Adabiyotning vazifadorligi

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	288.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Adabiyotning vazifadorligi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI FAKULTETI
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: ADABIYOTNING VAZIFADORLIGI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………...….2
I. Adabiyotshunoslik-badiiy adabiyot haqidagi fan
1.1 Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari .………………………….……..7-12
1.2 Adabiyotshunoslik tadqiqot onuekti ……………………………….……..12-23
II. Adabiyotshunoslikning vazifadorligi.
2.1 Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlar…………………………………..23-43
2.2 Adabiyotshunoslikning boshqa sohalar bilan aloqadorligi ……………….43-66
Xulosa………………………………………………………………………....66-68
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………68-70

2

KIRISH
Badiiy adabiyot – insonshunoslik ekan, demak, inson hayoti, uning kechinmalari,
ehtiroslari, munosabatlari – hamma faoliyati badiiy asarning “tepib turgan yuragi,
uning qoni va joni, uning shu’lasi va quyoshi” (V.Belinskiy)dir. “Butun olam,
barcha ranglar, buyoqlar va ohanglar, tabiat va hayotning barcha shakllari poeziya
(adabiyot – h.U) hodisasi bo‘lishi mumkin. Lekin u hodisalar zamirida nima
yashiringan, ularning mavjudlik sababi qaerda va ular bizni nimasi bilan maftun
etadi – masalaning mohiyati shunda” ekan, uni ijodkor qanday hal qiladi?
“Masalan, qiynoqni, qatlni, mastlikda yuvindi chuqurga yiqilib tushgan odamning
bebaxt o‘limini juda natural tarzda tasvirlab berish mumkin, lekin bu tasvirlarning
hammasi dilni xira qiladigan darajada xunuk va mazmunsiz bo‘ladi, negaki, ularda
hech qanday oqilona fikr, hech qanday oqilona maqsad bo‘lmaydi. Ammo
mo‘yqalam egasi insonning haqiqat yo‘lida kaltaklanishini tabiiy ko‘rsatsa, uning
qiyofasida bardoshning jismoniy iztirobi ustidan g‘alabasini ifodalaydigan bo‘lsa,
u holda manzaradagi tabiiylik kuchaygan sayin manzara go‘zalroq va badiiyroq
bo‘ladi, chunki oqilona maqsad va oqilona fikr yaqqolroq ko‘rinadi.
Insoniyat azal-azaldan borliq hodisalarini bilish, o‘zi yashayotgan muhitni
go‘zallashtirishga intiladi. Bu intilish zamirida mukammallikka erishish istagi
turadi. Koinot sultoni sanalgan inson komillikka erishish uchun muttasil yo‘l
izlaydi. San'at, adabiyot, ilm-fan aslida kishilarning komillikka intilish yo‘llaridir.
Ular odamlarning qalb quvvati va aql-tafakkuri qudratini namoyon etadigan o‘ziga
xos maydon sanaladi. San'at, adabiyot, ilm-fan bir-biri bilan mustahkam bog‘liq
hodisalardir. Ular orasida jiddiy farq-tafovutlar bo‘lsa-da, san'at ilm-fanni yoki
ilm-fan san'atni butkul inkor qilmaydi. Aksincha, ular bir-biri bilan uzviy
bog‘langan holda, insonning komillashishiga xizmat qiladi. Insonning
komillashishiga, uning o‘zligini anglashiga ta'sir ko‘rsatadigan vositalar orasida,
ayniqsa, adabiyot alohida ajralib turadi. Chunki adabiyot insonning qalb quvvati va
aql-tafakkuri rivojini o‘ziga xos tarzda mujassamlashtiradi. Unda qalbning
hissiyot, tuyg‘ulari, aqlning mantiqli mushohada, mulohazalari ajoyib tarzda
uyg‘unlashgan bo‘ladi. Adabiyot asarlarida kishilarning his-tuyg‘ulari, fikr-
3

mulohazalari obrazlar orqali akslanadi. His-tuyg‘ular qalbga xos kechinmalar
sanalsa, fikr-mushohada esa miya mulki bo‘lgan ong-aqlning mahsullaridir.
“Adabiyot” arabcha so‘z bo‘lib, u “odob” (ko‘plik shakli “adab”) so‘zidan olingan.
Odob-axloq esa insonni mukarram etuvchi, uni barcha mavjudotlardan ulug‘vor
qiluvchi hodisadir. Odob-axloq insonni barcha mavjudotlardan ustun qiluvchi
hodisagina bo‘lib qolmasdan, u kishilarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, dunyoning
osoyishtaligi, tinchligini ta'minlovchi, odamlarning aql-tafakkurini ravshan etuvchi
tayanch omil hamdir. Shu boisdan asosi “odob”, “adab” bo‘lgan adabiyotga azal-
azaldan jamiyat ma'naviyatining poydevori sifatida qaralgan. Inson o‘zini anglash
uchun borliqni, o‘z tevarak-atrofidagi voqyea-hodisalarni bilishga intiladi. Shuning
uchun u yon-veridagi har bir hodisaga beixtiyor tarzda “Bu nima?” degan savol
bilan qaraydi va unga javob topishga harakat qiladi. Moddiy hodisalarga nisbatan
“nima?” degan savolni qo‘llash va bunga qanoatlantiradigan javob topish jarayoni
birmuncha osonroq kechadi. Chunki moddiy narsa-buyumlarni qo‘l bilan ushlasa,
ko‘z bilan ko‘rsa, salmog‘ini chamalasa bo‘ladi. Ularni bo‘laklash, parchalash,
ichki olamini aniqlash, qanday unsurlardan tarkib topganini bilish va butlash
mumkin. Shuning uchun moddiy narsalar haqida aniq, ishonchli xulosalar
chiqarish imkoni bir qadar keng bo‘ladi. Biroq nomoddiy hodisalarning nima
ekanligini aniqlash, bilish, ularning mohiyatini tushunish mushkul. Masalan,
barcha davrlarda qalamdan aholining barcha tabaqalari faqat yozish-chizish
vositasi sifatida foydalangan. Yoki ketmon hamma uchun bir xil — еrga ishlov
berish quroli hisoblangan. Ammo xuddi non, suv singari ahamiyat kasb etgan din,
san'at, adabiyot singari nomoddiy hodisalarni odamlar har xil idrok qilishgan.
Aniqrog‘i, ular odamlarni har xil darajada manfaatlantirgan. Aniqrog‘i, ulardan
kishilar o‘z aql-tafakkuri, madaniy-ma'rifiy saviyasi imkon bergan darajada
foydalanishgan. Biroq hamma zamonlarda ham adabiyot barchaning tuyg‘ularini
tiniqlashtiradigan, ularning qalbiga insonparvarlik hislarini singdiradigan, odamlar
orasida mehr-oqibatni ulg‘aytiradigan, ezgulik va yovuzlik haqidagi tasavvurlarni
yorqinlashtirishga ko‘maklashadigan ma'naviy-ma'rifiy tayanch bo‘lgan. Inson
hayotida ana shunday ta'sirchan kuchga ega adabiyot haqida qadimdan “Bu nima
4

o‘zi?” deb o‘ylab kelingan. Adabiyotning yagona quroli bo‘lgan So‘z haqidagi
fikr-mulohazalar insoniyat tarixida ilm-fan shakllanishiga ham dastlabki asos
bo‘lgan. Tabiat sirlarini bilishga qiziqqan ajdodlarimiz borliq hodisalari haqidagi
tushuncha, tasavvurlarini qo‘shiq, ertak, topishmoqqa aylantirishga intilishgan.
Qo‘shiq, ertak, topishmoq, maqol, doston singarilarning paydo bo‘lishi esa
adabiyot haqidagi fanning ham shakllanishiga poydevor bo‘lgan. Shuning uchun
ishonch bilan aytish mumkinki, adabiyot haqidagi fan xuddi narsa-buyumlar
sanog‘idan boshlangan arifmetika singari qadimiydir. Har bir soha, tarmoqning
paydo bo‘lishi, shakllanishi, rivojlanishini o‘rganadigan fanlar mavjud. Masalan,
tabiatshunoslik fani borliq hodisalari bilan tanishtirsa, ma'danshunoslikda
zamindagi turfa-tuman ma'danlarning paydo bo‘lishi, ular mavjud bo‘lgan
joylarning holat-ko‘rinishlari o‘rganiladi. Ilm-fanda “-shunoslik” qo‘shimchasi
keng qo‘llaniladi. Tabitshunos, qadimshunos, ma'danshunos va hokazo deyiladi.
Bu so‘zlar tarkibidagi “-shunos” qo‘shimchasi o‘zbek tiliga fors-tojik tilidan
o‘tgan bo‘lib, u “o‘rganuvchi”, “biluvchi” ma'nolarini bildiradi. Aslida “shunos”
“shinohtan” fe'lidan yasalgan. U o‘zbekchada “tanimoq”, “bilmoq”, “tayin etmoq”
demakdir. “Adabiyotshunoslik” so‘zi ham ikki qismdan iborat bo‘lib, u “adabiyot
bilan shug‘ullanish”, “adabiyotni o‘rganish” ma'nosini anglatadi. Bundan ayon
bo‘ladiki, adabiyotshunoslik adabiyot haqidagi fandir. Har bir fan singari
adabiyotshunoslik ham adabiyotning mohiyati, uning paydo bo‘lish asoslari,
rivojlanish tamoyillarini o‘rganadi. Bu fan adabiy-badiiy asarlarning tuzilishi,
tarkibi, adabiy-tarixiy jarayonda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni tahlil qiladi.
Adabiyotshunoslik adabiyotning ijtimoiy fikr taraqqiyotiga ta'siri, adabiyotning
boshqa fan, soha, tarmoqlar bilan aloqadorligini aniqlash bilan shug‘ullanadi.
Adabiyotshunoslikning bundan boshqa vazifalari ham ko‘p. Shu boisdan
adabiyotshunoslik nima ekanligini aniq, lo‘nda ta'riflash oson, jo‘n ish emas.
Aslida ham murakkab hodisalarni, ayniqsa, ular nomoddiy bo‘lsa, sodda, barchani
birday qanoatlantiradigan tarzda ta'riflab bo‘lmaydi. Chunki har qanday
mukammal ta'rif-tavsif ham ularning mohiyatini to‘la-to‘kis ifoda etolmaydi .
Kurs ishi ob’ekti: Dramatik asar kompozitsiyasi bilan tanishtirish jarayoni
5

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, umumiy
xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
6

I.bob. ADABIYOTSHUNOSLIK -BADIIY ADABIYOT HAQIDAGI FAN
1.1 Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari.
Adabiyotshunoslik maqsadi va vazifalari
"Adabiyotshunoslikka kirish" kursi filologiya fakultеti birinchi bosqich
talabalarining maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni
adabiyot tarixi kursidan ma'ruzalar tinglashga, sеminar mashg`ulotlarida muayyan
mavzuni muhokama qilish, amaliy mahg`ulotlarda qo`yilgan vazifalarni bajarishga
tayyorlashni o`z oldiga vazifa qilib qo`yadi. Adabiyotshunoslik nazariyasi –
adabiyot ilmiga oid eng umumiy qoidalar, adabiy jarayonning nazariy masalalari,
badiiy ijod falsafasi va psixologiyasi va boshqa nazariy muammolarni o rganuvchiʻ
fandir. Adabiyotshunoslik nima, degan savolga hozirga qadar qisqa tarzda “badiiy
adabiyot haqidagi fan” deb javob berib kelingan.Bu, ixcham va ta’rif bo‘lishi bilan
birga yetarli emas. Chunki bugungi kunda adabiyotshunoslik ilmining ko‘lami shu
qadar kengayganki, uning tarkibida biz an’anaviy tartibda sanaydigan “asosiy” va
“yordamchi” fanlar doirasida cheklash mumkin emas. Adabiyotshunoslik
nazariyasi fanining maqsadi ushbu fanga oid istiloh (atama) qamrovi va ma’nosini
bilish ularni adabiy tahlil jarayonida qo‘llay olish va mohiyatini anglab yetish,
umuman olganda, adabiyotshunoslik fanining barcha jabhalari uchun boshlang‘ich
ma’lumotlarga ega bo‘lishlikdan iborat. Fanning asosiy maqsadidan kelib chiqib
quyidagi vazifalar belgilanadi:1Adabiyotshunoslikda faol iste’molda bo‘lgan
tushuncha va atamalar mohiyatini anglash;2Badiiy asar tahliliga kirishish va unda
zarur adabiy tur va janrlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish;3Badiiy adabiyotni
san’atning bir turi sifatida tushunish, qabul qilish;4Adabiy jarayon masalalarini
yozuvchi va kitobxon munosabatidan kelib chiqib anglash;5Ilmiy tizimda ishtirok
etayotgan har bir fanning mohiyati va ilmiy tizimdagi o‘rnini belgilashdan iborat.
"Adabiyotshunoslik" fani dunyo oliy ta'lim maskanlarining deyarli barcha
gumanitar fakultetlarida o'qitiladi. Fanning asosiy maqsadi adabiyotshunoslikning
ilmiy nazariy xususiyatlari va eng muhim qirralari bilan tanishtirish, badiiy ijodni,
ijod psixologiyasini tushunishga o'rgatish, badiiy asarni tahlil va talqin qila olish
malakasini shakllantirishdan iborat.Adabiyotshunoslik fani adabiyot nazariyasi,
7

jahon adabiyoti, o'zbek adabiyoti tarixi, adabiy jarayon kabi fanlar bilan bevosita
aloqada bo'lib ularni o'zlashtirish uchun talaba nazariy bilim va ko'nikmalarga ega
bo'lish talab etiladi. Mazkur fan filologiya fakulteti 1-bosqich talabalarining
maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni adabiyotning
boshqa kurslaridan ma'ruzalar tinglashga tayyorlaydi, badiiy asarni nafaqat o'qish,
balki uqish sirlaridan voqif qilinadi.Badiiy adabiyot durdonalarini mukammal
o'rganish talabalrning adabiy estetik tafakkurini yuksaltiradi, ularning evristik va
kreativ qobiliyati i rivojlanantiradi, ilmiy mushohada qilishga yordam beradi.
Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ'ib qilish davlat
siyosati darajasidagi masalalardan biri bo'lib respublikamizda bu borada bir qancha
muhim davlat hujjatlari qabul qilingan va qilinmoqda. Endi ta'lim sistemasi
o'qitishga mutlaqo yangicha yondashishni media savodxonlikni oshirishni va AKT
dan unumli foydalanishni xorij tajribasi asosida eng yaxshi an'analarni o'quv
jarayoniga tatbiq qilishni taqozo etmoqda. Endi biz o'qituvchilar "nimani qanday
o'qitamiz" degan savoldan tashqari "qanday o'qitsak ijobiy natija olamiz" nima
qilsak haqiqatdan adabiyotning "atomdan kuchli" ekanligini isbotlaymiz va
yoshlarimizda badiiy kitobga mehr uyg'ota olamiz degan savollarga ham javob
izlash kerak. Shuningdek, biz Cho'lponning "adabiyot chin ma'nosi ila o'lgan,
so'ngan, o'chgan, yarador ko'ngilga rux bermak uchun faqat vujudimizga
emas,qonlarimizga qadar singishgan qora balchiqlarni tozalaydirg'on o'tkur yurak
kirlarini yuvadurg'on toza ma'rifat suvi hiralashgan oynalarimizni yorug' va
ravshan qiladurg'on chang va tuproq to'lgan ko'zlarimizni artib tozalaydurg'on
buloq suvi bulg'onlikdan bizga g'oyat kerakdur" kabi abadiylikka dahldor fikrlar
hamma zamonlar uchun ham muhim va dolzarbligini yetkaza olishimiz
lozim.Ushbu o'quv qo'llanmada"Adabiyotshunoslik" fanining dolzarb muammolari
adabiy estetik qadriyatlarning milliy va umumbashariy jihatlari shu bilan birga
kitobxon va badiiy asar o'rtasidagi uzviy aloqadorlik nazariy qonuniyatlar xorij
tajribasi asosida yoritilgan. Unda nazariy ma'lumotlaridan tashqari keys
topshiriqlar grafik organayzerlar, badiiy asar tahlili sxemasi, jahon
adabiyotshunoslar haqida qisqacha ma'lumot, o'zbek va rus tillarida glossary,
8

foydalanishga adabiyotlar va elektron axborot resurslaring nomlari keltirilgan.
O'quv qo'llanmani yaratishda mavjud qo'llanma va darsliklardan fan bo'yicha
tayyorlangan UMK materiallardan foydalanilgan.
2. . Obraz va obrazlilik. Obrazning ifodaviyligi va turlari: kishilar obrazlari,
hayvonlar, narsa-predmetlar va tabiat obrazi (peyzaj). obraz badiiy asarning
mavjudlik shakli bulib u aniq bir shaxs voqea yoki hodisa va tushunchani
umumlashtirishi bilan birga tasirdagi badiiy asarning mohiyatini anglatadi badiiy
obraz-adabiyot va sanatning fikirlash shakli olam va odamni badiiy idrok etish
vositasi,badiyatning umumiy kategoriyasi.badiiy obraz deganda borliq undagi
inson narsa hodisa va hakoza sanotkor kuzi bilan kurilgan va idial asosida ijodiy
qayta ishlangan aksi tushuniladi.albatta bu aksda borliqda kuplab tanish izlari bor
biroq endi u biz bilgan borliqning ayni uzi emas,balkondan shartlilik asosida
ajralgan yangi mavzudlik-badiiy borliqdir.badiiy obrazning muhum
xususiyatlaridan yana biri uning kup manoliligi bulib bu uning metoforikligi va
asosiyatligi bilan bilgilanadi.badiiy obrazga xos “metoforiklik”ni “uxshashlik”
bilangina boglab quymaslik lozim.yani “metoforiklik” deganda badiiy obrazning
bir narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga intilishi,sanotga xos fikirga
xos yusini tushunuladi.chinakam sanotkor nigohi mohiyatga qaratiladi,u narsa
hodisalar orasidagi tashqi uxshashlikga emas nigohimizdan yashirin ichki
uxshashligiga tayanib fikirlaydi.u biz kutmagan ichki uxshashlikni kashf etadi
natijada usha biz bilgan narsa hodisa kuz oldimizda butgul yangicha tarzda
gavdalanadi uzining bizga noayon qirralarini namoyon qiladi.masalan shoir
x.davron rang tasvir sanati haqida yozadi:musavir bulmoq ersang tilingni sugirib ol
va yaradan tukilgan qon rangiga quloq solalbatta rang tasvirda ranglar gapirishi
hammaga malum biroq ana shu fikirni “gapirayotgan qon rangi” obrazi orqali
berilgani kashfiyot metoforik fikirlash natija va xuddi shu narsa bizni xayratga
soladi,shuurimizsa muqim urnashadi . baddiy asrda obraz bir necha turli
buladi;1.kishilar obrazi2.hayvonlar obrazi3.tabiyat yokii usimlilar4.narsa predmet
obrzai Obraz lotincha so‘z bo‘lib, “manzara”, “ko‘rinish” ma’nolarini ifoalaydi.
Obraz badiiy asarning mavjudlik shakli bo‘lib, u aniq bir shaxs, voqea yoki hodisa
9

va tushunchani umumlashtirishi bilan birga tasvirdagi badiiy asarning mohiyatini
anglatadi.obraz adabiyot va san'atning fikrlash shakli, usuli sanaladi; obrazlar
vositasida fikrlagani uchun ham adabiyot va san'atga xos fikrlash tarzi "obrazli
tafakkur" dеb yuritiladi. Obrazli tafakkur bilan tushunchalar vositasidagi farqni
yorqinroq tasavvur etish uchun fan va badiiy adabiyotni qiyoslab ko`rish mumkin.
Misol uchun, bir xil masala yuzasidan fikr yuritayotgan olim va shoirni olib
ko`raylik.A.Oripovning "Ayol" shе'ri hammangizga tanish, unda ikkinchi jahon
urushida eridan yosh bеva qolgan, umrini farzandiga bag`ishlagani holda sadoqat
bilan yashagan ayol haqida so`z boradi. Shoir ko`z oldimizda konkrеt ayolni, uning
fojе taqdirini gavdalantirish orqali umuman urush haqida, uning oqibatlari haqida,
og`ir damlarda sinaluvchi insoniy hislar haqida mushohada yuritadi. "Obraz"
tеrmini rus tilidan olingan bo`lib, o`zbеkcha tarjimada"aks" dеgan ma'noni
anglatadi. Masalan, kishining oynadagi aksiga nisbatan ham "obraz" dеb aytiladi.
Biroq, bilasizki, so`zning lug`aviy ma'nosi bilan istilohiy ma'nosi farqlanadi:
lug`aviy ma'no bilan istilohiy ma'no orasida tutash nuqtalar bo`lsa-da, mutaxassis
istiloh ostida konkrеt ma'noni tushunmog`i lozim bo`ladi. Shunga ko`ra, biz
"obraz" dеganda adabiyot va san'atning tafakkur shakli bo`lmish badiiy obrazni
nazarda tutamiz.Badiiy obraz borliqning (undagi narsa, hodisa v.h.) badiiy asardagi
aksi. Fikrimizni oydinlashtirish uchun musavvir ijodiga murojaat qilaylik.
Musavvir yaratgan pеyzaj — tabiat manzarasi tasviri bilan"natura" — asarga asos
bo`lgan rеal manzara orasida juda katta tashqi o`xshashlikni topishimiz va, hatto,
"xuddi o`zi-ya" dеya hayratlanishimiz mumkin Dеylik, fan umuman odam haqida
(masalan, biolog umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida) so`z yuritishi
mumkin, biroq san'at hеch vaqt umuman odam obrazini yarata olmaydi. Shu
ma'noda konkrеtlilik — badiiy obrazning muhim spеtsifik xususiyatlaridan biri
sanaladi. Shu o`rinda yana A.Oripovning "Ayol" shе'riga qaytsak. Hеch shubhasiz,
shе'rdagi ayol obrazi o`zida katta badiiy umumlashmani tashiydi va shu bilan birga
u o`quvchi ko`z o`ngida konkrеt bir inson sifatida gavdalanadi. Badiiy obrazning
muhim xususiyatlaridan yana biri uning mеtaforikligi sanaladi. Bu o`rinda
"mеtaforiklik"ni kеng ma'noda tushunish, uni "o`xshashlik"ning o`zi bilangina
10

bog`lab qo`ymaslik lozim. Ya'ni, "mеtaforiklik" dеganda badiiy obrazning bir
narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga intilishi, san'atga xos fikrlash
yo`sini tushuniladi.Personaj-asardagi harqanday ishtirokchi yoki nofaol ishtirokchi
qahramaon- asarda faol qatnashuvchi personaj harakter –boshqa qahramonlardan
fel atvor harakati uy hayollari bn farqlanadi.kopincha bosh bosh qahramonlar
bulishi mum kun.epik harakter harajakat orqali ifodalanadi.asar boshidagi personaj
oxirida mutloq boshqacha bulishi mumkin. Tip-suzi ayrim yevropa tillarida
xususan turk tilida ham obraz manosida qullanadi.lekin shuro adabiyotshunosligida
koproq umumlashtiruvchi haraktrga ega obrazlar nazrda tutiladi.obraz suzi 17
asrda Skoligrning “poetika”sida qullanilGAN .19-asrdan tip suzi ishlatila
boshlagan.uzbek adabiyotiga 19 asrda obraz atamasi kirib kelishiga qadar timsol
atamasi ishlatilgan.obraz-rams simbol manolariga ajratiladi ilmiy adabiyotda obraz
peysaj deyeladi agar tabiat manzarasi kiltiriib unga qandaydir detal qushiulsa u
predmetli detal deyiladi obraz ifgodalsh usullaridan biri portert maslan mehrobdan
chayonda rano gulining suvi bobida tasvirini kiltiradi ananaviy obrazlar-
badiiy,ayniqsa,mumtoz adabiyotdagi ananaviy obraz
deyilganda,paygambar,hukumdor,amaldor avvaldan tanish bulgan asar
qahromonlari;gul,bulbul,tion,lola singari usimliklar may,qadah singari predmetlar
timsollari nazarda tutiladi.
1.2 Adabiyotshunoslik tadqiqot onuekti
Adabiyotshunoslik fanining tarkibiy qismlari, tarmoqlari
Adabiyotshunoslik – keng soha, uning tarixiy rivoji davomida undan maxsus
fanlar– folklorshunoslik, adabiyot nazariyasi, adabiy tanqid ajralib chiqqan.
Ularning har biri adabiyot hodisalarini o’z predmeti nuqtai-nazaridan o’rganadi va
barchasi so’z san’ati xususiyatlarini tekshirgani uchun bir-biri bilan uzviy aloqada
bo’ladi, ya’ni bir-birini to’ldiradi, boyitadi, bir-biriga yangilik beradi, xulosalarini
asoslaydi va tasdiqlaydi. Pirovard natijada adabiyotshunoslik ilmi yaxlitlilik kasb
etadi.Badiiy adabiyot ikki shakldan iborat: og’zaki (xalq og’zaki ijodi) adabiyot va
11

yozma adabiyot. Ikkalasi ham hayotni badiiy tasvirlash bilan shug’ullanadi, ya’ni
bitta vazifani o’taydi.Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari. Hozirgi zamon
adabiyotshunoslik fani uchta asosiy tarkibiy qismdan, uchta asosiy sohadan tashkil
topadi: adabiyot nazariyasi, adabiyot tarixi va adabiy tanqid. Mazkur sohalarning
har biri adabiyotshunoslikning muayyan masalalar majmuini o`z nuqtayi nazaridan
o`rganadi. Shu bilan birga,mazkur sohalar o`zaro mustahkam aloqada bo`lib, biri
ikkinchisini to`ldiradi.
Adabiyot tarixi o`tmish adabiyotini (jahon yoki biror milliy
adabiyotni) uzluksiz jarayon yoki shu jarayonning bosqichlaridan biri sifatida
o`rganadi. Adabiyot tarixining asosida tarixiylik prinsipi yotadi. Mazkur
prinsipning mazmun-mohiyati shuki, u adabiy jarayonni konkrеt ijtimoiy-tarixiy
sharoit bilan bog`liq hodisa sifatida
o`rganishni taqozo qiladi. Zеro, adabiyot kishilik jamiyati
taraqqiyotining muayyan bir bosqichida paydo bo`lib, uning ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanishiga muqobil tarzda taraqqiy etib kеladi. Bas,konkrеt davr adabiy
hodisasini faqat adabiy-badiiy omillarning o`zi bilangina izohlab bo`lmaydi, uning
ijtimoiy-tarixiy omillarini ham ochish taqozo etiladi. Adabiyot tarixi o`tmish
adabiyoti xususiyatlarini ochib
bеrarkan, bu bilan, birinchidan, o`tmish adabiyoti tajribalarini bugungi adabiyot
xizmatiga safarbar etadi, ikkinchidan, kеng ko`lamli nazariy xulosalar chiqarish
uchun zarur matеrial hozirlaydi. Bulardan anglashiladiki, adabiyot tarixi badiiy
tafakkur taraqqiyotida ham,adabiy-nazariy tafakkur rivojida ham katta ahamiyat
kasb etadi.
O`zbеk adabiyotshunosligida adabiyot tarixi sohasining dastlabki kurtaklari
sifatida tazkiralarni ko`rsatish mumkin. ko`p olimlarning izlanishlari samarasi
o`laroq, 1977—1980-
yillarda 5 jildlik «O`zbеk adabiyoti tarixi», 1987—1989-yillarda«История
узбекской литературы» nomli fundamеntal tadqiqotlar yuzaga kеldi. O`zbеk
12

adabiyoti tarixini o`rganish borasidagi izlanishlar hozirgi kunda ham davom
ettirilayotir. Adabiy tanqid o`z oldiga hozirgi adabiy jarayon muammolarini
o`rganish, yangi paydo bo`lgan asarlarni (shuningdеk, o`tmishda yaratilgan
asarlarni ham) bugungi kun nuqtayi nazaridan g`oyaviybadiiy tahlil qilish va
baholashni maqsad qilib qo`yadi.Ba'zan adabiyotshunoslikdan yiroq kishilarda,
“tanqid” so`zini tor ma'noda tushunish oqibati o`laroq, adabiy tanqid badiiy
asarning kamchiliklarini topish-u ijodkorlarni “tanqid qilish” bilan shug`ullanadi
qabilidagi tasavvur mavjudligi kuzatiladi. Bu noto`g`ri tasavvurdir. Zеro, tilimizda
faol qo`llanuvchi “tanqid” so`zi “Ishharakat, faoliyat, asar, ta'limot va sh.k.ning
salbiy va ijobiy tomonlarini,yutuq va kamchiliklarini biror nuqtayi nazardan qarab
tеkshirish,tahlil qilish, baholash” tarzida izohlanadi. Adabiyot nazariyasi badiiy
adabiyotning mohiyati, adabiyot taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini, jamiyat
hayotidagi o`rni va vazifalari, badiiy asar tabiati hamda uning tuzilishi kabi
masalalarni umumiy tarzda o`rganadi va shu asosda umumiy qonuniyatlarni ochib
bеradi. Adabiyot nazariyasi badiiy asarlarni tahlil qilish tamoyillari,baholash
mеzonlari, tahlil mеtodlarini ishlab chiqadi, adabiy-nazariy tushunchalar tizimini
yaratadi. Adabiyot nazariyasi adabiyot tarixi va adabiy tanqid matеriallarini
umumlashtirsa, bu ikkisi o`z faoliyatida
adabiyot nazariyasi ochgan qonuniyatlar, u ishlab chiqqan ilmiy tushunchalar
tizimiga tayanadi. Shu tariqa adabiyotshunoslikning har uchala asosiy sohalari bir-
biri bilan bog`lanadi, yaxlit bir tizim —adabiyotshunoslik ilmini tashkil qiladi.
6. . Adabiyotshunoslik fanining ob’yekti va predmeti.
Adabiyotshunoslikning obyekti, ya’ni predmeti tarixiy-ijtimoiy sharoit va ijodiy
muhit bilan aloqada olingan adabiy asarlar va ulami yaratish jarayonidir. U tarixiy-
adabiy jarayonni chuqur o ‘rganish asosida so‘z san’atining qonuniyatlarini ochadi.
Hamma yozuvchi san’atkorlaming faoliyati va ular yaratgan asarlaming
badiiyligini tahlil etadi.So‘z san’atining inson va jamiyat hayotida tutgan o‘rni va
ahamiyati haqidagi tushunchalami boyitish jarayonida o'zlikni anglashga
yetaklaydi.Eng asosiysi — hayotni sevishga, ardoqlashga, boyitishga,
go‘zallashtirishgao‘rgatadi. Adabiyotshunoslikning obyekti sifatida badiiy asar,
13

kengroq ma’noda esa badiiy adabiyot tushuniladi. Badiiy adabiyot haqidagi har
qanday ilmiy qarashlar ma’lum ma’noda adabiyotshunoslikni ilmiy tizim sifatida
o‘rganishga yordam beradi. Bu o‘rinda adabiyot “odobi kulliyot”,
“adabiyotshunoslik badiiy adabiyot haqidagi fan” degan qarashlar istiloh
qilinib,ular ilmiy jihatdan to‘ldiriladi.Fanning predmeti uchun esa adabiy nazariy
qarashlar asos qilib olinadi.Adabiyotshunoslik yoki biz o‘rganayotgan fanning
obyekti, badiiy adabiyot san’atning bir turi sifatida ma’lumot berish, xabar
tarqatish, fikr aytish bilan birga o‘quvchilarga hissiy tarbiya berish, ularning
tuyg‘ular olamini boyitish, ruhiy tushunchalarini kengaytirishga ham xizmat qiladi.
Lev Tolstoy: “Agar kishilar til orqali o‘zaro fikr almashsalar, san’at esa
tuyg’ulararo muloqotdan iboratdir”. San’atning asosiy turlari: raqs, musiqa, rang-
tasvir, haykaltaroshlik, me’morchilik va badiiy adabiyotdan iborat. Mana bu ilk
san’at turlari asosida keyinchalik, san’atning boshqa hosila turlari vujudga kelgan
va asrlar davomida ular taraqqiy etib kelgan.
7. Mazmunni ifodalovchi jihatlar: badiiy niyat, mavzu, muammo, g‘oya,
konsepsiya.
Mazmunni ifodalovchi jihatlar 1.badiiy
niyyat2.mavzu3.muammo4.g’oya5,konsepsiya Baddiy niyyat amalga oshishi
uchun hayot materiali saralanib,yozilajak asarni rejasi tuzuladi.Reja qaysi qaysi
janr orqali yozilishi aniqlanadi.Asarning mavzusi tahmin qilinadi,asar orqali
ifodalanmoqchi bo’lgan fikr oldindan tahminiy belgilanadi.Mavzu badiiy asarning
asosiga qo’yilayotgan hayot materialidir.Asar bag’ishlanadigan shaxs voqea
jarayonlarni o’z ichiga oladi.asarning mavzusi ko’proq uning sujeti va obrazlar
tizimida aks etgan bo’ladi.G’oya badiiy g’oya adabiyot va san’at asarlari zamirida
yotga emotsional obrazli fikr.Hayotda ro’y bergan yoki ro’y berishi mumkin
bo’lgan har bir voqea va hodisa adabiyot va san’at asarlarida o’z ifodasini topishi
mumkin.Badiiy g’oyaning emotsional tasir ko’chi, voqea va hodisaning muhimligi
hamda uni tasvirlagan yozuvchi yoki sanatkorning mahorati bilan
14

belgilanadi.Konsepsiya adabiyotda biror asarning asosiy g’oyasidir.Konsepsiya
badiiy asar mohiyatini,ijodkorning “meni”ni ifoda etadi. Biroq badiiy asar
konsepsiyasi ayrim hollarda muallifning subyektiv qarashlaridan keng qamrovli
bo’lishi mumkin.Bazan muallif muljalga zid holat yuz bersa ham,mohiyat e’tibori
bilan asar o’z konsepsiyasiga ko’ra muallifning badiiy estitik olamiga tegishli
bo’ladi.
8. . Adabiyotshunoslikning asosiy tarmoqlari. Adabiyot nazariyasi, adabiyot tarixi,
adabiy tanqid. Ularning muhim xususiyatlari
Adabiyotshunoslikning asosiy tarmoqlari Zamonaviy adabiyotshunoslik fani 3 ta
asosiy sohadam tarkib topadi: adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid
Adabiyot tarixining predmeti o'tmish adabiyoti bo'lib, uning asosida tarixiylik
prinsipi yotadi. Mazkur prinsipning mazmuni-mohiyati shuki, adabiy jarayonni ,
adabiy hodisalarni konkret ijtimoiy tarixiy sharoit bilan bog'liq o'rganishni ko'zda
tutadi. Ya'ni adabiyot tarixi o'tmishdagi adabiy hodisalarni keltirib chiqargan ,
yaratilgan asarlarning g'oyaviy-mazmuniy xususiyatlarini belgilagan, badiiy
tafakkur rivoji, poetik usul va vositalarning o'zgarishi va shu kabilarga asos bo'lgan
ijtimoiy tarixiy, siyosiy-iqtisodiy, madaniy-marifiy omillarni aniqlab, adabiyot
sifatida ilmiy yoritib beradi.Adabiy tanqid- hozirgi adabiy jarayon muammolarini
o'rganish, yangi paydo bo'lgan asarlarni bugungi kun nuqtai nazaridan g'oyaviy-
badiiy tahlil qilish va baholashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Adabiy tanqid
adabiyotshunoslikning operativ sohasi sifatida joriy adabiy jarayonga bevosita
aralashadi. Adabiy tanqidni adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi sifatida
tushunish umume'tirofga molik qarash emas.Adabiyot nazariyasi- badiiy
adabiyotning mohiyati , rivojlanish omillari va qonuniyatlari, jamiyat hayotidagi
o'rni va vazifalari, badiiy asad tabiati hamda uning tuzilishi, badiiy til xususiyatlari,
adabiy turlar va janrlar kabi masalalarni umumiy tarzda o'rganadi. Umumiy
qonuniyatlarni ochib beradi. Shuningdek, adabiyot nazariyasi badiiy obraz va
obrazlilik , badiiy obraz va reallik munosabatlari , dunyoqarash va badiiy ijod
jarayoni xususiyatlari kabi qator umumestetik masalalarni ham o'z san'atiga
tadbiqan o'rganadi.
15

9. Kompozisiya haqida ta’limot. Kompozisiyani hosil qiluvchi jihatlar.
Badiiy asardagi shakl komponentlarini badiiy mazmunni shakllantirish va
ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirish kompozitsiyaning zimmasidagi
vazifadir.Kompozitsiya asardagi barcha unsurlarni shunday uyushtiradiki , natijada
unda bironta ham ortiqcha unsurning o'zi bo'lmaydi, zero, har bir unsur asar
butunligida o'zining funksiyasiga ega bo'ladi. Muayyan g'oyaviy-badiiy yuk
tashiydi. Avvalo kompozitsiyaning katta qismini syujet tashkil qilishini ta'kidlash
joiz. Badiiy asar kompozitsiyasi asarning barcha komponentlarini uyushtirib, uning
shakliy va mazmuniy butunligini ta'minlaydigan , asarning o'qilishi, uqilishi va
kitobxonga g'oyaviy-estetik ta'sirini boshqaradigan , asar chinakam sa'nat
hodisasiga aylantiradigan eng muhim unsur.
10. Badiiy adabiyot san'at turi sifatida.
O`z vaqtida Abdurauf Fitrat: "San'at lug`atda hunar dеmakdirkim,bir narsani
yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir"dеb yozgan edi. Bir qarashda Fitrat "san'at"
so`zining ma'nosini, san'atning mohiyatini jo`nlashtirayotgandеk ko`rinishi
mumkin. Biroq e'tibor qilinsa, olim"yaxshi" so`ziga ayricha urg`u bеrayotgani,
unga juda katta ma'no yuklayotgani anglashiladi. Xo`sh, ko`chirmadagi "yaxshi"
so`ziga qanday ma'nolar yuklangan? Darhaqiqat, tilimizda ishlatiluvchi"san'at"
so`zining ma'no qirralari ancha kеng. Masalan, "rassomlik san'ati", "kulollik
san'atini egallamoq", "yuksak san'at bilan ishlangan"kabi birikmalarning har birida
"san'at" so`zi turli ma'no qirralarini ifodalaydi. Shunga qaramay, ularda "san'at"
so`zi ifodalayotgan ma'no qirralarini birlashtiruvchi umumiy nuqtalar mavjudki, bu
mazkur so`zning har uchala holda ham "go`zallik", "mahorat", "did"tushunchalari
bilan bog`liqligidir.«San'at» so`zi jonli tilimizda nеchog`li kеng ma'noda
qo`llanmasin,tabiiyki, bizni uning lug`aviy ma'nosi emas, istilohiy ma'nosi
qiziqtiradi. Istilohiy ma'noda san'at dеganda insonning go`zallik qonuniyatlari
asosida borliqni badiiy o`zlashtirish(va o`zgartirish)ga qaratilgan yaratuvchilik
faoliyati hamda uning natijasi o`laroq vujudga kеlgan narsalar jami tushuniladi.
16

Shu bois ham biz "amaliy san'at" va "badiiy (nafis) san'at" turlarini ajratamiz.
Amaliy san'at turlariga kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, zardo`zlik, modеlеrlik
kabi qator sohalarni kiritsak, badiiy san'atlarga rassomlik, musiqa,haykaltaroshlik,
kino, tеatr kabilarni mansub etamiz. Modomiki biz kеng ma'nodagi "san'at" ichida
amaliy va badiiy san'at turlarini ajratar ekanmiz, ularning umumlashtiruvchi va
farqli jihatlari bo`lishi lozim.Bu o`rinda umumlashtiruvchi jihat shuki, har ikkisi
ham go`zallik qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratiladi. Farqli jihatlariga
kеlsak, ulardan eng muhimi shuki, amaliy san'at mahsuloti insonning moddiy
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilsa, badiiy san'at namunalari insonning
ma'naviy-ruhiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. Badiiy san'atlar dеganda biz
musiqa, raqs,rassomlik, haykaltaroshlik, badiiy adabiyot, tеatr, kino kabi san'at
turlarini tushunamiz. Modomiki badiiy san'atlarni ham turlarga ajratar ekanmiz, bu
turlarni umumlashtiruvchi va farqlovchi jihatlar bo`lishi lozim. Sanalgan san'at
turlarini umumlashtiruvchi jihat obrazlilik,ya'ni, ularning bari badiiy obraz
vositasida fikrlaydi. Farqlovchi jihatlarga kеlsak, bu narsa, birinchi navbatda,
obrazni yaratish matеrialida ko`rinadi: musiqa ohanglar, rassomlik ranglar, raqs
plastic harakatlar, haykaltaroshlik qotgan plastika vositasida obraz yaratadi.Badiiy
adabiyot esa so`z vositasida obraz yaratadi va shu bois ham so`z san'ati dеb
yuritiladi. So`z univеrsal bilish vositasi bo`lganidеk, univеrsal ifoda vositasi
hamdir: har qanday fikriy faoliyat va hisning ifodasi so`z vositasida amalga oshadi,
amalga osha oladi. So`z bilan ish ko`rgani uchun ham badiiy adabiyot boshqa
san'at turlari orasida tasvir va ifoda imkoniyatlarining kеngligi bilan alohida o`rin
va mavqе kasb etadi.
12. Adabiyotshunoslik va boshqa gumanitar fanlar.
Adabiyotshunoslik va boshqa fanlar deyilganda, uning, birinchi navbatda, o‘z
tizimiga va vazifasiga ko‘ra, filologik (folklorshunoslik va tilshunoslik) va falsafiy
fanlar (axloqshunoslik, estetika, germenevtika), shuningdek, gumanitar tizimdagi
fanlar (tarix, ruhshunoslik, sotsiologiya va boshqa fanlar) bilan yaqin aloqadorligi
haqida fikr yuritish mumkin.Adabiyotshunoslik va tilshunoslik –
17

adabiyotshunoslik va tilshunoslik nafaqat tadqiqot obyekti va materialning
umumiyligi, balki vazifadorligi nuqtai nazaridan ham yaqinlashadi. So‘z mohiyati
va uning matndagi o‘rnini o‘rganishda, ayrim adabiy hodisalarning struktural
jihatlarini tadqiq etishda umumiylik mavjud. Masalan, badiiy tasvir vositalari
adabiyotshunoslikda “Poetik leksika” tarkibida o‘rganilsa, ayni shu holatga
tilshunoslikning “Leksikologiya” bo‘limida ko‘chim turlari nuqtai nazaridan
qaraladi. Yoki ritorikada stilistik figuralarning matn tarkibidagi va badiiy nutq
shakllanishidagi o‘rni o‘rganilsa, tilshunoslikning “Sintaksis” va “Stilistika”
bo‘limlarida nutq uslublari jihatidan yondashish orqali ularning natijalaridan biri
ikkinchisini to‘ldiradi. Til qonuniyatlarini bilish orqali asar mohiyati va obrazlar
vositasida anglatilayotgan badiiy niyat kitobxonga yetib boradi. Tilshunoslik
badiiy nutqqa fikr almashish vositasi sifatida qarasa, adabiyotshunoslik uni estetik
muloqot vositasi sifatida tadqiq etadi. Demak, filologik tizimdagi fan sifatida
Adabiyotshunoslik nafaqat tilshunoslik, balki uning alohida sohalari bilan ham
mustahkam aloqaga kirishadi. Bir tizimdagi bu ikki fanning o‘zaro yaqinlashuvi
natijasida lingvopoetika va ritorika singari oraliq fanlar vujudga kelganki, ularning
ishtirokisiz na adabiyotshunoslik, na tilshunoslik rivoj topa oladi. A.dagi struktural
poetika bilan struktur tilshunoslik, generativ poetika bilan kognitiv tilshunoslik
kabi sohalarning vujudga kelishi adabiyotshunoslik va tilshunoslikdagi akademik
maktablarning ham yaqinlashuvidan darak bermoqda.
Adabiyotshunoslik va falsafa – adabiyotshunoslik va falsafa dunyoni bilishda,
uning hodisalarini qabul va talqin qilishda yaqinlashadi. Falsafa tabiat va
jamiyatning umumiy taraqqiyot qonuniyatlarini, insoniyat tafakkuri va
dunyoqarashining o‘ziga xos jihatlari tadqiq qilsa, adabiyotshunoslik ana shu
dunyoning badiiy asardagi aksi, matn modeli bilan ish ko‘rishi natijasida
umumiylikdan xususiylikka qarab boradi, inson va uning borliqdagi mohiyati,
uning yaratuvchilik qudrati va dunyo tamaddunidagi o‘rnini badiiy timsollar
vositasida anglatgan badiiy adabiyotni tahlil qilish orqali umumiylikka erishadi.
Turli dunyoqarashga ega, turli ijodiy maneradagi adiblarning ijod mahsulini
o‘rganish orqali adabiyotshunoslik faylasuf anglab yetgan dunyoni qayta badiiy
18

kashf qiladi. Bu kabi parallelliklarni ko‘plab keltirish mumkin. Azaldan har ikki
fan o‘zaro yaqin aloqadorligining belgisi sifatida adabiyotshunoslikka Yevropa
faylasuflari deyarli ikki ming yildan ortiq muddat davomida falsafiy fanlar tizimida
qarab kelishgan. Adabiyotshunoslik asosini yaratgan va jahoniy taraqqiyotiga
xizmat qilgan Arastu, Gegel kabi daholar, asosan, falsafiy fikr taraqqiyoti bilan
shug‘ullanishgan.
Obraz lotincha so‘z bo‘lib, “manzara”, “ko‘rinish” ma’nolarini ifoalaydi. Obraz
badiiy asarning mavjudlik shakli bo‘lib, u aniq bir shaxs, voqea yoki hodisa va
tushunchani umumlashtirishi bilan birga tasvirdagi badiiy asarning mohiyatini
anglatadi.Badiiy obraz – adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni
badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida
har qanday aksni bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida (falsafa,
psixologiya) muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan, estetika va
adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi. Badiiy obraz
deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va h.)ning san’atkor ko‘zi bilan
ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksi tushuniladi. Albatta, bu aksda
borliqning ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning ayni o‘zi
emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjudlik – badiiy borliqdir.
Xuddi shu hol badiiy obrazni ob’ektiv va sub’ektiv ibtidolar birligiga aylantiradi.
Ya’ni, bir tomondan, borliqning aksi sifatida badiiy obraz makon va zamonda
mavjud bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi tomondan, u tushuncha,
tasavvur, faraz va shu kabi tafakkur unsurlariga xos xususiyatlarga ega: ijodkor
badiiy obraz vositasida fikrlaydi, borliqni oddiygina aks ettirmasdan, uni ijodiy
qayta yaratadi. Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga kelishini quyidagicha
sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali ongda akslanishi – tafakkur
kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga mos ijodiy qayta ishlash va
umumlashtirish – konkret his etiladigan tarzda (badiiy obraz shaklida) ifodalash.
Konkret his etiladigan tarzda ifodalangan B.o. qator spetsifik xususiyatlarga ega.
Avvalo, badiiy obraz individuallashtirilgan umumlashma sifatida namoyon bo‘ladi.
Voqelikdagi har bir narsa-hodisada turga xos umumiy xususiyatlar bilan uning
19

o‘zigagina xos xususiyatlar mujassamdir. Narsa-hodisaning umumiy
xususiyatlariga tayanuvchi abstrakt tafakkurdan farqli o‘laroq, obrazli tafakkur
uning individual xususiyatlariga tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman
odam haqida (mas., biolog umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida) so‘z
yuritishi mumkin, biroq san’at hech vaqt umuman odam obrazini yarata olmaydi.
Shu ma’noda konkretlilik – badiiy obrazning muhim spetsifik xususiyatidir. Misol
uchun, A.Oripovning “Ayol” she’ridagi ayol obrazi o‘zida katta badiiy
umumlashmani tashiydi va shu bilan birga u o‘quvchi tasavvurida konkret bir
inson sifatida gavdalanadi. San’at konkret narsa-hodisaning individual
xususiyatlarini bo‘rttirish orqali umumlashtirishga erishadi. Mas., A.Qahhor
“O’g‘ri” hikoyasida amin haqida: “og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin
baqbaqasini osiltirib kuldi”, “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga tiqib
kuldi” qabilidagi individual belgilarni bo‘rttiradi. Shu individual belgilarni
bo‘rttirish bilan adib zamona amaldorlariga xos umumiy xususiyatni – qo‘l
ostidagi fuqaro taqdiriga befarqlikni ko‘rsatadi. Ya’ni individuallashtirish hisobiga,
bir tomondan, amin obrazi ko‘z oldimizda konkret inson sifatida gavdalanadi,
ikkinchi tomondan, obraz badiiy umumlashmalilik kasb etadi. Shu tariqa badiiy
obrazda bir-biriga zid ikki jihat (individuallik va umumiylik) uyg‘un birikadi.
Shunga o‘xshash, badiiy obraz o‘zida aql bilan hisni ham birlashtiradi, shu bois uni
ratsional va emotsional birlik sifatida tushuniladi. Badiiy obrazdagi ratsional jihat
shuki, uning yordamida ijodkor o‘zini qiynagan muammolarni badiiy idrok etadi.
Mas., “Kecha” romanidagi qator obrazlar yordamida Cho‘lpon Turkistonning
tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi bilan bog‘liq muammolarni badiiy
tadqiq etadi, obrazlar tizimi vositasida bu boradagi fikr-qarashlarini shakllantiradi
va o‘zi anglagan haqiqatni badiiy kontseptsiya (tugal bir qarash, tizim holidagi
badiiy xulosa) tarzida ifoda etadi. Ayni paytda, asardagi obrazlarda adibning hissiy
munosabati ham o‘z aksini topgan.Hissiy munosabat badiiy kontseptsiyani
shakllantirishda, asar mazmunining o‘quvchiga yetkazilishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Har bir konkret obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu, birinchi
galda, ijodiy niyat bilan bog‘liqdir. “Kecha”ning boshlanishidayoq Cho‘lpon
20

Zebiga bir turli, Razzoq so‘figa yana bir turli, Akbaraliga esa boshqa bir turli
munosabatda bo‘ladi. Voqealar rivoji davomida hissiy munosabatda ham ma’lum
o‘zgarishlar kuzatiladi. Jumladan, asar boshlanishidagi Zebiga shaydolik to‘la
mehr susayib (adib xarakter mohiyatini xolis idrok etadi), Razzoq so‘fi yoki
Akbaraliga nisbatan mazaxli nafrat qisman achinishga (adib ularning taqdiridagi
fojelikni kashf etadi) aylanib boradi. Ya’ni xarakter mohiyatiga kirilgani sari hissiy
munosabatda o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosabatdagi o‘zgarish o‘qish
jarayonida kitobxonga ham o‘tadi va ayni shu narsa uni asar mazmunini adib
istagandek tushunishiga yo‘naltiradi. Demak, B.o.dagi ratsional va emotsional
jihatlar uyg‘unligi badiiy kontseptsiyaning shakllantirilishida ham, ifodalanishida
ham birdek muhim ekan. Obraz lotincha so‘z bo‘lib, “manzara”, “ko‘rinish”
ma’nolarini ifoalaydi. Obraz badiiy asarning mavjudlik shakli bo‘lib, u aniq bir
shaxs, voqea yoki hodisa va tushunchani umumlashtirishi bilan birga tasvirdagi
badiiy asarning mohiyatini anglatadi.Badiiy obraz – adabiyot va san’atning fikrlash
shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy
kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida har qanday aksni bildiruvchi “obraz” so‘zi turli
fan sohalarida (falsafa, psixologiya) muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi.
Jumladan, estetika va adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi.
Badiiy obraz deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va h.)ning san’atkor
ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksi tushuniladi.
Albatta, bu aksda borliqning ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan
borliqning ayni o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjudlik
– badiiy borliqdir. Xuddi shu hol badiiy obrazni ob’ektiv va sub’ektiv ibtidolar
birligiga aylantiradi. Ya’ni, bir tomondan, borliqning aksi sifatida badiiy obraz
makon va zamonda mavjud bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi
tomondan, u tushuncha, tasavvur, faraz va shu kabi tafakkur unsurlariga xos
xususiyatlarga ega: ijodkor badiiy obraz vositasida fikrlaydi, borliqni oddiygina
aks ettirmasdan, uni ijodiy qayta yaratadi. Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga
kelishini quyidagicha sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali ongda
akslanishi – tafakkur kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga mos ijodiy qayta
21

ishlash va umumlashtirish – konkret his etiladigan tarzda (badiiy obraz shaklida)
ifodalash. Konkret his etiladigan tarzda ifodalangan B.o. qator spetsifik
xususiyatlarga ega.
2 bob ADABIYOTSHUNOSLIKNING VAZIFADORLIGI.
2.1 Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari.
16. Kompozisiya, kompozision vositalar
Kompozitsiya (lot. kompozitsion – tuzish, biriktirish) – tuzilish, qurilish, birikish
tushunchalarini beradi. Badiiy asarda muallif nazarda tutgan ijodiy niyatni amalga
oshirish uchun asarning qurilishini muayyan bir qonuniyat asosiga qurish. Uning
qismlarini o‘zaro birlashtiruvchi qonuniyat.Kompozitsiya badiiy asar qismlarini
yaxlit badiiy niyat (muayyan konsepsiyani shakllantirish va ifodalash, ko‘zlangan
g‘oyaviy-estetik ta’sir) ijrosi uchun eng optimal holda joylashtirish, badiiy sistema
(asar)dagi unsurlarni o‘zaro aloqa va munosabatlari ravshan anglashiladigan tarzda
butunlikka biriktirish. Ya’ni kompozitsiya badiiy shaklning unsuri emas, u, avvalo,
shakl komponentlarini badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng
qulay tarzda uyushtirishga qaratilgan amal, shuni amalga oshirish prinsiplaridir.
Ayni amal tufayli asar unsurlari shunday uyushtiriladiki, natijada unda bironta ham
ortiqcha unsur bo‘lmaydi, har bir unsur butun tarkibida o‘z funksiyasiga ega
bo‘ladi va muayyan g‘oyaviy-badiiy yuk tashiydi.Kompozitsiya tushunchasi badiiy
asarning barcha sathlariga birdek taalluqli, uning qaysi sathi haqida gap ketmasin,
qurilishining ayni shu aspekti diqqat markazida turadi: matn qurilishi (bob,
sarlavha, asosiy va yondosh matn), badiiy nutq shakllari (hikoyalash, tavsif,
dialog), rivoya sub’ektlari (muallif, personaj, o‘zga shaxs), nuqtai nazar (roviy
yoki personaj nigohi orqali ko‘rish)larning maqsadli almashinib turishi, personajlar
sistemasi (bosh, ikkinchi darajali va yordamchi personajlar tarzida darajalanishi,
ularning shunga mos o‘zaro munosabatdorlikda joylashtirilishi), syujet qurilishi
(voqealarning zamon yoki sabab-natija munosabati asosidagi aloqadorligi, yuz
berish va hikoya qilinish vaqti, turli makon va zamonda kechayotgan voqealarning
o‘zaro bog‘liqligi, makoniy va zamoniy o‘zgarishlarning asoslanishi v.b. –
22

bularning bari K. b-n bog‘liq tushunchalarning bir qisminigina tashqil qiladi. K.
badiiy asarning chinakam sistema, ya’ni qismlardan tarkib topgan, lekin barcha
qismlari o‘zaro mustahkam aloqadagi butunlikka aylanishini ta’minlaydi. Buning
uchun esa qismlarning har biri o‘z o‘rni va o‘z me’yorida, butun b-n mustahkam
aloqada bo‘ladigan va bu aloqalar anglanadigan tarzda joylashtirilishi muhim.
YA’ni ijodiy niyatdayok o‘qish jarayoni nazarda tutiladiki, ayni shu narsa ijod
jarayoniga ham ta’sir qiladi, yaratilajak asar kompozitsiyasining qanday bo‘lishini
belgilaydi. O‘quvchi kompozitsiya jihatidan yaxshi tashqillangan asardan to
so‘nggi nuqtaga kadar yangi-yangi mazmun qirralarini kashf etib boradi, o‘qish
davomida turfa hissiy holatlarni qalbdan kechiradi, akliy yoxud ruhiy toliqish,
zerikish hislaridan forig‘ bo‘ladi. Demak, badiiy asar kompozitsiyasi nafaqat
asarning barcha komponentlarini uyushtirib, uning shakliy va mazmuniy
butunligini ta’minlaydigan, balki uning o‘qilishi, uqilishi va kitobxonga g‘oyaviy-
estetik ta’sirini boshqaradigan, xullas, asarni chinakam san’at hodisasiga
aylantiradigan eng muhim unsur ekan. SHuning uchun ham kompozitsiyaga badiiy
shaklning gultoji sifatida qaraladi, muayyan asar badiiyati haqida gap ketganda,
uning kompozitsion xususiyatlariga, badiiy maxorat haqida so‘z borganda, shu
boradagi maxoratga ayricha e’tibor beriladi. Zero, badiiy asarda hayot muayyan
badiiy shaklga solingan holda aks ettiriladi, unda yangi reallik – badiiy voqelik
yaratiladi. YA’ni san’atkor bir butunlikdan ikkinchi bir butunlikni – voqelikning
badiiy modelini yaratishi, hayot materiali (dispozitsiya)ni badiiy asar
(kompozitsiya)ga aylantirishi zarur bo‘ladi. SHu bois ham dispozitsiyani
kompozitsiyaga aylantira olish iktidori ijodkor shaxsning tug‘ma imkoniyatlari
sirasida eng muhimi sanalib, iste’dod kuchi shu iktidorning kay darajada ekanligi
bilan belgilanadi.
17. Badiiy asar tarkibi. Shakl va mazmun birligi.
Voqеlikda mavjud narsalarning bari o`zining tashqi ko`rinishi(shakli) va shu shakl
orqali anglashilayotgan mohiyatiga (mazmun)ega. Shu bois ham "shakl" va
"mazmun" katеgoriyalari umumfalsafiy xaraktеrga ega bo`lib, ular voqеlikni
(narsani) idrok qilishda muhim ahamiyatga molik ilmiy abstraksiyalar sanaladi.
23

Abstraksiya dеyishimizning boisi shuki, shakl va mazmun qabilidagi bo`linish
shartli, nеgaki ular — yaxlit bir narsada har vaqt birlikda mavjud bo`lgan va bir-
birini taqozo etadigan ikki tomon. Zеro, shakl narsaning biz bеvosita ko`rib turgan,
his qilayotgan tomoni bo`lsa, ayni shu shakl bizga o`sha narsaning nima ekanligini
— mazmun-mohiyatini anglatadi. Masalan, qarshimizda stul turgan bo`lsa, biz
uning shaklini ko`rib "stul", ya'ni, "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" dеb
aytamiz. Stulga xos bo`lgan tashqi ko`rinish uning shakli bo`lsa,mazmuni shu
shakl ifodalayotgan "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" ekanligidir.
Ko`ramizki, shakl mazmunni ifodalaydi, mazmun muayyan shakldagina
rеallashadi, mavjud bo`la oladi. Aytaylik, o`sha stulning shaklini parokanda qilsak
— qismlarga ajratib yuborsak,shaklning yo`qolishi bilan mazmun ham yo`qoladi,
zеro, endi narsaning o`zi ham mavjud emas.
Adabiy oqimlar, yo'nalishlar va metodlar.Adabiy oqim yo'nalishga nisbatan torroq
tushuncha bo'lib ma'lum bir adabiy yo'nalishning ko'rinishlari, tabiatidan bir biriga
yaqin bo'lgan asarlarning umumiy xususiyatlari tarzida yuzaga chiqadi. Masalan,
modernizm adabiy yo'nalish bo'lsa uning tarkibidan simvolizm postrukturalizm
egzistensiologizm dekonstruktizm kabi adabiy oqimlarni uchratish mumkin.
Ijodkorlar va ularning asarlarini adabiy yo'nalish va oqimlarga taqsimlash har doim
ham yaxshi natija bermaydi. Llekin, ilmda har bir hodisaning o'z xususiyatlari
orqali tanitish tamoyili mavjud bo'lgani uchun mavjud va muayyan har bir hodisani
izohlash ma'nosida adabiy oqim va yo'nalishlar xilma xilligiga o'rin beriladi.
O'zbek adabiyotshunosligida adbiy yo'nalish va oqimlarga nisbatan berilgan ta'rif
va iztelohalarni sharhlash birinchilardan bo'lib amayga oshirilgan. Biroq har bir
oqimning lug'aviy manolaridan kelib chiqqan holda unga mumtoz adabiyotdan
misllar keltirish o'zini oqlamagan.Zamonaviy adabiyotshunoslikda mavjud bo'lgan
yo'nalish va oqimlarni birini yuqori qo'yib ikkinchisini tubanlashtirish tamoyiliga
yo'l qo'yilmasligi kerak. Har bir ijodkor va badiiy asar yashashga haqli bo'lgani
kabi har bir yo'nalish va oqim ham o'z tamoyillari doirasida hayot kechirishi kerak.
24

Metod tushunchasi yunonchada "tadqiqotga yo'l" "tahlil usuli" ma'nolarini beradi.
Hozirgi kunda metod borliqni anglash tasvirlash va ifodalash tamoyili sifatida
qilinadi. Shundan kelib chiqib realistik va romantik metod tushunchalari iste'molda
bor.
20. Epik va dramaturgik asarlar kompozisiyasi.
Kompozitsiya o‘zi bu- lotinchadan olingan bo‘lib, qurilish, tuzilish, birikish
tushunchalarini beradi. Badiiy asarda muallif nazarda tutgan ijodiy niyatni amalga
oshirish uchun asarning qurilishini muayyan bir qonuniyat asosiga qurilish. Uning
qismlarini o‘zaro birlashtiruvchi qonuniyat.Kompozitsiya badiiy asar qismlarini
yaxlit badiiy niyat ya‘ni muayyan konsepsiyani shakllantirish va ifodalash
ko‘zlangan g‘oyaviy estetik ta‘sir ijrosi uchun eng optimal holda joylashtirish,
badiiy asardagi unsurlarni o‘zaro aloqa va munosabatlari ravshan anglashiladigan
tarzda butunlikka biriktirish. Ya‘ni kompozitsiya badiiy shaklning unsuri emas, u,
avvalo, shakl komponentlarini badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun
eng qulay tarzda uyushtirishga qaratilgan amal, shuni amalga oshirish
prinsiplaridir. Ayni amal tufayli asar unsurlari shunday uyushtiriladiki, natijada
unda bironta ham ortiqcha unsur bo‘lmaydi, har bir unsur butun tarkibida o‘z
funksiyasiga ega bo‘ladi va muayyan g‘oyaviy-badiiy yuk tashiydi. Kompozitsiya
tushunchasi epik va dramaturgik asarning barcha sathlariga birdek taalluqli, uning
qaysi sathi haqida gap ketmasin, qurilishning ayni shu aksepti diqqat markazida
turadi:matn qurilishi ya‘ni bob, sarlavha, asosiy va yondosh matn, badiiy nutq
shakllari ya‘ni hikoyalash, tavsif, dialog, rivoya sub'ektlari ya‘ni muallif, personaj,
o‘zga shaxs, nuqtai nazarlarning maqsadli almashinib turishi, personajlar sistemasi,
syujet qurilishi ya‘ni voqealarning zamon yoki sabab-natija munosabati asosidagi
aloqadorligi, yuz berish va hikoya qilinish vaqti, turli makon va zamonda
kechayotgan voqealarning o‘zaro bog‘liqligi, makoniy va zamoniy
o‘zgarishlarning asoslanishi kompozitsiya bilan bog‘liq tushunchalarning bir
qismigina tashkil qiladi.
25

21. Badiiylik belgilari.
Badiiylik – badiiy matnning o‘ziga maxsus sifati. Badiiylik asarning konseptual
mohiyatidan kelib chiqadi, badiiy timsollarning mahorat bilan ishlanishini taqozo
qiladi. Badiiylik bu badiiy asarning matn va matnosti dasturlari hamda adabiy
shakllar bo‘yicha izchil tashkillanishidir. Badiiylik matnning butunligini
ta’minlovchi barcha komponentlarning organik harakati bo‘lib, u matnning chuqur
qatlamlariga qadar kirib boradi. Bu jihatdan muallif o‘z qalbiga chuqurroq kirib
borgan sari kitobxonlar qalbiga ham shunday chuqurlikda singadi. Badiiylik va
badiiy asarning dasturiy shakllanishi bir-biridan u qadar uzoq bo‘lmagan
hodisalardir. CHunki har qanday badiiy matn dasturi faqat badiiylik talablari
bo‘yicha quriladi va amalga oshiriladi. SHuning uchun ham badiiylik san’at
asarining estetik o‘lchovi hisoblanadi. Badiiylik manbasi hayot haqiqati va
insonning ruhiy olami bo‘lishi bilan birga uning qay darajada badiiy matnda aks
etganligiga qarab belgilanadi. Bu jarayonda hayotiy go‘zallik va qalb ruhoniyati
muallifning estetik idealidan kelib chiqqan holda san’at asariga aylanadi. Badiiylik
aniq bir matnga nisbatan qo‘llanilganda uning mazmun va shakl mutanosibligi,
badiiy niyat va ifoda uslubi uyg‘unligi, janr talablari va ijodkor iste’dodi
imkoniyatlari birlashgan holda nazarga olinadi.Badiiylik sababli ijodiy faoliyat
boshqa ilmiy va ruhoniy faoliyat turlaridan farqlanadiki, ayrim hollarda badiiylik
tushunchasi san’at asarining baholovchi o‘lchovi sifatida ham qaraladi. Badiiylik
asosini uning estetik tabiati tashkil qiladi. Badiiy ijod faoliyatning shunday
turidirki, shaxsning ruhiy hayoti ehtiyojlarini qondiradi va insonlararo estetik
munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Mutaxassislar badiiylikning quyidagi
qonuniyatlarini belgilaydilar: asarning badiiylik butunligi va uni ta’minlovchi
jihatlar (1); badiiy shartlilik tamoyillari (2); ichki (tashqi adresat – kitobxon, ichki
adresat – xos kitobxon yoki mutaxassis) adresatga yo‘naltirilganlik qonuni (3);
individullashtirish qonuni, yoki ijodiy originallik (4); ijodiy umumlashtirish
(sho‘ro adabiyotshunosligida tipiklashtirish) (5) kabilar. Bu qonuniyatlar ayrim
26

manbalarda badiiylik moduslari deb yuritiladi. V.Tyupa yuqorida tilga olingan
qonuniyatlarni hisobga olgan holda pafos turlari (qahramonlik, satira, yumor,
fojiaviylik v.b.)ni hamda idillik, ironik, elegik modus turlarini farqlaydi. Lekin
san’at asarining badiiylik tabiatini o‘rganuvchi yagona qat’iy qoidani joriy qilib
bo‘lmaydi. Chunki estetik faoliyat turlari ko‘p bo‘lgani kabi har bir san’at
asarining o‘ziga munosib tarzda belgilangan tashqi va ichki xususiyatlari doirasi
bo‘ladi. Bu jarayonni har bir adib o‘ziga kechirgani kabi har bir matnda badiiylik
o‘ziga xos tarzda yuzaga chiqadi.Badiiylik qonuniyatlari zamon va makon
kesimida o‘zgarishi ham mumkin. Antik estetlar yaratgan badiiylik qonuniyatlari
bilan Gegel estetikasidagi badiiylikdan farq qilgani kabi SHarq badiiylik tizimi
G‘arbiy Evropa badiiylik qonuniyatlaridan ham farqlanadi. Badiiylik har bir
milliy-estetik tajribadan kelib chiqqan holda ham o‘ziga xos jihatlar bilan boyishi
mumkin. Badiiylik deb asarlarni adabiyotning istedod ustuvorligi va xosiyati ,
anana va yaqinlik maxorat va tasirdorlik muammolarini oz ichiga olgan holda
baxolash usuliga aytiladi . O'zbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot
unsitutida adabiyotda badiiylik muammosi ishlab chiqildi. Bunga ko'ra badiiylik
adabiy asarga baxo berish mezon(norma)lari tog'rididagi ilmdir , uni barcha
kitobxonlar bilishi zarur. Tekshiruvda shu narsa ayon bõldiki, badiiylik mezonlari
5ta-istedod-xosiyat-anana va yangilik-maxorat-tasirdorlik Badiiylik «badaa» degan
arabcha feldan olingan bo'lib «yangilik yaratish» degan manoni bildiradi,
xaqiqatan, badiiy asar milliy adabiyotdagina emas, balki jahon adabiyotida ham
oxorli(orginal) Yangi xodisa bolishi shart. Badiiylik sanat soxasiga doir ijodiy
mehnat mahsuliga mansub bolgan ichki tuzilish tuzilish xususiyatlarini aniqlovchi
murakkab, uyg'un birlik (kompleks)dir.
22. . She’riy nutq qurilishi. Poetik tizimlar. Metrika (vazn tushunchasi). Ritm va
ritmika munosabati
Sher tuzilishi sheriy nutqning davomiyligi ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan
usul: adabiy badiy visits. Sher tuzilishi aslida óziga xos murakkab tizimni tashkil
etadi. Chunki sherning yaratilishida juda kóplab goyaviy va badiy unsurlar ishtirok
etadi. Jumladan mavzu,band, naqorot, goya, ritm, vazn, qofiya, intonatsiya,
27

pauza,urgu,poetik timsollar,fonetik usullar, badiy sanatlar,syujet,
timsol,kompozitsiya,konflekt va shunga óxshash unsurlardan sher paydo
bóladi.sher tizimidagi mazkur jihatlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish
mumkin.mazmunga oid unsurlar va shaklga oidunsurlar.sherda mazmun va shakl
bir biriga voqe bóladi. Sherning tuzilishida uning baynalmilal tomonlari kózga
tashlanadi.Sheriy tuzilish tarixiy taraqqiyot,davr uslubi va madaniy adabiy
ananalar bb uzviy aloqada yasaydi.Bir sher tuzilishi turli sher tizimlarining
imkoniyatlari mavjud bólishi va ular tarixiy taraqqiyot natijasida birin ketin
róyobga chiqishi mumkin.Sher tizimlarining xarakteri bóginning qaysi
xususiyatiga tayanishiga bogliq.Sillabik tizim shu jumladan ózbek barmoq tizimi
bóginlarning soniga tonik tizim urgusiga ,sillabiktonik tizim esa bóginning urgu
yoki urgusizligiga tayanadi aruz esa bóginning qisqa cózikligiga qaraydi.Ózbek
sher tuzilishida quyidagi turlar mavjud.1 turkiy xalqlar xususan ózbek sher
tuzilishining folklor tipi davri Misralar dastlab bógin soni jihatidan teng
bólmagan ,ularni sheriy alliteratsiya tovush usullari va sóz takrori uyushtirgan
qofiyalar bn sóz takrori aralash holda misra icida joylashgan.buni barmoq sher
tizimi deyish mumkin.2 Aruz vazniga asoslangan sher tuzilish davri Aruz dastlab 8
asrda arab xalq ogzaki ijodida shakllangan 11 asrda órta osiyoda keng qóllanilgan
3 Erkin vaznga asoslangan sher tuzilishi ózb adabiyotida 20 asrning 20 yillarida
rus tonik sheriyatidan kirib kelgan Bu vazn ólchov qofiya band jihatidan erkin
bólsada alohida tizim mas balki barmoq vaznining sodda qóshma aralash
murakkab kabi vazn turlaridan biri 4 Bógin urgu miqdor urgu va qorishiq sher
tizimlari keyinroq paydo bólgan sheriy tizimlar.Vazn arabca ólcov sherda tovush
tuzilishini uyushtirish usuli Vazn sher bandi bn aloqador bólgan ritm unsuri
hisoblanadi.Vaznlar tuzilishiga kóra sodda qóshma Erkin Sodda vazn sher
misralari va bógin soni teng bóladi Qóshma vazn banddagi misralardan biri
ikkincisidan biror bógin ortiq yoki kam bóladi Erkin vazn vazndan vaznga ótib
yuruvci tizim Ritm yunonca oqaman. Sheriyatdagi ritm tovush asosida paydo
bóladi .Ritm badiy sanat asarining ifoda vositalaridan bólib asar tuzilishining óziga
28

xos tomonini belgilaydi.uning goyaviy badiy estetik chuqurroq ocishga xizmat
qiladi
23. She'riy nutq ritmikasi.
She’riy nutq muayyan bir o’lchov (vazn) asosidagi ritmga ega bo’lgan o’zining
musiqiy jarangi hissiy to’yintirilgani bilan foydalanuvchi nutq.She’riy nutqdagi
o’ziga xos intonatsiya musiqiylik ritmik bo’laklar va ritmik vositalar o’ziga xos
fonetik tashkillanishi turli sintaktik usullari yordamida vujudga kelgan. Ritm juda
keng tushunchaga ega bo’lib u borliqdagi juda ko’p narsa hodisalar kuzatilishi
mumkin.Shunga ko’ra keng ma’noda ritm deganda muayyan bo’laklarning ma’lum
vaqt oralig’idagi tartibli takrorlanib turishi tushuniladi.She’riy sintaksisda eng
keng qo’llanuvchi vositalardan biri takrordir
24. . Mazmunni ifodalovchi jihatlar: badiiy niyat, mavzu, muammo, g‘oya,
konsepsiya.
Ijodiy niyatning tugilishi — badiiy ijod jarayonidagi ilk bosqich. Ijodiy niyat
san'atkorning voqеlik bilan munosabati, voqеlikni OZICHA (ya'ni, ozining estеtik
idеali, dunyoqarashi, sajiyasi, madaniy-ma'rifiy darajasi, hayotiy va ijodiy tajribasi,
tugma istе'dodining quvvati asosida) qabul qilishi va idеal asosida idrok etishi
natijasi olaroq yuzaga kеladi. Ijodiy niyatda yaratilajak asarning asosiy chizgilari,
birmuncha xiraroq tarzda bolsa-da, kozga tashlanib turadi. Ya'ni, ijodiy niyat
yaratilajak asarning san'atkor ongidagi xomaki eskizidir. Badiiy ijod jarayonining
oziga xosligi shundaki, san'atkor ijodiy niyatdayoq oquvchiga muayyan ta'sir
qilishni kozda tutadi. Baski, maqsad ijroga ta'sir qiladi, niyat va ijro birlashadi. Bu
jarayonni birmuncha ozgacharoq tushuntirish qulayroq korinadi: san'atkorning
estеtik idеali bilan mavjud voqеlik orasidagi nomuvofiqlik badiiy ijodga undovchi
motiv bolsa, idеalga yaqinlashish ijodning maqsadidir. Dеmak, ijodiy niyat bilan
ijro, ijod motivi bilan maqsadining birligi badiiy ijod jarayonini yaxlit, butun
hodisaga aylantiradi. Shu yaxlit jarayon — badiiy ijod davomida ijodiy niyat ijro
etiladi, san'atkorning oy-fikrlari, bahosi badiiy obrazlar tizimi vositasida
moddiylashtiriladi Badiiy asar ichki yaxlitligini mazmun va shaklning o„zaro
munosabati tashkil qiladi. Badiiy mazmun shakl vositasida ifoda qilinayotgan
29

mohiyat bo„lsa, badiiy shakl esa o„sha mazmun-mohiyatni o„quvchiga etkazish
vositasidir. Ularning o„zaro mavjudligigina emas, balki biri ikkinchisini taqozo
qilishi badiiy asar yaxlitligini tashkil qiladi.Badiiy mazmun o„z tarkibiga mavzu,
g„oya, muammo kabi tushunchalarni oladi.Mavzu – badiiy asarning asosiga
qo„yilayotgan hayot materiali. Asar bag„ishlanadigan shaxs, voqea, jarayonlarni
o„z ichiga oladi. Asarning mavzusi ko„proq uning syujeti va obrazlar tizimida aks
etgan bo„ladi.Sarlavha mavzuga ishora qiladi, uni ko„rsatadi lekin to„liq ifoda
qilib bermaydi. Badiiy asar fikr bermasligi mumkin, lekin unda g„oya boladi.
Asarning goyasi asar orqali ifodalanayotgan fikr bo„lsada, u yalang„och holida
kitobxonga aytilgan yozuvchining o„giti yoki tushunchasi emas. Asar g„oyasi
obrazlar orqali ifoda qilinar ekan, u nafaqat fikr balki kitobxonga tuyg„ular
etkazishi ham mumkin. Qisqa qilib aytganda, mavzu “gapiradi”, g„oya
“chaqiradi”. Muammo – badiiy asarga tortilgan uning bayoni davomida echilishi
mumkin bo„lgan yoki echilmasada echimi ko„rsatiladigan masalalardan
iborat.Muammolarning qo„yilishi va echimi ko„proq, epik va voqeaband asarlarga
tegishli 3. Konseptuallik vazifasi. Adabiyot – hayotni badiiy tadqiq etish
vositasidir.A. kitobxonni bilishdan idrok etishga, undan anglashga va yanada
chuqurroq qaraganda hayot hodisalarini tadqiq etishga qarab yo„naltiradi.
Adabiyot hayotda va badiiy asarlarida insonlarning qadrini ko„taradi va mana shu
ma noda har bir inson jamiyat uchun qadrli ekanligini anglash orqali jamiyatni‟
taraqqiy ettirish ishiga hissa qo„shadi. Adib hayotning yangi modelini yaratar
ekan, u o„z asariga muallif konsepsiyasini singdiradi, dunyoni tadqiq etishning o„z
usulini tavsiya etadi. Demak, muallif konsepsiyasi kitobxonni tadqiqiy faoliyatga
yo„naltira Дунёкрраш ижод жараёнида санъат асарининг гоявий йуналишини,
унинг ижтимоий-эстетик а^амиятини белгилаб бериши маълум.“Роявийлик”
деганда биз адабий асарда ифодаланган ижодкорнинг китобхонга айтмокчи
булган(яна *ам тугрироги — айта олган) фикрини тушунамиз. Аммо адабий
асарда ифодаланган фикр ижодкорнинг соф субъектив фикри эмас, балки
умумлашма ^ийматига эга булган ва ижтимоий ахдмият касб килган бадиий
гоядир. Адабий асар гояси — образли ва эмоционал'фикр. Мана шунинг учун
30

маърифий ва эстетик-тарбиявий кучга эга булади.Риоявийлик — бадиий асар
мазмунининг катор сифат белгиларини уз ичига камраб оладиган умумий
меъёр. Риоявийлик тушунчасига: биринчидан, бадиий асар мавзуининг
ижтимоий, сиёсий, фалсафий ёхуд ахловдй киймати;иккинчидан, бадиий
асарнинг ижтимоий йуналиши; учинчидан, бадиий гоянинг ^акконийлиги
киради. Бундан ташкари, рио я в и й л и к деганда биз санъаткорнинг
ижтимоий сиёсий карашларининг аник^иги, эътикоди, ихлосини тушунамиз.
Баъзан гоявийлик деганда асар гоясининг ижтимоий-сиёсий а^амияти,
фукаролик рух,и, бошкача килиб айтганда, асарнинг сермазмунлиги
тушунилади. Ёзувчининг гояси канчалик илгор ва прогрессив булса,у яратган
асарда *аёт шунчалик кенг, чуКур ва *акконий ифодаланади, бадиий
асарнинг киммати бени^оя ошади.Роявий хатолар санъат асарининг бадиий
кимматини туширади, унинг а^амиятини йук^а чи^аради. Роясизлик санъат
ва адабиётда суюк, мазмунли асарларни вужудга келтиради. Бундай асарлар
китобхонда юксак фикр ва туйгуларни тарбиялашга хизмат к,илмайди, х,аёт
хакик;атини,кишиларни тугри била олиш ва бахолашга ургатмайди,аксинча,
бахт, эрк х,амда гузалик учун курашдан четга тортади. Шунга кура, хдр
доим гоявий тутуриксиз асарларга карши кескин кураш олиб бориш му^им
вазифадир. Д емак, гоявийлик санъат ва адабиётнинг му*им сифат белгиси
экан. Шунга кура, гоявийлик ижод жараёнида ёзувчининг диктат марказида
туриши лозим. Уткир ва таъсирчан гоявийлик билан юксак бадиийлик
омухта булгандагина санъат асари пайдо булади.
25. . Badiiy asar tili. qahramon va muallif nutqi xususiyatlari.
Badiiy asar tili - ayrim manbalarda poetik til muayyan bir asarning so‘z orqali
ifodalaning imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Har qanday badiiy asar til orqali yuzaga
chiqar ekan uning qonuniyatlari tilshunoslik qoidalariga yaqin kelsada biroq jonli
badiiy asar uchun harakatdagi til–badiiy til talab etadi. Har qanday badiiy asarning
tili mutolaa jarayonida reallashgani uchun XX asrning 70-yillaridan boshlab
31

“poetik til” o‘rniga “badiiy nutq” tushunchasi qo‘llaniladi. Adib biror bir asar
yozishdan oldin uni o‘quvchilarga yetkazish usuli, vositasi haqida fikr qilarkan,
muayyan tabiiy-milliy yoki adabiy tilni qayta ishlaydi. Unga jilo beradi, o‘z
jumlalari bilan ko‘rsatishga harakat qiladi. Badiiy nutq muallif tomonidan qayta
ishlangani, unga ohor berilgani bilan adabiy tildan farqlanadi. Agar bunday til xalq
merosini olmaydi desak, unchalik to‘g‘rimas. Mutolaa jarayoni biz uchun obyekt,
sababi kitobxon o‘sha jarayonda yozuvchi bilan muloqatga kirishadi.Yozuvchi
tomonidan shakllantirilgan ohoriy til ilmiy asarlarda metatil deyiladi. Badiiy nutq
ifoda shakliga ko‘ra muallif va personaj nutqidan iborat bo‘lishi mumkin. Muallif
nutqi adabiy til orqali bayon qilinsada, unda stilizatsiya holatlari, ma’no
kochimlari, ekspressiv ravishda qo‘llanilish xususiyatlari aks etgan bo‘ladi.
Personaj nutqida bu jihatlar yanada quyuqlashib jonlilik kasb etadi.Stilizatsiya -
usluban qayta ishlash. Poetik nutqning tovush tomoni tilshunoslikda fonetik,
zamonaviy talqinda fonologiya orqali, adabiyotshunoslikda fonika deb nomlangan
qismning obyekti hisoblanadi.Tilda assonans (unlilar uygunligi), alliteratsiya
(undoshlar uygunligi) kabilar kuzatiladi.Badiiy matnning leksik tarkibi ularning
ma’nodorligi, ko‘chim tabiati, ko‘chayotgan ma’noning qirralari poetik leksika
istilohi orqali o‘rganiladi. Mumtoz adabiyotdagi barcha ma’noviy san’atlar poetik
leksikaning qatlamlarining hosili hisoblanadi.Poetik sintaksis deyilganda, matndagi
so‘zlarning o‘zaro ichki aloqadorligi o‘rganiladi. Formal tilshunoslikdagi
sintaksisdan farqli (so‘z birikmasi, gap turlari, bog‘lanish turlaridan tashqari)
badiiy matn hosil qilish uchun muallif qo‘llagan vositalar va ularning o‘zaro ichki
aloqadorligi poetik sintaksisga asos berishi mumkin.“Hikoya o‘n daqiqada bir
soatgacha o‘qib bo‘linadigan, undan hech nimani qo‘shib va olib bo‘lmaydigan
badiiy usuldir”
26. . Badiiy asar tarkibi. Shakl va mazmun birligi.
Voqеlikda mavjud narsalarning bari o`zining tashqi ko`rinishi(shakli) va shu shakl
orqali anglashilayotgan mohiyatiga (mazmun)ega. Shu bois ham "shakl" va
32

"mazmun" katеgoriyalari umumfalsafiy xaraktеrga ega bo`lib, ular voqеlikni
(narsani) idrok qilishda muhim ahamiyatga molik ilmiy abstraksiyalar sanaladi.
Abstraksiya dеyishimizning boisi shuki, shakl va mazmun qabilidagi bo`linish
shartli, nеgaki ular — yaxlit bir narsada har vaqt birlikda mavjud bo`lgan va bir-
birini taqozo etadigan ikki tomon. Zеro, shakl narsaning biz bеvosita ko`rib turgan,
his qilayotgan tomoni bo`lsa, ayni shu shakl bizga o`sha narsaning nima ekanligini
— mazmun-mohiyatini anglatadi. Masalan, qarshimizda stul turgan bo`lsa, biz
uning shaklini ko`rib "stul", ya'ni, "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" dеb
aytamiz. Stulga xos bo`lgan tashqi ko`rinish uning shakli bo`lsa,mazmuni shu
shakl ifodalayotgan "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" ekanligidir.
Ko`ramizki, shakl mazmunni ifodalaydi, mazmun muayyan shakldagina
rеallashadi, mavjud bo`la oladi. Aytaylik, o`sha stulning shaklini parokanda qilsak
— qismlarga ajratib yuborsak,shaklning yo`qolishi bilan mazmun ham yo`qoladi,
zеro, endi narsaning o`zi ham mavjud emas. Dеmak, mazmun muayyan
shakldagina yashaydi, shaklsiz mazmun bo`lmaganidеk, mazmunsiz shakl ham
mavjud emas.Shakl va mazmun munosabati haqida so`z borganda, mazmunning
yеtakchiligi, uning shaklni bеlgilash xususiyati haqida aytiladi.Darhaqiqat,
ikkilamchi tabiatga (inson tomonidan yaratilgan narsalarga) nazar solinsa, buni
yaqqol ko`rish mumkin bo`ladi. Misol uchun yana o`sha stulni olaylik. Yuqorida
ko`rganimiz "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" dеgan mazmun yasalajak
buyumning paramеtrlarini bеlgilaydi: balandligi, kеngligi, suyanchiqqa ega
bo`lishi, o`tirg`ichning old tomoni biroz ko`tarilgan bo`lishi va h. Ya'ni,bu o`rinda
shaklning mazmunga muvofiq bo`lishi talab qilinadi.Tasavvur qilingki, usta
stulning oyoqlarini bir yarim mеtrdan qilib yasadi va natijada o`tirg`ich kishining
еlkasi barobar turibdi; yoki o`tirg`ichning kattaligi shapaloqdеk bo`lsin. Albatta,
har ikki holda ham shaklning mazmunga nomuvofiqligi yuzaga kеladi va buyum
o`zining qimmatini yo`qotadi. Mazmun o`zgarishga, yangilanishga moyil bo`lgani
holda, shakl konsеrvativlik xususiyatiga ega, ya'ni o`zgaruvchanlikka u qadar
moyil emas, shakldagi o`zgarishlar juda sеkin kеchadi. Aytaylik, "o`tirish uchun
mo`ljallangan moslama" dеgan mazmunga "bolalarning" aniqlovchisi qo`shilsa,
33

shakl paramеtrlari o`zgaradi, stul kichikroq yasaladi. Endi unga
"go`daklarning"aniqlovchisini qo`shsak, shaklga yana biror bir qo`shimcha,
masalan,go`dakni yiqilib tushishdan saqlovchi old to`siq qo`shiladi. Biroq,shunisi
borki, barcha hollarda ham "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" o`zining
asosiy shakl ko`rsatkichlarini saqlab qoladi. Boshqa har qanday narsa singari,
badiiy asar ham shakl va mazmunning yaxlit birligidir. Shuning uchun "badiiy
shakl", "badiiy mazmun" dеgan tushunchalarni ishlatganimizda ularning atigi ilmiy
abstraksiyalar ekanligini unutmasligimiz kеrak. Ya'ni, biz yaxlit butunlik — badiiy
asarni atroflicha tahlil qilish, bu ishni osonlashtirish maqsadidagina shu xil shartli
bo`lishga yo`l o`yamiz. Aslida esa shakl mazmunsiz,mazmun shaklsiz mavjud
emasdir. Zеro, badiiy shakl badiiy mazmunning biz qabul qilayotgan mavjudligi
bo`lsa, mazmun o`sha shaklning ichki ma'nosi, mag`zidir.Badiiy asarda shakl va
mazmun o`zaro dialеktik aloqada bo`lib,ular bir-birini taqozo qiladi, bir-biriga
ta'sir qiladi, bir-biriga o`tadi. Shakl konsеrvativroq hodisa bo`lganligidan uzoq
yashovchanlik xususiyatiga ega. Mazmun esa o`zgaruvchanlikka moyil hodisa
bo`lib,har bir badiiy asar mazmunan o`zicha originaldir. Sababi, o`sha asarni
yaratgan ijodkor — individ, u dunyoni o`zicha ko`radi va baholaydi.Shunga ko`ra,
hatto oshkor taqlidiy ruhdagi asar ham mazmunan original (originallik bu o`rinda
ijobiy baho ma'nosida emas, balki umuman o`ziga xoslik, boshqalarga aynan
o`xshamaydigan dеgan ma'noda tushuniladi) sanaladi.Masalan, hikoya shakli
badiiy adabiyotda o`zining asosiy shakily xususiyatlarini saqlagan holda uzoq
vaqtlardan bеri mavjud.Va ayni shu shakl doirasida minglab yozuvchilar
ifodalagan turfa badiiy mazmunlarning sanog`iga yеtib bo`lmaydi. Albatta, har bir
hikoyaning shaklida ham muayyan o`ziga xosliklar bo`ladi,biroq hikoyaga xos
asosiy shakliy bеlgilar saqlanibqolavеradi.Mazmunning shaklga o`tish hodisasi
gеnеtik asosga egadir. Buni muayyan turg`un janrlar misolida ham ko`rish
mumkin. Masalan,"g`azal" janri dastlab paydo bo`lganida mazmun hodisasi edi.
Uning mazmun hodisasi bo`lganligi so`zning lug`aviy ma'nosi bilan izohlanishi
mumkin. Ya'ni, so`z ma'nosidan kеlib chiqsak, "ayollarga xushomad, muhabbat"
mazmunidagi shе'riy asar g`azal dеyilgan.Kеyincha, g`azal shu mazmunni
34

ifodalash uchun eng muvofiq shaklga ega bo`lgach, u asta-sеkin shakl hodisasiga
— o`zining muayyan shakliy bеlgilariga (ikki misrali bandlardan tarkib topishi, 3
baytdan 19 baytgacha hajmda bo`lishi, dastlabki baytda misralarning o`zaro
qofiyalanishi va kеyingi baytlardagi ikkinchi misraning birinchi baytga qofiyadosh
bo`lishi) ega turg`un shе'riy janrga aylandiki, endi bu shakl vositasida turfa
mazmunlar (falsafiy, tasavvufiy, hajviy va b.) ifoda etila boshlandi. Xuddi shu
gapni "novеlla"ga nisbatan ham aytish mumkin. Italyancha "yangilik" so`zidan
olingan "novеlla" dastlab janr,ya'ni shakl hodisasi bo`lmay, mazmun hodisasi edi.
Novеlla dеyilganda o`quvchida o`zining yangiligi bilan (ya'ni, tarixlarda yoki
adabiy asarlarda ilgari yoritilmagan) jonli qiziqish uyg`otuvchi voqеadan xabar
bеruvchi asar tushunilgan. Ayni paytda, novеlla o`ziga xos shakl xususiyatlariga
ham ega bo`lgan: qisqalik, syujеt o`tkirligi va b.Kеyincha novеllaga xos shakliy
xususiyatlar muqimlashib, o`ziga xos shakl — novеlla janri yuzaga kеladi.
Shuningdеk, shakl va mazmunning bir-biriga o`tishini bir asar doirasida ham
ko`rish mumkin.Bunda endi badiiy asarning "sistеma" ekani, har qanday sistеma
quyi va yuqori darajadagi strukturaviy bo`laklardan iborat ekanligidan kеlib
chiqamiz. Masalan, til obrazga nisbatan shakl, obraz tilga nisbatan mazmun; obraz
ayni paytda badiiy mazmunni ifodalash shakli. Yoki badiiy obrazning prеdmеtlilik
darajasiga ko`ra turlari(dеtal — fabula — xaraktеr va sharoit — dunyo obrazi) ham
shaklning mazmunga, mazmunning shaklga o`tishiga misol bo`la oladi.Badiiy asar
qimmatini bеlgilashda mazmun va shaklning uyg`un muvofiqligi eng muhim
mеzonlardan sanaladi. Badiiy asar ichki yaxlitligini mazmun va shaklning o‘zaro
munosabati tashkil qiladi. Badiiy mazmun shakl vositasida ifoda qilinayotgan
mohiyat bo‘lsa, badiiy shakl esa o‘sha mazmun-mohiyatni o‘quvchiga etkazish
vositasidir. Ularning o‘zaro mavjudligigina emas, balki biri ikkinchisini taqozo
qilishi badiiy asar yaxlitligini tashkil qiladi.Badiiy mazmun o‘z tarkibiga mavzu,
g‘oya, muammo kabi tushunchalarni oladi.Mavzu – badiiy asarning asosiga
qo‘yilayotgan hayot materiali. Asar bag‘ishlanadigan shaxs, voqea, jarayonlarni
o‘z ichiga oladi. Asarning mavzusi ko‘proq uning syujeti va obrazlar tizimida aks
etgan bo‘ladi.Sarlavha mavzuga ishora qiladi, uni ko‘rsatadi lekin to‘liq ifoda qilib
35

bermaydi. Badiiy asar fikr bermasligi mumkin, lekin unda g‘oya boladi. Asarning
goyasi asar orqali ifodalanayotgan fikr bo‘lsada, u yalang‘och holida kitobxonga
aytilgan yozuvchining o‘giti yoki tushunchasi emas. Asar g‘oyasi obrazlar orqali
ifoda qilinar ekan, u nafaqat fikr balki kitobxonga tuyg‘ular etkazishi ham
mumkin. Qisqa qilib aytganda, mavzu “gapiradi”, g‘oya “chaqiradi”.Muammo –
badiiy asarga tortilgan uning bayoni davomida echilishi mumkin bo‘lgan yoki
echilmasada echimi ko‘rsatiladigan masalalardan iborat. Muammolarning
qo‘yilishi va echimi ko‘proq, epik va voqeaband asarlarga tegishli.Tendensiya –
adabiyot tarixida yoki adabiy jarayonda amal qilinayotgan taomil,
an’anaviylikning zamonaviy ko‘rinishi. Asarning muayyan bir pafos shakliga
bog‘liqligi, adabiy yo‘nalishga mansubligidir.
27. . Adasbiyotshunoslik nazariyasining ob’ekti, predmeti, maqsad va vazifalari
"Adabiyotshunoslikka kirish" kursi filologiya fakultеti birinchi bosqich
talabalarining maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni
adabiyot tarixi kursidan ma'ruzalar tinglashga, sеminar mashg`ulotlarida muayyan
mavzuni muhokama qilish, amaliy mahg`ulotlarda qo`yilgan vazifalarni bajarishga
tayyorlashni o`z oldiga vazifa qilib qo`yadi. Adabiyotshunoslik nazariyasi –
adabiyot ilmiga oid eng umumiy qoidalar, adabiy jarayonning nazariy masalalari,
badiiy ijod falsafasi va psixologiyasi va boshqa nazariy muammolarni o rganuvchiʻ
fandir. Adabiyotshunoslik nima, degan savolga hozirga qadar qisqa tarzda “badiiy
adabiyot haqidagi fan” deb javob berib kelingan.Bu, ixcham va ta’rif bo‘lishi bilan
birga yetarli emas. Chunki bugungi kunda adabiyotshunoslik ilmining ko‘lami shu
qadar kengayganki, uning tarkibida biz an’anaviy tartibda sanaydigan “asosiy” va
“yordamchi” fanlar doirasida cheklash mumkin emas. Adabiyotshunoslik
nazariyasi fanining maqsadi ushbu fanga oid istiloh (atama) qamrovi va ma’nosini
bilish ularni adabiy tahlil jarayonida qo‘llay olish va mohiyatini anglab yetish,
umuman olganda, adabiyotshunoslik fanining barcha jabhalari uchun boshlang‘ich
ma’lumotlarga ega bo‘lishlikdan iborat. Fanning asosiy maqsadidan kelib chiqib
quyidagi vazifalar belgilanadi:1Adabiyotshunoslikda faol iste’molda bo‘lgan
tushuncha va atamalar mohiyatini anglash;2Badiiy asar tahliliga kirishish va unda
36

zarur adabiy tur va janrlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish;3Badiiy adabiyotni
san’atning bir turi sifatida tushunish, qabul qilish;4Adabiy jarayon masalalarini
yozuvchi va kitobxon munosabatidan kelib chiqib anglash;5Ilmiy tizimda ishtirok
etayotgan har bir fanning mohiyati va ilmiy tizimdagi o‘rnini belgilashdan iborat.
"Adabiyotshunoslik" fani dunyo oliy ta'lim maskanlarining deyarli barcha
gumanitar fakultetlarida o'qitiladi. Fanning asosiy maqsadi adabiyotshunoslikning
ilmiy nazariy xususiyatlari va eng muhim qirralari bilan tanishtirish, badiiy ijodni,
ijod psixologiyasini tushunishga o'rgatish, badiiy asarni tahlil va talqin qila olish
malakasini shakllantirishdan iborat.Adabiyotshunoslik fani adabiyot nazariyasi,
jahon adabiyoti, o'zbek adabiyoti tarixi, adabiy jarayon kabi fanlar bilan bevosita
aloqada bo'lib ularni o'zlashtirish uchun talaba nazariy bilim va ko'nikmalarga ega
bo'lish talab etiladi. Mazkur fan filologiya fakulteti 1-bosqich talabalarining
maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni adabiyotning
boshqa kurslaridan ma'ruzalar tinglashga tayyorlaydi, badiiy asarni nafaqat o'qish,
balki uqish sirlaridan voqif qilinadi.Badiiy adabiyot durdonalarini mukammal
o'rganish talabalrning adabiy estetik tafakkurini yuksaltiradi, ularning evristik va
kreativ qobiliyati i rivojlanantiradi, ilmiy mushohada qilishga yordam beradi.
Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ'ib qilish davlat
siyosati darajasidagi masalalardan biri bo'lib respublikamizda bu borada bir qancha
muhim davlat hujjatlari qabul qilingan va qilinmoqda. Endi ta'lim sistemasi
o'qitishga mutlaqo yangicha yondashishni media savodxonlikni oshirishni va AKT
dan unumli foydalanishni xorij tajribasi asosida eng yaxshi an'analarni o'quv
jarayoniga tatbiq qilishni taqozo etmoqda. Endi biz o'qituvchilar "nimani qanday
o'qitamiz" degan savoldan tashqari "qanday o'qitsak ijobiy natija olamiz" nima
qilsak haqiqatdan adabiyotning "atomdan kuchli" ekanligini isbotlaymiz va
yoshlarimizda badiiy kitobga mehr uyg'ota olamiz degan savollarga ham javob
izlash kerak. Shuningdek, biz Cho'lponning "adabiyot chin ma'nosi ila o'lgan,
so'ngan, o'chgan, yarador ko'ngilga rux bermak uchun faqat vujudimizga emas,
qonlarimizga qadar singishgan qora balchiqlarni tozalaydirg'on o'tkur yurak
kirlarini yuvadurg'on toza ma'rifat suvi hiralashgan oynalarimizni yorug' va
37

ravshan qiladurg'on chang va tuproq to'lgan ko'zlarimizni artib tozalaydurg'on
buloq suvi bulg'onlikdan bizga g'oyat kerakdur" kabi abadiylikka dahldor fikrlar
hamma zamonlar uchun ham muhim va dolzarbligini yetkaza olishimiz lozim.
Ushbu o'quv qo'llanmada "Adabiyotshunoslik" fanining dolzarb muammolari
adabiy estetik qadriyatlarning milliy va umumbashariy jihatlari shu bilan birga
kitobxon va badiiy asar o'rtasidagi uzviy aloqadorlik nazariy qonuniyatlar xorij
tajribasi asosida yoritilgan. Unda nazariy ma'lumotlaridan tashqari keys
topshiriqlar grafik organayzerlar, badiiy asar tahlili sxemasi, jahon
adabiyotshunoslar haqida qisqacha ma'lumot, o'zbek va rus tillarida glossary,
foydalanishga adabiyotlar va elektron axborot resurslaring nomlari keltirilgan.
O'quv qo'llanmani yaratishda mavjud qo'llanma va darsliklardan fan bo'yicha
tayyorlangan UMK materiallardan foydalanilgan. Fanning maqsadi va vazifalari.
Adabiyotshunoslik nazariyasi – adabiyot ilmiga oid eng umumiy qoidalar, adabiy
jarayonning nazariy masalalari, badiiy ijod falsafasi va psixologiyasi va boshqa
nazariy muammolarni o rganuvchi fandir. Adabiyotshunoslik nima, degan savolgaʻ
hozirga qadar qisqa tarzda “badiiy adabiyot haqidagi fan” deb javob berib
kelingan. Bu, ixcham va ta’rif bo‘lishi bilan birga yetarli emas. Chunki bugungi
kunda adabiyotshunoslik ilmining ko‘lami shu qadar kengayganki, uning tarkibida
biz an’anaviy tartibda sanaydigan “asosiy” va “yordamchi” fanlar doirasida
cheklash mumkin emas. Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyotning vujudga kelishi,
tarixiy taraqqiyoti, mohiyati va aloqalarini ko‘p tarmoqlar orqali har tomonlama
o‘rganuvchi qadimgi filologik fanlardan biridir. Adabiyotshunoslik o‘ziga xos fan
sifatida amaliyotda o‘z obyekti – so‘z san’atidan uzoqlashmagan holda uning
qonuniyatlari asosida badiiy matnni tadqiq qiladi. Adabiyotshunoslik ko‘lami keng
bo‘lib, badiiy tafakkur spetsifikasi haqidagi bilimlar, adabiy ijod genezisi, tarkibi
va vazifalari; adabiy jarayonning umumiy qoidalari va boshqalarni ham o‘rganadi.
Tor ma’noda esa badiiy adabiyot va ijodiy jarayonning tamoyillarini o‘rganuvchi
fandir. Adabiyotshunoslik nazariyasi fanining maqsadi ushbu fanga oid istiloh
(atama) qamrovi va ma’nosini bilish ularni adabiy tahlil jarayonida qo‘llay olish va
38

mohiyatini anglab yetish, umuman olganda, adabiyotshunoslik fanining barcha
jabhalari uchun boshlang‘ich ma’lumotlarga ega bo‘lishlikdan iborat.
28. . Badiiy konflikt va uning turlari
Konflikt (lotincha, coftictus- ixtilof, to'qnashuv) – badiiy asarda ishtirok etuvchi
shaxslar o'rtasidagi yuzma-yuz kurash yoki qahramonning o'z atrofini qurshab
olgan muhiti, o'z-o'zi bilan ruhiy to'qnashuvi, olishuvi. Konflikt – syujetni
harakatga keltiruvchi asosiy kuch. Yozuvchi badiiy syujet orqali muayyan
davrning sotsial konfliktlarini ifodalaydi, ularga munosabatini bildiradi,
qahramonlar xarakterini ochadi, estetik idealini olg'a suradi. Har bir yozuvchi o'z
xalqi hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan muayyan davrning sotsial
konfliktlari tasviriga alohida e'tibor qiladi. Masalan, «Qutlug' qon» romanida
o'zbek mehnatkashlarining mustamlakachilik zulmiga qarshi hayot mamot
kurashiga otlanganligi ko'rsatilgan, unga o'zbek xalqi manfaatlari nuqtai-nazaridan
yondoshgan qahramonlar xarakteri ana shu kurash jarayonida ochilgan, toblangan.
Hayot ziddiyati va badiiy asar konfliktini bir-biriga tenglashtirish va ayni bir xil
deb qarash mumkin emas. Hayotdagi konflikt—sotsial hodisa, asar syujetining
konflikti esa estetik hodisadir. Badiiy konflikt sotsial konflikt zaminida yaratilsa-
da, ular bir-biridan ajralib turishadi. Badiiy konflikt yozuvchi tomonidan hayot
konfliktining qayta ishlangan, estetik ideal ruhi bilan sug'orilgan shaklidir. San'at
asarida konfliktning ko'rinishlari turlicha shaklida bo'lishi mumkin. Konfliktning
xarakterlar orasidagi kurash yuzma-yuz ko'rsatiladigan formasi. Bu traditsion shakl
ham deyiladi. Bunda konflikt xarakterlarning izchil kurashi tarzida yuzaga chiqadi.
(Masalan, G'ofur—Solihboy («Boy ila xizmatchi»), Yo'lchi – Mirzakarimboy
(«Qutlug' qon»). Konfliktning kolleziyalarga asoslangan psixologik kurash shakli.
Bu shakldagi konfliktning asosida qahramonlarning ruhiy dunyosi, ongi, sezgilari,
psixologiyasidagi ziddiyatlar turadi. Unda xarakterlarning yuzma-yuz
to'qnashuvlari izchil berilmaydi. Syujet salmog'i, ko'lami, ta'sirchanlik darajasi
badiiy konfliktga bog'liq. Konflikt odamlar orasidagi muommala
munosabatidagina emas, kishining o'z ichida ham bo'ladi. Chunki inson o'z
atrofidagilaridangina emas, ba'zan o'zi-o'zidan ham norozi bo'ladi. «Nima uchun
39

shu ishni qildim? Qilmasam bo'lardi-ku!»deb o'zini ayblaydi, o'zicha kuyinadi.
Boshqalardan, o'zidan norozi bo'lish inson tabiatida qanoatlanmaslik hissi
mavjudligidan kelib chiqadi. Hayotning o'zida ziddiyatlar xilma-xil bo'lgani singari
badiiy asarda ham badiiy konfliktning turli ko'rinishlari qo'llaniladi. Ularni shartli
tarzda quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: ichki ruhiy konflikt (qahramon
qalbidagi kurashlar, hissiyotlar to'qnashuvi), ijtimoiy konflikt ( turli guruhlar
o'rtasidagi ziddiyatlar), oilaviy konflikt ( oila a'zolari o'rtasidagi majorolar),
shaxsiy-intim konflikt (shaxs va boshqalar manfaati o'rtasidagi kurash)
kabilar.kabilar
2.2 Adabiyotshunoslikning boshqa sohalar bilan aloqadorligi
Syujetning turlari: xronologik, konsentrik.
Syujet – “Fransuzcha” predmet , narsa,, ayrim o’rinlarda hodisa ma’nolarini
bildiradi. Istilohiy ma’noda syujet badiiy asarning ketma –ketligi, fikr va
tuyg’ularining uyg’un ravishda tartibli ifodalanishi nazarda tutiladi.. Epik va
dramaturgik asarlarda syujet voqea va hodisalar silsilasi tarzida keltirilsa, lirik
asarlarda syujet his tuyg’ular va kechinmalar ifodasini anglatadi. Syujet adabiy
jarayonda XVII asrdan Fransuzlarda qo’llanilgan.Ungacha fabula(XV) mifning
mith (arastu) nomlari ostida syujet tushunchasi qollanilgan. Sharqda bayon, rivoya,
roviylik nomlari ostida syujet tushunchasini qo’llashgan. Fitrat syujetni Tartib deb
ataydi. Syujetlar:Xronologikal (davriy) – tarixiy avtobialogik asarlarda uchraydi.
Xronologikal sujetda voqealar orasidagi vaqt munosabati yetakchilik qiladi( mas:
Oybekning “Navoiy”, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” asari) Davr ketma – ketligi
to’liq saqlanmaydi. A B qirol o’ldi va qirolicha ham o’ldi.Konsentrik (qorishiq) –
Bu syujetda esa tasvirlangan voqealar orasidagi sabab – natija muhim ahamiyat
kasb etadi. (mas: O.Yoqubovning “Muqaddas”, “Ulug’bek xazinasi”). A va B qirol
o’ldi iztirobdan qirolicha ham o’ldi.Ammo badiiy asarda yuqorudagi syujetlarning
ikki turi uyg’unligidan tarkib topgan shakli koproq uchraydi (mas: Qodiriyning
“O’tgan kunlar”, Cho’lponning “Kecha va Kunduz” asarlari).Adabiyotshunoslikda
voqealarning yuz berish tarzi, ularning o'zaro munosabatiga ko'ra Syujetlar
40

xronikali va konsentrik bo'ladi, deyiladi. A voqea yuz berganidan keyin V voqea
yuz berishi, ya'ni bir biri bilan bog'liq voqealarning ketma-ket yuz berishi
«xronikali syujet»dir. «Konsentrik syujet» esa A voqea yuz bergani tufayli V
voqeaning sodir bo'lishidir. Xronikali syujetga aasoslangan asarlar ( ertaklar,
dostonlar A. Qahhorning «O'g'ri», «Anor», «Dahshat» hikoyalari Pirimqul
Qodirovning «Yulduzli tunlar» romani kabi)da voqealar ketma-ket izchillikda, bir-
biri bilanuzviy bog'liq kechadi. Konsentrik syujeti asarlarda esa voqealar bitta
asosiy voqea atrofida aylanadi. Bunday asarlarda voqealar shiddat bilan rivojlanib
boradi va o'quvchining diqqati boshqa voqealar bevosita aloqador asosiy
muammoga qaratiladi. Odil Yoqubovning «Ulug'bek xazinasi», «Ko'hna dunyo»
romanlari «Muqaddas», «Billur qandillar» qissalari bunga misol bo'la oladi. Ayrim
asarlarda syujetning har ikkala ko'rinishi namoyon bo'ladi. A. Qodiriyning «O'tgan
kunlar», «Mehrobdan chayon», Cho'lponning «Kecha va kunduz»
romanlaridaxronikali syujet yetakchilik qilsada, ularda konsentrik syujetga xos
xususiyatlar ham mavjudligi aniq seziladi. Assotsiativ syujet xotiraga biror
voqeaning ta'sir qilishi. N. Eshonqulning asarlari, Go'ro'g'li asarlari shu turga
kiradi. Retrospektiv syujet voqeaning eng qizg'in joyidan boshlab ortga qaytiladi.
Syujetning bu turlari ko'proq epik, dramaturgik asarlarda kuzatiladi, lirik asarlar
esa assotsiativ syujet asosiga quriladi. Xronikali syujetda voqealar bir boshdan
boshlanib, birin-ketin hikoya qilinadi. Xronikali syujet ishonarli bo'ladi. Biroq
syujetning bu turi har doim ham qulay vosita bo'la olmaydi, chunki xronikaning
o'zi syujet bo'la olmaydi. Xronikalik ko'pincha naturalistik bayonchilikka olib
keladi, yorqin obrazlar yaratishga imkon bermaydi. Masalan, Navoiyning «Farhod
va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarida, Ayniyning «Esdalik»larida, voqealar
qahramonning tug'ilishidan to ma'lum yoshigacha beriladi. Biroq bu asarlarning
kompositsion qurilishi, voqealarni tanlash, saralash, umumlashtirish va ularni
badiiy ifodalash mahorati, ularni joylashtirish, ya'ni kompozitsiya shunga olib
keladiki, bu asarlarni o'qigan kishi unda ortiqcha narsa yo'q, barcha voqealar badiiy
estetik va ijtimoiy qiymatga egadir, degan xulosa chiqadi. Ularda e'tiborga loyiq va
qiziqarli syujet hosil qilinadi.Konsentrik syujet tadqiqot syujeti ham deyiladi. Unda
41

voqea hikoya qilinmaydi, o'mishga ham murojaat qilinmaydi. Konsentrik syujetda
biron hodisaning sabablari tahlil qilish jarayonida sodir bo'lgan voqealar kitobxon
ko'z o'ngida jonlanadi. Masalan, O'. Umarbekovning «Yoz yomg'iri» qissasi
boshida Chorsudan Mo'nisning jasadi topiladi. Uning qanday o'ldirilganligi
yozuvchi ham, kitobxon ham, asar qahramonlari ham hikoya qilib bermidilar.
Jinoyat sabablarini tekshiruv davomida kitobxon ko'z o'ngida sodir bo'lgan
voqealar jonlanadi. Sofoklning «Shoh Edip» O. Yoqubovning «Larza», O'.
Umarbekovning «Fotima va Zuhra», O'. Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar»,
T. Malikning «Shaytanat» kabi asarlari ham syujetning ana shu turiga asoslanib
qurilgan. Chunki konsentrik syujet ko'pincha detektiv asarlar uchun xos bo'ladi.
Konsentrik syujet bitta asosiy voqea tegrasida aylanishi bilan xarakterlanadi.
Syujet fransuzcha predmet narsa ayrim hodisa ma'nolarini bildiradi Istilohiy
ma'noda syujet badiiy asarning ketma-ketligi,fikr va tuyg'ularning uyg'un ravishta
tartibli ifodalanishi nazarda tutiladi.Epik va drammaturgik asarlarda syujet voqea
va hodisalar silsilasi tarzida kelsa,liril asarda syujet his tuyg'ular va kechinmalar
ifodasini anglatadi.Fitrat syujetni tartib deb ataydi.Syujet deganda,uning bir qator
turlari mavjudligi ham e'tiborga olinadi.Syujetlar:Xronikali(davriy)-tarixiy
avtobiografik asarlarda uchraydi.Davr ketma-ketligi to'liq saqlanmaydi.M:qirol
o’ldi qirolicha ham o'ldi.Konsentrik(qorishiq)-qirol o'ldi va iztirobdan qiroliycha
ham o'ldi.Assotsiativ-xotiraga biror voqeaning ta'sir qilishi.N.Eshonqulning
asarlari,Go'ro'g'li asarlari shu turga kiradi.Retrospektiv-voqeaning eng qizg'in
joyidan boshlab ortga qaytiladi.
Syujetning bu turlari ko'proq epik drammaturgik asarlarda kuzatiladi.Lirik asarlar
esa assotsativ syujet asosiga quriladi.
30. Poetik leksika: ko‘chim va ko‘chim turlari. Badiiy asar tilining tashkillanishi.
Poetik sintaksis.
Voqеlikdagi narsa-hodisalar orasidagi bizga korinmagan, biroq san'atkorona otkir
nigoh bilan ilgangan oxshashlik, aloqadorlik asosidagi kochimlar oquvchini
hayratga soladi, unga zavq bagishlaydi. Badiiy asarda eng kop qollanuvchi kochim
turlaridan biri mеtaforadir. Mеtafora usulidagi ma'no kochishida narsa-hodisalar
42

orasidagi o’xshashlikka asoslaniladi. Tabiatan, mеtaforani yashirin oxshatish dеb
atash mumkin. Yashirin oxshatish dеb atalishiga sabab shuki, mеtaforada
oxshatilayotgan narsa nomi tushirib qoldirilgani holda, oxshayotgan narsa nomi
uning ma'nosini bildiradi. Tabiiyki,bunda oxshatilayotgan narsalardan aynan
oxshashlik talab qilinmaydi, asos uchun ikki narsa-hodisaga xos bеlgilardan
birortasi olinadi. Masalan, "oltin kuz", "oltin davr" birikmalarining birinchisida
"rang", ikkinchisida "qimmat" asos uchun olingan. Kеltirilgan misol mеtaforaning
eng sodda korinishlaridan bolib, quyida o`xshashlik
aloqalari birmuncha murakkabroq namoyon boluvchi xususiy muallif
mеtaforalaridan bir nеchasini mushohada qilib koramiz.Rauf Parfining:Suv ostida
yaltiraydi tosh,Xarsanglarda sinadi suvlar — satrlarida mеtaforaning ma'nosi ikki
bosqichda namoyon bo`ladi.Ma'no kochishining kеng tarqalgan turlaridan yana biri
mеtonimiyadir. Mеtonimiya (gr.-"ozgacha nomlash", "boshqa narsa orqali atash")
usulida ma'no kochganida narsa-hodisalar ortasidagi aloqadorlik asos qilib olinadi.
Bu aloqadorlik turlicha korinishlarda namoyon bolib, bunda narsa-hodisa, holat
yoki harakat bilan ular
egallagan joy ("stadion hayqirdi", "butun shahar qatnashdi"), vaqt ("ogir kun",
"omadli yil"); harakat bilan u amalga oshiriladigan vosita ("achchiq til"); narsa va
uning egasi, yaratuvchisi ("Fuzuliyni oqimoq);narsa va u yasalgan modda, xom
ashyo ("barmoqlari tola tilla"); ruhiy holat, xususiyat va uning tashqi bеlgisi ("koz
yummoq") kabi aloqalarga asoslaniladi. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, mеtaforik
tafakkur yеtakchilik qilayotgan zamonaviy adabiyotda mеtonimiya mеtaforaga
nisbatan kamroq uchraydi, ozining estеtik funksiyadorligi jihatidan ham u
mеtaforadan quyiroq turadi. Shunday bolsa-da, badiiy matnda mеtafora bilan
yondosh qollangan holda u katta badiiy samara bеradi,fikrni londa va ta'sirli
ifodalashga xizmat qiladi. Misol uchun A.Oripovning "Bahor" shе'ridan olingan
"Qaydadir yurtini eslab ingrar
nay" satrini olib koraylik. Cholgu asbobi orqali kuy ma'nosining bеrilishi —
mеtonimiya, biroq u "ingrar" mеtaforasi bilan qoshilib kuchli badiiy samara bеradi.
Yoki "Faryod chеkkanim yoq el ichra taqir, Och ham olganim yoq na qalamimdan"
43

satrlarida ham yana vosita orqali jarayon nazarda tutiladi va u ham "och olmoq"
mеtaforasi bilan baqamti qollanadi. Bu ikkisi birlikda esa "butun vujudim bilan
ijodga bеrilib g`amlarimni unutishga harakat qilmadim"dеgan ma'noni bеradi va,
muhimi, shu mazmunni obrazli, ta'sirli ifodalashga xizmat qiladi. Yuqoridagi
misollarda vosita-harakat aloqasi asosidagi kochimni korgan bolsak,
U.Azimning:Kozlarini ochib-yumar Mitti qushcha - yarador. Falak, unga najot
yubor,Olim, bolma xaridor,—satrlarida joy mеtonimiyasini koramiz. Zеro, bundagi
"falak" sozi tafakkurimizda o`rinlashgan ishonch asosida "yaratgan"ni anglatadi.
Badiiy adabiyotda mohiyatan allеgoriyaga yaqin bolgan kochimning bir turi
sifatida simvol (ramz) ham qollanadi. Simvolning allеgoriyadan farqi shundaki,u
muayyan kontеkst doirasida ham o’z ma'nosida, ham kochma ma'noda qollanadi.
Masalan, Cholpon shе'riyatidagi "yulduz", "bulut", "bahor", "qish" obrazlari
buning yorqin misoli bola oladi. Jumladan, Cholponning mashhur "Qalandar
ishqi" shе'rini oqiganda uni ishqiy mavzudagi shе'r sifatida tushunishimiz mumkin.
Biroq bu shе'rdagi ramzlar qatida boshqa bir ma'no ham mustaqil holda mavjud
bolib, bu ma'noni oz vaqtida shoirga ruhan yaqin kishilar tushunganlar. Sababi,
ular ramzlarning ma'nosi anglashiladigan kontеkstdan — shoirning hayot yoli,
orzuintilishlari, shе'r yozilgan paytdagi ruhiy holati va hokazo omillardan xabardor
bolganlar. Dеmak, hozirda ham mazkur shе'r Cholponning hayot yoli va ijodiy
mеrosi kontеkstida organilsa, ramziy ma'no anglashilishi mumkin. Ramzning
tabiati haqidagi fikrlarni R.Parfi shе'ridan olingan tubandagi parcha misolida ham
korishimiz mumkin:Yana kеldim mahzun goshaga,
Bunda bir nay yotibdi sinib. Qoy siginma ortiq oshanga,Qoy siginma unga
sеvgilim...Parchadagi "singan nay"ramzdir. Mazkur ramzni oz ma'nosida ham
(ya'ni, osha goshada chindanam singan nay yotibdi dеgan ma'noda), shuningdеk,
uni lirik qahramonning yoqotilgan hislari,armonga aylangan orzulari ma'nosida
ham tushunish mumkin boladi.Ikkinchi holatda biz "singan nay"ni ramz sifatida
qabul qilgan bolamiz.Masalaning yana bir muhim tomoni shuki, "singan nay" bilan
"yoqotilgan hislar, armonga aylangan orzular" orasida hеch qanday,ya'ni
mеtaforadagi kabi oxshashlik yoki mеtonimiyadagi kabi aloqadorlik asosidagi
44

munosabat mavjud emas. Ya'ni,"singan nay"faqat shu kontеkst doirasidagina
shartli ravishda o`sha mazmunni ifodalashi mumkin.
31. . Syujet unsurlari: ekspozisiya, tugun, voqealar rivoji, yechim. Ularning
xususiyatlari, syujetning qo’shimcha unsurlari.
Syujet – fransuzcha predmet, narsa ayrim o‘rinlarda hodisa ma’nolarini bildiradi.
Istilohiy ma’noda syujet badiiy asarning ketma-ketligi, fikr va tuyg‘ularning
uyg‘un ravishda tartibli ifodalanishi nazarda tutiladi. Epik va drammaturgik
asarlarda syujet voqea va hodisalar silsilasi tarzida keltirilsa, lirik asarda syujet his-
tuyg‘ular va kechinmalar ifodasini anglatadi. Syujet adabiy jarayonda XVII asrdan
fransuzlarda qo‘llanilgan. Ungacha fabula (XV) mif=mith (Arastu) nomlari ostida
syujet tushunchasi qo‘llanilgan. Sharqda bayon, rivoya, roviylik nomlari ostida
syujet tushunchsini qo‘llashgan. Fitrat syujetni tartib deb ataydi. Syujet deganda,
uning bir qator turlari mavjudligi ham e’tiborga olinadi. Syujetlar:Xronikal
(davriy) – tarixiy avtobiografik asarlarda uchraydi. Davr ketma-ketligi to‘liq
saqlanmaydi. A B qirol o‘ldi va qirolicha ham o‘ldi.Konsentrik (qorishiq) – A B
qirol o‘ldi va iztirobdan qirolicha ham o‘ldi.Assotsiativ – xotiraga biror voqeaning
ta’sir qilishi. N. Eshonqul asarlari, Go‘ro‘g‘li asarlari shu turga kiradi.Retrospektiv
– voqeaning eng qizg‘in joyidan boshlab ortga qaytiladi.Syujetning bu turlari
ko‘proq epik dramaturgik asarlarda kuzatiladi. Lirik asarlar esa assosiativ syujetlar
asosiga quriladi.Syujet elementlari va unsurlari deganda, ekspozitsiya, tugun,
voqealar rivoji, kulminatsiya, yechim kuzatiladi. Ulardan tashqari ayrim mumtoz
asarlarda prolog va epilog bo‘lishi mumkin.Ekspozitsiya syujetning boshlang‘ich
nuqtasi, asar mavzusiga aloqador emas. Tugun va yechim orasida voqealar rivoji
boladi. Kulminatsiya voqealar bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi. R. Hamzatov
“Dog‘istonim” asarida kulminatsiyani “Men samalyotdaman uning eng yuqori
cho‘qqiga chiqishi emas, uning to‘xtab turgan holatdan uchish holatiga
o‘tishidir”,– degandilar.Badiiy asarda syujetning o‘rni muqim bo‘lib, u asardagi
qahramonlarning fikrlar, tuyg‘ular rivojini, qarama-qarshiligini birligini ifoda
qilishi mumkin. Badiiy asarda syujetning o‘rni muallif tomonidan oldindan qat’iy
ravishda belgilangan bo‘ladi. Har qanday badiiy asar uning janri yo‘nalishidan
45

qat’iy nazar, albatta, syujet ishtirok etgan bo‘ladi.Motiv va syujet. Badiiy asar
motivlari oldindan belgilangan turg‘un holda bo‘lib, bir xil sharoitda yashaganlari
uchun mavjud bo‘lishi mumkin. Syujet motivdan farqli muallif tomonidan olib
kirilgan, qo‘shilgan, maqsadga qaratilgan voqea-hodisalarni aks ettiradi. Tahlil
jarayonida motivlar emas, balki syujetlar tahlilga tortiladi.
32. Adabiy oqim va yo’nalishlar, ularning tasnifi, g’oyaviy maqsadi
Adabiy oqim yo‘nalishga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib, ma’lum bir adabiy
yo‘nalishning ko‘rinishlari, tabiatan bir-biriga yaqin bo‘lgan asarlarning umumiy
xususiyatlari tarzida yuzaga chiqqan. Masalan, modernizm adabiy yo‘nalish bo‘lsa,
uning tarkibida simvolizm, egzistensioligizm, postmodernizm, poststrukturalizm,
dekonstruktizm kabi adabiy oqimlarni uchratish mumkin. Ijodkorlar va ularning
asarlarini adabiy yo‘nalish va oqimlarga taqsimlash har doim ham yaxshi natijaga
olib kelmaydi. Lekin ilmda har bir hodisaning o‘z xususiyatlari orqali tanitish
tamoyili majud bo‘lgani uchun mavjud yoki muayyan har bir adabiy hodisani
izohlash ma’nosida adabiy oqim va yo‘nalishar xilma-xilligiga o‘rin
berilgan.O‘zbek adabiyotshunosligida adabiy yo‘nalish va oqimlarga nisbatan
qo‘llanilgan istilohlarni sharhlash birinchilardan bo‘lib amalga oshirilgan. Biroq,
har bir oqimning lug‘aviy ma’nolaridan kelib chiqqan holda unga mumtoz
adabiyotdan misollar keltirish o‘zini oqlamagan.Zamonaviy adabiyoshunoslikda
mavjud bo‘lgan yo‘nalish va oqimlarni birini yuqori qo‘yib ikkinchisini
tubanlashtirish tamoyiliga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Har bir ijodkor va badiiy asar
yashashga haqli bo‘lgani kabi har bir yo‘nalish va adabiy oqim ham o‘z tamoyillari
doirasida hayot kechirishi mumkin.Badiiy adabiyot sanatning boshqa turlari
rivojiga kuchli tasir korsatganidek boshqa sanat turlari ham badiiy adabiyot
taraqqiyltiga kuchli tasir korsatadi. Yani adabiyot bowqa sanat turlari bn aloqada
yashaydi va rivojlanadi. Masalan ozbek milliy teatrining rivojlaniwi ozbek badiiy
prozasining tasvir va ifoda imkoniyatlarini kengaytirgani nasriy asarlar
strukturasini o'zgartirgani shubhaszdir. Agar mumtoz nazrchilik va xalq
qissalaridan rivojiga salmoqli o'rin tutgan bo'lsa zamonaviy nasriy asarlarda "
sahnaviylik" ning kuchaygani, dialoglarning tobora keng o'rin olib borishi hamda
46

tasvirda " obyektivlik " ka intilishning ortgani kuzatiladi, bu teat sanatning rivoji
bn bog'liqdir
33. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari. Adabiyot tarixi va uning xususiyatlari
An’anaviy adabiyotshunoslik o‘zaro mustahkam aloqada bo‘lgan adabiyot tarixi,
nazariyasi va adabiy tanqid asosida tarkiblanadi. Shuningdek, ularga munosabatda
mustaqil tarzda shakllangan adabiyotshunoslik metodologiyasi ham mavjud.
Shuning uchun ham bu fanlar adabiyotshunoslikning “asosiy sohalari” deb
yuritiladi. Bu bevosita konkret adabiy-tarixiy faktlar va ular o‘zaro
aloqadorligining keng jabhalari bo‘lib, adabiyot tarixi nomi bilan markazlashadi.
Shu bilan birga, adabiyot nazariyasi yoki nazariy adabiyotshunoslik ham mavjud
bo‘lib, u adabiy hayotning umumiy qonuniyatlari va birinchi navbatda, adiblar
ijodini o‘rganishga kirishadi.Adabiyot tarixi – insoniyat tarixining bir qismi,
madaniy tarix tarkibida qaraladi. Insoniyat tarixi esa bir necha turlarga: fuqarolik
tarixi, davlatchilik tarixi, madaniy tarix va boshqalarga ajraladi. So‘nggisi, ya’ni
madaniyat tarixi san’at tarixi, shaharlar tarixi va boshqa qismlarga bo‘linadi.
Madaniyat tarixining eng unumli sohalaridan biri san’at tarixidir. Bu tarix, o‘z
navbatida, san’atning turlaridan kelib chiqib: musiqa tarixi, rassomchilik tarixi,
haykaltaroshlik tarixi, raqs tarixi v.b. qatorida adabiyot tarixiga alohida e’tibor
beriladi. Demak, u xalq madaniy tarixining harakatdagi muayyan bir qismi sifatida
anglashiladi. Adabiyot tarixi ilk badiiyat namunalari (dastlab og‘zaki shaklda yoki
mifik tafakkur asosida)dan tortib hozirga qadar o‘tgan adabiy-badiiy asarlarga,
ya’ni o‘tmish adabiyotiga nisbatan qo‘llaniladi. Turli milliy adabiyotlarning
tarixan o‘ziga xosligi, taraqqiyot tamoyillari, adabiy avlodlar o‘zgarishi va boshqa.
adabiy hodisalarni tarixiy jarayonda tadqiq etadi. Konkret adabiy asarlar yakka
shaxslar tomonidan yaratilgan bo‘lsa ham yozuv hali shakllanmagan dastlabki
davrda jamoaviy xarakterga ega bo‘lgan. Ya’ni bir iste’dod tomonidan yaratilgan
bo‘lsa, u og‘izdan-og‘izga o‘tishi bilan boyigan, sayqallangan va anonimlashgan,
natijada jamoaviy xarakter kasb etgan. Shunday ekan, adabiy asarning yaratuvchisi
bir shaxs bo‘lishi mumkin, lekin adabiyot tarixining yaratuvchisi bir kishi
bo‘lolmaydi. Adabiyot xalq tomonidan yaratiladi. Qaysi xalq vakillari iste’dodliroq
47

bo‘lsa, ular o‘z iste’dodiga yarasha kuchliroq (badiiy jihatdan) asarlarni ertaroq
yaratganlar. Adabiyot tarixidagi asarlar, mualliflar ijodiga baho berganda ularning
o‘zlarigacha o‘tgan adabiyotga qanday yangilik qo‘shganlari yoki mavjud adabiy
hodisalarning qay jihatini yangilaganiga qarab baho beriladi.Adabiyot tarixi
jamiyat tarixi tarkibida tushunilar ekan, u milliy xarakterga ega. Shunga ko‘ra,
o‘zbek adabiyoti tarixi, rus adabiyoti tarixi… kabi millat madaniy tarixi bilan
bog‘liq taraqqiy etadi. Adabiyot tarixini o‘rganishda tarixiylik tamoyiliga
asoslaniladi, ya’ni adabiy manbalar, siymolar va hodisalar xronologik tartibda
o‘rganiladi. Adabiyot tarixini davrlashtirish, adabiy muhit, adabiyot rivojiga ta’sir
ko‘rsatgan mintaqaviy manbalar ham shu soha doirasida tahlil qilinadi. Milliy
adabiyot tarixini yaratish XX asr boshiga to‘g‘ri keldi. Biroq bunga qadar
yaratilgan mumtoz adabiyotshunoslikdagi tazkira, risolalar hamda badiiy va tarixiy
asarlar tarkibidagi lavhalar Adabiyot tarixining yaratilishiga asos bo‘lib xizmat
qildi. O‘zbek adabiyoti tarixining yaratilishida prof. Fitratning “Eng eski turk
adabiyoti namunalari” (1927), “O‘zbek adabiyoti namunalari. 1-jild” (1928) bu
yo‘nalishdagi ilk qo‘llanmalar sanaladi. Shuningdek, A.Sa’diy, O.SHarafiddinov,
P.SHamsiev, V.Zohidov, A.Qayumov, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov,
R.Orzibekov va boshqalarning adabiyot tarixiga oid ishlari ahamiyatlidir. Uzoq
yillar oliy o‘quv yurtlarida N.Mallaev, V.Abdullaev, G‘.Karimov tomonidan
yaratilgan “O‘zbek adabiyoti tarixi” asosiy darslik sifatida qo‘llanildi
34. . Aruz, barmoq, erkin (sarbast, verlibr) vaznlar, ularning xususiyatlari.
Ma'lumki, ilmiy tеrmin (istiloh) muayyan fan tarmog`i doirasida faqat bitta
tushunchani anglatishi lozim. Shunga qaramay, amaliyotda bu qoidadan
chеkinilgan hollarga bot-bot duch kеlamiz: ba'zan tushunmaganlikdan, ba'zan
so`zning an'anaviy ishlatilishiga ergashib istilohiy chalkashliklarga yo`l qo`yamiz.
Masalan, biz aniq bir g`azal haqida "aruz vaznida yozilgan" dеyishimiz ham,
adabiyot tarixi haqida gapiraturib "aruz vazni musulmon sharq shе'riyatida
yеtakchi mavqеni egallagan" qabilida fikrlashimiz ham mumkin. Holbuki,konkrеt
g`azal "aruz vazni"da emas, aruzning "falon vaznida" (ramali musammani maqsur,
hazaji musammani mahzuf va hokazo) yozilgan bo`ladi, ya'ni, vazn konkrеt shе'rda
48

namoyon bo`ladigan hodisa, u konkrеt shе'rning o`lchovini bildiradi. Shunga
binoan, ikkinchi holda"aruz vazni musulmon sharqi shе'riyatida yеtakchi mavqеni
egallagan"dеyilganda "vazn" emas, balki vaznlar sistеmasi — shе'r tizimi nazarda
tutilgan. Ko`rinadiki, biz "vazn" tеrminini ham konkrеt shе'rning o`lchovi (mеtr)
ma'nosida, ham "shе'r sistеmasi" ma'nosida ishlatyapmiz va shu bois ham
tеrminologik chalkashlik yuzaga kеlmoqda. Mutaxassis sifatida bu xil
chalkashlikdan qochishimiz lozim bo`ladi. Shu bois ham biz "shе'r tizimi dеganda
muayyan o`lchov tamoyillarga asoslangan vaznlar majmuini tushunamiz. Masalan,
"aruz tizimi" dеyilganda misralarda cho`ziq va qisqa hijolarning ma'lum tartibda
takrorlanib kеlishiga asoslangan "shе'riy sistеma"tushuniladiki, bu tizim yuzlab
konkrеt vaznlarni o`z ichiga oladi. Ma'lum bo`ldiki, "shе'r tizimi" shе'r
tuzilishining asosini, asosiy qonuniyatlarini bеlgilab bеradi. Har bir xalq
shе'riyatidagi "shе'riy tizim" o`sha xalq tilining o`ziga xos xususiyatlaridan kеlib
chiqadi.Mavjud shе'r tizimlarining hammasida asosiy o`lchov birligi sifatida
bo`g`in olingan. Bo`g`in esa, ma'lumki, turli tillarda turlicha sifatiy va miqdoriy
ko`rsatkichlarga ega. Shunga ko`ra, jahon xalqlari shе'riyatida mavjud shе'riy
sistеmalar bo`g`inning miqdori (sillabik shе'r tizimi), urg`uli yoki urg`usizligi
(tonik), cho`ziq yoki qisqaligi(mеtrik), baland yoki past talaffuz qilinishi (mеlodik)
kabi jihatlarni o`lchov asosi qilib oladi. Hozirgi o`zbеk shе'riyatining yеtakchi shе'r
tizimi — barmoq,yuqorida aytilganidеk, misralardagi bo`g`inlar sonining
tеngligiga asoslanadi. A.Fitrat barmoq vaznini milliy vazn dеb atarkan, shunday
yozadi: "Milliy vaznimizda asos so`z bo`g`imlarining sanog`idir. Bir baytning
birinchi misra'i nеcha bo`g`im esa, ikkinchi misra'i ham shuncha bo`g`im bo`ladir.
Bo`g`imlarning harf, cho`zg`i sonlariga esa ahamiyat bеrilmaydir",- dеb yozadi.
Fitratning barmoqni "milliy vazn"dеb atashiga asos shuki, barmoq tizimi o`zbеk
tili tabiatiga, uning tovush xususiyatlariga muvofiq kеladi. Shu bois ham o`zbеk
xalq og`zaki ijodi namunalari asosan barmoqda yaratilgan. Barmoq shе'r tizimida
mutaxassislar 4 boginlidan tortib 16
boginligacha bolgan vaznlar tarqalganini ta'kidlaydilar. Vazn har bir konkrеt
shе'rda yuzaga chiqadigan hodisa sanalib, uni mеtr(olchov) dеb ham nomlanadi.
49

Barmoqdagi olchov bеlgilanganda avvalo boginlar soni, kеyin turoqlanish tartibi
ko`rsatiladi. Masalan: Yuzlaringni / mayliga yashir, 9 (4 + 5) Kеrak emas / nozlar,
imolar. 9 (4 + 5) Ozbеk adabiyotshunosligida barmoq tizimidagi vaznlarning sodda
va qoshma turlari ajratiladi. Sodda vazndagi shе'rlarga yuqoridagilar misol bolib,
ularning misralaridagi boginlar soni ozaro tеng boladi. Qoshma vazndagi shе'rda
esa misralardagi boginlar soni bir xil emas: Qoqiladi / xorgin otlar 8 (4 + 4)
gijirlaydi / arava. 7 (4 + 3) Gildiraklar / izi yolda 8 (4 + 4) tozgiyotgan / kalava 7 (4
+ 3) Ushbu shе'r vaznining qoshma vazn dеyilishiga sabab shuki, agar
uning ikkita misrasini birlashtirsak, goyo misralardagi boginlar sonining tеngligi
tiklanadi: Qoqiladi / xorgin otlar, / gijirlaydi / arava. 15(4+4+4+3) Hozirgi ozbеk
shе'riyatida ancha kеng qollanilayotgan shе'r shakllaridan biri sarbast(erkin
shе'r)dir. Erkin shе'r ozbеk adabiyotida XX asrdan boshlab ommalasha boshlagan.
Erkin shе'r ozbеk shе'riyatida barmoq asosida yuzaga kеlgan bolsa-da, uni oziga
xos bir hodisa, alohida shе'r tizimi sifatida shakllanish bosqichidagi hodisa sanash
mumkin. Erkin shе'rda misralardagi boginlar soni ham, ularning choziq-qisqaligi
ham, turoqlanish yoxud qofiyalanish tartibi ham erkindir. Sarbastda ohangdorlik
koproq intonatsiya hisobiga yuzaga chiqadi: Avval yashashni organ, Kеyin olishni.
Kеyin Sochilgan suyaklaringni yigib, Yana jon ato qil ozingga-ozing. Songra
olimning koziga tik qara. Joningni olsa olibdi-da!(U.Azim) Sarbastda yozilgan
shе'rning an'anaviy barmoq yoki aruzdagi shе'rdan farqli jihatlaridan biri shundaki,
bundagi ohangdorlik avval boshdan ma'lum maromga solinmaydi, muayyan
maromga mos kеchinmalar ifodalanmaydi. Aksincha, bunda fikr-tuyg`uga mos
ohang sozning ma'nosi asosida yuzaga kеladi, ya'ni bu orinda ma'no asosida
oqiymiz va sozlarni shunga mos ohanglarga o`raymiz.
35. . Kompozisiya haqida ta’limot. Kompozisiyani hosil qiluvchi jihatlar,
kompozitsion vositalar. Kompozitsiya (lot. kompozitsion – tuzish, biriktirish) –
tuzilish, qurilish, birikish tushunchalarini beradi. Badiiy asarda muallif nazarda
tutgan ijodiy niyatni amalga oshirish uchun asarning qurilishini muayyan bir
qonuniyat asosiga qurish. Uning qismlarini o‘zaro birlashtiruvchi qonuniyat.
50

Kompozitsiya badiiy asar qismlarini yaxlit badiiy niyat (muayyan konsepsiyani
shakllantirish va ifodalash, ko‘zlangan g‘oyaviy-estetik ta’sir) ijrosi uchun eng
optimal holda joylashtirish, badiiy sistema (asar)dagi unsurlarni o‘zaro aloqa va
munosabatlari ravshan anglashiladigan tarzda butunlikka biriktirish. Ya’ni
kompozitsiya badiiy shaklning unsuri emas, u, avvalo, shakl komponentlarini
badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirishga
qaratilgan amal, shuni amalga oshirish prinsiplaridir. Ayni amal tufayli asar
unsurlari shunday uyushtiriladiki, natijada unda bironta ham ortiqcha unsur
bo‘lmaydi, har bir unsur butun tarkibida o‘z funksiyasiga ega bo‘ladi va muayyan
g‘oyaviy-badiiy yuk tashiydi. Kompozitsiya tushunchasi badiiy asarning barcha
sathlariga birdek taalluqli, uning qaysi sathi haqida gap ketmasin, qurilishining
ayni shu aspekti diqqat markazida turadi: matn qurilishi (bob, sarlavha, asosiy va
yondosh matn), badiiy nutq shakllari (hikoyalash, tavsif, dialog), rivoya sub’ektlari
(muallif, personaj, o‘zga shaxs), nuqtai nazar (roviy yoki personaj nigohi orqali
ko‘rish)larning maqsadli almashinib turishi, personajlar sistemasi (bosh, ikkinchi
darajali va yordamchi personajlar tarzida darajalanishi, ularning shunga mos o‘zaro
munosabatdorlikda joylashtirilishi), syujet qurilishi (voqealarning zamon yoki
sabab-natija munosabati asosidagi aloqadorligi, yuz berish va hikoya qilinish vaqti,
turli makon va zamonda kechayotgan voqealarning o‘zaro bog‘liqligi, makoniy va
zamoniy o‘zgarishlarning asoslanishi v.b. – bularning bari K. b-n bog‘liq
tushunchalarning bir qisminigina tashqil qiladi. K. badiiy asarning chinakam
sistema, ya’ni qismlardan tarkib topgan, lekin barcha qismlari o‘zaro mustahkam
aloqadagi butunlikka aylanishini ta’minlaydi. Buning uchun esa qismlarning har
biri o‘z o‘rni va o‘z me’yorida, butun b-n mustahkam aloqada bo‘ladigan va bu
aloqalar anglanadigan tarzda joylashtirilishi muhim. YA’ni ijodiy niyatdayok
o‘qish jarayoni nazarda tutiladiki, ayni shu narsa ijod jarayoniga ham ta’sir qiladi,
yaratilajak asar kompozitsiyasining qanday bo‘lishini belgilaydi. O‘quvchi
kompozitsiya jihatidan yaxshi tashqillangan asardan to so‘nggi nuqtaga kadar
yangi-yangi mazmun qirralarini kashf etib boradi, o‘qish davomida turfa hissiy
holatlarni qalbdan kechiradi, akliy yoxud ruhiy toliqish, zerikish hislaridan forig‘
51

bo‘ladi. Demak, badiiy asar kompozitsiyasi nafaqat asarning barcha
komponentlarini uyushtirib, uning shakliy va mazmuniy butunligini
ta’minlaydigan, balki uning o‘qilishi, uqilishi va kitobxonga g‘oyaviy-estetik
ta’sirini boshqaradigan, xullas, asarni chinakam san’at hodisasiga aylantiradigan
eng muhim unsur ekan. SHuning uchun ham kompozitsiyaga badiiy shaklning
gultoji sifatida qaraladi, muayyan asar badiiyati haqida gap ketganda, uning
kompozitsion xususiyatlariga, badiiy maxorat haqida so‘z borganda, shu boradagi
maxoratga ayricha e’tibor beriladi. Zero, badiiy asarda hayot muayyan badiiy
shaklga solingan holda aks ettiriladi, unda yangi reallik – badiiy voqelik yaratiladi.
YA’ni san’atkor bir butunlikdan ikkinchi bir butunlikni – voqelikning badiiy
modelini yaratishi, hayot materiali (dispozitsiya)ni badiiy asar (kompozitsiya)ga
aylantirishi zarur bo‘ladi. SHu bois ham dispozitsiyani kompozitsiyaga aylantira
olish iktidori ijodkor shaxsning tug‘ma imkoniyatlari sirasida eng muhimi sanalib,
iste’dod kuchi shu iktidorning kay darajada ekanligi bilan belgilanadi.
36. Badiiy asar tilining tashkillanishi. Poetik sintaksis.
Badiiy nutq, adabiy til,meta til,qahramon va muallif nutqi,poetik leksika,ko’chim
turlari,fonika,fonologiya,intonatsiya,poetik-sintaksis.Har qanday badiiy asarning
tili mutola jarayonida reallashgani uchun XXasrning 70-yillaridan boshlab “poetik
til”o’rniga badiiy nutq tushunchasi qo’llaniladi. Badiiy asar tili haqida gap
borganda uning yana bir jihati —diffеrеnsatsiyalanganligiga (ya'ni, farqlangan)
alohida to`xtalish zarur.Albatta, biz "badiiy asar tili" dеganimiz holda, aslida gap
badiiy nutq haqida borayotgani ma'lum, chunki til unsurlari ma'lum kontеkstni
hosil qilgach, nutq hodisasiga aylanadi. Badiiy nutqning farqlanganligi shuki, unda
muallif nutqi va qahramonlar nutqi ajratiladi. Ta'kidlash kеrakki, mazkur
farqlanish asosan epik va liro-epik xaraktеrdagi asarlarga xosdir. Bu xil asarlarda
voqеa, voqеa kеchayotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga bеrilayotgan
ta'rif, muallifning fikrmulohazalari kabilar bеvosita muallif tilidan bеriladi. Muallif
obrazi asarda tasvirlangan badiiy voqеlikni yaxlitlashtiruvchi subyеktiv asos
bo`lganidеk, avtor nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashtiruvchi unsurdir.
Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqеalar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga —
52

badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til normalariga
yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to`la muvofiq bo`lishini talab
qilishlik xato bo`lur edi. Zеro, yozuvchi milliy til imkoniyatlarini
kеngaytirishga,o`zining his-kеchinmalarini, o`y-hislarini imkon qadar yorqin
ifodalashga intilarkan adabiy til normalaridan chеkinishi mumkin. Va ayni shu
chеkinishlar vaqti kеlib adabiy til normasiga aylanishi mumkinligi ham ehtimoldan
yiroq emas.Pеrsonajlar nutqini individuallashtirish zarurati badiiy asar tilidagi
diffеrеnsatsiyalanganlikni yanada orttiradi. Chunki asardagi har bir pеrsonajning
nutqi uning xaraktеr xususiyatlariga,dunyoqarashi, muhiti, ma'naviy qiyofasi,
madaniy-ma'rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo`lishi lozim. Sababki, epik va
dramatik asarlarda qahramon xaraktеrini yaratishning asosiy vositalaridan biri
pеrsonaj nutqi sanaladi.Badiiy nutq ritmik tashkillanishi jihatidan ikki
shaklda:sochma(nasr) va tizma(nazm) shakllarda mavjuddir. Nasriy nutq tuzilishi
jihatidan kundalik muloqot tiliga o`xshash bo`lsa, shе'riy nutq muayyan bir
o`lchovga solingan, hissiy to`yintirilgan nutq sanaladi.Nasriy nutq epik va
dramatik asarlarning asosiy nutq shakli hisoblanadi. Shu bilan birga, shе'riy yo`lda
ham epik va dramatik asarlar yaratilishi mumkinligini unutmaslik kеrak. Shе'riy
nutq esa lirik asarlarning asosiy nutq shaklidir. Badiiy nutq shakllari haqida
gapirganda, uning yana monologik va dialogik shakllari ham farqlanadi.
Monologik nutq shakli bir odam tilidan aytilayotgan nutqni bildirsa, dialogik nutq
shakli suhbat-muloqot chog`idagi bir nеcha kishining nutqini anglatadi. Lirik
asarlarda monologik nutq, dramatik asarlarda dialogik nutq еtakchilik qilsa, epik
asarlarda ularning har ikkisi ham kеng o`rin tutadi. Bunda muallif nutqi asosan
monologik shaklda bo`lsa, pеrsonajlar nutqi asosan dialogik shakldadir.
37. Aruz vazni talablari
Jahon she’riyatida asosan to’rtta she’r sistemasi (tizimi) mavjud: sillabik, metrik,
sillabo - tonik, tonik.Sillabik she’r sistemasi bo’g’inlar miqdoriga asoslanadi. Unga
o’zbek, turk, ozarbayjon, uyg’ur, polyak, farang, ispan, rumin xalqlari
poeziyasidagi she’r tizimi kiradi.Metrik she’r sistemasi bo’g’inlarning uzun
qisqaligiga, unlilar holatiga asoslanadi. Grek, lotin, arab she’riyatiga shunday
53

xususiyat xos.Tonik she’r sistemasida urg’uli hijolar o’rtasidagi urg’usiz bo’g’in
nisbati erkin bo’ladi Ritm hosil bo’lishi prinsipiga qarab sillabik-tonik, dolnik
aksentli she’rlarga bo’linadi. Rus, ingliz, olmon she’riyatidagi mustaqil
tizimdir.Sillabo-tonik she’r sistemasi bug’inlarning urg’uli, urg’usizligiga, ularning
miqdoriga va tartibiga, izchil takrorlanishiga asoslanadi. Rus she’riyatining asosiy
tizimi sanaladi.har bir she’riy sistema xalq tilining ichki imkoniyatlari, qudrati
bilan yaratiladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, o’zbek tilining ifoda va ohang
imkoniyatlari, grammatik-stilistik qurilishi – barmoqni milliy she’riy sistema
sifatida bunyodga keltiradi. “Parmoq vazni” butun turklar uchun-da, biz o’zbeklar
uchun-da milliy vazndir, musulmonlardan burun butun turk shoirlar shul “parmoq
vazni bilan tizimlar,she’rlar yozar edilar”, - deb ta’kidlaydi A. Fitrat.O’zbek
she’riyatida ikkinchi – aruz sistemasi ham bor. A. Fitrat yozganidek, aruz –
arablarnikidir. Ulardan forslarga o’tgan va arab aruzi tuzatilib, kamchiliklari
to’ldirilib, arab-fors aruzi holiga keltirilgan. Arab-fors aruzi O’rta Osiyo xalqlari
poeziyasiga ham kirgan. “Qutadg’u bilig” (XI asr) o’zbek she’riyatidagi aruzda
yozilgan dastlabki asar sanaladi.I. Sulton aruz va barmoq sistemalari orasida
ma’lum birlik mavjud ekanligi (Ritmning faqat bo’g’inlar miqdorining soni
bilangina emas, balki har misraga kirgan bo’g’inlarning “sifati”-uzun va qisqaligi
bilan tayin etilishi hodisasi)ni ta’kidlaydi va bu fikrni “o’zbek xalqining
poeziyasida ikki ritmik sistemani yaratish fakti” bilan izohlaydi. Aruz she’r
sistemasi. Bu sistema arab olimi Xalil Ibn Ahmad (melodiy 790-791 yilda
tug’ilgan) tomonidan yaratilgan. Aruz, ayniqsa, o’zbek mumtoz adabiyotida (o’n-
o’n ikki asr) yetakchilik qildi. “Ilmi aruz” Alisher Navoiy (“Mezonul avzon”)
Mirzo Bobur (“Muxtasar”) tomonidan ham o’rganildi; turkiy she’riyatdagi
aruzning nazariy asoslarini, qonun va qoidalarini ishlab chiqdilar.hozirgi zamon
o’zbek “aruziylari ” – A. Fitrat ham, I. Sulton ham, U. To’ychiyev ham, A.
hojiahmedov ham, A. Abdurahmonov ham aruzni o’rganishga, o’rgatishga katta
kuch sarf etdilar. Taqte’ (arabcha so’z bo’lib, bo’laklarga, parchalarga bo’lish
ma’nosini beradi) – she’rning vaznini aniqlash uchun misralarni ritmik bo’lak
(rukn)ga ajratishdir. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”da ta’kidlashlaricha,
54

taqte’ qilinadigan misra to’g’ri o’qilishi (talaffuz qilinishi) – musiqiyligi aniq
sezilishi asosiy shartdir. Shu asosga tayangan holda misradagi so’zlar ruknlarga
moslab bo’laklarga bo’linadi. Jumladan, shu qoidaga asoslangan holda Alisher
Navoiy “Ketti ulkim, sendin orom istagaymen ey ko’ngul”misrasini quyidagicha
taqte’ qiladilar:
Ketti ulkim: foilotun ( - V - - )
Sendi – norom: foilotun ( - V - - )
Istagaymen: foilotun ( - V - - )
Ey ko’-ngul: foilun ( - V - )
Juda ko’plab vaznlarga misollar keltirib, mutoqorib bahrining musaddas shakliga
ham to’xtaladilar:
Yana hajr aro zor bo’ldum,
Firoqingda afgor bo’ldum.
Faulun faulun faulunV - - / V - - / V - -Xullas, ilmu aruzni alohida fan sifatida
o’rganish davrning taqozasidir. Chunki, aruz mumtoz she’riyatimizning asosidirki,
uni yetarli tushunmasdan mumtoz adabiyotimizning salohiyatini, mumtoz
shoirlarimiz badiiy mahoratlarini to’liq tasavvur etish mumkin emas. Yana Erkin
Vohidov, Jamol Kamol kabi zamondosh shoirlar aruzning go’zalligini namoyon
qilmoqdalarki, ularni borlig’icha anglamoq uchun ham aruzni o’rganish zarur.
48 . Adabiy tur va janrlar tasnifoti
Adabiy tur – badiiy asarning tiplari, o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan, poetik
nutqning alohida shakllanishi, muallif g‘oyalarining betakror mushakkal ifodasi.
Adabiy tur deyilganda hayotni idrok va ifoda etishda bir-biridan keskin farq
qiladigan muallif pozitsiyalari tushuniladi. Adabiy tur tushunchasi ayrim nazariy
manbalarda “jins” (rus t.dagi “rod”ni kalkalash orqali) istilohi b-n yuritiladi. Ayrim
xorijiy manbalarda esa adabiy tur va janr munosabat-larida ularni har xil tushunish
mavjud. Mas., fransuz adabiyotshunosligida “janr” istilohi A.t.ni anglatadi.
V.Belinskiyning “Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi” maqolasini tarjima qilish
jarayonida A.t.ga nisbatan “xil”, janrga nisbatan “tur” so‘zlari qo‘llanilgan.
Bunday terminologik chalkashliklardan chiqish maqsadida A.t. “janrlar guruhi”dan
55

iborat ekanini, u uslub bilan ham, metod bilan ham jiddiy aloqadorlikda taraqqiy
etayotgan kategoriya ekanini ta’kidlash lozim.Badiiy adaboyotni turlarga ajratish,
ya’ni asar tiplarini belgilash Aflotun davridan boshlangani an’anaviy tarzda epos,
lirika va dramadan iborat ekani e’tirof etiladi. Aflotun “Davlat” asarida bu adabiy
tur farqini shunday tushuntirgan: birinchidan, (muallif) o‘z nomidan to‘g‘ridan
to‘g‘ri gapirishi, xuddi difiramblardagi kabi; ikkinchidan, o‘z asarini
qahramonlarining “nutq almashinish” ko‘rinishiga qurishi va bunda shoir so‘zlari
aralash-masligi;uchinchidan, o‘z so‘zlarini asarda ishtirok etuvchi begonalar
so‘zlari orqali aytishi mumkin”. Suqrot asarlariga munosabatda aytilgan bu talqin
keyinchalik asrlar davomida ad-tni turlarga ajratishda mezon vazifasini bajargan.
Har bir adabiy tur o‘z yo‘nalishida maxsus janrlarga ega.Adabiy tur g‘arb
adabiyoti uchun asos qilib olingan bo‘lsada, islom sharqi mamlakatlarida nimani
tasvirlash emas, balki qanday tasvirlash asos sifatida qabul qilinib, nasr va nazm
shakllari tasnif asosiga qo‘yilgan. Fitrat “Adabiyot qoidalari” kitobida nasr va
nazmning lug‘aviy ma’nolaridan kelib chiqib, nasrni “sochim” va nazmni “tizim”
shakllarida tarzida ishlatgan. Sharq mumtoz adabiyotida nasr va nazm shakllari
o‘zaro farqlanar ekan, ularning ifoda yo‘sinidan kelib chiqib she’riy va nasriy
janrlar farqlangan.Epik janrlar. G‘arb klassik adabiyotida quyidagi epik janrlar
farqlangan: epopeya, roman, qissa, hikoya, novella. Epopeyada kopgina voqealar,
rivoyatlar tushuniladi. Unda qahramon xalq bo‘ladi. Hozir u ikki ma’noda
qollaniladi: 1. Xalq eposi (dostonlari); 2. Yirik hajmli bir necha kitobdan iborat
kitob.Roman XVII asrdan boshlab roman tilllari (italiyan, ispan, portugal, fransu)
da yozilgan epik asarlar shu nom bilan yuritilgan. Syujet nuqtayi nazardan ko‘p
tarmoqli romaniy tafakkur ostiga quriladi. Asosiy qahramonlari bir yoki bir nechta
shaxs bo‘lishi mumkin; polifonik ko‘p ohangli harkterga ega bo‘lishi mumkin.
Jahon adabiyotida birinchi she’riy roman Dantening “ilohiy komediya”. Nasrda
yozilgan roman Servantesning “Don Kixot” asaridir. Rus adabiyotida birinichi
she’riy roman “Yevgeniy Onegin”, nasriy asar esa Lermontovning “Zamonamiz
qahramoni” asari.Qissa bir yo‘nalishda bayon qilingan voqealar tizimi. Uning
syujeti romandagi kabi ko‘p tarmoqli bo‘lmaydi. U asosan, bir yo‘nalishda
56

rivojlanadi. Bir yoki bir nech kishilar qahramon bo‘lishi mumkin. XIX asrgacha
barcha roman tilida yozilgan asarlar roman deb yuritilgan.Hikoya – bir voqeali
yoki bir mohiyatni ifoda qiladigan bir necha kichik voqelardan tashkil topgan,
hayotning bir parchasi tasvirlanadigan asar. Hikoya qahramoni asosan bir bo‘ladi
Novella – syujetdagi voqealar taranglashgan kutilmagan yechimga ega bo‘lgan
hikoyadir. XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridan mashhur bo‘lgan. Uning
mashhurligida amerikalik Eduvard Fo, O.Henri, rus nasrida Chexov, o‘zbek
hikoyachiligida A.Qodiriy, A.Qahhor, Cho‘lponlarni aytishimiz mumkin.Drama
(yunoncha-harakat) – tasvirlanayotgan voqea yoki kechinmaning harakatlar orqali
ifodasini anglatadi. Dramada harakat birliklari sifatida nutq, imo-ishora va
jismoniy harakatlar nazarda tutiladi. Ifodadagi harakatning mazmuni, yo‘nalishi,
shakllari va birliklaridan kelib chiqib, dramaturgiya bir necha janrlarni o‘z ichiga
oladi. Tragediya (fojea) dramaturgiyaning eng yuksak janri bo‘lib, voqealar oqimi
shiddat bilan rivojlanadi, syujet elementlarida, xususan, ekspozitsiya va tugunda
yechilishi lozim bo‘lgan masalalar kun tartibiga qo‘yiladi yoki prologda bo‘lajak
voqealar rivojiga turtki beradigan alohida bir kichik voqea beriladi. Tragediyada
dastlabki ko‘rinishdayoq bo‘lajak fojeaning olis shabadalari esib turadi, voqea va
harakatlar rivoji muallif ixtiyoridan tashqari fojea sari oqib boradi.
38. .( Roman janri, tasnifi. )Jahon romanchiligi va o’zbek romanlari.Roman XVII
asrdan boshlab roman tilllari (italiyan, ispan, portugal, fransu) da yozilgan epik
asarlar shu nom bilan yuritilgan. Syujet nuqtayi nazardan ko‘p tarmoqli romaniy
tafakkur ostiga quriladi. Asosiy qahramonlari bir yoki bir nechta shaxs bo‘lishi
mumkin; polifonik ko‘p ohangli harkterga ega bo‘lishi mumkin. Jahon adabiyotida
birinchi she’riy roman Dantening “ilohiy komediya”. Nasrda yozilgan roman
Servantesning “Don Kixot” asaridir. Rus adabiyotida birinichi she’riy roman
“Yevgeniy Onegin”, nasriy asar esa Lermontovning “Zamonamiz qahramoni”
asari.Qissa bir yo‘nalishda bayon qilingan voqealar tizimi. Uning syujeti
romandagi kabi ko‘p tarmoqli bo‘lmaydi. U asosan, bir yo‘nalishda rivojlanadi. Bir
yoki bir nech kishilar qahramon bo‘lishi mumkin. XIX asrgacha barcha roman
tilida yozilgan asarlar roman deb yuritilgan Epos tadqiqotchisi E.A.Karimov Gi de
57

$Mopassan («Roman olamning falsafiy konsepsiyasi asosida yuzaga keladi») ta’rifiga asoslanib, «Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi yo'q asar roman boMolmaydi»1, — deydi va davom etib yozadi: «Roman — bu olam va tarixga, jamiyat va bashariyatga,uning muammo va tashvishlariga, urush va sulhlariga, siyosiy va sinfiy jang jadallariga, qo‘zg‘olon va inqiloblariga, ulkan va kichik voqealariga ochiq qaratilgan adabiy-badiiy sistema, yirik badiiy shakl. Faqat roman emas,romanda tasvirlangan bosh qahramon ham, uning qalb va fikri olamga,koinotga qaratilgan»-’Professor S.Mirzayevning«0‘zbekromanchiligi»qo‘llanmasidagi o‘zbek romanlarining xronologik ko‘rsatkichiga tayansak, unda 1989-yilgacha 219 ta o‘zbek romani yaratilganiga shohid bo'lamiz. Agar ularga keyingi o‘n yilliklar ham qo‘shilsa, o'rtacha 300 ga yaqin roman yaratilgan. Demak,1922-yilda A. Qodiriyning «0‘tkan kunlar» romanidan boshlangan bu jarayon izchil davom etmoqda. Lekin yaratilgan hamma romanlar ham roman janrining talablariga javob bera olmaydi, ularning judayam ko‘pchiligida hayotni yuzaki tasvirlash oqibatida asosiy g‘oya chuqur ochilmaydi, jamiyat va inson olami falsafasi talqini talab darajasida ko‘zga tashlanmaydi Ko‘pchilik romanlar nomukammal, voqealar rivoji sust, ular markaziy o‘qqa (g‘oyaga) birlasha olmaydilar, tarqoqliklaricha qolaveradilar. Qahramonlardagi odamiy tuyg‘u, xislatlar tasviri o‘mini siyosiy qarashlar, soxta g‘oyalar, yasama oidi - qochdilar egallaydi.«Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi» «0‘tkan kunlar» (A.Qodiriy),«Sarob» (A. Qahhor), «Qutlug* qon», «Navoiy» (Oybek), «Yulduzli tunlar»(P.Qodirov), «Ulug‘bek xazinasi» (0. Yoqubov), «Girdob» (0 \ Usmonov), «Lolazor» (Murod Muhammad Do'st), «Otamdan qolgan dalalar» (Tog'ay Murod) kabi sanoqli romanlardagina aksini topgan.Darvoqe, «Sharq» nashriyoti «XX asr o‘zbek romani» turkumida shularga o‘xshash 17 ta romanni eng sara va mukammal asar deb topgan va nashr etishga qaror kilgani ham bejiz emas. Ularda olam butun murakkabligi,ziddiyatlari bilan tasvir etilgan, hayot oqimining ichki qonun-qoidalari,insonning mohiyati, qalb tebranishlari kashf qilingan.Asl romanlar 58$