Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	314.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	27 Сентябрь 2023
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi

Купить

Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi
Mundarija
Kirish
I BOB. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi
1.1. Erondagi siyosiy vaziyat va o’zaro urushlar
1.2. Nodirshohning hokimyat uchun kurashi. Nodirshoh davlatining vujudga
kelishi
II BOB. Nodirshoh davri. Nodirshoh davlatining yuksalishi va taraqqiyoti.
afshorlarning inqirozi
2.1. Nodirshohning islohotlari va harbiy yurishlari
2.2. Nodirshoh(Afshorlar) davlati inqirozi va siyosiy parokandalik
Xulosa
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar

1

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda
mamlakatimiz xalqining ko’p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-
odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o’zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va
ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo’yicha ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda. “Milliy o’zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini
o’rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari
faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlashimiz lozim”1. Tarix ilmi
umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir. Jahon tarixi va madaniyatida katta
o’rin tutuvchi Nodirshoh hukmronligi davrini o’rganish, o’sha davr voqea-
hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini haqqoniy o’rganish
bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi.
Eron davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo’lgan – Nodirshoh davrida Eron va
Xurosonning siyosiy hokimiyatining o’rnatilishi o’rganish alohida ahamiyat kasb
etadi. Mazkur davr Eron hududida Safaviylar sulolasi qo’lida bo’lgan Eron
davlatining inqirozga yuz tutishi oqibatida siyosiy kurash nihoyatda kuchaygan,
mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keskin o’zgarishlar yuz bergan davr
hisoblanadi. Shu bois, eron xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishda nisbatan kam
tadqiq etilgan hamda e’tibordan chetda qolib kelgan Nodirshoh boshchiligidagi
Afshorlar sulolasi hukmronligi davri ham o’ziga xos o’ringa ega.
Eron davlatchiligi tarixini o’rganishga jiddiy e’tibor berilayotgan bugungi kunda
Nodirshoh davlatining tashkil topishi, markazlashuvi, markaziy va mahalliy
boshqaruv hamda unda faoliyat olib borgan mansablar transformatsiyasining
o’ziga xos jihatlari, mamlakatda faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti,
ijtimoiy-iqtisodiy sohada amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning
taqsimlanishi bilan bog’liq an’analar, suv inshootlari va ularning qurilish
mexanizmlari, xorijiy mamlakatlar bilan olib borilgan diplomatik munosabatlar,
savdo-sotiq va boshqa jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya
katta. Davlatchilikning muhim tayanchi bo’lgan Nodirshoh asos solgan davlatning
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus o’rganilmaganligi bois
2

mazkur ilmiy muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu
davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid masalalarni yoritish mavzuning
dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga:
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib
o’rganildi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: A. Nikitin, S. Gergamov, V.V. Bartold,
A. A. Semyonov va P. P. Ivanov va boshqalar asarlarini kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhni O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar
tashkil etib, o’zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb Nodirshoh davri
tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo’lsada, bu davr davlatchilik,
ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o’rganildi.
Bu olimlar qatoriga: B. Ahmedov, G. Sultonova, A. Zamonov, A. Ziyo, G.
Agzamova, A. Qandaharov, S. Inoyatov, O. Hayitova, B. Eshov, Z. Muqimov, va
boshqalar ilmiy izlanishlarini kiritildi.
Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Eron va Xurosonda
Nodirshoh siyosiy faoliyati va u asos solgan shayboniylar sulolasi hamda davlati
tarixini yoritishga oid bir qator ma’lumotlarni berib o’tgan. Ularni H. Vamberi
(Vengriya), S. Adams (AQSH), Remzi Kilich (Turkiya), D. Svetov, N. Aramin
(Rossiya) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi.
Shuni ta’kidlash joizki, Nodirshohning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixi xususida
yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu Kurs ishini yaratishda, asosan, davlatda
tuzilgan turli hujjatlar asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVIII asrda Eronga
tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning kundaliklari, hisobotlari
3

hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va mustaqillik yillarida mavzuga
doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan keng foydalanildi
Kurs ishi mavzusining obekti: Eronning o’rta asrlar tarixi kontekstida
Nodirshohning Eron va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o’rni va siyosiy
hokimiyatining o’rnatilishini tadqiq etish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: XVIII asr Eron va Xurosonda Nodirshoh
boshchiligidagi sulolaviy boshqaruv va uning siyosiy hokimiyatining o’rnatilishida
yuz bergan jarayonlarni ochib berishdan iborat etib belgilandi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Nodirshohning Eron va Xurosonda
siyosiy hokimiyatining o’rnatilishini tadqiq qilishdan iborat bo’lib, Unda XVII
asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrning o’rtalarigacha bo’lgan davrda Eron va
Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o’zida aks etgan manbalar ham turli
davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Nodirshohning Eron va Xuroson
davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o’rganish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Nodirshoh davri tarixining o’rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va
ularning XVIII asr tarixi va madaniyatini o’rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
- Nodirshoh davri tarixi va madaniyatiga oid to’plangan ma’lumotlarni Eron xalqi
davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil
etish;
- Nodirshoh davri tarixi Eron va Xurosonning XVIII asrdagi siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Nodirshohning siyosiy faoliyatini
o’rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so’nggi
tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga
aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o’rganib, Nodirshohning siyosiy faoliyatidagi
ilmiy muammolarni, ularning o’rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini
qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
4

- Eron xalqining o’rta asrlar davlatchiligi tarixida Nodirshohning tutgan o’rnini va
uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, Kurs ishi umumiy
30 betni tashkil etadi.
I BOB. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi.
1.1. Erondagi siyosiy vaziyat va o’zaro urushlar.
Afshariylar shuningdek, Afsharidlar imperiyasi— Eronning shimoli-
sharqidagi Xuroson viloyatida turkman afshor qabilasi tomonidan tashkil etilgan
Eron imperiyasi, Eron(Fors)da hukmronlik qilgan. Davlatni XVIII asr o’rtalarida
afshoriylar sulolasi boshqargan. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar sulolasining
so’nggi vakilini taxtdan ag’dargan va o’zini Eron shohi deb e’lon qilgan yorqin
harbiy sarkarda Nodirshoh asos solgan. Nodirshoh hukmronligi davrida Eron
Sosoniylar imperiyasidan keyingi eng yuqori darajaga yetdi. U o’zining eng yuqori
cho’qqisida hozirgi Eron, Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon Respublikasi,
Shimoliy Kavkazning bir qismi (Dog’iston), Afg’oniston, Bahrayn, Turkmaniston,
O’zbekiston va Pokistonni hamda Iroq, Turkiya, Birlashgan Arab Amirliklari va
Ummonning bir qismini nazorat qilgan. O limidan so ng imperiyasining kattaʻ ʻ
qismi Zandlar, Durroniylar, Gruzinlar va Kavkaz xonliklari o rtasida bo linib
ʻ ʻ
ketgan bo lsa, Afshoriylar hukmronligi Xurosondagi kichik mahalliy davlat bilan
ʻ
chegaralangan edi. Nihoyat, Afsharidlar sulolasi 1796-yilda Og’a Muhammad Xon
Qojar tomonidan ag’darib tashlandi, u yangi mahalliy Eron imperiyasini o’rnatdi
va yuqorida aytib o’tilgan bir nechta mintaqalar ustidan Eron hukmronligini
tikladi. Bu sulola Nodir mansub Eron shimoli-sharqidagi Xurosondan kelgan
turkman afshor qabilasi nomi bilan atalgan. 1
Afsharlar dastlab Turkistondan
Ozarbayjonga (Eron Ozarbayjoni) XIII asrda ko’chib kelganlar. XVII asr
boshlarida Buyuk Abbos o z davlatining shimoliy-sharqiy chegaralarini
ʻ
1
Lockhart, L., "Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources", London: Luzac & Co.,
1938,
5

o zbeklardan himoya qilish uchun ko plab afshorlarni Ozarbayjondan Xurosongaʻ ʻ
ko chirdi, shundan so ng afsharlar bu hududlarga joylashdi. Nodir afshorlarning
ʻ ʻ
Qereqlu urug’iga mansub edi. 1
Nodir Shoh (Nadr Quli sifatida) Xurosonning
afshor qabilasidan bo lgan kamtarona yarim ko chmanchi oilada tug ilgan u yerda
ʻ ʻ ʻ
mahalliy sarkarda bo lgan. Uning hokimiyat sari yo li 1722-yilda G ilzay Mir
ʻ ʻ ʻ
Mahmud Xo taki zaiflashgan va parchalanib ketgan Safaviy shohi Sulton
ʻ
Husaynni taxtdan ag darganidan boshlandi. Shu bilan birga Usmonli va Rus
ʻ
qo shinlari Eron yerlarini egallab oldilar. Rossiya Eronning Shimoliy Kavkaz va
ʻ
Zakavkazdagi Kavkaz hududlarini, shuningdek, Shimoliy Eronning shimoliy
qismini rus-fors urushi bilan egallab oldi, qo’shni Usmonlilar esa g’arbdan bostirib
kirdi. 1724-yilgi Konstantinopol shartnomasiga ko’ra, ular bosib olingan
hududlarni o’zaro bo’lib olishga kelishib oldilar. Narigi tomonda Nodir Sulton
Husaynning o g li Tahmasp II bilan qo shilib, G ilzay afg onlariga qarshi qarshilik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatishga boshchilik qildi, ularning yetakchisi Ashrafxonni 1729-yilda
ʻ
poytaxtdan osongina haydab chiqardi va taxtga Tahmaspni o tkazdi. Nodir
ʻ
Usmonlilar va Ruslardan boy berilgan yerlarni qaytarib olish va Eronda Eron
gegemonligini tiklash uchun kurashdi. U sharqda Ghilzaiylar bilan jang qilganda,
Tahmasp Kavkazda halokatli yurish olib bordi, bu Usmonlilarga g’arbda
yo’qotilgan hududlarning katta qismini qaytarib olishga imkon berdi. Bundan
norozi bo’lgan Nodir 1732-yilda Tahmaspni o’zining go’dak o’g’li Abbos III
foydasiga taxtdan chetlatdi. To’rt yil o’tgach, u yo’qolgan Fors erlarining ko’p
qismini qaytarib olgandan so’ng, Nodir o’zini shoh deb e’lon qilishiga ishonch
hosil qildi. Mogan tekisligi. 2
Keyinchalik Nodir 1732-yildagi Resht shartnomasi va
1735-yilgi Ganja shartnomasi orqali 1722—23-yillarda bosib olingan hududlarni
ruslarga berib qo ydi. U ajralmas shimoliy hududlarni nazorat qilib, umumiy
ʻ
Usmonli dushmaniga qarshi yangi rus-eron ittifoqi bilan Usmonli-Fors urushini
davom ettirdi. Usmonli qo shinlari G arbiy Eron va Kavkazning qolgan qismidan
ʻ ʻ
quvib chiqarildi va natijada 1736 yilgi Konstantinopol shartnomasi Usmonlilarni
Eronning Kavkaz ustidan hukmronligini tasdiqlashga majbur qildi va Nodirni
1
Cambridge History of Iran Volume 7, pp. 2–4
2
Michael Axworthy Iran: Empire of the Mind (Penguin, 2008) pp.153–156
6

Eronning yangi shohi (qiroli) sifatida tan oldi. 1
Tahmasp va qojarlar rahbari Fath
Ali Xon (Og a Muhammad Xon Qojarning ajdodi) Nodir bilan bog lanib, undanʻ ʻ
o z ishiga qo shilib, G ilzay afg onlarini Xurosondan quvib chiqarishni so radilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
U rozi bo’ldi va shu tariqa milliy ahamiyatga ega shaxsga aylandi. Nodir Fath
Alixonning Malek Mahmud bilan yozishmalari borligini bilib, buni shohga oshkor
qilganda, Tahmasp uni qatl qilib, o rniga Nodirni qo shin boshlig i qilib tayinlaydi.
ʻ ʻ ʻ
Nodir keyinchalik Tahmasp Qoli (Taxmaspning xizmatkori) unvonini oldi. 1726
yil oxirida Nodir Mashhadni qayta egalladi. Nodir to’g’ridan-to’g’ri Isfahonga
yurish qilmaslikni ma’qul ko’rdi. Dastavval 1729-yil may oyida Hirot yaqinida
abdali afg onlarni mag lub etdi. Keyinchalik Abdali afg’onlarining ko’plari uning
ʻ ʻ
armiyasiga qo’shilishdi. G’ilzay afg’onlarining yangi shohi Ashraf Nodirga qarshi
harakat qilishga qaror qildi, ammo 1729-yil sentyabr oyida Nodir uni Damg’on
jangida mag’lub etdi va noyabr oyida Murchaxo’rtda yana qat’iy ravishda
afg’onlarni Fors tuprog’idan quvib chiqardi. Ashraf qochib ketdi va Nodir nihoyat
Isfahonga kirib, dekabr oyida uni Tahmaspga topshirdi va qo’shiniga pul to’lash
uchun shaharni talon-taroj qildi. Tahmasp Nodirni ko plab sharqiy viloyatlarga,
ʻ
jumladan, o zi tug ilgan Xurosonga hokim qilib qo ydi va uni o z singlisiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
uylandi. Nodir o’z tarafdorlari tomonidan o’ldirilgan Ashrafni ta’qib qilib, uni
mag’lub etdi. 2
1738-yilda Nodir Shoh Qandahordagi so’nggi Hotaki hokimiyatini
qamal qildi va vayron qildi. Yaqin atrofda yangi shahar qurib, unga “Nodirobod”
deb nom berdi.
1.2. Nodirshohning hokimyat uchun kurashi. nodirshoh davlatining
vujudga kelishi.
1735-yilning bahorida Nodir Forsning azaliy raqibi Usmonlilarga hujum
qildi va so’nggi tartibsizliklar paytida yo’qotilgan hududning katta qismini
qaytarib oldi. Shu bilan birga, Abdali afg’onlar qo’zg’olon ko’tarib, Mashhadni
qamal qilishdi, bu esa Nodirni yurishini to’xtatishga va ukasi Ibrohimni
qutqarishga majbur qildi. Bu qo’zg’olonni bostirish uchun Nodirga o’n to’rt oy
1
Dowling, Timothy C. (2 December 2014).
2
Tucker, Ernest (2006)
7

kerak bo’ldi. Nodir va Shoh o’rtasidagi munosabatlar pasayib ketdi, chunki u
generalining harbiy muvaffaqiyatlaridan xavotirga tushdi. Nodir sharqda yo’q
bo’lganda, Tahmasp Yerevanni qaytarib olish uchun kampaniya boshlab, o’zini
ko’rsatishga harakat qildi. U Nodirning yaqinda qo’lga kiritgan barcha yutuqlarini
Usmonlilarga boy berdi va Tabriz evaziga Gruziya va Armanistonni berish
to’g’risida shartnoma imzoladi. G’azablangan Nodir Tahmaspni taxtdan tushirish
vaqti kelganini ko’rdi. U Usmonlilarga qarshi urush uchun xalqdan yordam izlab,
shartnomani qoraladi. Isfahonda Nodir Tahmaspni mast qilib qo’ydi, keyin uni
saroy a’yonlariga ko’rsatib, shunday holatda bo’lgan odam hukmronlikka loyiqmi,
deb so’radi. 1732-yilda u Tahmaspni shohning o’g’li Abbos III foydasiga taxtdan
voz kechishga majbur qildi, unga Nodir regent bo’ldi. Nodir 1730-35-yillardagi
urushni davom ettirar ekan, Usmonli Bag’dodni egallab, keyin uni yo’qotgan
viloyatlar evaziga taklif qilish orqali Armaniston va Gruziyadagi hududlarni
qaytarib olishga qaror qildi, ammo qo’shini mag’lubiyatga uchragach, uning rejasi
barbod bo’ldi. Usmonli generali Topal Usmon Posho 1733-yilda shahar yaqinida.
Nodir o’z mavqeini saqlab qolish uchun imkon qadar tezroq tashabbusni qaytarib
olishga qaror qildi, chunki Forsda allaqachon qo’zg’olon boshlangan edi. U yana
kattaroq kuch bilan Topalga duch keldi va uni mag’lub etdi va o’ldirdi. Keyin u
Bag’dodni, shuningdek shimoliy viloyatlardagi Ganjani qamal qilib, Usmonlilarga
qarshi Rossiya ittifoqiga erishdi. Nodir Yegevardda (hozirgi Armaniston) ustun
Usmonli qo’shinlari ustidan hal qiluvchi g’alabaga erishdi va 1735-yilning yozida
Fors Armanistoni va Gruziya yana uning hukmronligi ostida edi. 1735-yil mart
oyida u Ganjada ruslar bilan shartnoma imzoladi, unga ko’ra ruslar o’zlarining
barcha qo’shinlarini Fors hududidan 1732-yilgi Resht shartnomasi bilan hali
qaytarib berilmagan, asosan, olib chiqib ketishga rozi bo’ldilar. Derbent, Boku,
Tarki va uning atrofidagi yerlarga nisbatan, natijada butun Kavkaz va Shimoliy
materik Eron ustidan yana Eron hukmronligi tiklandi. Nodir Mo g on tekisliklaridaʻ ʻ
(hozirda Ozarbayjon Respublikasi va Eron o rtasida bo lingan) ov bazmidan so ng
ʻ ʻ ʻ
o zining eng yaqinlariga uni yosh Abbos III o rniga yangi shoh (shoh) deb e lon
ʻ ʻ ʼ
qilishni taklif qiladi. Nodirning do stlari bo lmish yaqin kishilarning kichik
ʻ ʻ
8

guruhiga Tahmaspxon Jalayer va Hasan Ali begim Bestamiy kirgan. Nodirning
taklifiga binoan guruh “demur” qilmadi va Hasan-Ali jim qoldi. Nodir undan nega
sukut saqlaganini so’raganida, Hasan-Ali Nodir uchun eng yaxshi yo’l davlatning
barcha yetakchilarini yig’ib, ularning kelishuvini “imzolangan va muhrlangan
rozilik hujjatida olish bo’ladi, deb javob berdi. Nodir bu taklifni ma’qulladi va
saroy tarixchisi Mirzo Mehdixon Astarobodiy ham bo’lgan kantsler yozuvchilarga
xalqning harbiy, diniy va zodagonlarini tekisliklarga chaqirish to’g’risida buyruq
jo’natish topshirildi. 1
1735-yilning noyabrida odamlarning ishtirok etishi uchun
chaqiruv qog’ozi chiqdi va ular 1736-yilning yanvarida yetib kela boshladi.[27]
1736-yilning o sha yanvar oyida Nodir Mo g on tekisligida qo roltoy (Chingizxonʻ ʻ ʻ ʻ
va Temur an analari bo yicha katta yig ilish) o tkazdi. Mo g on tekisligi o zining
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kattaligi va “oziq-ovqatning mo lligi” uchun alohida tanlangan Hamma Nodirning
ʻ
yangi podshoh bo’lish taklifiga rozi bo’ldi, ko’plari - ko’pchilik bo’lmasa ham -
ishtiyoq bilan, qolganlari esa ag’darilgan Safaviylarni qo’llab-quvvatlasa,
Nodirning g’azabidan qo’rqishdi. Nodir 1736-yil 8-martda Eron shohi taxtiga
o tirdi, bu kunni uning munajjimlari [29] ayniqsa, harbiy, diniy va zodagonlardan
ʻ
tashkil topgan “favqulodda katta yig ilishda, ayniqsa qulay deb tanlagan edi.
ʻ
Usmonli elchisi Ali Posho 1738-yilda Nodirshoh Xotakilar sulolasining oxirgi
forposti Qandahorni bosib oldi va Nodirobod, Qandahorni tashkil qildi. Endi uning
fikrlari Dehlida joylashgan Mug’allar imperiyasiga qaratildi. Bir vaqtlar sharqda
joylashgan bu kuchli musulmon davlati, zodagonlar borgan sari itoatsiz bo’lib,
Maratha imperiyasining hindu maratlari janubi-g’arbiy tomondan uning hududiga
bostirib kirgach, parchalanib ketdi. Uning hukmdori Muhammadshoh bu
parchalanishni qaytarishga ojiz edi. Nodir afg’on qo’zg’olonchilarini topshirishni
so’radi, ammo Mo’g’ul imperatori rad etdi. Nodir o zining afg on dushmanlarining
ʻ ʻ
Hindistonga panoh topishini bahona qilib, chegarani kesib o tib, harbiy jihatdan
ʻ
zaif, lekin baribir nihoyatda boy uzoq Sharq imperiyasiga bostirib kirishdi. 2
Peshovar gubernatoriga qarshi ajoyib yurishda u o’z qo’shinlarining kichik
kontingentini deyarli o’tib bo’lmaydigan tog’ dovonlari bo’ylab qo’rqinchli qanotli
1
Elton L. Daniel, "The History of Iran" (Greenwood Press 2000) p. 94
2
Hrono.ru
9

yurishga olib keldi va Xaybar dovoni og’zida joylashgan dushman qo’shinlarini
butunlay hayratda qoldirib, ularga qaramay, ularni keskin mag’lub etdi. ikkiga
birdan ko’p. Bu G’azna, Kobul, Peshovar, Sind va Lahorning qo’lga kiritilishiga
olib keldi. Nodir Mug allar hududiga ko chib o tganda, unga sodiq gruzinʻ ʻ ʻ
fuqarolari va Sharqiy Gruziyaning bo lajak qiroli Erekle II hamroh bo lib, Nodir
ʻ ʻ
qo shinlari tarkibida harbiy qo mondon sifatida gruzin kontingentini boshqargan.
ʻ ʻ
Mug’al qo’shinlari oldindan mag’lubiyatga uchragach, u yil oxirigacha Hind
daryosini kesib o’tib, Hindistonga chuqurroq kirib bordi. Fors armiyasining
Mug’allar imperiyasining shimoliy vassal davlatlari ustidan tez va hal qiluvchi
muvaffaqiyatlari haqidagi xabar Dehlida katta hayratga sabab bo’ldi, bu esa
Mug’allar hukmdori Muhammad Shohni 300 000 ga yaqin qo’shinni yig’ib, bu
yirik qo’shinni shimol tomon yurishga undadi. Fors armiyasi. Nodirshoh 1739-yil
13-fevralda bo lib o tgan katta Karnal jangida Mug al qo shinini uch soatdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kamroq vaqt ichida tor-mor qildi. Ushbu hal qiluvchi g alabadan so ng Nodir
ʻ ʻ
Muhammadshohni qo lga oldi va u bilan birga Dehliga kirdi. Nodir o’ldirilgani
ʻ
haqida mish-mish tarqalgach, hindlarning bir qismi fors qo’shinlariga hujum qilib,
o’ldirishdi. G’azablangan Nodir o’z askarlariga shaharni talon-taroj qilishni va
talon-taroj qilishni buyurdi. Bir kun davomida (22-mart) Fors qo’shinlari
tomonidan 20-30 ming hindistonlik o’ldirilgan va bu Muhammadshohni Nodirdan
rahm-shafqat so’rashga majbur qilgan. Iqtisodiy inqiroz, o’z navbatida, aholining
turli tabaqalari orasida noroziliklarni keltirib chiqardi. Ayni paytda yirik yer-mulk
egalarining markaziy hokimiyatga bo’ysunmasligi va bosib olingan o’lka
xalqlarining ozodlik uchun kurashi avj oldi. Chunonchi, 1722-yili afg’onlar o’z
yetakchisi Mir Mahmud boshchiligida zaiflashib qolgan Eronga hujum qildi. Eron
shohi Sulton Husayn hokimiyatni Mir Mahmudga topshirishga majbur bo’ldi. Shu
tariqa Eron tarixida afg’onlarga qaramlik davri boshlandi. Bu davrda safaviylar
sulolasi hukmronligi nomiga bo’lsa-da, hamon davom etardi. So’nggi hukmdor
taxmasp II amalda hech qanday hokimiyatga ega emas edi. Buning ustiga, unda
xalqni turk va afg’on bosqinchilariga qarshi kurashga chorlay oladigan qobiliyat
ham yo’q edi. Shunday sharoitda Eronda shijoatkor, katta lashkarboshilik
10

qobiliyatiga ega Nodir Quli kurash maydoniga chiqdi. U afg’on qo’shinini
butunlay tor-mor etib, Eronni afg’on qaramligidan ozod etdi. Nodir Quli Safaviylar
davlatining tarkibiga kiruvchi barcha hududlarda o’z hokimiyatini o’rnatib, 1736-
yili barcha qabilalar asilzodalarining qurultoyida o’zini Eron shohi Nodirsho h deb
e’lon qilishga erishdi. Shu tariqa safaviylar sulolasi hukmronligi butunlay barham
topdi. Nodirshoh katta bosqinchilik urushlari natijasida ulkan imperiya tuzdi. Biroq
u 1747-yili o’zaro ichki nizolar natijasida o’ldirildi. Nodirshoh halokatidan keyin
imperiya bir necha qismlarga bo’linib ketdi. Eronda turli qabilalar o’rtasida taxt
uchun kurash avj oldi. Bu kurashda asosiy rolni zend va qojar qabilalari o’ynadi.
Ular o’rtasidagi kurash 1758-yili zend qabilasi g’alabasi bilan tugadi. Bu qabila
vakillari 1796-yilgacha hukmronlik qildilar. 1796-yili esa hokimiyatni qojarlar
egallab oldiBunga javoban Nodirshoh chekinishga rozi bo’ldi, biroq
Muhammadshoh qirollik xazinasi kalitlarini topshirib, hatto Tovus taxtini ham
Fors imperatoriga yo’qotib qo’ydi. Tovus taxti keyinchalik Fors imperatorligining
ramzi bo’lib xizmat qildi. Taxminlarga ko’ra, Nodir o’zi bilan yetti yuz million
so’mga yaqin boyliklarni olib ketgan. Nodir boshqa ajoyib javohirlar qatorida
Koh-i-Nur va Daryo-ye Nur olmoslarini ham qo’lga kiritdi (Koh-e-Nur fors tilida
"Nur tog’i", Darya-ye Nur "Nur dengizi" degan ma’noni anglatadi).
Fors qo’shinlari 1739-yil may oyining boshida Dehlini tark etishdi, lekin
ular ketishdan oldin u o’zi bosib olgan Hind daryosining sharqidagi barcha
hududlarni Muhammadshohga qaytarib berdi. Nodirning askarlari ham o zlariʻ
bilan yig ilgan o ljalarni ortib minglab fil, ot va tuyalarni olib ketishdi. Qaytish
ʻ ʻ
yurishida sikxlar tepaliklardan chiqib, Nodirshoh qo shinlarini pistirmaga o tkazib,
ʻ ʻ
o lja va asirlarning bir qismini o zlari bilan olib ketishdi.
ʻ ʻ 1
Biroq Hindistondan tortib
olingan qolgan o’lja shunchalik qimmatga tushdiki, Nodir qaytib kelganidan keyin
uch yil davomida Eronda soliq solishni to’xtatdi.nNodir, ehtimol, oldingi
tartibsizliklardan keyin o’z mamlakatiga bir oz nafas olish imkoniyatini berish
uchun imperiyaga hujum qildi. Uning muvaffaqiyatli yurishi va mablag’ni
to’ldirishi u Eronning azaliy raqibi va qo’shnisi Usmonli imperiyasiga qarshi
1
Raghunath Rai. "History". p. 19 FK Publications.
11

urushlarini davom ettirishi mumkinligini anglatardi. Hindiston kampaniyasi Nodir
faoliyatining eng yuqori cho’qqisi edi. Hindistondan qaytgach, Nodir otasi
yo’qligida Forsni boshqargan to’ng’ich o’g’li Rizo Qoli Mirzo bilan janjallashib
qoladi. Rizo o’zini juda qo’pol va bir oz shafqatsiz tutdi, lekin u Forsda tinchlikni
saqladi. Nodir vafot etgani haqidagi mish-mishni eshitib, u Safaviylar qirollik
asirlari Tahmasp va uning to’qqiz yoshli o’g’li Abbos III ni qatl etish orqali taxtni
egallashga hozirlik ko’rgan edi. Bu xabarni eshitgan Rizoning rafiqasi
Tahmaspning singlisi o’z joniga qasd qiladi. Nodir yigitning bu xatti-harakatidan
mamnun bo’lmay, uni noiblik lavozimidan chetlatib, xo’rladi, biroq uni
Mvaronunnaron hududini zabt etish uchun o’z yurishiga olib ketdi. Uning sog’lig’i
sezilarli darajada yomonlashgani sababli, Nodir tobora despotik bo’lib qoldi. 1740-
yilda Xiva xonligini bosib oldi. Forslar Buxorodagi o zbek xonligini bo ysunishgaʻ ʻ
majbur qilgandan so ng, Nodir Rizoni xonning katta qizi Chingizxon avlodidan
ʻ
bo lganligi uchun unga uylantirmoqchi bo lgan, lekin Rizo qat iyan rad etgan va
ʻ ʻ ʼ
Nodir qizga o zi uylangan. Nodir O rta Osiyoga qilgan bu yurishida Xorazmni
ʻ ʻ
ham bosib oldi. Nodir endi Dog’istonni ukasi Ibrohim Qolining bir necha yil oldin
yurish paytida o’limi uchun jazolashga qaror qildi. 1741-yilda Nodir
Dog’istonliklar bilan jang qilish uchun Mozandaron o’rmonidan o’tayotganda,
qotil unga o’q uzdi, ammo Nodir engil yaralandi. U bu tashabbus ortida o’g’li
turganidan shubhalana boshladi va uni Tehronga qamab qo’ydi. Nodirning
sog’lig’i tobora kuchayib borayotgani uning kayfiyatini yanada yomonlashtirdi.
Ehtimol, uning kasalligi Nodirni Dog’istonning lezgin qabilalariga qarshi urushida
tashabbusni yo’qotgan. Uning uchun hafsalasi pir bo’lib, ular partizan urushiga
kirishdilar va forslar ularga qarshi unchalik katta muvaffaqiyatga erisha olmadilar.
Nodir o’z yurishi davomida Dog’istonning katta qismini egallashga muvaffaq
bo’lgan bo’lsa-da, lezgilar, shuningdek, avarlar va laklar tomonidan olib borilgan
samarali partizan urushi Eronning Shimoliy Kavkaz mintaqasini bu safar qisqa
umrga qayta bosib olishiga olib keldi; bir necha yil o’tgach, Nodir chekinishga
majbur bo’ldi. Xuddi shu davrda Nodir o’z o’g’lini Mozandarondagi suiqasd ortida
turganlikda aybladi. Rizo g’azab bilan uning aybsizligiga e’tiroz bildirdi, lekin
12

Nodir jazo sifatida uni ko’r qilib qo’ydi, garchi u darhol pushaymon bo’lsa ham.
Ko’p o’tmay, Nodir o’g’lining ko’zi ojizligini ko’rgan zodagonlarni qatl qila
boshladi. O’zining so’nggi yillarida Nodir tobora paranoyak bo’lib, ko’plab
shubhali dushmanlarni o’ldirishni buyurdi. Nodir orttirgan boyligi bilan Fors
dengiz flotini qurishga kirishdi. Mozandaron va Gilondan yog och olib, Bushehrdaʻ
kemalar qurdi va Amolda yangi artilleriya qurishni buyurdi. U Hindistonda ham
o’ttizta kema sotib oldi. 1
Bahrayn orolini arablardan qaytarib oldi. 1743-yilda
Ummon va uning asosiy poytaxti Maskatni bosib oldi. 1743-yilda Nodir Usmonli
imperiyasiga qarshi yana bir urush boshladi. Uning ixtiyorida katta qo’shin
bo’lishiga qaramay, bu kampaniyada Nodir o’zining sobiq harbiy yorqinligini kam
ko’rsatdi. U 1746-yilda sulh shartnomasi imzolanishi bilan yakunlandi, bu
shartnomada Usmonlilar Nadirga Najafni egallashga ruxsat berishdi. Forsning
afshoriylar sulolasining harbiy kuchlari Safaviylar davlati parchalanishi davrida
Xurosondagi nisbatan noaniq, ammo qonli fraktsiyalararo zo’ravonliklardan kelib
chiqqan. Eronning shimoli-sharqidagi turkman afshor qabilasining mahalliy
sarkardasi Nodir Qoli boshchiligidagi kichik jangchilar guruhi bir necha yuz
kishidan oshmas edi. Nadir shohlar shohi Shahanshoh sifatida qudratning eng
yuqori cho’qqisida, u o’z davrining eng kuchli harbiy kuchini tashkil etuvchi 375
000 jangchi qo’shinga qo’mondonlik qildi. eng qobiliyatli va muvaffaqiyatlilardan
biri boshchiligida. tarixdagi harbiy rahbarlar. 2

1
Encyclopædia Iranica
2
Cambridge History pp.60–62
13

II BOB. Nodirshoh davri. Nodirshoh davlatining yuksalishi va
taraqqiyoti. Afshorlarning inqirozi.
2.1. nodirshohning islohotlari va harbiy yurishlari
Agar Afsharidlar imperiyasining qulashi davridagi Eron xaritasiga nazar
soladigan bo’lsak, 1747-yilda Nodir Shoh o’z zobitlarining bir guruhi qo’lida
o’ldirilganidan so’ng, Afsharidlar davlati qulashi va mamlakat o’nlab yillar davom
etgan fuqarolar urushi chog’ida Nodirning qudratli armiyasi parchalanib ketdi.
Taxtga da’vogarlar ko’p bo’lsa-da (ko’pchilik qatorida) butun mamlakat ustidan
nazoratni tiklashga harakat qilgan, Fors Og’a Muhammad Xon Qojarning XVIII
asr oxirigacha bo’lgan yurishlarigacha notinch siyosiy birlik bo’lib qoldi. millatni
birlashtirdi. 1747-yilda Nodir vafotidan so’ng uning jiyani Ali Qoli (u suiqasdda
ishtirok etgan bo’lishi mumkin) taxtni egallab, o’zini Adelshoh (“Adolatli qirol”)
deb e’lon qildi. U Rezo Qolining o’g’li 13 yoshli Shahrohdan tashqari Nodirning
barcha o’g’illari va nabiralarini qatl qilishga buyurdi. Bu orada Nodirning sobiq
xazinachisi Ahmadshoh Abdaliy Durroniylar saltanatiga asos solib, o zʻ
mustaqilligini e lon qilgan edi. Bu jarayonda sharqiy hududlar yo’qoldi va keyingi
ʼ
o’n yilliklarda Durroniylar imperiyasining vorisi-davlati Afg’onistonning bir
qismiga aylandi. Eronning eng ajralmas hududlari bo’lgan shimoliy hududlarning
taqdiri boshqacha edi. Erekle II va Teymuraz II, 1744-yilda o’zlarining sodiq
xizmatlari uchun Nodirning o’zi tomonidan mos ravishda Kaxeti va Kartli
qirollari, beqarorlikning avj olishidan foydalangan va de-fakto mustaqilligini e’lon
qilgan. Teymuraz II vafotidan keyin Erekle II Kartli ustidan nazoratni o z qo liga
ʻ ʻ
oldi va shu tariqa ikkalasini Kartli-Kaxetiya qirolligi sifatida birlashtirib, uch asr
davomida siyosiy jihatdan birlashgan Sharqiy Gruziyani boshqargan birinchi
gruzin hukmdori bo ldi. materik Erondagi voqealar u Zand davrida de-fakto
ʻ
avtonom bo’lib qolishi mumkin edi. 1
Ketma-ket Qajarlar sulolasi davrida Eron
Gruziya hududlari ustidan Eron hukmronligini tiklashga muvaffaq bo’ldi, to XIX
asr davomida ular qo’shni Imperator Rossiyasiga qaytarib bo’lmaydigan darajada
1
Axworthy Iran p.157
14

yo’qoldi. Hozirgi Ozarbayjon, Armaniston va Dog’istonni o’z ichiga olgan
Kavkazdagi qolgan ko’plab hududlar turli xonliklarga bo’linib ketgan. Zandlar va
qojarlar paydo bo lgunga qadar uning hukmdorlari muxtoriyatning turli shakllarigaʻ
ega bo lgan, ammo Eron podshosiga vassal va tobe bo lib qolgan. Ilk Qajarlar
ʻ ʻ
davrida Zaqafqaziya va Dog’istondagi bu hududlar to’liq Eron tarkibiga qo’shilgan
bo’lar edi, lekin oxir-oqibat (Gruziya bilan birga) XIX asrda XIX asrdagi ikki rus-
fors urushi natijasida Imperator Rossiyasiga butunlay yo’qoldi. Odil akasi
Ibrohimni poytaxt Isfaxonni qo’riqlash uchun yuborib, xato qildi. Ibrohim o zini
ʻ
raqib qilib ko rsatishga qaror qilib, Odilni jangda mag lub etib, ko zini ko r qilib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
taxtga o tirdi. Odil bir yildan kamroq vaqt hukmronlik qilgan edi. Bu orada bir
ʻ
guruh lashkar zobitlari Shahrohni Mashhad zindonidan ozod qilib, 1748-yil
oktabrda shoh deb e lon qiladilar. Ibrohim mag lubiyatga uchradi va 1750-yilda
ʼ ʻ
asirlikda vafot etadi va Odil ham Nodirshohning bevasining iltimosiga ko ra qatl
ʻ
qilinadi. Shahroh boshqa bir qo g irchoq hukmdor Sulaymon II foydasiga qisqa
ʻ ʻ
muddat taxtdan ag darildi, ammo ko r bo lsa-da, uning tarafdorlari tomonidan
ʻ ʻ ʻ
Shahroh taxtga tiklandi. U Mashhadda hukmronlik qilgan va 1750-yillardan
boshlab uning hududi asosan shahar va uning atroflari bilan chegaralangan edi.
1796-yilda Qojarlar sulolasining asoschisi Muhammadxon Qojar Mashhadni
egallab, Shahrohni Nodirshoh xazinalari qayerdaligini oshkor qilishga majburlash
uchun qiynab qo’ydi. Shahroh ko’p o’tmay olgan jarohatlaridan vafot etdi va u
bilan birga afshoriylar sulolasi ham barham topdi. Shahrohning o g illaridan biri
ʻ ʻ
Nodir Mirzo 1797-yilda Og a Muhammadxon Qojar vafotidan so ng qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko tardi, biroq qo zg olon bostirilib, 1803-yil aprelida qatl etildi. Shahroh avlodlari
ʻ ʻ ʻ
XXI asrda Afshar Nodiriy familiyasi bilan davom etmoqda. Safaviylar shia
islomini Eronning davlat dini sifatida kiritgan edilar. Nodir, ehtimol, shia sifatida
tarbiyalangan lekin keyinchalik u hokimiyatni qo’lga kiritib, Usmonli imperiyasiga
kirishni boshlaganida sunniylik e’tiqodini qo’llab-quvvatladi. Uning fikricha,
Safaviy shialigi sunniy Usmonli imperiyasi bilan ziddiyatni kuchaytirgan. Uning
qo shini shia va sunniylardan iborat bo lgan (aniq ozchilik nasroniylar bilan) va
ʻ ʻ
o zining qizilboshlari, shuningdek, o zbeklar, afg onlar, nasroniy gruzinlar va
ʻ ʻ ʻ
15

armanlar va boshqalardan iborat edi. U Forsning sunniylar uchun maqbulroq
bo’lgan din shaklini qabul qilishini xohladi va Forsga shialarning oltinchi imomi
Ja’far as-Sodiq sharafiga "Ja’fariy" deb atagan shialik shaklini qabul qilishni taklif
qildi. U sunniylar uchun ayniqsa haqoratli bo’lgan ba’zi shia amaliyotlarini,
masalan, dastlabki uchta xalifani la’natlashni taqiqladi. Shaxsan Nodir dinga
befarq munosabatda bo’lgan va uning shaxsiy shifokori bo’lib ishlagan frantsuz
iezuitlari uning qaysi dinga e’tiqod qilishini bilish qiyinligini va uni eng yaxshi
bilganlarning ko’pchiligi u dinga ega emasligini aytishgan. Nodir "ja’fariylik"
sunniy islomning beshinchi mazhabi (mazhabi) sifatida qabul qilinishiga va
Usmonlilar o’z tarafdorlariga o’z hududida bo’lgan Makkaga haj yoki ziyorat
qilishlariga ruxsat berishlariga umid qilgan. Keyingi tinchlik muzokaralarida
Usmonlilar ja’fariylikni beshinchi mazhab sifatida tan olishdan bosh tortdilar,
ammo ular fors ziyoratchilariga hajga borishlariga ruxsat berdilar. Nodir qisman
ziyorat savdosidan tushgan daromad tufayli forslarning hajga borish huquqini
qo’lga kiritishdan manfaatdor edi. 1
Nodirning diniy islohotlaridagi yana bir asosiy
maqsadi Safaviylarni yanada zaiflashtirish edi, chunki shia islomi har doim
sulolani qo’llab-quvvatlovchi asosiy element bo’lgan. Safaviylarni qo’llab-
quvvatlayotganini eshitgandan so’ng, u Fors bosh mullasini bo’g’ib o’ldirdi. Uning
islohotlari orasida kolah-e Nodiri nomi bilan mashhur bo’lgan narsaning kiritilishi
ham bor edi. Bu to’rtta cho’qqisi bo’lgan shlyapa bo’lib, dastlabki to’rtta xalifani
ifodalaydi. Yuqorida aytib o’tilgan maydonning o’ng tomonida ikkita imperator
standarti joylashtirilgan edi: ulardan biri qizil, ko’k va oq chiziqlarda, ikkinchisi
qizil, ko’k, oq va sariq ranglarda, boshqa bezaksiz edi: eski bo’lsa ham
me’yorlarga ko’ra, ularni ko’chirish uchun 12 kishi kerak edi, SHAH ularning
tayoqlarini uzaytirdi va ularni yanada og’irlashtirdi; 2
U, shuningdek, ularning
ustiga yangi ipak ranglarini qo’ydi, biri qizil va sariq chiziqli, ikkinchisi sariq
qirrali qizil: ular butun bir mag’lubiyatdan tashqari, dushman tomonidan olib
ketilishining oldini olish uchun juda katta hajmda qilingan. Polk ranglari tor
1
Ziyoyev H.Z. Tarix -o tmish va kelajak ko zgusi. –T.: Adabiyot va san at, 2000. –B. 177-178 ̳ ̳ ʼ
2
Алиасгар Шамим, Иран во время правления Каджара, Тегеран: Научные публикации, 1992, стр. 287
16

ipakdan yasalgan, bir nuqtagacha egilgan, ba’zilari qizil, ba’zilari oq, ba’zilari esa
yo’l-yo’l edi. 1
Dengiz kuchlari admiral bayrog’i oq zamin bo’lib, o’rtada qizil Fors
qilichi tasvirlangan. Garchi Jonas Xenveyning yozuvlariga asoslanib, biz qirol
Nodirning armiya polklarining bayroqlari uch quloqli ekanligini ko’rishimiz
mumkin, ammo biz o’sha davrdagi qirollik bayroqlari uch quloqli yoki to’rt quloqli
bo’lganmi degan xulosaga
Afshorlar saljuqiylarning buyuk hijratlari davrida Yaqin Sharqqa kirib
kelganlar. Keyingi ikki asr davomida Afshor nomi hech bir yilnomada uchramaydi,
ammo buning sababi, ehtimol, o sha davr tarixiy asarlarda har qanday turkiyʻ
qabilalarga nisbatan aniqroq nomlar o rniga, odatda, noaniq turkman atamasi
ʻ
qo llangani tufayli bo lsa kerak. Afshorlar Eronning katta qismiga tarqalib,
ʻ ʻ
ularning tuzumning harbiy tayanchini tashkil etgan qabila konfederatsiyalari
edi. Shuningdek, ular Safaviylar davlatini bir qancha shoh gvardiyasi
qo’mondonlari, shuningdek, ko’plab dala qo’mondonlari va viloyat amaldorlari
bilan ta’minladilar. Ammo Safaviylar davrida afshor qabilasi ham tarqalib
ketdi. Turli viloyat yoki tumanlarga hokim etib tayinlangan qabila boshliqlari o’z
qabila mulozimlarini xizmatkor va qo’riqchi sifatida olib ketish tendentsiyasi
doimo mavjud bo’lgan. Biroq kuchli markaziy hokimiyat o rnatishga intilgan
ʻ
Safaviylar davrida bu parchalanish jarayoni ancha kuchaydi. Hukmron sulola
uchun xavfli deb hisoblangan qabilalarning yoki qabilalarning parchalanishi milliy
siyosat masalasiga aylandi. Ko’pincha urug’lar yoki kattaroq qabila tarkibiy
qismlari chegara hududlariga ko’chirilar edi, ular ikkalasi ham chet el bosqinlariga
qarshi qalqon vazifasini o’tashlari va chegaradan o’tish orqali o’zlarining
yirtqichlik moyilligini bartaraf etishlari mumkin edi. Bu jarayon Shoh Abbos I
(1587-1629) davrida o zining eng yuqori cho qqisiga chiqdi. Afshorlar qirqlu
ʻ ʻ
afshor bo’lgan Nodirshoh (davrida o’zlarining avvalgi kuch va ta’sirini
tikladilar. Xurosondagi afshoriylar davlati Nodirshoh va uning to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
vorislari o limidan so ng omon qoldi. U Erondagi Zandlar va Afg onistondagi
ʻ ʻ ʻ
1
егодник Ферганской области. –Новый Маргелан, 1902. –С.186-188.
17

Dorraniylar o rtasida oraliq davlatni tashkil qilgan.ʻ Uning hukmdori SHahroh
qariyb yarim asr davomida o’z mustaqilligini saqlab qoldi. U 1796-yilda Og’a
Muhammadxon Qojar Xurosonni bosib olganida qiynoqqa solingan. Afshorlar
Qojar qo shinining salmoqli qismini tashkil etgan bo lsa-da, afshor boshliqlari
ʻ ʻ
Qojar davlatiga qo zg olonlarni bostirishda va chet el bosqinchilariga qarshi
ʻ ʻ
kurashda qimmatli xizmatlar ko rsatgan bo lsa-da, afshor qabilasi o sha vaqtga
ʻ ʻ ʻ
kelib shu qadar tarqoq bo lib qolgan ediki, u o zining avvalgi qudratini butunlay
ʻ ʻ
yo qotgan edi. Ammo bu taxminlar juda ishonchsizdir.
ʻ Afshorlar shunchalik
tarqoq bo’lib, ko’plari o’troq bo’lib qolishganki, ularning qanchalar soni haqida
aniq tasavvur hosil qilib bo’lmaydi. Erondagi turli afšar guruhlarning qisqacha
tavsifi quyidagicha. G arbiy Ozarbayjondagi Ormiya va uning atrofida muhim
ʻ
afshar guruhi mavjud. Afsonalarga ko’ra, afshorlarning birinchi to’lqini taxminan
o’sha hududda joylashgan. Ammo mavjud tarixiy manbalarda bu borada hech
qanday tasdiqlovchi ma’lumot topa olishmagan. Hozirgi ma’lumotlardan ko’rinib
turibdiki, Ormiyadagi Afshor mustamlakasi Safaviylar davridan bo’lib, uning
asoschisi Qosim Sulton Imonlu Afshor bo’lgan. 1
Shoh Abbos I hukmronligining
dastlabki yillarida Qosim Sulton afshorlar guruhiga rahbarlik qildi, ularning
vazifasi Kermanshoh atrofidagi yurishlarni himoya qilish edi. U Usmonlilarga
qarshi shunday ajoyib kurash olib bordiki, 1622-23-yillarda Mosul hokimligi bilan
taqdirlandi. Ammo oradan ko’p o’tmay, vabo avj olgani sababli, u o’z qabilasi
bilan G’arbiy Ozarbayjonga qarab harakat qiladi. Ularning avlodlari Qosim Sulton
sharafiga atalgan Qosemlu urug ini tashkil qilgan. Ormiyaning eng mashhur
ʻ
Afshor hokimlari Fath-Alixon Araslu edi, u Karimxon Zand hokimiyat tepasiga
kelishidan oldingi tartibsizliklar davrida Ozarbayjonning ko p hududlarida,
ʻ
jumladan Tabriz va Maragada (Faso ppi) hukmronlik qilgan.
ʻ Ormiyadagi afsharlar
chegara jangchilari edi. Ular nafaqat Usmonli bosqinlariga duchor bo’lishlari, balki
qo’shni kurd qabilalari bilan doimiy urush olib borishlari tufayli ham ko’p azob
chekdilar. 2
Bugungi kunda Ormiyadagi afsharlar o’troq. Ularning sonini aniq
1
Politicheskaya jizn russkix musulman do fevralskoy revolyusii, Oksford, 1987;
2
Локхарт, Л., «Надир Шах: критическое исследование, основанное главным образом на современных
источниках», Лондон. C -122
18

taxmin qilishning iloji bo’lmasa-da, ular kamida 30 000 kishidan iborat. Nodirshoh
3000 ga yaqin afshor oilasini Ormiyadan o zining sevimli dam olish maskanlaridanʻ
biriga, Ozarbayjon janubidagi Jaxattu (hozirgi Zarrina) daryosi vodiysidagi Sayen
Qad a (hozirgi Shohin Dez) atrofidagi hududga ko chirdi. XIX asr boshlarida
ʼ ʻ
Jaxotu vodiysida 3500 Afshor oilalari istiqomat qiladigan 300 ga yaqin qishloqlar,
shuningdek, Mokriy va Moqaddam qabilalari hamda Kurdistondan kelgan ko plab
ʻ
qochqinlar bor edi. Lekin vodiy iqtisodiyoti turklashgan lur qabilasi bo lmish
ʻ
Čahar Douliylarlar kelishi bilan parchalanib ketdi. Og’a Muhammadxon Qojar
ularni Forsdan Qazvin yaqiniga ko chirdi.
ʻ Endi Fath-Alishoh Abbos Mirzoning
iltimosiga ko’ra ularni janubiy Ozarbayjonga ko’chirib o’tkazdi. Jaxatu vodiysiga
kelgan Čahar Douliylar 4000 ga yaqin oilani tashkil qilgan; Ularga Myondobdan
Soyen-Qo’agacha bo’lgan katta yerlar berildi va ular Fors qo’shinini otliq
qo’shinlar bilan ta’minlash sharti bilan daromad olishlari mumkin edi. Biroq, yangi
kelganlarga joy bo’shatish uchun ko’plab afsharlar Ormiyaga qaytishga majbur
bo’lishdi. Chahar Douliylar qishloq xo’jaligiga unchalik qiziqmaganligi sababli
vodiyning farovonligi tobora pasayib bordi. Keyin, 1825-27-yillardagi Rossiya
bilan urush paytida, Čahar Douliylarning ko’p qismi bu hududni tark etib,
Hamadon viloyatidagi hali ham o’z nomini olgan tumanga joylashdi. Urushdan
keyin vodiyda atigi 1000 ga yaqin afshor oilalari va taxminan bir xil miqdordagi
Čahar Dowlilar yashagan. Ikkalasi ham endi zaiflashgan holda, kurdlarning
o’ljasiga aylandi. Ularning ko’pchiligi yozni qo’ylari bilan yaqin atrofdagi
tog’larning yon bag’rida o’tkazdilar. Afshorlarning uchinchi guruhi Xamsa
viloyatida (Zan ān atrofidagi hudud), ehtimol Safaviylar davridan beri yashab
ǰ
kelgan. X. Fildning yozishicha, bu afsharlar dastlab 5000 ga yaqin oilani tashkil
etgan bo lsa, 1920-yilga kelib ularning soni 1000 ga yaqin oilaga qisqargan.
ʻ
Afshorlarning to’rtinchi guruhi Tehron yaqinida o’zini namoyon
qildi. Uning yayloqi Alborz tog lari yonbag irlarida,
ʻ ʻ qeshloqlari esa Raydan bir
necha chaqirim janubi-g arbda Shahriyor va Xor atrofida joylashgan. Beshinchi
ʻ
guruh Mozandaronda o’zini namoyon qildi, ammo bu haqda juda kam ma’lumot
mavjud. Ular atrofdagi qabilalalar tomonidan o’zlashtirilgan, chunki ular haqida
19

biron bir manbada tilga olinmagan. Afshorlarning oltinchi guruhi Safaviylar
davrida Mashad shimolidagi Darra-gaz hududiga yo’l oldi. Muhammad
Mahdiyning yozishicha, qirqlu urug idan bo lgan bu afshorlar Shoh Esmoil Iʻ ʻ
(1501-24) davrida shimoli-g arbiy Erondan u yerga ko chib kelishgan. A.
ʻ ʻ
Kasraviyning ta’kidlashicha, ular Nesa va Abivard tumanlarini o’zbeklardan tortib
olish uchun Shoh Abbos I tomonidan Chomishg’azzak kurdlari guruhi bilan birga
Xurosonga ko’chirilgan. Ayrimlar O zbek boshlig i Ubaydulla vafotidan keyin
ʻ ʻ
Xurosonda avj olgan nizolarda rol o ynagan, deb ta riflagan ma lum bir afshor
ʻ ʼ ʼ
yetakchisi Xosrov Sulton Kurohluni eslatib o tadi.
ʻ Bu o sha viloyatda Shoh ʻ
Taxmasp I davridayoq afshorlar borligini ko rsatadi.
ʻ Muhammad Mahdiyning
yozishicha, 1729 yilda Afg’onistonga qarshi yurishi chog’ida Nodirshoh
qo’shimcha 12 000 afshor oilasini Xurosonga ko’chirgan; bu 2000 oila orasida
Qirqlu urug idan edi. Bu hududlarda o’sha Afshorlarning avlodlari bo’lgan
ʻ
minglab odamlar bordir. Brukning yozishicha, Bo nurd va Quyondan janubda,
ǰ
Sabzavar bilan Nishobur o rtasida ham afshorlar bor. Xurosondagi qirqlu afshorlar
ʻ
o z kuch-qudrat va ta sirining cho qqisiga shu urug dan bo lgan va Darra-g oz
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
(bugungi kunda ko pincha Muhammadobod deb ham ataladi) yaqinidagi chodirda
ʻ
tug ilgan Nodirshoh davrida erishdilar. Afshorlarning yettinchi guruhi, kamida
ʻ
Safaviylar davridan beri, Kermanshoh viloyatida joylashgan. 1
Jouannin ularning
sonini 7000 kishi deb hisoblagan. Ularning avlodlari hozir Jolga-ye Afšar
dehestoni (Hamadonning sharqida) va Qang’avor atrofida joylashgan bo’lib, uning
yonida Afšārān nomli qishloq joylashgan. Bu afsharlar chegarachilar bo lib xizmat
ʻ
qilgan va Usmonli imperiyasiga qarshi ko plab urushlarda qatnashgan.
ʻ
2.2. Nodirshoh(Afshorlar) davlati inqirozi va siyosiy parokandalik
Afshorlarning sakkizinchi guruhi saljuqiylar davrida Eronning janubi-g’arbiy
qismida joylashgan. Uning eng qadimgi rahbari Shomla taxminan Xuziston
gubernatori bo’lgan. Safaviylar davrida Gunduzlu, Araslu va Alplu qabilalari
bo’lgan bu afshorlar juda ko’p bo’lib, ular Kuh G’iluya (Kohg’iluya), Ram
Hormoz, Davraq va Shushtarda yashganlar. Safaviylar davrida va Nodirshoh
1
Programmnie dokumenti musulmanskix politicheskix partiy (1917—1920), Oksford , 1985;
20

hukmronligi davrida Xuziston va Kuh Giluya, shuningdek Sayyid Abdulloh
Shushtariy, Tadoshiya-Shushtariy kabi ko plab hokimlar yetishib chiqdi. Lekinʻ
ular Lur va arab qo shnilari bilan ham tinimsiz Bu esa 1596-97-yillarda Kuh
ʻ
Giluyadagi Araslular va Gunduzlularning nomaqbul gubernatorga qarshi
qo’zg’olonlari bilan yakunlandi. Shoh Abbos I tomonidan jazolash safari bilan
yuborilgan Ollohverdixon qo zg olonni zo ravonlik bilan bostirdi, bu jarayonda
ʻ ʻ ʻ
minglab qabila a zolarini qirg in qildi. 1005-yilgi qo’zg’olon Eronning janubi-
ʼ ʻ
g’arbiy qismidagi afshorlarni xavfli tarzda zaiflashtirdi. Ka’b arablari,
Baxtiyoriylar va boshqa qabilalar o’zlari tanlagan yaylovlarni berish uchun ularga
tobora ko’proq bosim o’tkazdilar, bu esa ko’pchilikning qochishiga sabab
bo’ldi. Nodirshoh o’ldirilishidan keyin (1747) sodir bo’lgan anarxiya davrida Ka’b
arablari Davraq mintaqasini egallab olishganda, Afshor hududlari yanada
qisqardi. Xoziston va Kuh Giluyadan kelgan Afshor qochqinlari Kermanshoh
viloyati va Ormiya tumaniga yo’l oldilar. Bu yerda o’sha hududdagi afshorlar
orasida yaqin vaqtgacha Kuh Gelu degan urug’ bor edi. 1
Bugungi kunda Eronning
janubi-g arbiy qismida qolgan afshorlar shushtarlik Guduzlular va Kuh Giluyaning
ʻ
Ahaj Eri qabilasidan bo lgan afshor urug idir.
ʻ ʻ Shushtar afshorlari o sha shaharning ʻ
Boleyti nomli kvartalida va unga yaqin bo lgan ba zi qishloqlarda yashaydi.
ʻ ʼ Ular
250 ga yaqin oilani tashkil qiladi. Fors viloyatida afshorlarning ikkita kichik guruhi
mavjud. Afshorlar, ehtimol, ikkinchi va boshqa turkiy ko chmanchilar Fors
ʻ
general-gubernatori bilan kelishmovchilik natijasida 1830-yillarning boshlarida
Kerman viloyatidagi Shirjonga vaqtincha ko chib o tganlarida, qashqo ylarga
ʻ ʻ ʻ
qo shilgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ 2
Ikkinchi afshor guruhi Afsār Ūšāgī deb ataladi va
Fasaning Aynallu qabilasining urug’ini tashkil qiladi. Bu guruh Aynallular ortidan
Eronning markaziy qismidan Forsgacha borganmi yoki 1830-yillarda Siryonda
ham to planganmi, noma lum. Ammo, ehtimol, Forsga afsharlarning oldingi
ʻ ʼ
ko’chishi bo’lganm1498-99 yillarda Mansur begim Afshor Fors general-
1
Этот раздел: Эксуорси, стр. 1–16, 175–210
2
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная литература, 1958.;
21

gubernatori etib tayinlanganda unga ba’zi afshorlar hamrohlik qilgan bo’lishi
mumkin. Har ehtimolga qarshi Alplu Afshor Qozerun hokimlari, Shoh Abbos I
davridan boshlab qariyb 250 yil hukmronlik qilgan o z qabila mulozimlariga egaʻ
edi. Kerman viloyatida afshorlarning kamida uchta guruhi bor. Viloyatga birinchi
afsharlar XV-XVI asrlarda qadam qo’ygan bo’lishsa kerak. Ular 1536—37-yillarda
Shoh Tahmaspning Xurosonga qilgan to rtinchi yurishida qatnashadilar. Zand
ʻ
sulolasigacha Kermonda yana sakkizta afshor hokimi bo’lgan. Ulardan ikkitasi,
Yusufxon va Valixon, Shoh hukmronligining boshida qirchiboshi bo lib xizmat
ʻ
qilgan . Kermonning afshor hokimlarining oxirgisi Shahrohxon, Nodirshoh
vafotidan keyingi notinchlik davrida Kermonni egallab oldi. U Sistoniylar va
Baluchlarni mag’lub etdi va o’n yil davomida janubi-sharqiy Eronda yarim
mustaqil podshoh sifatida hukmronlik qildi. Ammo u 1758-59-yillarda Karim Xon
Zand tomonidan tor-mor etilgan va o’ldirilgan. Kermon viloyatidagi afshor
guruhlari Afshor va Jahonshohiylar. Ularning oqsoqollari bu guruh Eronning
shimoli-g’arbiy qismida paydo bo’lganligini va Forsdagi Faso va Jahrom
mahallalarida uzoq vaqt turgach, Kirmon viloyatiga kelib qo’nim topganini da’vo
qiladi. Ular Field eslatib o’tgan Zan ān afshorlarining Jahonshahlu urug’iga
ǰ
aloqador bo’lishi mumkin. 1957-yilda ular 1200 ga yaqin oilani tashkil
qilgan. Ular hali ham ko’chmanchi bo’lib, Sīr ān shahrida yashaydilar. Yana bir
ǰ
qabila bu Afshor ‘Amu iylardir. Ularning oqsoqollari bu guruhni Nodirshoh
ʼ
tomonidan Ormiya viloyatidan Kermon viloyatiga ko chirganini da vo
ʻ ʼ
qiladi. 1957-yilda ular 400 ga yaqin oilani tashkil qilgan. Uchinchi guruh esa
Buchaqchilardir. Ularning oqsoqollari bu guruh bir vaqtlar Zan ān va Rey
ǰ
afshorlariga qarashli bo’lgan va uni Nodirshoh Kermanga ko’chirgan deb da’vo
qiladilar. 1
1957-yilda ular 500 ga yaqin oilani tashkil etdi. Ular ham ko chmanchi
ʻ
bo lib, Sīr ānda yashaganlar. Buchaqchilar mashhur qaroqchilar edi.
ʻ ǰ Sayks o’z
boshliqlarini "Forsning Robin Gudi" deb ta’riflagan Buchaqchilar Birinchi jahon
urushi yillarida Eron janubidagi Britaniyaga qarshi qo zg olonlarda, ayniqsa 1916-
ʻ ʻ
yil avgust-oktyabr oylaridagi qo’zg’alonlarda muhim rol o ynagan. So’nggi guruh
ʻ
1
Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиёнинг XVI - XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти (ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985;
22

esa Afshor Mir Habibiylar deb nomlanadi. Bu guruhning qoldiqlari haligacha
Sīr ondagi Bardsir atrofida bo’lishi mumkin.ǰ 1
F. Sayks ularning sonini yigirma
beshta oila deb hisoblagan. Kermandagi afsharlar haqidagi so nggi ta rifni G.
ʻ ʼ
Styoberning tadqiqotida topish mumkin. Bundan tashqari, Turkiyada afsharlar
ko’plab guruhlari mavjud. Afg’onistonda ham ko’plab afsharlar bor. 2
A. Bruk
ularning sonini 30 000 kishi deb hisoblaydi. 1845-yilda Afg’onistonda bo’lgan J.P.
Ferrierning hisob-kitoblariga ko’ra, afsharlar Anddiy aholisining to’rtdan uch
qismini tashkil qiladi; va Maymana yaqinidagi Chaxarshanba shahriga borganida,
u yerda Afshorlar, jamshidiylar va qipchoqlar aralash aholi yashaganini ko’rgan.
Ferrier, Andiy viloyatidagi Ali Iliy turkmanlari asli afshor, deb hisoblardi, ammo
G. Jarring bu nazariyaga shubha bildirdi. Anddiy afshorlarni Shoh Abbos I
tomonidan Xurosondan u yerga ko chirilgan, deb da vo qiladi. Farah va Asfozor
ʻ ʼ
(bugungi kunda Afg oniston Sabzavar deb ataladigan) mintaqalarida hali ham
ʻ
Afshorlar bo lishi kerak. O sha hududning birinchi ma lum bo lgan afshor hokimi
ʻ ʻ ʼ ʻ
Ahmad Sulton bo lib, u 1522-yilda Shoh Ismoil tomonidan bu lavozimga
ʻ
tayinlangan edi. Nodirshoh 1730-yillarning oxirlarida Hindistonga bostirib kirishi
chog ida Kobul, Hirot va Afg onistonning boshqa shaharlarini garnizon qilish
ʻ ʻ
uchun qoldirgan minglab “Qizilbosh” qo shinlarining avlodlari orasida afsharlar
ʻ
ham bo lishi mumkin.
ʻ

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, XVIII asr o rtalarida
ʻ Eronda hukmronlik
qilgan sulola. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar sulolasining so nggi vakilini
ʻ
1
Cambridge History of Iran Volume 7, pp. 2–4
2
"Очерк истории Персии за последние два столетия (1722-1922 гг. Н. Э.)". Эдвард Г. Браун. Лондон:
Гуманитарный институт Паккарда. п. 33. Получено 2010-09-24.
23

taxtdan ag darib, o ziniʻ ʻ Ozarbayjon va Eron shohi deb e lon qilgan harbiy ʼ
sarkarda Nodirshoh asos solib eng katta davlat yarata oldi desak mubolag’a
bo’lmaydi. Nodirshoh hukmronligi davrida Eron Sosoniylar saltanatidan keyingi
eng katta hududga ega davlat edi. Bu davlat Nodirshoh davrida eng katta hududga
ega paytida hozirgi Eron , Armaniston , Gruziya , Ozarbayjon , Shimoliy Kavkaz
( Dog’iston ), Afg’oniston , Bahrayn , Turkmaniston , O’zbekiston va Pokiston ,shuni
ngdek Iroq , Turkiya , Birlashgan Arab Amirliklari va Ummon ning ba’zi bir
qismlariga hukmronlik qilgan. Nodirshohning o limidan so ng imperiyaning katta
ʻ ʻ
qismi Zendlar, Durroniylar , Gruzinlar va Kavkaz xonliklari o rtasida bo lingan bir
ʻ ʻ
paytda, Afshorlar hukmronligi esa Xuroson dagi kichik mahalliy davlat bilan
chegaralangan. Afshorlar sulolasi hukmronligi 1796-yilda Og’a Muhammad Xon
Qojar tomonidan tugatildi. Usmoniylarga qarshi kurash olib borayotgan Nodir
dastlab muvaffaqiyat qozonmadi, lekin 1733-yili yangi kuch to’plab Kavkazda
harakat boshladi. 1735-yilgi tinchlik sulhiga ko’ra Gruziya va Armaniston o’tdi.
1736-yili Sigovushon (hozirgi Sobirobod) shahridagi qurultoyda Nodir shohlikka
saylandi, 1740-yili Abbos III ni otasi oldiga jo’natdi va oradan ko’p o’tmay
Tahmasp bilan birga o’ldirtirib yubordi. Taxtga chiqqan Nodir sunniylikning
hukmdor aqidaligini rasman e’lon qildi. Bu qo’shni sunniy davlatlarni egallashda
yordam berishiga ishonardi. Nodir 1737-yili Afg’onistonga bostirib kirdi. Bir yil
davomida Qandahor va boshqa hududlarni bo’ysundirdi, bir qancha afg’on
qabilalari Nodirshoh qo’shinini asosini tashkil etadigan bo’ldi. Nodir qo’shinidagi
barcha forslarni qirib tashlashga qaror qildi, lekin o’ziga suiqasd uyishtirilib,
sarkardalaridan biri Solihbey tomonidan 1747-yili 9-may kuni o’ldirildi. Yangi
saylangan Shoh Ali Nodirni uning buyrug’i bilan o’ldirilganini ma’lum qildi.
Nodirshoh vafot etgach, u tuzgan imperiya sarkardalari o’rtasida bo’lib olinadi.
Buxoro ustidan siyosiy hokimiyat o rnatilgach, Nodirshoh Xiva xonligiga qarshi
ʻ
yurish qiladi. Xonqani egallash paytida Xiva xoni Elbars o ldirilgan. Nodirshoh
ʻ
Safaviylar davlati o rnida Eronda markazlashgan yirik davlatga asoslangan
ʻ
imperiya tashkil qilgan. Qo shni davlatlarga qarshi talonchilik yurishlari o tkazib,
ʻ ʻ
Armaniston, Ozarbay-jon, Gruziya, Dog iston, Afg oniston, Belujiston, Urta
ʻ ʻ
24

Osiyoning katta qismi, Hindistonni bosib olgan. Buxoro xonligiga qarshi uning
yurishi dastlab muvaffaqiyatsiz tugaydi. Nodirshohning katta o g li Rizoquli mirzaʻ ʻ
1200 kishilik lashkari bilan Amudaryodan o tib, Qarshini qamal qilgan.
ʻ
Muxammad Hakimbiy otaliq va Buxoro xoni Abulfayzxon shahar ichida turib
dush-manga qarshi kurashganlar. Buxoroliklarning ittifoqchisi Xiva xoni Elbars
(hukmronlik davri: 1728—1740) katta qo shin bilan yetib kelgach, Rizoquli mirza
ʻ
shoshilinch sulh tuzadi va orqaga qaytadi (1736). Biroq Nodirshohning o zi katta
ʻ
qo shinga bosh bo lgach, Balxni egallab, Buxoro ustiga yurish qilganida uni
ʻ ʻ
Muhammad Hakimbiy va o g li Muhammad Raxim qo llab-quvvatlaydi (1740).
ʻ ʻ ʻ
Buxoro ustidan siyosiy hokimiyat o rnatilgach, u Xiva xonligiga qarshi yurish
ʻ
qiladi. Xonqani egallash paytida Xiva xoni Elbars o ldirilgan (1740). Nodirshoh
ʻ
hukmronligiga qarshi Xiva va Buxoroda bir necha marta qo zg o-lonlar
ʻ ʻ
ko tarilgan. Eronda ham ichki nizolar va saroy fitnalari kuchayadi. Nodirshoh
ʻ
Xuroson noibi, o zining jiyani Aliqulixon tomonidan Mashhadda o ldi-rilgan.
ʻ ʻ
Aliqulixon o zini Odilshoh nomi bilan shoqdeb e lon qilgan. Nodirshohning o limi
ʻ ʼ ʻ
bilan Eron davlatining markazlashtirish jarayoni to xtab qolgan. Nodirshoh
ʻ
hukmronligiga qarshi Xiva va Buxoroda bir necha marta qo zg o-lonlar
ʻ ʻ
ko tarilgan. Eronda ham ichki nizolar va
ʻ saroy fitnalari kuchayadi.
Nodirshoh Xuroson noibi, o zining jiyani Aliqulixon tomonidan Mashhadda o ldi-
ʻ ʻ
rilgan. Aliqulixon o zini Odilshoh nomi bilan shoqdeb e lon qilgan.
ʻ ʼ 741-yil yozida
Nodir 100 ming kishilik qo’shinni olib Dog’istonga yurish boshladi. Uning
qo’shini yo’lida uchragan barcha yerlarni g’orat qilardi. Dog’istonning Tabasaron
mintaqasida o’g’ir janglar kechdi. Tog’liklar taslim bo’lishni xayoliga ham
keltirmasdi. Sentabrda Aymakin darasida Lutf Ali boshliq Eron qo’shini tor-mir
keltirildi.
Turchidagda 5 kun davom etgan jangda Nodir qo’shini qaqshatqich mag’lubiyatga
uchradi. Nodir orqaga chekina boshladi, Gundrival nomli joyda eroniylar yana
yengildi. 1741-yil kuzida Nodir Andalalda mag’lub bo’ldi, 20 mingga yaqin askari
o’ldi. 1741-1743- yillardagi Janubiy Dog’istonga yurish Eronga katta zarar keltirdi.
1745-yili Darband yaqinida Eron qo’shini tor-mor etildi. Birozdan so’ng Darband
25

xonligi Eron shohligidan mustaqil bo’lib oldi. Nodir Dog’istonga qarshi yangi
yurishga tayyorlana boshladi. 1743-yili Nodir katta o’g’li Rizoqulidan shubhalanib
uni ko’r qildi, 50 nafarga yaqin zodagonni ham qatl ettirdi. Shundan so’ng
to’xtovsiz qatag’onlar davri boshlandi va Nodir tuzgan davlatning uzoqqa
bormasligi oydinlashib qoldi. Usmoniylarga qarshi urush Nodir uchun
muvaffaqiyatli kechsi-da, mamlakat ichkarisida norozilik kuchayib borardi. Shoh
aholidan kechib yuborilgan 3 yillik soliqni undira boshladi, shuningdek, ashaddiy
shialarni ta’qib qilib qatl ettirishga kirishdi. Nodir qo’shinidagi barcha forslarni
qirib tashlashga qaror qildi, lekin o’ziga suiqasd uyishtirilib, sarkardalaridan biri
Solihbey tomonidan 1747-yili 9-may kuni o’ldirildi. Yangi saylangan Shoh Ali
Nodirni uning buyrug’i bilan o’ldirilganini ma’lum qildi. Nodirshoh vafot etgach,
u tuzgan imperiya sarkardalari o’rtasida bo’lib olinadi.
Nodirshohning o limi bilan Eron davlatining markazlashtirish jarayoniʻ
to xtab qolgan. Aytish mumkinki bu davlat va sulola qisman ma’lum bir vaqt
ʻ
mobaynida Erondagi o’z davrining yaxshi sulolalaridan biri sifatida qisqa davr
mobaynida bo’lsada yuksak bir taraqqiyotga erisha oldi. Shu bilan birga bugungi
zamonaviy Eron tarixida ham ulkan va yaxshi xotiralar ava yaxshi davr sifatida
eslanadi. Umuman olib aytganda, Afshorlar sulolasi nafaqat Eron balki bugungi
kundagi boshqa ko’plab davlatlar taqdiriga ta’sir o’tkaza oldi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Ziyoyev H.Z. Tarix -o ‘tmish va kelajak ko ‘zgusi. –T.: Adabiyot va san at,
ʼ
2000. –B. 177-178.
2. Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. –СПб. 1908.
3. Programmnie dokumenti musulmanskix politicheskix partiy (1917—1920),
Oksford, 1985;
4. Revolyusiya v Sredney Azii glazami musulmanskix, Oksford, 1985;
5. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). –
М.: Восточная литература, 1958.;
6. Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиёнинг XVI - XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти
(ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985;
7. A . Kasraviy , “ Af šā rh ā- ye Ḵ ū zest ā n ”, “ Enteq ā d - e maqala r ā
ǰ e ʿ be T ?arz ī Afs ā r ”
va “Ī l - e Af š ar ,” Tehran , maq ā13 Č , /1956, 80-85, 96-97 va 122-28- betlar .
8. F . K ö pr ü l ü, “ Av ş ar ,” İ A , fasc . 11, Istanbul, 1949, 28-38-betlar (qisqartirilgan
varianti “Af sh ar”, EI 2
I, 239-41-betlar).
9. B. Nikitine, "Les Afšārs d’Urumiyeh", JA , 1929, 67-123-betlar.
10. G. Stöber, Die Afshar Nomadismus im Raum Kerman , Marburg, 1978.
11. L. Lokhart, Nodir Shoh , London, 1938. JR Perri, Karim Xon Zand , Chikago,
1979.
Qo’shimcha va internet manbaalari:
1. www.Fayllar.org
3.www.Ziyonet.uz
4.www.History.ru
5.www.Atayli.net
6.www.Hrono.ru
27

Afshorlar sulolasi davri tangasi.
28

Afshorlar sulolasi ramzi.
29

Afshorlar sulolasining vakili - Nodirshoh
30

Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi

Купить