Gap bo'laklari - Лингвистика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	69.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Sevara

Дата регистрации 07 Апрель 2025

2 Продаж

Gap bo'laklari

Купить

Reja:
I. Kirish.
II. Asosiy qism:
1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot.
2. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari
3. Aniqlovchining turlari
4. Gapning ikinchi darajali bo’laklari
5. Aniqlovchining gap strukturasidagi ishtiroki
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adbiyotlar
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikdan so‘ng barcha jabhalarda o‘sish,
taraqqiyot sari dadil qadamlar tashlanmoqda, odamlarning voqelikka bo‘lgan
munosabatlari keskin ijobiy tomonlarga o‘zgarib bormoqda, o‘zligini anglash
hissiyoti kuchaymoqda. Milliy o‘zlikni anglashda milliy qadriyatlarimizning asosi
bo‘lmish ona tiliga bo‘lgan munosabatimiz muhim o‘rin tutadi. Yurtboshimiz
aytganlaridek “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning
vorislari sifatida ona tilimizni asrab avaylashimiz, uni boyitish nufuzini yanada
oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur”
Hozirda o‘zbek tili barcha tashqu va tahrirlardan ozod bo‘lib, erkin taraqqiyot
yo‘liga tushib oldi. Istiqlol yillarida o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi nihoyatda
kengaydi, tilimizni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning
o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy-omabop kitoblar va qo‘llanmalar
jamiyat tafakkurini yuksaltirishga muhim hissa qo‘shmoqda.
Ulkan tilshunos olim filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin
Mahmudov ta’kidlaganidek, “Ma’naviyatning, xususan milliy ma’naviyatning
shakllanishi va kamol topishida ona tili fovqulodda o‘rin tutganligi bois istiqlol
davrida ona tili, ona tili ta’limi, til masalalariga alohida e’tibor qaratildi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari : Mazkur kurs ishining mavzusida
berilgan ma’lumotlarga binoan Gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari haqida
xulosalarga kelish.
 Vazifalar esa: Gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari klassifikatsiyasini
o’rganish
 Ularning sintatik tarkibini tahlil qilish
 Ularning strukturasi haqida asosli ma’lumotlarni to’plash va hozirgi
o’zbek tilshunosligida ahamiyatini aninqlash
Kurs ishining obyekti. Kurs ishida o‘rganiladigan obyekt o‘zbek tilida gap
bo‘laklari va unga olimlar, tilshunoslar tomonidan bildirilgan qarashlardan iborat.
Kurs ishida foydalanilgan metodlar. Kurs ishida foydalaniladigan
metodlar orasida analiz (tahlil) va sintez (umumlashtirish) metodlari hamda
2

kuzatish, taqqoslash, empirik tadqiqotlardan iborat. Gap bo‘laklar haqida
materiallar o‘rganish jarayonida turli xil manbalardan foydalanish rejalashtirilgan:
ilmiy qo‘llanmalar, ilmiy maqolalar, monografiyalar, internet resurslari hamda
darsliklar. Sanab o‘tilganlar yordamida gap bo‘laklariga oid ma’lumotlarni chuqur
tahlil qilish imkoniyatini qo‘lga kiritgan bo‘lamiz.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi 1 bob, kirish, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining har bir qismi o‘zida
mavzuga oid nazariy va amaliy jihatlarni mujassam etadi.
3

1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot
Gapda biror so‘roqqa javob bo‘lgan vao‘zaro tobе boG‘langan so‘z yoki so‘z
birikmasi gap bo‘lagi dеb ataladi. Gap bo‘laklarini bеlgilashda asosiy xususiyat
ular orasidagi sintaktik aloqadir. So‘zlarga so‘roq bеrish, ularning qaysi turkumga
mansubligi, gap ichida joylashish tartibi, qanday qo‘shimchalar olishi tom
ma'noda gap bo‘laklarining turlarini bеlgilashda asos bo‘la olmaydi. Gap
bo‘laklarining turi odatda bir-biriga nisbatan aniqlanadi: ega kеsimga nisbatan,
aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan, hol hollanmishga nisbatan, to‘ldiruvchi
to‘ldirilmishga nisbatan aniqlanadi. Nisbat bеriluvchi bo‘lak bo‘lmas ekan, u yoki
bu gap bo‘lagi haqida gapirish mumkin emas.
Gap bo‘laklarining gap tarkibidagi mavqei bir xil emas. Ba’zi gap bo‘laklari
gap qurilishida markaziy o‘rinni egallaydi, bunday bo‘laklarsiz fikr
anglashilmaydi. Ayrim bo‘laklar esa gap qurilishida asosiy rol o‘ynamaydi,
ularning ishtirokisiz ham bosh bo‘laklar orqali fikr anglashilaveradi. Shunga ko‘ra
gap bo‘laklari ikki turga ajratiladi:
1) bosh bo‘laklar;
2) ikkinchi darajali bo‘laklar.
Bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi. Fikr, asosan,
gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi.
Ikkinchi darajali bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qilmasdan, uni
hajm jihatdan kengaytiradi yoki so‘z birikmasini shakllantirish uchun xizmat
qiladi.
Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklar bilan yoki o‘zaro tobe aloqada
bo‘lib, ularni izohlash, aniqlash, to‘ldirish uchun xizmat qiladi.
Bosh bo‘laklar ega va kesimdan iborat. Ikkinchi darajali
bo‘laklar aniqlovchi, to‘ldiruvchi va holdir.
Gapning bosh bo‘laklari
1. Ega va uning ifodalanishi

4

Kesim orqali izohlanadigan fikr predmetni anglatadigan, gapning boshqa
bo‘laklariga tobe bo‘lmagan bosh bo‘lakka ega deyiladi.
Ega keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan
predikativ belgining kimga yoki nimaga qarashliligini ko‘rsatadi.
Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan ifodalanib, kim? nima?
qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi.
Ega, odatda, yakka so‘z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so‘z (sifat, son,
olmosh, sifatdosh, ravishdosh, ravish, taqlid so‘z, undov so‘z, modal so‘z) bilan
ifodalanadi.
Eganing ot bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi atoqli yoki turdosh ot
ko‘pincha ega vazifasini bajaradi: Sirdaryo hammasini yig‘ib olib, rosa kuchga
to‘ladi-da.(P.Q.).
Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to‘ldi. (O‘.H.).
Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishik shaklidagi ot o‘rnida
qo‘llanuvchi olmoshlar bilan ifodalanadi: Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi
(P.Q.) Kimdir unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi.
(O‘.Usmonov). O‘zingiz juda aqlli, uzoqni ko‘radigan odamsiz. (S.Soliyev).
Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Ega harakat nomi bilan
ifodalana oladi: ... ariqdan oqqan suvning shildirashi eshitila boshladi... (P.Q.).
Boshliq bo‘lish oson, boshlamoq qiyin. (Maqol).
Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. Sifatlar otlashib, gapda ega
bo‘lib kelishi mumkin: Botir topsa, barcha yer, baxil topsa, bosib yer.
(Maqol). Yaxshi yaxshining qadriga yetar. (Maqol).
Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. Sonlar ham otlashib, ega
vazifasida keladi: Ikkovi ham bir-biriga juda o‘xshash... (P.Q.). Tarbiya axloq va
oqillikka tayanmog‘i lozim. Birinchisi yaxshi fazilatni
o‘stirsa, ikkinchisi ba’zilarning illatidan himoya qiladi. («Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur»).
Eganing otlashgan olmosh bilan ifodalanishi. Ega vazifasida sifat, son
o‘rnida qo‘llanuvchi otlashgan olmosh bilan ham ifodalanadi: Bu , ehtimol, ona suti
5

bilan kirgan g‘ayrishuuriy bir tuyg‘udir. (P.Q.). Odamlar uchun xuddi mana
shunisi kerak edi. (CH.Aytmatov).
Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi
otlashgan sifatdosh ega vazifasini bajaradi: Ishlagan xor bo‘lmas
(Maqol). Qimirlagan qir oshar (Maqol). Birlashgan daryo
bo‘lar, tarqalgan irmoq bo‘lar (Maqol).
Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. Ravish otlashganda, gapda
ega bo‘lib kelishi mumkin: Ko‘p so‘zning ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi
(Maqol). O‘qishning erta-kechi bo‘lmas (Maqol).
Eganing otlashgan taqlid so‘z bilan ifodalanishi. Taqlid so‘zlar otlashib
ega vazifasini bajaradi: Otning dukura-dukuri relslarning tutashgan joyiga
urilayotgan g‘ildirak tovushi bilan uyg‘unlashib ketardi. (Ch.Aytmatov). Bu
shovqinlarni karnayning vat-vati bosib ketadi. (S.A.)
Eganing otlashgan undov so‘z bilan ifodalanishi. Ega vazifasida otlashgan
undov so‘z kelishi mumkin: Yer kurrasida qadim-qadim zamonlardan yangragan
musiqiy «qur-ey!» bunday keyin ham tinmaydi. (S.Nurov).
Eganing otlashgan modal so‘z bilan ifodalanishi. Otlashgan modal so‘z
ega vazifasini bajarishi mumkin: Bor so‘ylaydi, yo‘q o‘ylaydi. (Maqol).
Ega ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanishi
mumkin: Birovning ko‘nglini ko‘tarish qiyin, ko‘nglini cho‘ktirish esa oson.
Bundan tashqari, ega so‘z birikmasi yoki gapga teng predikativ birlik bilan
ifodalanadi.
Eganing so‘z birikmasi bilan ifodalanishi. Ega vazifasida so‘z birikmasi
kela oladi: Haqiqat va to‘g‘rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat
qiladi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
Eganing gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanishi. Ega-kesim
munosabati aks etgan predikativ birlik ega vazifasida kela oladi: Bilagi zo‘r birni
yiqitadi, bilimi zo‘r – mingni (Maqol).

6

2. Kesim va uning ifodalanishi
Ega anglatgan predmetning predikativ belgisini ifodalaydigan, ega haqidagi
hukmni bildiradigan bosh bo‘lak kesim deyiladi.
Kesim o‘zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni grammatik jihatdan
shakllantiradigan bosh bo‘lak hisoblanadi.
Kesim ifoda materialiga ko‘ra (qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishiga ko‘ra) ikki
turga ajratiladi: 1) fe’l kesim; 2) ot kesim.
Fe’l kesim. Turli fe’l shakllari bilan ifodalanadigan kesim fe’l kesim deb
yuritiladi: Yo‘l chetida zarg‘aldoqlar sayraydi . (P.Q.). O‘rik qiyg‘os gullaganda ,
birdan havo sovib , laylakqor yog‘ib berdi . (P.Q.).
Fe’l kesim ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanadi: Tog‘ etagida
qishloqning mirzateraklari elas-elas ko‘zga tashlanadi . (P.Q.).
Ot kesim. Fe’ldan boshqa so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, ravish,
undov va b.) bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadigan
kesim ot kesim deb ataladi.
1) kesimning ot bilan ifodalanishi. Ot kesim vazifasida ko‘pincha bosh
kelishikdagi ot, ba’zan esa o‘rin-payt, chiqish, jo‘nalish kelishiklardagi ot yoki
ko‘makchi bilan qo‘llangan ot kelishi mumkin: Yoshning hurmati - qarz , qarining
hurmati – farz . (Maqol). So‘zning ko‘rki - maqol . (Maqol). O‘sha kuni Norboy
ota dalada edi . (P. Q.). Safaviylar ham o‘zimizning turkiy ulusdan . (P.Q)
Ot bilan ifodalangan kesim nafaqat bosh kelishik shaklida, ba’zan jo‘nalish,
o‘rin-payt, chiqish kelishiklar shaklida bo‘lishi mumkin, hatto ko‘makchi orqali
shakllangan bo‘lishi mumkin. Masalan: Ilmu hunar yerga emas, elga. (Maqol).
Haqiqat kuchda emas , kuch haqiqatda . (V.Kataev). Bir kishi hamma uchun ,
hamma bir kishi uchun .(Maqol).
2) kesimning sifat bilan ifodalanishi: O‘rmon ichi sersoya, salqin. (P.Qodirov)
Uning bo‘yi baland edi. (P.Qodirov)
3) kesimning son bilan ifodalanishi: Besh karra besh - yigirma besh. Qayiq
kattagina, eshkagi to‘rtta edi. (P.Qodirov) So‘zimiz, va’damiz, ahdimiz bitta ,
do‘stlikda yaratgan baxtimiz bitta .(Maqol). 4) kesimning olmoshbilan
7

ifodalanishi : Endi navbat sizniki . (P.Qodirov) Sen uning kimi
bo‘lasan? (Ch.Aytmatov) Bir kishi hamma uchun , hamma bir kishi uchun.
(Maqol) 5) kesimning harakat nomi bilan ifodalanishi: Bir ko‘rgan bilish , ikki
ko‘rgan tanish. (Maqol)
6) kesimning ravish bilan ifodalanishi: Podshoni kuyov qilishga
havasmandlar ko‘p edi .(P.Qodirov). 7) kesimning modal so‘z bilan
ifodalanishi: Oy tunda kerak, aql kunda kerak . (Maqol) Tengdoshlari ichida
undan tez chopadigani, chillak otishda undan ustasi yo‘q .(P.Qodirov). 8 )
kesimning undov so‘z bilan ifodalanishi: Ellarni qutqazgan
mardlarga balli! Mardlarni yetkizgan
yurtlarga balli! (M.SHayxzoda)
Kesim tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:
1) sodda kesim yakka bir asosli fe’llar bilan ifodalangan kesimlar hamda
bog‘lamasiz kelgan ot kesimlardir. Sodda kesim ifoda materialiga ko‘ra ikki
xil: sodda fe’l kesim, sodda ot kesim. a) sodda fe’l kesim tuslangan fe’l,
ravishdosh, sifatdosh bilan ifodalangan kesimdir. Masalan: Ot yiqilayotganda ,
Humoyun oyoqlarini uzangidan chiqarib egardan qumga sakradi . (P.Qodirov)
Qalin qorlar erib , o‘tlar ko‘karib qoldi. (Ch.Aytmatov) b) sodda ot kesim fe’ldan
boshqa so‘z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov so‘z, modal so‘z,
shuningdek, fe’lning harakat nomi bilan ifodalangan kesimdir.
Masalan: Yolg‘onchi kishi har kim qoshida beobro‘dir . («Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur») Keng-keng ko‘chalari bor-u , lekin markazi tiqilinch. (P.Qodirov) Soyda
tosh ko‘p , terib chiqaraverasan. (P.Qodirov)
2) tarkibli kesim ikki va undan ortiq so‘z shakllarining qo‘shiluvidan hosil
bo‘lgan kesimdir. U doim yetakchi va yordamchi qismlardan tashkil topib,
yetakchi qism asosiy ma’noni, yordamchi qism qo‘shimcha ma’noni ifodalaydi.
Ifodalanishiga ko‘ra tarkibli kesim ham ikki xil bo‘ladi:
a) tarkibli fe’l kesim fe’lning analitik shakli bilan ifodalanadi. Bunda o‘zining
leksik ma’nosini saqlagan fe’l yetakchi fe’l, qolganlari esa ko‘makchi fe’l yoki
to‘liqsiz fe’l bo‘lib, yetakchi fe’ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan
8

bog‘liq bo‘lgan turli qo‘shimcha ma’nolarni ifodalaydi. Yetakchi fe’l asosan
ravishdosh shaklida bo‘ladi. Masalan: Bu yumshoq, mulohazali odamga
yotoqdoshlarning mehri oshib qolgan edi. (A.Muxtor). O‘rmon ichidan
qushlarning sayrashi... eshitilib turadi. (P.Qodirov). b) tarkibli ot kesim fe’ldan
boshqa so‘z turkumlarining bog‘lama bilan birikishidan yuzaga keladi. Bunda
tarkibli ot kesimning ot qismini ot, sifat, son, olmosh, ravish yetakchi qismini
tashkil qiladi, yordamchi qismini esa bog‘lama vazifasidagi «bo‘lmoq»,
«sanalmoq», «hisoblanmoq», «tuyulmoq» kabi fe’llar, shuningdek, «edi», «ekan»,
«emish» to‘liqsiz fe’li tashkil etadi.
Tarkibli ot kesimda asosiy ma’no yetakchi qism, ot qismida bo‘ladi.
Yordamchi qism, bog‘lama esa qo‘shimcha ma’noni, grammatik ma’noni: mayl,
zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalaydi.
O‘zbek tilida bog‘lamani qo‘llanishiga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin:
1. So‘z bog‘lamalari: bo‘lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq, ko‘rinmoq,
tuyulmoq, edi, ekan kabilar.
2. Affiks bog‘lama : - dir .
Affiks bog‘lama sodda ot kesim tarkibida qo‘llanib, doimiy sintaktik
zamonni ifodalaydi. Masalan: Agar yolg‘iz esang hamdam kitobdir , Bilim
subhidagi nur ham kitobdir ,. (Abdurahmon Jomiy)
Ko‘pincha mazkur bog‘lama qo‘llanmasligi mumkin, nol shaklida
ishlatilishi mumkin: Aqlning o‘lchovi – idrok Ø. (Maqol). Dono durdan a’lo Ø.
(Maqol).
So‘z bog‘lama tarkibli ot kesimni shakllantiradi va turli mayl, zamon,
shaxs-son ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: Yomonga bosh
bo‘lguncha , yaxshiga yo‘ldosh bo‘l. (Maqol). Uying tor bo‘lsa ham , ko‘ngling
keng bo‘lsin. (Maqol). Shirboz qo‘zining tandir kabobi juda yaxshi bo‘ladi-
da. (P.Qodirov). Avazning akasi Ortiq shu edi (P.Qodirov).
Tarkibli ot kesim harakat nomi + kerak, lozim, mumkin, shart, darkor kabi
so‘zlar shaklida ham kelishi mumkin. Masalan: Endi jiyan panoh istab borsa,
9

qanoti tagiga olishi mumkin. (P.Qodirov). Bu vatanni tashlab ketmoqchi
bo‘lganlarga qat’iy zarba berilmog‘i lozim . (P.Qodirov).

Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi

Yozuvda ba’zan kesim bilan ega orasida tire ishlatiladi. Bu quyidagi
holatlarda sodir bo‘ladi:
1. Kesim ot, olmosh, son bilan ifodalanib, -dir affiks bog‘lamasi
qo‘llanmaganda: Mehnat - hurmatning toji. (Maqol). Tashqaridagi gap – kir
o‘radagi mag‘zava (Shuhrat). To‘rt karra to‘rt - o‘n olti.
2. Gapning egasi yoki kesimi, yo bo‘lmasa ham egasi, ham kesimi harakat nomi
bilan ifodalanib, - dir bog‘lamasi bo‘lmaganda: Bekor yurish – illatning onasi,
g‘urbatning makoni. («Tafakkur gulshani»). O‘qish - ulg‘ayish. (Maqol). Tilni
bilish – dilni bilish (Maqol).
3. Ega ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalanib, kesim tarkibida affiks bog‘lama
ishlatilmaganda: Bular – ko‘m-ko‘k dov-daraxtlar. (K.Yashin).
10

2. Gaplarni bo`laklarga ajratish tamoyillari
Gap bo‘laklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik
kategoriyadir. So‘zlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya
ifodalab (sintezlanib) muayyan so‘roqqa javob bo‘lib kegandagina, gap bo‘lagi
sanaladi. So‘zlarning biror bo‘lak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap
qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi.
Masalan, Shoir o‘zining ilhomini sevimli xalqidan oladi.
Keyingi yillarda O‘zbekistonning xalqaro obro‘si nihoyat darajada oshib
ketdi.
Birinchi gapda oltita so‘z ishtirok etgan bo‘lib, ularning har biri mustaqil
bo‘lak vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa o‘nta so‘z oltita bo‘lak vazifasida
qo‘llangan. Gap bo‘lagi gapning boshqa bo‘laklari bilan o‘zaro grammatik
bog‘langan, uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap bo‘lagining gap
orasidagi munosabat qism bilan butun orasidagi munosabatdek bo‘lib, dealektik
xarakterga ega: butunsiz qism, qismsiz bunun mavjud bo‘lmaydi.
Gap bo‘laklari mustaqil so‘zlar va so‘z birikmalari bilan ifodalanadi. Har
qaysi turkum so‘zlar gapda ma’lm bir tipik sintaktik funksiyada qo‘llaniladi.
Fe’lning kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, to‘ldiruvchi
vazifasida kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan so‘z turkumlari va gap
bo‘laklari tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. So‘z va
so‘z birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi.
Muayyan bir so‘z formasining o‘zi boshqa so‘zlar bilan bo‘lgan munosabatiga
ko‘ra gapning har xil bo‘lagi vazifasida kela oladi.
So‘z turkumlari leksik-grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bo‘laklari
esa funksional jihatdan ajratiladi. Gap bo‘laklari sintaktik kategoriya sifatida, so‘z
turkumlari leksik birlik sifatida o‘rganiladi. So‘zlar kontekstdan tashqarida ko‘p
ma’noli bo‘lishi mumkin, lekin gapda, uning bo‘lagi sifatida, faqat bitta sintaktik
funksiya bajaradi.
11

Gap bo‘laklarini o‘rganish gapning leksik-semantik strukturasini o‘rganish
bilan uzviy bog‘liqdir. Chunki gapni bo‘laklarga ajratish ularning ifoda material
iva ma’nolarini o‘rganishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bo‘lagi ifoda
qilinayotgan hukmning butunligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi.
Gap bo‘laklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi:
1. So‘zning sintetik formasidagi so‘zlar bilan: Olmaotalik mehmonlar
Mirzacho‘lga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qo‘shma so‘z ishtirok etgan
bo‘lib, to‘rtta bo‘lak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim)
2. So‘zning analitik formasi bilan. Bular quyidagi ko‘rinishlarga ega:
a) mustaqil so‘z+to‘liqsiz fe’l: Biz qishloqqa borgan edik.
b) mustaqil so‘z+predikativ modal so‘zlar:
Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur.
Bilish uchun o‘qish kerak, izlanish kerak.
v) mustaqil so‘z+ko‘makchi: Men men dunyoga kelgan kundayoq vatanim
deb seni tanidim.
g) mustaqil so‘z+ko‘makchi fe’llar: Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi.
d) mustaqil so‘z+iborat, demak tipidagi so‘zlar: Komsomolning tarixi
safarbarlikdan iborat.
e) mustaqil so‘z+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay
qolmayman.
j) mustaqil so‘z+yordamchi so‘z bor, yo‘q so'zlari:
Qirg‘oginda kaklik bo‘lib sayragim sayragim bor-sayragim bor.
Faqat senga ochganim yo‘q, ochganim yo‘q yurak zorin.
3. Juft va takroriy so‘zlar bilan:
12

Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan
bir yigitcha edim.
4. Murakkab terminlar, murakkab so‘zlar, frazeologik birikmalar bilan:
Bu kishi O‘zbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi. Salimboyvachcha
o‘zining qordan qutilib, yomg‘irga tutilganini angladi.
5. Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar:
a. bir umumiy qo‘shimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qo‘sh og‘izli
miltiq hamisha shofyorda turar edi.
b. son-numerativ so‘zlardan tzilgan birikmalar: A. Navoiy bir ming to‘rt yuz
qirq birinchi yilda Hirotda tug‘ilgan;
c. birga qo‘llanishi zarur bo‘lgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi
birikmalar: Botir baland ruh va tetiq qadam bilan jo‘nadi.
d. ko‘p vaqt sifat, sifatdosh+bor, yo‘q kabi so‘zlar gapda ot yoki otlashgan
so‘zdan keyin kelib, shu so‘z (ot) bilan birga bita bo‘lak vazifasida keladi, bir butn
holda ajratiladi:
Nashriyotimizda qalami o‘tkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi.
Insofi yo‘q yigit ekansiz.
Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori bo‘ladi.
6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan.
Bu yigit – Rustamjonning o‘rtog‘i.
Gapni bo‘laklarga ajratishda so‘zlarning gapdagi funksiyasi, boshqa so‘zlar
bilan mnosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda
intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi.
Gapirib ketdi – kesim, biroq gapirib so‘zidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib)
hol, keyingi so‘zni (ketdi) kesim holatiga tushiradi.
13

Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor:
a) logik urg‘u yangi so‘ziga tushsa, hol;
b) choy so‘ziga tushsa, yangi so‘zi aniqlovchi bo‘ladi. Bunga yangi va choy
so‘zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi.
Gap bo‘laklarini tuzilishiga ko‘ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: soda
bo‘lak, sostavli bo‘lak, murakkab bo‘lak. Sintetik formadagi so‘z bilan ifodalanib
bir soda tushuncha anglatadigan bo‘lak sodda bo‘lak deyiladi. Masalan,
Otquloqning ildizidan bo‘yoq olinadi. Yo‘lchi saharlab Xo‘jakentga jo‘nadi
gaplaridagi bo‘laklar sodda bo‘laklardir. Analitik formadagi so‘z bilan ifodalangan
bo‘lak sostavli bo‘lak deyiladi. Sostavli bo‘lak birdan komponentlardan tuziladi.
Unda bir komponent mustaqil bo‘lib, bo‘lakning asosiy ma’nosi shu komponent
orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik ma’no ifodalay olmaydi.
Yetakchi komponentning ma’nosiga har xil grammatik ma’nolar orttirish, yetakchi
komponentni grammatik jihatdan shakllantirish, uning boshqa bo‘laklar bilan
sintaktik aloqasini ko‘rsatish kabi vazifalarni bajaradi.
Sostavli bo‘lak material jihatdan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:
1. mustaqil so‘z+to‘liqsiz fe’l: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan.
2. mustaqil so‘z+predikativ-modal so‘z: Ravshan qurilishga borishi kerak.
3. mustaqil so‘z+ko‘makchi fe’l: Anvar talaba bo‘ldi kabi.
Ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab
tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bo‘lak murakkab bo‘lak
deyiladi. Murakkab bo‘lakning materialini murakkab so‘zlar, frazeologik
birikmalar, gapda yaxlit holda qo‘llanadigan ajralmas so‘z birikmalaritashkil
qiladi. Murakkab bo‘lakning material jihatdan ko‘rinishi:
1. Partiya, davlat, hukumat, tashkilot nomlari: Milliy tiklanish partiyasi,
Andijon viloyati partiya raisi.
14

2. Ilmiy siyosiy va madaniy muassasa nomlari: Andijon davlat universiteti,
Navoiy teatri, O‘zbekiston Respublikasining Fanlar akademiyasi kabi.
3. Kitob, gazeta, jurnal nomlari: «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnali, «Hozirgi
o‘zbek adabiy tili»
4. Turli geografik nomlar: Shimoliy muz okeani, O‘rta Osiyo, O‘rta Sharq,
Orol dengizi kabi.
5. Har ikkala komponenti ham holi o‘z leksik ma’nolarini butunlay
yo‘qotmagan, biroq bir butun holdagina gapning murakkab bo‘lagi funksiyasida
keladigan borib kelmoq, topib olmoq, sotib olmoq, kelib ketmoq tipidagi
murakkab fe’llar.
6. Havo rang, kul rang, shisha rang, och rang kabi murakkab sifatlar.
7. O ‘n besh, bir yuz ellik, bir kam sakson, bir ming to‘qqiz yuz yetmish
to‘rtinchi tipidagi murakkab sonlar; har kim, har nima har bir, hech bir, hech
narsa, ba’zi bir, qaysi bir, ana o‘sha mana shu kabi murakkab olmoshlar.
8. Har vaqt, har zamon, har qachon, har dam, har xil, bir zamon, bir zum,
bir nafas, hech vaqt, hech qachon, hamma vaqt, o‘tgan kuni, shu zahoti, tunov
kuni, kuni kecha, shu yerda kabi har birini alohida qo‘llash mumkin bo‘lgan ikkita
so‘zning birikib, harakatning bitta belgisini ifodalaydigan murakkab ravishlar.
9. Kapalagi uchib ketmoq, tegirmonga tushsa butun chiqadi, boshini olib
ketmoq, yostig‘ini quritmoq kabi frazeologik birikmalar odatda, erkin so‘z
birikmalari gapda ajralib turadi, ularning komponentlari alohida bo‘lak
funksiyasida shakllanadi, gap mazmuniga nisbatan mustaqil bo‘ladi. Masalan,
ko‘pincha atributiv birikmaning tobe komponenti aniqlovchi, hokim komponenti
boshqa bo‘lak, relyativ birikmaning tobe komponenti hol, hokim komponenti
boshqa bo‘lak funksiyasida keladi.
Biroq so‘z birikmalarining har bir komponenti gapda doim alohida bo‘lak
vazifasida kelavermasdan, ba’zan, so‘z birikmasi yaxlitligicha bitta bo‘lak bo‘lib
15

keladi. Masalan, Bu kishi Arslonbekning akasining o‘g‘li. Militsiyamiz –
qonunbuzarlar dushmani gaplaridagi Arslonbek akaning o‘g‘li, qonunbuzarlar
dushmani i birikmalari gapning bitta ajralmas bo‘lagi bo‘lib, kesim vazifasida
kelgan. Yoki O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Ko‘ngil xazinasining guli – til
(Navoiy) gaplarining egasi so‘z birikmasi bilan ifodalangan.
Demak, murakkab bo‘lak so‘z birikmasi bilan ifodalanadi.
Murakkab bo‘lak vazifasida ko‘pincha izofa xarakteridagi ajralmas
birikmalar: qaratqichli aniqlovchili birikmalar, son+numerativ so‘zlardan tuzilgan
birikmalar, kesimi sifat, bor, yo‘q so‘zlari bilan ifodalangan «ega+kesim»
modelidagi qo‘shilmalar, sifatdosh va ravishdosh oborotlari, gapdan tashqarida
erkin bo‘lsa ham, gapda alohida bo‘lak sifatida ajratish mumkin bo‘lmagan so‘z
birikmalari kela oladi.
Masalan, Yaxshining so‘zi – qaymoq, yomonning so‘zi – to‘qmoq (maqol)
Erning vaziri – xotin ( maqol)
Dunyoning ishlari Ziyodulla o‘ylagandan ancha mushkulroq bo‘lib chiqdi.
Navoiy – g‘azal mulkining sultoni (Shayxzoda)
Begona yurtda shoh bo‘lgandan, o‘z yurtingda gado bo‘lgan yaxshi (maqol)
Bo‘laklar gapda vazifa bajarishi jihatidan bir xil emas. Ba’zi bo‘laklar
gapning mazmniga aniqlik kiritish, to‘ldirish kabi vazifalarni bajaradi, bularning
qo‘llanmasligi gap mazmunini, tuzilishini tubdan o‘zgartirib yubormaydi. Ular
gapda qo‘llanmasa ham, o‘zining gaplik holatini o‘zgartirmaydi. Ba’zi bo‘laklar
esa, aksincha, gapda ishtirok etishi mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz gapning o‘zi
maydonaga kelmaydi. Mana shu nuqtai nazardan bo‘laklar ikki turga ajratiladi:
bosh bo‘laklar, ikkinchi darajali bo‘laklar.
Gapning bosh bo‘laklari gapning asosini – markazini tashkil qiladi, ular
konstruktorlik xususiyatiga ega bo‘lib, gapda boshqa bo‘laklarni markazlashtiradi.
16

Bosh bo‘laklar ikkinchi darajali bo‘laklarsiz ham hukm ifodalaydi – kommunikativ
funksiya bajaradi.
Demak, gap uchun zarur bo‘lgan predikativlik tushunchasi bosh bo‘laklar
orqali ifodalanadi.
Predikativ aloqa (ega+kesim aloqasi) bayoni aloqa bo‘lib, inkor va tasdiqni
o‘z ichiga oladi. Bular harakat, holat, belgi tushunchalarni voqelik va zamon bilan
bog‘laydi, so‘zlovchining ana shu voqelikka bo‘lgan munosabatini ko‘rsatadi.
Masalan, Bola sho‘x gapida predmet va belgi tushunchalari qo‘shilib,
sho‘xlik belgisining bolada mavjud ekanligi hukm yo‘li bilan tasdiqlangan, voqelik
hozirgi zamon bilan bog‘langan.
Predmet va belgi munosabati so‘z birikmalarida ham ifodalanadi. (sho‘x
bola, sayroqi qush kabi), biroq bundagi predmet va belgi tushunchalari bir butun
murakkab tushuncha bo‘lib, nominativ funksiya ifodalaydi.
Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklarga bog‘lanib, ularni mazmunan
to‘ldirib, belgi va holat jihatidan aniqlab keladi. Ana shu xususiyatidan kelib
chiqib, ikkinchi darajali bo‘laklar aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol turlariga ajratilgan.
Ikkinchi darajali bo‘laklar gapda mustaqil qo‘llana olmaydi, ular bosh
bo‘lakelargga bog‘lana olgandagina, nutqda ishtirok etadi. Demak, ikkinchi
darajali bo‘laklarning mavjudligi bosh bo‘laklar tufaylidir.
Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning grammatik – semantic
munosabati shuni ko‘rsatadiki, ikkinchi darajali bo‘laklar tobe, bosh bo‘laklar
hokim bo‘laklardir.
Gapda ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklarning biriga tobelanadi yoki
ular o‘zaro birbiriga bog‘lanib, so‘ng bosh bo‘lakka tobelanadi.
Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik bo‘lishiga
qaramasdan, yaqin yillargacha, sintaktik tadqiqotlarda, asosan, gapning shakliy
tomoniga e’tibor berilgan. Faqat ayrim o‘rinlardagina (masalan, gapning ifoda
17

maqsadiga ko‘ra turlarini belgilashda, ikkinchi darajali bo‘laklarning ichki
tasnifida) mazmun tomoniga murojaat qilindi. Hozirgi kunda gap mazmunini
o‘rganuvchi mazmuniy sintaksis deyarli hamma tilshunoslar tomonidan e’tirof
etilgan bo‘lsa ham, ammo mazmuniy sintaksis maqomi masalasiga bir xillik yo‘q.
Ular orasida ikki qarama-qarshi yo‘nalish ajralib turadi.
Birinchi yo‘nalish tarafdorlari gapning zaruriy nsurlarining grammatik
tomoniga asoslanadi.
Bu yo‘nalishga gapning har bir tzilish tarxining mmiy grammatik tomonini
topishga harakat qilinadi va tuzilish tarxining mmiy grammatik ma’nosi doirasida
mazmniy tzilish aniqlanadi. Ularning fikriga ko‘ra, mazmn grammatik
shakllanmay, o‘z holicha mavjd bo‘lmaydi. Shuning uchun gapning barcha
sintaktik xssiyati gap mazmunining ifodachisi bo‘lib xizmat qiladi.
Har bir gapda ma’lum ob’ektiv mazmun moddiy vositalar – sintaktik
shakllar vositasida ifodalanadi.
Gapning ana shu moddiy ifodalanish tomoni uning sintaktik tuzilishgi
hisoblanadi.
Sintaktik tuzilish ham o’zaro munosabatda bo’lgan bir necha unsurlardan
tashkil topgan bir butunlikdir.
Sintaktik tuzilishning unsurlari an’anaviy tilshunoslikda g a p b o’ l a k l a r i
termini bilan nomlanadi. Lekin sintaktik tuzilish tarkibidagi barcha sintaktik
shaklning tobe aloqaga kirishishi (o’zaro deminatsiya munosabati) uning gap
bo’lagi hisoblanishining bosh mezoni sanaladi.
Gap bo’lagi ma’lum sintaktik shaklning shakliy sintagmatik munosabatdagi
vaziyatiga qarab belgilanadi: ega vaziyati, kesim vaziyati, to’ldiruvchi vaziyati va
boshqalar. Natijada ayrim mazmuniy munosabatda bo’lgan lekin bu mazmuniy
munosabat shakliy jihatdan tobe munosabat (aloqa) orqali emas, balki undash va
kirish munosabatlar orqali ifodalangan birliklar sintaktik tuzilish birligi sifatida
18

qaralmaydi. Bu esa butunni bo’laklarga bo’lish asosida zid keladi. Chunki butun
bo’laklarga ma’lum asosda shunday bo’linishi kerakki, butunning birorta unsuri
bo’linishdan tashqari qolmasligi kerak.
Gap bo’laklari gapni tashkil etgan sintaktik shakllarni to’la qamrab olmas
ekan, demak, gapni bo’laklarga gap bo’laklari rubrikasi ostida ajratish yetarli
asosga ega emas. Shuning uchun ham tilshunoslikda bu masala ham eng
munozarali masalalardan biri bo’lib kelmoqda.
Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatidan uning
ziddiyatini hisobga olgan holda quyidagicha sintaktik shakllarga bo’lish mumkin:
1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar;
2) sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar;
Bularning birinchi guruhi an’anaviy gap bo’laklari hisoblanadi.
So’zlovchining biror fakt, voqea-hodisa to’g‘risida xabar berishi yoki
ma’lum predmetda muayyan belgining mavjudligini tasdiq yo inkor qilishini
ifodalaydigan gap darak rap deyiladi.
Masalan, Manzura yigitlarning kizg‘in suxbatiga quloq soldi.
So’zlovchining o’ziga noma’lum bo’lgan biror voqeani suhbatdoshdan bilib
olish istagini, zaruriyatini ifodalovchi gap s o’ r o q gap deyiladi.
Buyurish, iltimos, taklif, xohish, o’git-nasihat, xitob, ogohlantirish kabi har
xil ifoda ottenkalarini ifodalovchi gap buyruq gap deyiladi.
Buyruq gaplar suhbatdoshni biror ish-harakatni bajarishga yoki undan voz
kechishga da’vat qiladi: Jangga kirdingmi qo’rquvni unut. O‘limni emas,
o’ldirishni o’yla.
Darag so’roq , buyruq gaplar kuchli intonatsiya bilan talaffuz qilinishi va bu
intonatsiyada so’zlovchining his-hayajoni, ruhiy kechinmalari o’z ifodasini topishi
mumkin. Emotsional qimmat kasb etgan bunday gaplar undov gap deb ataladi.
19

Masalan, Sidiqjonning bu vajohati Zunnunxo’janing o’yini puchga chiqardi...
shuning uchun Sidiqjondan baland kelishga tirishib, jahl bilan — Yana nima
kerak?!— dedi. — Yana nimam bor?! — Kirmaysiz xonaga! — Kiraman! —
Kirmaysiz! — Kiraman!— Axmoq — Ahmoq bo’lmaganimda, shu ahvolga tu-
sharmidim?!
Predmetda biror belgining mavjudligini yoki biror ish – harakatning yuzaga
kelganligini, yuzaga kelishi mumkinligini anglatadigan gap tasdiq gap deyiladi: —
Odamlar bundan ming yil ilgari xam quyosh nuridan foydalanishni bilganlar.
Inkor gap predmetda biror belgining mavjud emasligini yoki biror ish-
harakatning sodir bulmaganligini, sodir bo’lishi mo’ljallanmaganligini anglatadi.
Inkor gap inkor anglatadigan vositalar yordamida shakllanadi:
Undov gaplarda inkor va tasdiq kuchli emotsiya bilan ifodalanadi. Gap
grammatik jihatdan tasdiq formasida bulsa ham, logik jihatdan undov-inkor gap
ekanligi anglashilib turadi: Nahotki yerimiz chappa aylanib, nahotki daryolar oqar
teskari!
20

3. Aniqlovchining turlari
Aniqlovchi predmetning belgisini, sifatini, miqdorini, xususyayatini,
qarashliligini anglatuvchi ikkinchi darajali bo‘lak niqlovchi deyiladi. Aniqlovchi ot
va otlashgan so‘zlar bilan ifodalangan har qanday bo‘laklarga bog‘lanib keladi:
Moviy osmonda kul rang bulutlar sayr qilishmoqda.
Qizg‘in, sokin havoda birin-ketin mardona tovushlar yangrab ketdi. Bizning
halol mehnatimiz sevikli Vatanimizni bog‘-bo‘stonlarga aylantirsin.
Aniqlovchi bog‘lanib kelgan so‘z aniqlanmish deyiladi. Demak, aniqlanmish
belgisi aniqlanadigan predmet.
Annqlovchilar anglatgan ma’nolariga ko‘ra ikki xil; sifatlovchn aniqlovchi,
qaratqichli aniqlovchi. Sifatlovchi aniqlovchilar aniqlanmishga bitishuv yo‘li bilan
bog‘lanadi va u predmetning xilma-xil belgilarini rangi, xususiyati, mazasi, ta’mi,
Hndn, xarakteri, hajm-shakli, miqdori, tartibi, turi, jinsi kabilarni, shuningdek,
biror payg yoki o‘ring‘a mansubligini bildiradi. Anglatgan ma’nolariga muvofiq,
qanday?, q a n a q a?, q a y s i?, nechta?, nechanchi? kabi so‘roqlarga javob
bo‘ladi: Orombaxsh, tiniq va salqin xavo erkalanib olamni muattar qiladi. Quyosh,
toza havo, keng, tiniq zangori osmon ko‘zlarni beixtiyor tortadi.
Sifatlovchi aniqlovchi qulaylik uchun ba’zan «sifatlovchi», bog‘lanib kelgan
aniqlanmish esa sifatlanmish deb ham yuritiladi.
Sifatlovchilar quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi:
Sifatlar bilan: Bunday aniqlovchi predmet belgilarini turli jihatdan
xarakterlashga xizmat qiladi: Saltanatning oppots, keng peshanasi, bejirim, qirra
burni, oppoq iyagida nafis bir qizillik ko‘rindi.
Sifatlar bilan ifodalangan sifatlovchilar asosan quyidagicha: a) chog‘ishtirma
va intensiv sifatlar bilan: Qimsasiz bo‘m-bo‘sh uylar ichida qop-qora tun havosi
notanch kezar va uvillardi.
21

b) kichraytirish, erkalash affikslari qo‘shilgan sifatlovchilar bilan Qiz o‘n
yetti-o‘n sakkizga kirgan, o‘rta bo‘yli, bir qadar keng va qoramtir yuzli, to‘lagina,
lo‘ppigina qiz edi.
Sifat bilan ifodalangan aniqlovchilar takrorlanib qo‘llanganda, belgi ma’nosi
ta’kidlanadi va kuchaytiriladi: Go‘zal qizning uzun-uzun barmoqlarida tilla
uzuklari o‘ziga juda yarashgan.
v) antonimik munosabatdagi juft sifatlar bilan: Meh-ri bo‘lsa dadasiga
rahmi kelgani uchun achchits-chuchuk so‘zlarni ham kechirardi. Katta-kichik
yo‘llarning hammasi qum bilan ko‘milgan edi.
g) nisbiy sifatlar bilan: Bu holda ifodalangan sifatlovchi predmet belgisini
o‘rin va paytga nisbat berish orqali ko‘rsatadi: Dalada kuzgi bug‘doy unib chiqqan
payt edi.
2. Otlar bilan: Bunda aniqlovchi aniqlanmish predmetning materiali: nimaga
xosligi; nimaga o‘xshashligi, turi, jinsi kabilarni ko‘rsatadi: Qamchat telpak, barxit
va shoyi choponlar kiygan ko‘p yigit-qiz to‘plangan. Singlim Qumrining cho‘lpon
ko‘zlari esingizga tushdimi? Ishchilarning temir, po‘lat qo‘llari eng yuksak
tog‘larning bag‘rini yoradi.
Takroriy otlar bilan ifodalangan aniqlovchilar aniqlanmnshga bitishuv yo‘li
bilan bog‘lanib, aniqlanmish predmetning miqdor jihatdan ortiq ekanligini
anglatadi: Go‘ng ostidan sandiq-sandits qimmatli mollar, toy-toy gazlamalar va
boshqa qimmatli narsalar chiqa boshlagan. Har yerda uyum-uyum paxta
chaqnaydi.
Aniqlik, majhul nisbat va barcha zamon formalari bilan shakllangan
sifatdosh bilan: Bu ko‘rilmagan qiziq ishlar soddadil Xolmurodga ajoyib zavq
beradi, Botayotgan quyoshning so‘nggi nurlari azim chinorlarning uchida
jslvalanib o‘ynardi. Tevarak-atrofni ezilgan uzum shirasining hidi bosgan. Ba’zan
sifatdosh o‘ziga tobe so‘zlar bilan sifatdosh oborotni hosil qiladi. Sifatdosh oborot
yaxlitligicha aniqlovchi hisoblanadi: Oy shu’lasi tushib turgan binolar zarrin tusda
22

oqarib ko‘rinadi. Yangi uyg‘ongan yam-yashil bargchalar bilan yasangan
daraxtlar quyosh nurida cho‘miladi.
4. Sanoq va tartib sonlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmetning sanog‘ini,
sanash tartibini yoki taxminiy miqdorini ko‘rsatadi: Bu giyohlar mingta kasalga
davo. Ikkinchi darsda Zoxidov hisobdan dars berdi.
5. Olmoshlar bilan. Bunda olmoshlarning ma’no turlariga ko‘ra
aniqlovchilar predmetlarni konkretlashtirib, umumlashtirib, makon, payt va boshqa
jihatlardan aniqlab keladi: Mana bu o‘rtog‘im - doktor. Bu kishining fe’li-atvori
menga juda yoqib tushdi.
6. - cha, - day, - dek qo‘shimchalari vositasi bilan yasalgan ravishlar; kabi,
singari ko‘makchili otlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmet belgisini o‘xshatish
yo‘li bilan ko‘rsatadi: Dushmanning hujumi shiddatli bo‘ladi. Qat’iyat va temirdek
iroda bilan qarshi turingiz.
7. Taqlidiy so‘zlar bilan. Bunda aniqlanmishning xususiyati taqlidiy yo‘l
bilan bildiriladi. Masalan, Dupur-dupur tuyoq tovushlari bilan ko‘cha to‘ldi.
Aravalarning qaldir kuldur ovozlari eshitiladi. Uyda qah-qah kulgi aralash
g‘ovur-g‘uvur ovozlar eshitiladi.
8. Kerak, zarur kabi predikativ – modal so‘zlar bilan. Bu holda aniqlovchi
predmetning belgisini uning qiymati, unga bo‘lgan ehtiyoj nuqtai nazaridan
bildiradi: Zarur ishlar bitgach, ona choy qaynatishga buyurdi. Kerakli joylar bilan
gaplashib qo‘ydi.
Qaratqichli aniqlovchi. Predmetning qarashliligini ko‘rsatuvchi aniqlovchi
qaratqichli aniqlovchi deyiladi. Qaratqich vazifasida qo‘llanuvchi so‘z qaratqich
kelishigi formasida, qaralmish esa egalik formasida shakllanadi. Qaratqichli
aniqlovchi kimning?, nimaning?, qaysi?, q a n d a y? kabi so‘roqlarga javob
bo‘ladi. Masalan, bulbulning ovozi, Navoiyning g‘azali, tog‘ning havosi, buloqning
suvi, turnaning bolasi, chumchutsning pati birikmalarida birinchi komponentlar
qaratqichli aniqlovchilar bo‘lib, aniqlanishi lozim bo‘lgan predmetlarning qaysi
23

shaxsga qarashli ekanligini, o‘ringa bo‘lgan munosabatini, turini ko‘rsatgan,
natijada aniqlanmishning odatdagi ma’no doirasi toraygan.
Qaratqichli aniqlovchilar grammatik va semantik shakllanishi jihatidan ikki
turga ajraladi: belgili aniqlovchilar qaratqich kelishigi qo‘shimchasini olgan,
belgisiz aniqlovchilar qaratqich kelishigi qo‘shimchasini olmagan.
1. Belgili aniqlovchilar predmetning boshqa bir predmetga yoki shaxsga
konkret qarashliligini ta’kidlab ko‘rsatish orqali ifodalaydi: Artilgan, tozalagan
sari semiz otlarning badanlari yarqiraydi. Qayrag‘och teraklarning ildizi yer
ostiga singgan.
2. Belgisiz aniqlovchi predmetning umumiy qarashliligini ifodalaydi: ona
mehri, shahar ko`chasi, tog‘ piyozi kabi.
Anglashiladiki, qaratqichli aniqlovchining har ikkala turida ham predmet
qarashlilik yo‘li bilan aniqlanadi: tog‘ havosi, tog‘ning havosi kabi.
Belgisiz aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilarga ham yaqin turadi va
aniqlanmishni jins, tur, xoslik nuqtai nazaridan aniqlaydi: Dala yo‘lining ikki
tomonidagi bog‘lar tutash gullar bilan qoplangan.
Qaratqichli aniqlovchi alohida aniqlovchilar olib kelishi mumkin. Bunda
predmet turli tomondan, yanada konkret aniqlanadi: Chol, bu begona yigitning
vaziyatida taraddudlanish sezib, qaytadan so‘radi.
Aniqlovchi ko‘plikdagi birinchi va ikkinchi shaxs kishilik olmoshlari bilan
ifodalakganda, aniqlanmish egalik qo‘shimchasisiz ham shakllanishi mumkin:
Bizning yigitni ham, katta masofani piyoda bosgani uchunmi, kun xiyla betoqat
qilgan edi.
Qaratqichli aniqlovchi asosan aniqlanmishdan oldin keladi. Ayrim
hollardagina, ayniqsa she’riyatda, aniqlanmishdan keyin kelishi mumkin:
Shodligim ko‘kka sig‘mas, bitmas baxtim bor mening.
Qaratqichli birikmaning ifodalanishi quyidagicha:
24

1. Ikki elementi ham konkret predmet ma’nosidagi so‘zlardan iborat
birikmalar: Supaning chetiga omonatgina o‘tirib boshini quyi soldi
2. Bosh komponent ravish, asliy sifat yoki sifatdoshdan yasalgan abstrakt ot,
ergash komponenti otdan iborat birikmalar: Bir to‘p qizil olma mevasining
mo‘lligidan hovuzga engashib tushgan. Quyosh yashiringan bo‘lsa ham,
kunduzning yorug‘ligi hali tamom so‘nmagan.
3.Aniqlovchi ot yoki olmosh bilan, aniqlanmish sifatdosh bilan ifodalangan
birikmalar: Mening kelayotganimni bir necha kishilar ko‘rgan edi.
4. Har ikkala. komponenti ham olmosh bilan ifodalangan birikmalar: Biroq
bizning hammamizni tashvishga solayotgaya boshqa bir jiddiy masala bor edi.
5. Bosh gapi hojat, kerak, zarur singari modal so‘zlar bilan, ergash gapni ot,
olmosh va harakat nomi bilan ifodalangan birikmalar: Endi uni shaharga
yuborishning hojati yo‘q.
Aniqlovchilar tuzilishi jihatidan ikki xnl bo‘ladi: sodda aniqlovchi,
murakkab aniqlovchi.
Sodda aniqlovchi quyidagi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi:
a) ot bilan: Mamlakatimizning hamma burchaklarida bayram tantanasi
hukm suradi.
b) sifat bilan: Ulug‘ jang kunidir
v) son bilan: Yuzning yarmi — ellik.
g) olmosh bilan: Hamma gullar meni olqishlar, hamma qushlar tinmay
sayraydi.
d) ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. Ko‘p gapning
ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi
s) sifatdosh bilan: Ko‘rilajak masala ham nozik ekan.
25

Murakkab aniqlovchilar quyidagi morfologik-sintaktik hodisalar bilan
ifodalanadi:
1. Murakkab so‘zlar bilan: Xona uchun ellikta ommabop kitob, yigirma
beshta rasm olindi.
2. Frazeologik birikmalar bilan: Og‘zing qani desa, qulog‘ini ko‘rsatadigan
Hayot bugun tashkilot rahbari.
3. Izofa xarakteridagi qaratqichli birikmalar bilan: yig‘ilishga paxta
maydonining terimchilari taklif etilgan.
4. Bir umumiy qo‘shimcha vositasida boshqariladigan birikmalar bilan:
Barno to‘rt qavatli binoning yonida to‘xtadi. Yuz yillik keksa qarag‘aylar o‘zaro
shivirlasha ketdi.
5. Hokim gapni ega shaklidagi so‘z tobe gapni sifat va sifatdoshdan iborat
bo‘lgan birikmalar bilan: Sen o‘tqazib ketgan nihol o‘sib bo‘yingday bo‘ldi.
6. Hokim gap ega shaklidagi so‘z, tobe gapni bor va yo‘q so‘zlaridan iborat
birikmalar bilan: Aqli bor kishi hamisha mas’uliyatni his etadi.
7. Hokim komponenti o‘lchov, miqdor, daraja yoki hajm bildiruvchi
so‘zlardan, tobe gapni sanoq sondan iborat bo‘lgan birikmalar bilan: Hozirgacha
biz bir ming bir yuz gektar paxta maydonini sifatli haydovdan chiqardik... Sakkiz
ming bir yuz kulometr zovur qazidik birikmalar bilan ifodalanishini ko`rishimiz
mumkin.
26

4. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari
Aniqlovchi
Predmet ma’nosini bildiruvchi so‘zni izohlaydigan va uning belgisini
anglatadigan ikkinchi darajali bo‘lakka aniqlovchi deyiladi.
Aniqlovchi predmetning xususiyatini, qarashliligini va shu kabilarni
ifodalaydi. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan uch xil
bo‘ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi.

1. Sifatlovchi aniqlovchi
Aniqlovchining bu turi ot bilan ifodalangan bo‘lakka odatda bitishuv yo‘li
bilan bog‘lanib, otdan anglashilgan predmetning belgi-xususiyatini, sifatini,
miqdorini, o‘ringa munosabatini bildiradigan aniqlovchining bir turidir.
U qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha?, necha?, nechanchi?, qachongi?,
qayerdagi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi.
Sifatlovchi bog‘lanib kelgan so‘z sifatlanmish deb ataladi.
Sifatlovchi turli so‘z turkumlari bilan ifodalanadi:
1) sifat bilan: Quyoshning issiq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo‘lib
qoldi. (O‘.Hoshimov). Rang-barang gullar, har xil ekinlar, bog‘lar, suvlar
quyoshda yashnab tovlanadi (Oybek). Yaxshi so‘z, yaxshi muomala, ishq-
muhabbat – insonni insonga, qalbni qalbga bog‘laydigan sehrli ip.
(Sh.Ubaydullayev).
2) son bilan: Ikkita zog‘ora non bilan to‘rtta turshakni dasturxonga qo‘yib tamaddi
qilgan bo‘ldim. (O‘.Hoshimov). Birinchi qor ham shu tepalik boshiga
yog‘adi, birinchi maysalar ham Xirmontepa bag‘rida ko‘karadi.
(O‘.Hoshimov). Uch-to‘rtta yirik-yirik qora qushlar nimanidir mo‘ljalga olib
shoshilmay aylanishadi. (P.Qodirov).
3) olmosh bilan: Allaqaysi dengiz qushlarining odati qiziq ekan.
(O‘.Usmonov) Har bir qiyinchilikdan so‘ng bir rohat bor. (Maqol).
4) ot bilan: Asfalt ko‘chaning u er bu erida suv xalqob bo‘lib
yotardi. (O‘.Hoshimov). Kumush so‘zingni chaqaga mayda qilma. (Maqol).
27

-dagi affiksini olgan otlar ham sifatlovchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Uydagi har bitta buyum Ma’sudani esimga soladi. (P.Q.). Toshkentlik
yosh olim... atrofdagi cho‘ponlarni to‘plab, ziyofat qilib bermoqda... edi. (P.Q.).
5) sifatdosh bilan: Unda dam oladigan va yo tunab qoladigan manzil yo‘q.
(K.Yashin). Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt. (Maqol).
6) ravish bilan: Ko‘p befoyda narsalarni o‘rganganingdan ko‘ra senga doimo
xizmat qiladigan besh-o‘nta yaxshi o‘gitni bilganing ma’qulroq. (Seneka).
7) taqlid so‘z bilan: G‘ir-g‘ir mayin bahor shamoli. (Oybek). Bir gala o‘rdak kanal
bo‘yiga tushdi. Bularning g‘aq-g‘uq ovozi ancha vaqtgacha bosilmadi. (S.Ahmad).
Sifatlovchi ba’zan so‘z birikmasi bilan ham ifodalanadi. Masalan: Qarama-
qarshi turgan ikki eshikning birini shaxt bilan ochdi... (P.Qodirov). Dunyoda
xushfe’l, olijanob, hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan odamlar juda ko‘p
(O.Husanov).
Sifatlovchi vazifasini gapga teng predikativ birliklar ham bajarishi
mumkin: Himmati zo‘r kishining qimmati zo‘rdir. («Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur»).

2. Qaratqich aniqlovchi
Bu aniqlovchi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalangan bo‘lakka
muvofiqlashuv yo‘li bilan bog‘lanib, o‘zi ifodalayotgan shaxs yo predmetga
boshqa bir shaxs yoki predmetning qarashli, tegishli ekanini bildiruvchi
aniqlovchining bir turidir. U kimning? nimaning? qayerning? so‘roqlaridan biriga
javob bo‘ladi.
Qaratuvchi bog‘lanib kelgan so‘z qaralmish deb yuritiladi.
Qaratuvchi quyidagicha ifodalanadi:
1) ot yoki ot o‘rnida qo‘llanadigan olmosh bilan: Tip-tiniq fazoning bir
burchida turnalar karvoni ko‘rindi. Zum o‘tmay ularning o‘ychan sadolari havoni
to‘ldirdi... (O‘.Hoshimov).
2) harakat nomi bilan: U bilan uchrashishning ming xil yo‘lini izladi.
(S.Ahmad). Ovora bo‘lmoqning nima zarurati bor? (A.Qodiriy).
28

3) otlashgan sifat bilan: Nomardga ishi tushmagan mardning qadrini bilmas.
(Maqol). Tekinning minnati ko‘p, mehnatning ziynati ko‘p.
(Maqol). Qo‘rqoqning ko‘zi katta, ahmoqning so‘zi katta. (Maqol).
4) otlashgan son bilan: O‘nning yarmi – besh.
5) otlashgan olmosh bilan (sifat, son o‘rnida qo‘llanadigan otlashgan olmosh
bilan): Buning sababi ko‘p. (P.Qodirov).
6) otlashgan sifatdosh bilan: O‘qiganning tili ko‘p uzun bo‘ladi. (Maqol).
7) otlashgan ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. (Maqol).
Qaratuvchi ba’zi hollarda so‘z birikmasi bilan ifodalanishi mumkin.
Masalan: ... kim bo‘lsa ham beklardan birining shunday tinchsizlik chiqarishig‘a
«mumkin va bo‘ladirg‘an ish» deb qarar edi. (A.Qodiriy). Cho‘qqida
yashashning ta’rifi ulug‘, cho‘qqidan olam keng, cho‘qqida - yorug‘!!! (Shuhrat).
Qaratuvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanadi.
Masalan: Uyda rohati yo‘qning ko‘chada farog‘ati yo‘q. (Maqol). Dili
qing‘irning tili qing‘ir. (Maqol). Qizi borning nozi bor. (Maqol).
Qaratuvchi ikki xil shaklda bo‘lishi mumkin: belgili va belgisiz. Aniqlovchi
qaratqich kelishigi affiksini olgan bo‘lsa, belgili bo‘ladi. Masalan: Har
narsaning dalili bor: aqlning dalili – fikr, fikrning dalili sukutdir. («Oz-oz o‘rganib
dono bo‘lur»).
Aniqlovchi qaratqich kelishigi affiksini olmagan bo‘lsa, belgisiz sanaladi.
Masalan: Xullasi, ikkala qal’a ahli bir-biri bilan ahil, bir onaning bolasidek yashar
ekan. (S.Ahmad). Mashina Hazrat Botir burulishiga kelganda,
Tolibjon kabina tomini tapillatib urdi. (S.Ahmad).
3. Izohlovchi
Bu bo‘lak aniqlovchining bir turi sifatida o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga
bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, uni boshqacha nom berish yo‘li bilan aniqlab,
izohlab keladi.
Izohlovchi bog‘lanib kelgan so‘z izohlanmish deb qaraladi.
Izohlovchi, asosan, ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi:
29

1) unvonni: Orqadagi «Chayka»dan general Luqmonov tushdi. (S.Ahmad).
Ro‘para kelgan bir ayoldan: «Professor Jabborov qayerda o‘tiradi?»- deb so‘radi.
(O‘.Usmonov).
2) amalni: Qishloq xo‘jalik bo‘limining mudiri Zokir Qo‘shmoqov qotmadan
kelgan, jikkakkina yigit bo‘lib, harakatchan yigit edi. (O‘.Usmonov).
Ko‘rinishidan qo‘rs odamga o‘xshab ketadigan bo‘lim mudiri O‘sar Qurbonovich
kirib keldi. (Y.Yakvalxo‘jaev).
3) kasbni, mutaxassislikni: Rafiqov idorada turolmaydi, chunki idorada hisobchi
Umar Alidan boshqa hech kim yo‘q. (A.Qodiriy). Adabiyot o‘qituvchisi YAmin
afandi bir dasta insholar yozilgan daftarlar ustiga bitta kitob qo‘yib, kirib kelarmish
(Y.Yakvalxo‘jaev). U rassom O‘rol Tansiqboev asarlarining nushasini jurnallardan
qirqib olib saqlardi. (S.Ahmad).
4) qarindoshlikni: Nomimni dadam emas, bobom Ahmadbek hoji qo‘ygan ekanlar.
(Y.Yakvalxo‘jayev). Hojar xolam ham qozon nonni yopadilar-ku. (P.Qodirov).
Saltanatning ukasi Mirvosil armiyadan ta’tilga kelgani, shunda qarindosh-
urug‘larining barii yig‘ilganini xabarlashdi. (O‘.Usmonov).
5) laqabni: Mahamat chatoq keyingi fikrlarini bir safga jamlayotganday tag‘in bir
oz jim qoldi. (O‘.Usmonov). Islom Novcha ketmonini qo‘liga olib, hammadan
yarim gaz yuqori turgan qaddi bilan g‘o‘zaning ustiga keladi. (A.Qodiriy). Dalavoy
kal dadangni tanirdi, o‘shandan so‘radim. (S.Ahmad).
6) taxallusni: Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek - taniqli o‘zbek yozuvchisi.
7) jinsni: Nahot qiz bola o‘z otasini shunchalik mensimasa? (O.Yoqubov). Maktab
yonidagi ikki xonali uychada o‘qituvchi qiz Cho‘lponoy istiqomat qiladi.
(P.Qodirov).
8) yaqinlikni: Yana do‘stim Mamajon Ali jonimga oro kirdi. (Y.Yakvalxo‘jayev).
Malohatxon dugonasi Hamida bilan Akromni hazil-mutoyibalar bilan kuzatib
qo‘yishar edi. (O.Yoqubov).
Izohlovchi ba’zan so‘z birikmasi bilan ham ifoda etiladi.
Masalan: Ayniqsa, yosh olim Aziz Qosimovning xizmatlari salmoqli bo‘ldi.
(O‘.Usmonov). Xonaga kichkina sandiqcha ko‘tarib, asab doktori Shamsiqamar
30

kirib keldi. (Y.Yakvalxo‘jayev). Bu ma’ruza institutning bosh arxitektori Zafar
Boboyevning bir loyihasi to‘g‘risida edi. (O.Yoqubov).
Izohlovchi izohlanmishdan oldin ham, undan keyin ham kelishi
mumkin: So‘ng boshqarma boshlig‘i G‘iyosiddinovni esladi. (P.Qodirov). U
dadasi bilan mendan tashqari, Oqsoqolga, Xolposh xolasiga, Potma-
Zuhra kelinoyilariga salom aytibdi. (O‘.Hoshimov).

To‘ldiruvchi
Ko‘pincha fe’l bilan ifodalangan, ba’zan fe’ldan boshqa ayrim so‘zlar bilan
ifodalangan bo‘lakka boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanib, uning ma’nosini to‘ldirib
keladigan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi.
To‘ldiruvchi boshqaruvchi so‘zning talabiga ko‘ra kelishik affikslari
(qaratqich kelishigidan tashqari) yoki ko‘makchilar orqali shakllanadi.
Masalan: Aql va idrok quyoshga o‘xshaydi, ular dog‘larni bekitadi. («Oz-oz
o‘rganib dono bo‘lur»).
To‘ldiruvchi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan (fe’l, sifat, ravish, ot, modal
so‘z bilan) «to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish» sintaktik munosabatni yuzaga keltiradi.
To‘ldiruvchi ifoda materialiga ko‘ra egaga hamda qaratuvchiga o‘xshaydi,
faqat grammatik shakl jihatdan ulardan farq qiladi.
To‘ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi:
1. Ot bilan: Nodon kishi o‘zining nasl-nasabiga, olim kishi esa o‘zining ilm va
adabiga tayanadi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Oy to‘lmagan bo‘lmasa ham,
juda yorug‘, shabadada silkinayotgan terak barglarini bitta-bitta sanab chiqish
mumkin. (P.Qodirov).
2. Olmosh bilan: Shaharliklar... o‘zlarini tog‘da yashayotganday his qilishadimi?
(Sh.Xolmirzayev). O‘g‘il ham otaga shunchalik o‘rgandiki, u bilan birga yotadigan
bo‘ldi. (Sh.Xolmirzayev).
3. Harakat nomi bilan: Xalqning hurmat qilishini tilasangiz, avval o‘zingiz
hammani hurmat qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Olim
31

kishi... maqtashlar va olqishlarga uchib, o‘zini yuqori tutmaydi, kamtar bo‘ladi
(«Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
4. Otlashgan sifat bilan: Yomondan qoch, yaxshiga quloch och. (Maqol). Aziz
o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan arslondan qochganday qoch,
hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qara. («Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur»). Botirdan yaxshi ish qolar, donodan – yaxshi so‘z. (Maqol).
5. Otlashgan son bilan: Chiqmasa... bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay...
(P.Qodirov). Ikkovga birov botolmas, otliqqa yayov etolmas. (Maqol).
6. Otlashgan olmosh bilan: Manmanlik yaramas odat ekanini anglang,
hamisha buni yodingizda tuting. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Kattami,
kichikmi - har qaysisini hurmatlab, yoshi va martabasiga ko‘ra muomala qiling.
(«Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
7. Otlashgan sifatdosh bilan: Ayrilganni ayiq er, bo‘linganni bo‘ri yer. (Maqol).
8. Otlashgan ravish bilan: Ko‘kka boqma, ko‘pga boq. (Maqol). Ko‘pni bilgan oz
so‘zlar, oz bo‘lsa ham soz so‘zlar. (Maqol).
9. Otlashgan taqlid so‘z bilan: To‘g‘ri, studentlar allaqachon paxtadan qaytib,
yomg‘irdan ivigan parklar yana oshiq-ma’shuqlarning shivir-shiviriga to‘ldi.
(O‘.Hoshimov).
10. To‘ldiruvchi so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: O‘zingdan
kichiklarni kamsitmang. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Ular bosh
silkib, shundoq muhtaram odam bilan tanishganlaridan minnatdor
ekanliklarini izhor qilishdi (O‘.Hoshimov).
To‘ldiruvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanishi
mumkin: Yoshi ulug‘ni ulug‘lasa, baxt topar. (Maqol).

1. Vositasiz to‘ldiruvchi
To‘ldiruvchi o‘z vazifasi va shakliga ko‘ra ikki turga
ajratiladi: vositasiz to‘ldiruvchi va vositali to‘ldiruvchi.
32

Vositasiz to‘ldiruvchi harakatni o‘ziga qabul qilgan, harakat o‘ziga bevosita
o‘tgan predmetni bildiradi. Shu bois u odatda o‘timli fe’l bilan ifodalangan
bo‘lakka bog‘lanadi.
Vositasiz to‘ldiruvchi ko‘pincha tushum kelishigidagi birliklar bilan
ifodalanib, kimni? nimani? qaerni? kabi so‘roqlardan biriga javob
bo‘ladi: Bolani yoshdan asra, niholni boshdan asra. (Maqol). Aqlni beaqldan
o‘rgan. (Maqol). U hamma qishloqlarni o‘zi aylanib chiqdi. (P.Qodirov).
Vositasiz to‘ldiruvchi ba’zan chiqish kelishigidagi so‘z bilan ham
ifodalanadi: Temirjon quymoqdan ko‘p yemadi. (J.Abdullaxonov).
Vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigi shaklidagi so‘z bilan ifodanganda,
harakat butunlay predmetga o‘tadi, chiqish kelishigidagi so‘z bilan ifodalanganda
esa, harakat qisman predmetga o‘tganligi anglashiladi.
Vositasiz to‘ldiruvchi ikki xil shaklda: belgili va belgisiz shaklda ishlatiladi.
Belgili vositasiz to‘ldiruvchi tarkibida tushum kelishigi –ni affiksi
saqlanadi: Bor borini yeydi, uyatsiz orini yeydi. (Maqol). Odamni po‘stin emas, ish
qizdiradi. (Maqol). Belgisiz vositasiz to‘ldiruvchida –ni qo‘shimchasi
qatnashmaydi, lekin uni tiklash mumkin bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda,
bunday vositasiz to‘ldiruvchi belgisiz tushum kelishigi shaklidagi so‘z bilan
ifodalanadi: Non emoqchi bo‘lsang, o‘tin tashishdan erinma (Maqol).
Tekin boylik axtarguncha, o‘zingga bop hunar top (Maqol).
2. Vositali to‘ldiruvchi
Vositali to‘ldiruvchi bosh, qaratqich, tushum kelishiklaridan boshqa
kelishikdagi birliklar bilan hamda ko‘makchili ishlatilgan birliklar bilan
ifodalanadi. Vositali to‘ldiruvchilarning ma’nolari va so‘roqlari turlichadir.
Mazkur to‘ldiruvchilarni jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari affikslari
hamda «bilan», «uchun», «to‘g‘risida», «haqida» kabi ko‘makchilar shakllantirib,
ular kimga? nimaga? kimda? nimada? kimdan? nimadan? kim bilan? nima bilan?
kim uchun? kim to‘g‘risida? nima xususida? kabi so‘roqlardan biriga javob
bo‘ladi. Masalan: Inson bilimga intiladi va qachonki unda bilimga tashnalik so‘nsa,
u insoniylikdan mahrum bo‘ladi. («Tafakkur gulshani»). Do‘sting bilan sirdosh
33

bo‘l (Maqol). Mineral tuz, bosh miya uchun zarur bo‘lgan efir moyi aksar
yong‘oqning mag‘zidan olinadi. (J.Abdullaxonov). G‘oyib endi «studentlikning
oltin davri» haqida zavq-shavq bilan hikoya boshladi. (J.Abdullaxonov). Mana
endi uning yaxshi xislatlari to‘g‘risida gap ketyapti. (J.Abdullaxonov).
Vositali to‘ldiruvchi ko‘pincha fe’l bilan ifodalangan bo‘laklarga, ba’zan esa
sifat, ravish, ot, modal so‘z bilan ifodalangan bo‘laklarga ham bog‘lanib keladi.
Masalan: Bu – professor Jamolovning saxiyligi, yoshlarga mehr-muhabbatining
mevasi, albatta. (J.Abdullaxonov). Temirjon gamma nurlarini hayot uchun faqat
ofat manbai deb bilardi. (J.Abdullaxonov). Temirjon uning bu uyda xizmat
qilishidan bexabar edi. (J.Abdullaxonov). Uning tashqi ko‘rinishi sokin tuyulsa-da,
ichki dunyosi olam-olam orzularga boy... (J.Abdullaxonov).
34

5. Aniqlovchining gap strukturasidagi ishtiroki
Gapdagi biror bo‘lakning ko‘pincha ega va to‘ldiruvchi, shuningdek
qaratqich aniqlovchining belgisini yoki biror narsa-buyum, tushunchaning
boshqasiga qarashliligini bildiruvchi bo‘lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi
vazifasini ko‘proq sifat, son, ot va otlashgan so‘zlar bajaradi. Aniqlovchi asosan
ega va to‘ldiruvchiga bog‘lanadi. Yashil vodiylar ko‘zni quvontiradi (egaga
bog‘lanayapti). Xalqimiz hamisha buyuk insonlarni ardoqlab kelmoqda.
(To‘ldiruvchiga bog‘lanayapti).
Sifatlovchi – aniqlovchilar quyidagi so‘zlar orqali ifodaladi:
- sifat bilan: Shakar qovunlarning xushbo‘y hidlari sabo bilan tarqalar
sekin.
- son bilan: Do‘kondan ikki qop un oldik. Ukam uchinchi sinfda o‘qiydi.
-olmosh bilan: Ana shu katta bog‘
- bizniki. - ot bilan: Oltin kuzni sevaman jondan.
- ravish bilan: Uzoq-yaqin yerdan mehmonlar kelib turishdi.
- taqlid so‘z bilan: Bog‘dagi g‘uj-g‘uj gullar ko‘zni qamashtiradi.
Sifatlovchi-aniqlovchilar yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Yig‘iq
sifatlovchilar birgina so‘zdan Go‘zal bahor keldi, yoyiq sifatlovchilar esa ikki yoki
undan ortiq so‘zlardan Misdek qizib turgan yuzini ikki kafti orasiga oldi iborat
bo‘ladi.
b) qaratqich aniqlovchilar Yaxshining yuzi jannatdur, ani ko‘rmoq
g‘animatdur.
Maktabning keng kutubxonasi belgili qo‘llaniladi. Yer kurasin boshin
tang‘idik.
35

Qaratqich va qaralmish shaxs jihatidan doim moslashadi, ammo son
jihatidan moslashishi ham, moslashmasligi ham mumkin: Ukamning o‘yinchog‘i
ko‘p. Ukamning o‘yinchoqlari ko‘p.
Aniqlovchi so‘z yoki so‘zlar birikmasi orqali ifodalangan aniqlanmishga
bog‘lanadi. Yolg‘iz so‘z bilan ifodalangan aniqlanmish o‘zakdan yoki hozirgi
tartibda sintaktik aloqa ko‘zda tutilmaydigan element (belbog‘, Qoryog‘di
kabi)lardan iborat bo‘ladi. Uni aniqlovchining har ikki turi aniqlashi mumkin.
Misollar: Men ham jimjit ko‘chada yolg‘iz bormoqdaman. Ombor tomonda
qorovulning toqisi taqilladi.
Birikma aniqlanmish bir otning o‘z aniqlovchisi bilan birikuvidan tarkib
topadi. Bunday tarkibdagi aniqlanmish otga ma’lum aniqlovchi bog‘lanib, bu
aniqlovchili birikma undan oldingi aniqlovchiga nisbatan aniqlanmish vazifasini
o‘taydi oq sadaf tugmali kabi. Birikma aniqlanmishning komponentlari, ma’no
o‘zaro yaqin bog‘lanishli bo‘lganligi uchun, ular biriktiruvchi intonatsiya bilan
talaffuz etiladi. Bunday aniqlovchili birikmaga bog‘langan boshqa bir aniqlovchi
ajratib aytilgan intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Masalan, O‘Zbekistonning katta
g‘alla xirmoni uchun...
Iboralardagi so‘zlarning sintaktik munosabatlari quyidagichadir: katta g‘alla
xirmoni tarkibidagi sintaktik aloqalar haqidagi izoh ham xuddi ana shundaydir.
Aniqlovchili birikmaga bog‘langan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich
bo‘lishi mumkin.
1.Sifatlovchili aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Haligi tushkun kayfiyat,
oqshomgi voqealar hozirgina ko‘ringan tushday yo‘qoldi. So‘lim Parkent qishlog‘i.
Saidiy bahorgacha ko‘p yangi kulfatlar orttirdi... Umrzoq ota shoshib-pishib uyga
kirdi-da, guldor chinni choynakka bir chimdim ko‘k choy solib, samovar oldida,
cho‘kkalab choy damladi. Pidjagining tagidan kiyilgan oq sadaf tugmali rangdor
katak ko‘ylak arzon kostyumga juda mos kelgan.
36

Qaratqich aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Men, erim – ikkimiz
shahrimizning markaziy ko‘chalaridan birida ketayotgandik. Ko‘chaning ikkinchi
boshida paranjili bir xotin ko‘rindi. Olimjon o‘zining harbiy kiyimlarini shunday
ozoda tutar ediki, hamma kiyimlaridan shunisini ortiq ko‘rgani sezilib turardi.
Aniqlovchilar bir necha so‘z birikmasidan ham tashkil topadi: Shirvonning
yo‘li uch kunlik yo‘l, ikki orasi suvsiz cho‘l, uyog‘i dushman el. Ba’zi do‘konlarda
yerdan shipga qadar qalangan mollar orasida o‘n ikki –o‘n uch yashar jajji bolalar
o‘tiradi, savdo qiladi, cho‘t qoqadi. Eshik bo‘sag‘asida qizil ko‘ylakli, qora
kamzulli bir qiz uning harakatini taqib qilib turmoqda edi.
37

III. Xulosa.
Har qanday gap shakliy va mazmuniy tuzilishidan tarkib topadi. Gap ifoda
maqsadiga ko’ra darak, so’roq, buyruq, istak, tasdiq, inkor, taqlid gaplarga
bo’linsa, gapni moddiy tomondan tashkil etuvchi elementlari sintaktik shakllar ikki
xildir:
1. Sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar.
2. Sintaktik aloqaga kirishmaydigan shakllar.
Sintaktik aloqaga kirishdigan shakllar gap bo’laklari hisoblanadi. Gap
bo’laklari ham ikkiga:
1. Birinchi darajali bo’laklar.
2. Ikkinchi darajali bo’laklarga bo’linadi.
Birinchi darajali bo’laklar ega – kesim bo’lsa, ikkinchi darajali bo’laklarga
aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kiradi.
Demak, aniqlovchi ikkinchi darajali bo’lak bo’lib, predmetning sifatini,
miqdorini, xususiyatini, qarashliligini anglatuvchi bo’lakdir. Aniqlovchi ot va
otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi.
Aniqlovchilar anglatgan ma’nolariga ko’ra uch xil sifatlovchi aniqlovchi,
qaratqich aniqlovchi, izohlovchi aniqlovchilarga bo’linar ekan.
38

IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Mirziyov Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va
olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. / Xalq so‘zi 2016 yil 16 dekabr.
2. Qosimov B.O‘zbek adabiyoti va adabiy aloqalari tarixi. T.; “Fan va
texnologiya”, 2018, 540 b.
3. Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. T.; “Ma’naviyat”, 2011,
110 b.
4. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. Qaydasan, Moriko? T.; “Sharq”, 2014,
620 b.
5. M.Asqarova, Y.Abdullayev, M.Olimxonova “Ona tili” kitobi. 8-9 sinflar
uchun. T – 1994 y.
6. V.Egamov “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. T – 1988 y.
7. G’.Abduraxmonov, S.Mamajonov “ O’zbek tili va adabiyoti”. T – 1995 y.
8. G’.Abduraxmonov “O’zbek tili grammatikasi”. T – 1996 y.
9. “O’zbek tili grammatikasi” II tom O’zRFA. T – 1976 y.
10. M.Olimxonova “Maktabda ona tili sintaksisini o’rgatish”.
11. A.Nurmanov, R.Rasulov “O’zbek tili jadvallarida”. T – 1993 y.
12. N.Mahmudov, A.Nurmanov “O’zbek tilining nazariy grammatikasi”. T – 1987
13. A.G’ulomov, M.Asqarova “Hozirgi o’zbek adabiy tili” T – 1987 y.
14. A.Nurmanov, N.Mahmudov, A.Axmedov, S.Solixo’jayeva “O’zbek tilining
mazmuniy sintaksisi”. T – 1992 y.
15. www.ziyonet.uz
39

Купить

Похожие документы
Hisob so’zlar
Bayon yozish
“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar
O’zbek tilida so’z ma’nolari. Ko’chimlar
Suyuqlik termometrlari haqida ma‘lumotlar Kurs ishi