baholash kompetensiyasi – yozgan ishini tahlil qiladi, o‘z imkoniyatini biladi va rivojlantirishga intiladi. Misol tariqasida, 6-sinf o‘quvchilari uchun Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asarini o‘rganishda topshiriq sifatida “Agar men Hoshimjonning o‘rnida bo‘lsam...” mavzusida hikoya yozish taklif qilinadi. Bu topshiriq orqali o‘quvchi o‘z dunyoqarashini adabiy kontekstda ifodalaydi. U bir vaqtning o‘zida badiiy ifoda, muomala madaniyati, estetik talqin, mustaqil 4114) Karimov O. Pedagogik yondashuvlar va metodik tahlil. – Toshkent: Barkamol Avlod, 2019. 15) Matkarimova S. Interfaol metodlar asosida adabiyot darslarini tashkil etish. – Buxoro: Zarafshon, 2021. 16) Raxmonova N. Estetik tarbiya asoslari va amaliyoti. – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 17) Gafurova D. Ta’limda kreativ yondashuvlar. – Samarqand: Fan, 2020. 18) Karimova Z. Adabiyot va badiiy tafakkur. – Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 19) Rahmatullayeva M. Maktablardagi adabiyot darslarining samaradorligi. – Andijon: Ilm markazi, 2019. Foydalanilgan internet manbalar 1. https://scienceweb.uz/library/book/30571 2. https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/ona-tili-darslari/hozirgi-o-zbek-tili- morfologiya/ 3. https://ziyonet.uz/ 4. https://zenodo.org/record/7028784 5. https://arxiv.uz/uz/documents/46759 7 1.1. Badiiy ijodkorlik tushunchasi va uning pedagogik-psixologik talqini Badiiy ijodkorlik tushunchasi inson tafakkurining eng yuksak shakli sifatida, asrlar davomida falsafa, san’atshunoslik, psixologiya va pedagogika fanlarining markaziy tadqiqot mavzusi bo‘lib kelmoqda. Uning mohiyati, shakllanishi, rivojlanish omillari va shaxs kamolotiga ta’siri bo‘yicha turli nazariyalar va yondashuvlar mavjud. Umuman olganda, badiiy ijodkorlik bu – insonning borliqni obrazlar orqali ifodalashi, voqelikni estetik his qilish asosida yangi badiiy mahsulot yaratish qobiliyatidir. Bu jarayon ko‘pincha tasavvur, estetik idrok, hissiyot, tafakkur va aqliy faoliyatning o‘zaro uyg‘unlashuvi orqali amalga oshadi. 2 Pedagogik nuqtai nazardan badiiy ijodkorlik – bu o‘quvchilarda san’atga, adabiyotga, obrazli ifodaga nisbatan ijodiy munosabatni shakllantirish jarayonidir. U o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, badiiy tafakkur yuritishi, yangi g‘oyalarni ilgari surishi va o‘z his-tuyg‘ularini badiiy shaklda ifodalashini talab qiladi. Bu jarayon, ayniqsa, adabiyot darslarida muhim ahamiyat kasb etadi, chunki adabiyot – bu obrazlar san’ati bo‘lib, unda hayotiy voqelik estetik mezonlar asosida ifodalanadi. Shu boisdan, adabiy matnni tahlil qilish, undagi obrazlarni his qilish, qahramonlar ichki dunyosiga kirib borish orqali o‘quvchi shaxsining badiiy-estetik kamoloti yuzaga chiqadi. 3 Badiiy ijodkorlik inson tafakkurining murakkab va yuksak shakli bo‘lib, u estetik idrok, obrazli fikrlash va yangilik yaratishga qaratilgan aqliy-emotsional faoliyat majmuidan iboratdir. Bu tushuncha tarixan falsafiy, san’atshunoslik, pedagogika va psixologiya fanlari doirasida o‘rganib kelingan. O‘tmishdan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr mobaynida badiiy ijodkorlik borasida turli yondashuvlar shakllangan. Falsafiy yondashuvda u inson tafakkurining ilhomlantiruvchi, erkin ijodiy imkoniyatlarini ifoda etuvchi shakl sifatida 2 Abdullayeva D., Sirojiddinova S. Adabiyot o‘qitish metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 3 Husanxo‘jayeva N. Badiiy tafakkur va uni o‘stirish yo‘llari . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 2 ANDIJON -2025 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Mamajonova Nigora Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ 28nutq ko‘nikmalarini namoyon qiladi. Natijada, fan doirasidan tashqariga chiqadigan, hayotga tadbiq qilinadigan kompetensiyalar shakllanadi. Badiiy ijodkorlik asosidagi topshiriqlar shunchaki yozma yoki og‘zaki mashqlar emas, balki o‘quvchini o‘rganayotgan asar mazmuniga hissiy, ijtimoiy, estetik jihatdan bog‘lovchi kuchli metodik vositadir. Masalan, “Personajga maktub yozish”, “Asarga boshqa yakun taklif qilish”, “Badiiy insho yozish” kabi topshiriqlar o‘quvchining tasavvurini ishga soladi, u asar ichiga kiradi va o‘z pozitsiyasini aniqlaydi. Bu esa tanqidiy fikrlash, emotsional baholash va axloqiy munosabat bildirish kompetensiyasini mustahkamlaydi. Adabiyot darsida kompetensiyaviy yondashuvni tashkil etishda guruhli ishlarga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Ijodiy guruh ishlari – bu o‘quvchilarning bir-birining fikrini tinglashi, bahslashishi, o‘z pozitsiyasini himoya qilishi, konsensusga erishishi kabi ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantiradi. Masalan, “Asarda eng ijobiy obraz kim?” degan savol asosida guruhlar tahlil yuritadi, dalillar keltiradi va o‘z fikrini baholaydi. Bunday metodik yondashuvlar faqat o‘quvchining bilim olishiga emas, balki uni jamiyatda faol, badiiy qaror chiqaruvchi, axloqiy mezonlarga ega, madaniyatli shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Badiiy ijodkorlik asosidagi darslar esa shu kompetensiyalarning shakllanishini chuqur va ta’sirchan yo‘l bilan ta’minlaydi. Zamonaviy adabiyot darslari o‘quvchilarni nafaqat bilimli, balki badiiy tafakkurga ega, mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy faol va madaniyatli shaxs qilib tarbiyalashga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Ayniqsa, darsda badiiy ijodkorlik orqali kompetensiyalarni rivojlantirish ta’lim-tarbiya jarayonining markaziy vazifalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Chunki kompetensiyaviy yondashuvda asosiy maqsad – o‘quvchining egallagan bilimini amaliyotda qo‘llay olishiga erishishdir. Bu yondashuvda o‘quvchining ijodiy tafakkuri, obrazli ifoda qobiliyati, og‘zaki va yozma nutqi, baholash madaniyati, shaxsiy hissiyotlarini badiiy vositalar bilan ifodalashi muhim mezon sifatida qaraladi. 23qayta talqin qilish, his etish, o‘z ijodiy salohiyatini namoyon qilish imkonini beradi. Ayniqsa, zamonaviy o‘zbek adabiyotidagi mashhur asarlar asosida tuzilgan topshiriqlar orqali o‘quvchi faolligi sezilarli darajada oshadi. Masalan, 6-sinf adabiyot darsligida o‘qitiladigan Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asari asosida o‘quvchilarga quyidagi ijodiy topshiriqlarni berish mumkin: – Asar qahramoni Hoshimjonning orzulari sizniki bilan qanday o‘xshash yoki farqli? Erkin insho yozing. – “Agar men Hoshimjonning o‘rnida bo‘lsam...” mavzusida monolog yozing. – Asar syujetiga yangicha yakun yozing: Hoshimjon qanday qilib kelajakka sayohat qilgan bo‘lardi? Bunday topshiriqlar o‘quvchilarni qahramon holatiga qo‘yib ko‘rish, voqeani his etish va o‘z badiiy tasavvuri orqali ifodalashga majbur qiladi. Shuningdek, dramalashtirish orqali asarning sahnalashtirilishi o‘quvchilarning emotsional va sahna nutqini ham shakllantiradi. Yoki, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” she’rini o‘qigan o‘quvchiga quyidagi ijodiy topshiriq berish mumkin: – “Men o‘z yurtimni qanday tasavvur qilaman?” mavzusida poetik matn yozing. – She’r asosida rasm chizing yoki kompozitsiya tuzing. – O‘z yurtingizni boshqa birovga, masalan xorijlik do‘stga tanishtiruvchi maktub yozing. Bunday topshiriqlar orqali estetik idrok shakllanadi, ona yurti haqida obrazli fikrlash imkoniyati yaratiladi. 7-sinf adabiyot darsligidagi G afur G ulomning “Mening o‘g‘rigina bolam”ʻ ʻ hikoyasini o‘qigach, quyidagilar tavsiya qilinadi: – Asarda tasvirlangan bola qilmishini qanday baholaysiz? Insho yozing. – “Ota bo‘lish oson emas” degan g‘oyani davom ettiring. – Bolaning nomidan kundalik yozing. 16Zamonaviy ta’limning asosiy talabi – o‘quvchini faqat tayyor bilim egasi sifatida emas, balki ijodiy fikrlovchi, estetik didga ega, shaxsiy nuqtai nazarini bildira oladigan, mustaqil qaror chiqarishga qodir shaxs sifatida tarbiyalashdir. Bu vazifani bajarishda adabiyot fani, ayniqsa, estetik tarbiya va obrazli tafakkurni rivojlantirish jihatidan beqiyos imkoniyatlarga ega. Biroq bu imkoniyatlardan to‘liq foydalanish o‘qituvchining metodik yondashuviga, tanlagan dars uslubiga va darsda yaratgan estetik muhitiga bog‘liq bo‘ladi. Estetik tarbiyani samarali tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Xususan, interfaol metodlar – “Aqliy hujum”, “Venn diagrammasi”, “Klaster”, “Insert”, “Besh savol”, “Tushunchalar xaritasi” kabi usullar o‘quvchilarning obrazli fikrlashini faollashtiradi. Bu metodlar darsni jonlantiradi, o‘quvchini dars jarayonining markaziga olib chiqadi va uning individual fikrlashiga imkon yaratadi. Har bir o‘quvchi o‘zining hissiyotini, estetik qarashini ifoda etish uchun imkoniyatga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, estetik tarbiyani shakllantirishda multimediya vositalarining ahamiyati katta. Adabiy asarlar asosida yaratilgan film, teatr sahnalari, ovozli kitoblar, musiqa bilan boyitilgan she’r ifodalari orqali o‘quvchilarda obrazli tasavvur kuchayadi. Ayniqsa, tabiat tasviri, ichki monologlar, dramatik ziddiyatlarni video orqali namoyish qilish estetik idrokni uyg‘otadi, o‘quvchining ruhiy olamiga yanada chuqur kirib boradi. Bu o‘z navbatida, nafaqat ma’lumotni eslab qolish, balki his qilish orqali anglashni ta’minlaydi. Adabiyot darslarida estetik tarbiya va obrazli tafakkurni shakllantirishda ijodiy topshiriqlar muhim o‘rin tutadi. Masalan, o‘quvchilarga “Asar syujetini o‘zgartirib yozing”, “Qahramonga maktub yozing”, “She’rga davom yozing”, “Voqeani chizmadagi obraz orqali ifodalang”, “Siz shoir yoki yozuvchi bo‘lsangiz, qanday fikr bildirasiz?” kabi savollar asosida topshiriqlar berish, ularni erkin insho, esse, dramatik chiqish, rol o‘ynash orqali ijro ettirish o‘quvchining ijodiy salohiyatini yoritadi. Bu esa bevosita obrazli tafakkurning 40Ilmiy adabiyotlar ro‘yxati 1) Abdullayeva D., Sirojiddinova S. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 2) Husanxo‘jayeva N. Badiiy tafakkur va uni o‘stirish yo‘llari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 3) Xolmatov M. Adabiyot darslarida estetik tarbiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2016. 4) Vygotskiy L. S. Imaginatsiya va ijodkorlik psixologiyasi. – Moskva: Pedagogika, 2019. 5) Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: Sharq, 2021. 6) Sultonova M. Ijodiy tafakkur va uni rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: Fan, 2022. 7) G‘aybullayeva M. O‘quvchilar kompetensiyasini shakllantirishda adabiyotning o‘rni. – Samarqand: Registon, 2019. 8) O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Adabiyot fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv dasturi (5–11-sinflar). – Toshkent, 2020. 9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60- sonli “Ta’lim sifatini oshirish va ilmiy salohiyatni rivojlantirish” to‘g‘risidagi Farmoni. 10) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi 187-sonli qarori “O‘qitishning zamonaviy shakllari va pedagogik texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 11) Sirojiddinova S. Adabiy ta’limda innovatsion texnologiyalar. – Toshkent: Fan, 2021. 12) Niyozova M. Yoshlar bilan ishlashda adabiyotning ta’siri. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 13) Zohidov A. Ijodkorlik psixologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2022. 33Kompetensiyaviy rivojlanish jarayonida baholash mezonlari ham yangicha shaklga ega bo‘ladi. O‘quvchilarning ijodiy ishlari quyidagi mezonlar asosida baholanadi: fikrning aniqligi va mantiqliligi; obrazli yondashuv; estetik ifoda; o‘ziga xoslik; badiiy vositalardan foydalanish darajasi; shaxsiy munosabatning ifodalanishi. Baholash jarayonining o‘zi ham ijodiy muhitda, ochiq, shaffof va konstruktiv ruhda tashkil etilishi zarur. “Sizda ayniqsa, obraz tanlovi juda ta’sirli bo‘lgan”, “Siz buni boshqacha ifodaladingiz – bu sizning o‘z yondashuvingizdir” kabi fikrlar o‘quvchiga ishonch bag‘ishlaydi.Amaliy tajribalarda shuni ko‘rish mumkinki, darsda ijodiy yondashuv mavjud bo‘lsa, o‘quvchilarning darsga qiziqishi oshadi, ular darsdan zavq olishadi, o‘z fikrini ochiq bayon qilishga harakat qilishadi. Ayniqsa, o‘zini tinglaydigan, fikriga baho beradigan, ijodini qadrlaydigan muhitda o‘quvchi o‘zini to‘laqonli namoyon eta oladi. Bu esa shaxsiy kompetensiyaning eng muhim darajalaridan biridir.Ijodiy kompetensiyalarni rivojlantirishga qaratilgan darslar natijasida o‘quvchilar mustaqil insho yozish, obrazlar tahlilini yozma yoki og‘zaki shaklda ifodalash, o‘z g‘oyasini badiiy shaklda tushuntirish, hayotiy masalalarga ijodiy yondashish, adabiy bahs-munozaralarda ishtirok etish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning shaxsiy o‘sishiga, jamiyatdagi rolini anglashga va madaniyatli muloqot qilishga tayyor bo‘lishiga xizmat qiladi. Badiiy ijodkorlik asosida olib borilgan adabiyot darslari o‘quvchilarning kompetensiyalarini shakllantirishda o‘ziga xos vosita, kuchli pedagogik quroldir. Bu usul orqali o‘quvchilar nafaqat badiiy matnni o‘zlashtiradilar, balki uning mohiyatiga chuqur kirib boradilar, o‘zini unda topadilar, o‘z hayotlari bilan bog‘lashga harakat qiladilar. Demak, badiiy ijodkorlik – bu kompetensiyalarni shakllantiruvchi, shaxsni o‘stiruvchi, jamiyatga tayyorlovchi eng muhim pedagogik vositalardan biridir. Adabiyot darslarini aynan shu yo‘nalishda tashkil etish esa zamon talabi, ta’lim sifatining garovidir. 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA Aʻ DABIYOTI” KAFEDRASI “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Mamasoliyeva Kamolaxon Adabiyot o qitish metodikasi ʻ fanidan “ Adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning o rni va ʻ ahamiyati ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Mamajonova N. Bajaruvchi:Mamasoliyeva K . 37tafakkur, madaniy kontekstda fikr yuritishni ham talab qiladi. Bunday mashg‘ulotlar orqali o‘quvchi o‘z hayoti, jamiyatdagi hodisalar, qadriyatlar haqida ongli fikr bildira oladigan darajaga yetadi. Shuningdek, ijodiy yondashuv asosidagi darslar o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi munosabatlarni ham ijobiy tomonga o‘zgartiradi. O‘quvchi o‘qituvchini bilim beruvchi emas, balki yo‘lboshchi sifatida qabul qiladi. Bu o‘z navbatida sinfda iliq psixologik muhitni yaratadi va o‘quvchilarni o‘z ustida ishlashga, yangilik izlashga undaydi. O‘qituvchi ijodiy yondashuvda nafaqat an’anaviy metodlarni, balki zamonaviy texnologiyalarni, masalan, video lavhalar, audio hikoyalar, onlayn platformalarni, jamoaviy raqamli loyihalarni ham darsga integratsiya qiladi. Bu orqali zamonaviy o‘quvchi o‘ziga tanish vositalar bilan darsda faol ishtirok etadi va natijalar sezilarli bo‘ladi. Amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, adabiyot darslari ijodiy tashkil etilganda o‘quvchilarning darsga ishtiyoqi ortadi, uy vazifalariga javobgarligi kuchayadi, ularda nutq madaniyati, badiiy did, muloqot madaniyati rivojlanadi. Shuningdek, ularning boshqa fanlardagi muvaffaqiyati ham oshadi, chunki badiiy tafakkur boshqa sohalardagi bilishni ham mustahkamlaydi. 29Bunday maqsadlarga erishishda adabiyot fanining imkoniyatlari juda keng. Chunki adabiy matn – bu nafaqat bilim manbai, balki o‘quvchining hissiyot, tasavvur va estetik qarashlarini uyg‘otuvchi badiiy vositadir. Shunday ekan, adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etish orqali o‘quvchilarda turli turdagi kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bunday kompetensiyalar sirasiga o‘quvchining mustaqil qaror chiqarishi, fikr bildirishi, matnga yangicha yondashishi, dramatik obrazlar orqali hayotni anglashga urinishlari kiradi. Ijodiy topshiriqlar orqali o‘quvchilar o‘zini matn voqealariga daxldor his etadi. Masalan, “Qahramonga maktub yozing”, “Voqeani o‘z nuqtai nazaringizdan hikoya qilib bering”, “Asarga boshqa yakun yozing”, “Shaxsiy hayotingizdan esda qolgan voqeani hikoya shaklida yozing” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zini badiiy muhitda topadi. Bu topshiriqlar matnni tahlil qilishdan tashqari, o‘quvchini shaxsiy pozitsiya egallashga, obrazli tasvir yaratishga va adabiy fikr yuritishga jalb qiladi.Kompetensiyalarni shakllantirishda individual yondashuv ham muhim ahamiyatga ega. Har bir o‘quvchining tasavvuri, nutqi, tajribasi va madaniy qiziqishlari farqli bo‘lishi mumkin. Shu sababli ijodiy topshiriqlar o‘zaro tanlovli, darajali va erkin yo‘nalishda bo‘lishi lozim. Ba’zilar uchun esse, boshqalar uchun sahnalashtirish, yana bir guruh uchun shaxsiy hikoya shaklida fikr bildirish qulay bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi ana shu farqlarni hisobga olib topshiriqlar tuzishi va baholashi lozim. Adabiyot darsida guruhiy ijodiy ishlar ham o‘quvchilarning kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Masalan, guruhga “Asardagi eng ijobiy qahramonni tanlang va himoya qiling” yoki “Asardagi voqealarni sahnalashtiring” kabi topshiriqlar berilganda, o‘quvchilar bir-biri bilan fikr almashadilar, o‘z pozitsiyasini himoya qiladilar, bahslashadilar va bir yechimga keladilar. Bu esa ular orasida kommunikativlik, madaniy muomala, fikr bildirish, eshitish va baholash kompetensiyalarini rivojlantiradi.multimedia 36yaratuvchilar darajasiga olib chiqadi. O‘quvchi asar mazmuni bilan cheklanib qolmay, uni tahlil qiladi, voqealarni shaxsiy hayoti bilan solishtiradi, o‘z pozitsiyasini ishlab chiqadi. Bu esa tafakkurdagi faol o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Masalan, o‘quvchiga asar qahramoni nomidan maktub yozish topshirig‘i berilganda, u nafaqat matnni o‘qiydi, balki o‘sha obrazga kirishga harakat qiladi, obraz nuqtai nazaridan voqelikni anglashga urinadi. Bu jarayon chuqur obrazli fikr, empatiya va nutq malakasini shakllantiradi. Natijada, o‘quvchi o‘zini erkin ifoda etadigan, badiiy-estetik qadriyatlarni anglaydigan shaxsga aylanadi. Amaliyotda adabiyot darslarini ijodiy tashkil qilishda bir nechta samarali metodlardan foydalaniladi. Jumladan: rolga kirib dramatizatsiyalash, jamoaviy esse yozish, asar asosida kino-senar tuzish, matnga asoslangan interaktiv o‘yinlar, badiiy tahlil mashqlari kabilar o‘quvchilarni faol ishtirokga undaydi. Bu dars shakllari orqali har bir o‘quvchi o‘z dunyoqarashi, tahlil qilish qobiliyati va obrazli tafakkuri bilan namoyon bo‘ladi. O‘qituvchining vazifasi bu jarayonda o‘quvchining ichki dunyosini yuzaga chiqarish, ularni fikrlashga, savol berishga, tahlil qilishga, muhokama yuritishga rag‘batlantirishdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun ham adabiyot darslari ijodiy yondashuv asosida olib borilganda, ular shunchaki o‘qituvchidan o‘quvchiga axborot uzatiladigan jarayon emas, balki ikki tomonlama ijodiy muloqot shakliga kiradi. Ijodiy yondashuvda darsning natijasi faqat bilim o‘lchami bilan emas, balki o‘quvchining shaxsiy o‘sishi, o‘z fikrini ifoda etish darajasi, tanqidiy qarashlari bilan ham baholanadi. O‘quvchi nafaqat “nima bo‘ldi?” degan savolga, balki “nega?”, “agar boshqacha bo‘lsa-chi?” kabi savollarga ham javob izlaydi. Bu esa uni mustaqil fikrli, ijtimoiy faol shaxsga aylantiradi. Misol uchun, adabiyot darsida o‘quvchilarga “Asarni hozirgi zamonga moslab qayta yozing” topshirig‘i berilsa, bu nafaqat ijodiy yozuv, balki ijtimoiy 342.3. Adabiyot darslarining ijodiy yondashuv asosida olib borilishining samaradorligi Zamonaviy ta’lim tizimida ijodiy yondashuv — bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi faol, erkin va hamkorlikka asoslangan munosabatlar tizimidir. Ayniqsa, adabiyot darslarida bu yondashuvning o‘rni beqiyosdir. Chunki badiiy matnlar o‘quvchini his qilishga, anglashga, baholashga, tahlil qilishga undaydi. An’anaviy yondashuvda asosan tayyor bilimlar takrorlanadi, o‘quvchi passiv holatda qoladi. Ijodiy yondashuvda esa u faol ishtirokchi, muammo yechuvchi, g‘oya ishlab chiquvchi va talqin qiluvchi sifatida maydonga chiqadi. Ijodiy yondashuv asosida tashkil etilgan adabiyot darslari, avvalo, o‘quvchining shaxsiy qiziqishlari va tafakkur imkoniyatlarini hisobga oladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga xos yondashuv, fikr, tahlil bilan chiqadi. Shu bois, bunday darslar natijasi sifatida nafaqat bilim, balki mustaqil fikr yuritish, ijtimoiy- axloqiy pozitsiya, badiiy estetik did, shaxsiy nuqtai nazar kabi sifatlar shakllanadi. Bu jihatlar umumiy o‘quvchilarning kompetensiyalarini boyitishda katta hissa qo‘shadi. Ijodiy yondashuvda o‘quvchi tayyor axborotni yodlash o‘rniga, mavjud axborot asosida yangi bilim hosil qilishga intiladi. Masalan, adabiy asar qahramonining qarorlarini baholash, muqobil yakun tuzish, badiiy esse yozish yoki dramatizatsiyalash topshiriqlari o‘quvchini faol ijodiy faoliyatga undaydi. Bu esa unga tafakkur, tasavvur, muloqot va estetik tuyg‘ular asosida o‘zini ifoda qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, ijodiy yondashuv asosida tashkil etilgan darslar o‘quvchilarda yuqori darajadagi qiziqish, ishtiyoq, ijobiy motivatsiya uyg‘otadi. Adabiyot darslarida doimiy ravishda obrazli savollar, voqeani hozirgi zamonga tatbiq qilish, muallif pozitsiyasini tahlil qilish, o‘z pozitsiyasini bayon qilish, matndan chetga chiqmay turib badiiy tafakkurga asoslangan fikr aytish kabi mashqlar o‘quvchini hayotga moslashishga yordam beradi. 11Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan badiiy ijodkorlikni integratsiyalash ham zamonaviy darsda samaradorlikni oshiradi. Multimedia prezentatsiyalar, audio-vizual materiallar, animatsiyalar yordamida o‘quvchilar badiiy asarni his qilishda va uni tasvirlashda ko‘proq ilhomlanadi. Bu esa ularning ijodiy ifoda vositalarini boyitadi. 8 Badiiy ijodkorlik o‘quvchilar uchun o‘zini anglash vositasi hamdir. Psixologik jihatdan olib qaralganda, ijod qilish – bu o‘ziga ishonchni oshirish, ichki ziddiyatlarni yumshatish, ruhiy barqarorlikka erishish vositasi sifatida xizmat qiladi. Shu bois, o‘quvchilarning adabiy nutq, yozma bayon, his- tuyg‘ularni tasvirlash kabi ko‘nikmalarini shakllantirishda badiiy ijodkorlik markaziy o‘rinni egallaydi. Badiiy ijodkorlik tushunchasi zamonaviy ta’limda faqatgina bir faoliyat turi emas, balki o‘quvchining ruhiy, estetik, ijtimoiy va intellektual rivojlanishini ta’minlovchi kompleks pedagogik-psixologik mexanizmdir. Adabiyot fani esa bu salohiyatni ochib beruvchi eng qudratli vositadir. Shuning uchun har bir adabiyot darsida ijodkorlikka yo‘naltirilgan metodlar, topshiriqlar, savollar va tahlil usullari qo‘llanilishi o‘quvchining shaxsiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 1.2. Adabiyot fani orqali estetik tarbiya va obrazli tafakkurni shakllantirish Estetik tarbiya – bu insonning go‘zallikni idrok etish, undan zavqlanish, go‘zallikka intilish, hayotdagi go‘zal tomonlarni baholay olish kabi qobiliyatlarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Ushbu tarbiya turi insonga go‘zallikni nafaqat ko‘rish, balki uni anglash, his qilish va qadrlash imkonini beradi. Estetik tarbiya jarayoni bola ruhiyatida sezgi, tasavvur, tafakkur va tuyg‘u uyg‘otish orqali uning ongli va badiiy munosabatini 8 G‘aybullayeva M. O‘quvchilar kompetensiyasini shakllantirishda adabiyotning o‘rni . – Samarqand: Registon, 2019. 18yo‘naltirilgan harakatidir. Bunday faoliyat o‘quvchilarning tafakkuri, emotsional holati, motivatsiyasi, qiziqish doirasi va darsdagi faolligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa, adabiyot darslari bu borada keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘quvchilarda badiiy-estetik mazmunda ijodiy fikrlashni shakllantirish uchun qulay platforma yaratadi. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining shakllanishiga birinchi navbatda ularning individual psixologik xususiyatlari ta’sir etadi. Har bir o‘quvchining tasavvuri, qiziqish doirasi, emotsional holati, o‘z fikrini ifodalash uslubi boshqacha. Shu sababli, ijodiy faoliyatga har bir bola o‘z qobiliyati doirasida yondashadi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tasavvur kuchi, fantaziya, sezgi va hissiyot darajasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar adabiy ijodda faollik ko‘rsatadi. Ular obraz yaratishda erkinlikka intiladi, so‘z boyligidan keng foydalanadi, his- tuyg‘ularni badiiy ifodalashga moyil bo‘ladi. Bundan tashqari, ijodiy faoliyatga ijtimoiy muhit, oila, maktab muhiti va pedagogik yondashuvlar ham bevosita ta’sir qiladi. O‘quvchining ijodkorligi faqat o‘z ichki salohiyatiga emas, balki uni qo‘llab-quvvatlovchi tashqi omillarga ham bog‘liq. Masalan, oilasida kitobsevarlik muhitida tarbiyalangan bola odatda adabiy faoliyatga qiziqadi, fikrini erkin bayon qilishga harakat qiladi. Maktabda esa ijodiy faoliyatni rag‘batlantiruvchi darslar, topshiriqlar, musobaqalar, adabiy tanlovlar, teatr sahnalashtirishlari o‘quvchilarni ijodkorlikka undaydi. 10 Pedagogik omillar ichida o‘qituvchining ijodga bo‘lgan munosabati, metodik yondashuvi, estetik dunyoqarashi, o‘quvchi bilan individual ishlash qobiliyati alohida o‘rin tutadi. Ijodiy faoliyat o‘quvchidan jasorat, ilhom, fikr erkinligi, emotsional tayyorgarlik talab qiladi. Agar o‘qituvchi o‘quvchining har qanday ijodiy ifodasini hurmat bilan qabul qilsa, uni rag‘batlantirsa, bu bola uchun katta ruhiy tayanch bo‘ladi. Aksincha, tanqidga asoslangan yondashuv, standart 10 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Adabiyot fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv dasturi (5–11-sinflar) . – Toshkent, 2020. 39Foydalanilgan adabiyotlar Prezident farmonlari va qarorlari: 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). PF–5712-son Farmon: Ta’lim- tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2021-yil 26-mart. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/5345201 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2020). PQ–4884-son Qaror: Ta’lim- tarbiya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2020- yil 6-noyabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/5062766 3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2017). Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risidagi qaror. 2017- yil 6-aprel. Toshkent: Adliya vazirligi hujjatlari. https://lex.uz/docs/3187732 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PQ–4479-son Qaror: O‘zbekiston Respublikasida davlat tilining nufuzini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/4577632 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). O‘zbekiston Respublikasida Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganining 30 yilligini nishonlash to‘g‘risida qaror. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident qarorlari majmuasi. https://lex.uz/docs/4577631 35Bu yondashuvning yana bir muhim jihati — o‘quvchining shaxsiy individual fazilatlarini yoritib beradi. Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatlari doirasida o‘rganadi, saviyali fikr yuritadi. Darsda an’anaviy savol-javob o‘rniga, muammoni muhokama qilish, ijodiy guruh ishlari, esse va mini-insho yozish, asar asosida kino-senarni tuzish, qahramonlar o‘rtasida dialog yaratish kabi metodlar orqali o‘quvchilar o‘z fikrini erkin ifoda qilishga o‘rganadilar. Ijodiy yondashuv orqali o‘quvchi faqat asarni o‘rganmaydi, balki undagi axloqiy g‘oyalarni o‘z hayoti bilan taqqoslaydi, ulardan saboq chiqaradi, jamiyatdagi voqealarga o‘z munosabatini bildirishni o‘rganadi. Bunday o‘zaro bog‘liqlik orqali shaxsiy va fuqarolik kompetensiyalari rivojlanadi. Boshqacha aytganda, adabiyot darslari o‘quvchini hayotga tayyorlaydi, uni jamiyatning faol a’zosi sifatida shakllantiradi. Ijodiy yondashuv asosida olib borilgan darslar baholash jarayonida ham o‘ziga xoslik kasb etadi. Endilikda baholash faqat test yoki yozma javob bilan cheklanmaydi. O‘quvchining asarni his etish darajasi, obrazni o‘z hayotiga bog‘lash layoqati, o‘z fikrini asosli ifoda etish qobiliyati asosida baholash mezonlari belgilanadi. Bu esa o‘quvchining darsga bo‘lgan javobgarligini oshiradi, ijodiy fikr yuritishga undaydi. Ijodiy yondashuvda shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik prinsiplar ustuvor o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchining qiziqishlari, bilish uslubi, dunyoqarashi inobatga olinadi. Bu orqali o‘qituvchi har bir o‘quvchini alohida rag‘batlantiradi, ularning iste’dodini yuzaga chiqaradi. Aynan adabiyot fani bu yondashuv uchun eng qulay platforma bo‘lib xizmat qiladi, chunki u hayotiy voqelik, insonga xos his-tuyg‘ular va obrazlar bilan ishlaydi. Adabiyot darslarini ijodiy yondashuv asosida tashkil etish — bu faqatgina yangi metod emas, balki ta’limda sifatli o‘zgarishlarning muhim asosidir. Bu yondashuv orqali o‘quvchilarda nafaqat bilim va ko‘nikma, balki mustaqil fikrlash, jamiyatda o‘z o‘rnini topish, hayotni chuqur anglash, san’atni qadrlash kabi fazilatlar shakllanadi. Ijodiy yondashuv asosida tashkil etilgan adabiyot darslari o‘quvchilarning tafakkur doirasini kengaytiradi, ularni nafaqat bilim oluvchilar, balki bilim 31o‘quvchining o‘zini tanishi, his-tuyg‘ulari bilan ishlashi, o‘zini boshqalarga yetkazishi kabi ko‘nikmalarini boyitadi. Shu o‘rinda, har bir o‘qituvchi ijodiy yondashuvni o‘zining metodik repertuariga aylantirishi zarur. Masalan, 6–9-sinflarda dars berayotgan adabiyot o‘qituvchisi har bir asar asosida nafaqat savol-javob asosida bilim nazoratini olib borishi, balki ijodiy tahlil, dramatizatsiya, badiiy tafakkur mashqlari orqali o‘quvchilarni kompetension faoliyatga jalb etishi lozim. Bu metodlar orqali o‘quvchi faqat tayyor bilimni qabul qilmaydi, balki yangi g‘oyalarni ilgari suradi, o‘z fikrini asoslaydi, hayotiy tajribasi bilan bog‘laydi. Bu esa unga ijtimoiy hayotda faol pozitsiya egallashni o‘rgatadi. 12 Adabiyot fanida estetik kompetensiyalarning shakllanishi o‘quvchining badiiy saviyasi, didi va obrazli tasavvurlari bilan bevosita bog‘liq. Bunday kompetensiyalar o‘z navbatida shaxsiy va madaniy rivojlanish uchun muhim poydevor hisoblanadi. Shu sababli, o‘qituvchi dars jarayonida badiiy obrazlarni tahlil qilish, ularning ichki dunyosi bilan ishlash, hissiy-axloqiy qarorlar chiqarishga oid mashqlarni ham tatbiq etishi zarur. Masalan, “Qahramonning qarorini siz qanday baholaysiz?”, “Siz bo‘lsangiz nima qilardingiz?”, “Asardagi voqeani zamonaviy hayot bilan taqqoslang” kabi mashqlar tafakkurni faollashtiradi. Adabiyot darslarida individual kompetensiyalarni rivojlantirish uchun shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv alohida o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos fikrlash uslubi, nutq imkoniyati, ijtimoiy tajribasi mavjud bo‘lganligi sababli, ijodiy topshiriqlarda ixtiyoriylik, variantlilik va shaxsiylashtirilgan baholash yondashuvi qo‘llanishi kerak. Bu o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashga, tanqidiy fikr yuritishga va o‘zini anglashga undaydi. 12 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Adabiyot fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv dasturi (5–11-sinflar) . – Toshkent, 2020. 3 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….. 3 I BOB. Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlikning nazariy asoslari 1.1. Badiiy ijodkorlik tushunchasi va uning pedagogik-psixologik talqini 7 1.2.Adabiyot fani orqali estetik tarbiya va obrazli tafakkurni shakllantirish ……………………………………………………………… 11 1.3. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar 17 II BOB. Adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning metodik yo‘llari 2.1. Adabiyot darslarida ijodiy topshiriqlarni tashkil etish usullari ……… 22 2.2.Adabiyot darslarida badiiy ijodkorlik asosida o‘quvchilar kompetensiyasini rivojlantirish ………………………………………….. 26 2.3. Adabiyot darslarining ijodiy yondashuv asosida olib borilishining samaradorligi …………………………………………………………… … 34 Xulosa ……………………………………………………………………. 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ …………………………………….. 39 Kirish


Adabiyot darslarini badiiy ijodkorlik asosida tashkil etishning oʻrni va ahamiyati

Купить