• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 96.0KB
Покупки 3
Дата загрузки 16 Март 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Agrosanoat majmuasi

o’zgarishlar yuz berib turadi. Chunki bozor qonuniyatlariga ko’ra har bir davlat ishlab chiqarish tarkibini shakllantirayotganda o’zining absolyut va nisbiy ustunligini aniqlab olishi lozim. Aks holda raqobatda yengiladi va bu ko’plab iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yuzaga chiqaradi. Shu sababli qishloq xo’jaligida doimiy ravishda ixtisoslashish jarayoni takomillashib boradi. Bu esa o’z navbatida mamlakat yoki hudud agrosanoat majmuasi tarkibini takomillashishiga olib keladi. Agrosanoat majmuasining tarkibining o’zgarishiga olib keladigan sabablardan yana biri tabiiy-iqlim sharoitlarida yuz beradigan o’zgarishlardir. Tabiiy-iqlim sharoitlarning o’zgarishi qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish tarkibida o’zgarishlar yuz berishini talab qiladi. Chunki mintaqadagi tabiiy-iqlim sharoiti ayrim qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni umuman yoki qisman cheklab qo’yadi. Tabiiy-iqlim sharoit qishloq xo’jaligining ayrim mahsulotlarini yetishtirish uchun noqulay bo’lsa bu muammoni issiqxonalar yordamida hal etish mumkin. Lekin bu mahsulotlarning tannarxi nisbatan yuqori bo’ladi va buning iqtisodiy natijalarga ta’siri odatda salbiy bo’ladi. Agrosanoat majmuasining tarkibiga fan, texnika va texnologiyaning ta’siri ham katta. Fan, texnika va texnologiyaning rivojlanishi odatda mamlakat agrosanoat majmuasi tarkibiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlari ta’sirida agrosanoat majmuasining tarkibi takomillashib boradi. O’zbekiston Respublikasida asosiy e’tibor agrosanoat majmuasining birinchi sohasining imkon darajasida rivojlantirishga qaratish maqsadga muvofiq. Chunki O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi texnikalari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan, saqlaydigan sohalarga texnikalariga talab katta. Hozirgi kunda respublika agrosanoat majmuasi ushbu texnikalarning salmoqli bir qismini xorijdan keltirishga majbur bo’lmoqda. Ushbu texnikalarga bo’lgan talabning importga qaramligi mamlakat agrosanoat majmuasining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi juda keng tarkibga ega. Bugungi kunda inson hayotini yengillashtirishga, uning vaqtini tejashga ijtimoiy 34 assortimenti boy bo’lishi uchun chetdan soya keltirmoqda. Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligining mamlakat iqtisodiyotdagi o’rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to’g’ri keladi. 20 1 4 yilda mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta tushumining yarimidan ko’prog’i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta’minlanishi qishloq xo’jaligi bilan bog’liq. 1-jadval.Respublika qishloq xo’jaligining malakat iqtisodiyotidagi o’rni № Ko’rsatkichlar 20 10 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4 1. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining mamlakat yalpi ichki mahsulotdagi salmog’i,% 30,4 30 30,6 28,6 26,8 2. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining o’sish sur’ati, % 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1 3. Paxta tolasi va oziq-ovqat mahsulotlarining yalpi eksportdagi salmog’i, % 32,9 25,9 25,9 22,5 21,9 4. Qishloq xo’jaligi mehnat resurslarining salmog’i, % 29,7 29,6 29,1 28,3 28,4 11 Respublikasi agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi nisbatan yaxshi rivojlangan. Shu bilan birga muayyan kamchiliklar ham mavjud. Ulardan eng asosiylari ijtimoiy infratuzilmasining bozor munosabatlariga to’liq javob beradigan yangidan-yangi ayrim turlari mavjud emasligidir. Qolaversa, mavjud ijtimoiy infratuzilmaning xizmat sifati, madaniyati hali unchalik baland emas. Bu muammolar agrosanoat majmuasining natijaviy ko’rsatichlariga salbiy ta’sir etadi.O’zbekiston Respublikasi agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy vazifalardan hisoblanadi. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti talablari asosida obyektiv ravishda doimo rivojlanib boradi. Qishloq aholini ish bilan ta’minlashning zarurati qishloq joylarda yangidan-yangi xizmat turlarini vujudga keltiradi. Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish lozim. Bu borada ko’plab ishlar amalga oshrilmoqda. Aholi punktlarning asosiy qismi gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlanmoqda, deyarli barchasida qishloq ambulatoriyalari tashkil etildi. Bk esa, yangi ish o’rinlarini paydo etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ( teri, jun, quruq mevalar va h.k.) tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruxi shakllanmoqda. Aholining mahsulot va xizmatlarni xarid qilish quvvatini oshirish ijtimoiy infratuzilma rivojlanishini ta’minlovchi eng asosiy omilladan biridir. Bu borada katta ishlar qilinishi lozim. Bu muammo ijobiy hal etilmaguncha ijtimoiy infratuzilma ham rivojlanmaydi. Albatta, aholining xarid qobiliyatini oshirish ishlab chiqarishni rivojlantirish, mehnat unumdorligini oshirish, yangidan – yangi ishlab chiqarish korxonalarini qurish kabi iqtisodiy ahamiyati katta faloiyatlar asosida olib borlishi kerakligini unitmaslik lozim. Malakatda iqtisodiyotning yuksalishi darajasini hisodga olgan holda aholining xarid qobiliyatini o’stirish talab qilinadi. Aks holda inflyatsiyadarajasi keskin oshishi va juda katta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 39 II BOB. AGROSANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI RIVOJLANTIRISHNING TAHLILI 2.1. Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati, iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati Mamlakat agrosanoat majmuasi murakkab tarkibiy tuzilmaga ega bo’lib, uning tarkibi 4 ta sohadan tashkil tapadi. Iqtisodchi olimlar agrosanoat majmuasining tarkibi bo’yicha bir xil fikrga ega emaslar. Agrosanoat majmuasining tashkiliyiqtisodiy masalalariga bag’ishlangan yuzlab ilmiy maqolalar, monografiyalar e’lon qilingan va dissertatsiyalar yozilgan. Ayrim olimlar agrosanoat majmuasining tarkibi 6 ta, ayrimlari esa 5 ta, bir guruhi 4 ta va boshqa birovlari 3 ta sohadan iborat deyishgan. Ularning har biri agrosanoat majmuasini tarkibini ilmiy izlanishning maqsadi bo’yicha izohlagan. Agrosanoat majmuasining tarkibini ilmiy asarlarda belgilangan tasnifini birortasini inkor qilmagan holda uning tarkibini 4 ta sohaga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu sohalar quyidagilardir. Birinchi soha. Agrosanoat majmuasi tarmoqlari (tizimi) uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi soha. Bu sohaga agrosanoat majmuasi uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar ishlab chiqaradigan mashinasozlik, ma’danli o’g’it va ximikatlar ishlab chiqaruvchi kimyo sanoati, chorvachilik uchun omixta yem ishlab chiqaruvchi korxonalar, qishloq xo’jaligi ekinlari va chorva mollari uchun dori-darmon ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan korxonalar kabilar kiradi. Ikkinchi soha. Qishloq xo’jaligining o’zi. Bu soha agrosanoat majmuasining asosini, yadrosini tashkil etadi va majmuaning bashqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar asosan shu tarmoq mahsulotlari asosida faoliyat yurtadilar yoki xizmat ko’rsatadilar. Qishloq xo’jaligi o’z navbatida o’simlikchilik va chorvachilik tarmoqlariga bo’linadi.Bundan tashqari agrosanoat majmuasining ikkinchi 32 - iqtisodiyot faoliyatini takomillashtirishga oid me'yoriy huquqiy bazani takomillashtirish; - iqtisodiyot strategiyasini tanlashda bozorlar o'zgaruvchanligini aniq baholash. Rivojalangan davlatlar tajribasidan ma'lumki marketing faoliyati korxonlar foliyatini asosiy bo'laglaridan biri hisoblanadi.Chunki bugungi kunda mahsulotlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish emas balki sotish muammo hisoblanadi. Jahon bozorlarida mahsulotlarimiz o'z o'rniga ega bo'lishi uchun mahsulotlar haqida ma'lumotlarni batafsil yorqin ranglarda foydalnuvchilarga yetkzish, mahsulotlar sifati jahon talablariga moslashuvchnanligi ta'minlash, bugungi kun iste'molchilari istak va imkoniyatlarini tahlil qilish va boshqalar. Yuqoridagilarni amalga oshirish uchun korxonalar iqtisodiyot faoliyati zamonaviy axborot kommunikatsiyon texnologiyalar va malakali mutaxassislar bilan ta'minlanishi kerak. Jamiyatdagi mavjud vaziyat maktabning maqsad va vazifalari yuzasidan fikr almashish bilan tavsiflanadi. To'liq ta'lim olish istalgan turmush darajasiga erishish uchun zarur shart va iqtisodiyot va umuman jamiyatning rivojlanishidagi eng muhim omillardan biri sanaladi. Ta'lim inson shaxsiyatining, bilim va ko'nikmalarining doimiy rivojlanishi jarayoniga, shuningdek, qaror qabul qilish va turli harakatlarga o'tishga qodir bo'lishi kerak. Haqiqiy - insonning o'zi uchun tanlangan qadriyatlardan tanlagan qadriyatlarga mos ravishda o'z imijini qurish vositasi sifatida ta'limning nuqtai nazari. Ko'plab o'qituvchilar eski ta'lim tizimidagi ishlarning holatidan mamnun bo'lmaganlar. Avvalo, ta'lim jarayonining tuzilishi bo'yicha bu o'zgarish. Ilgari, o'qituvchi talabaning qancha ma'lumotni bilishi kerak edi. Lekin o'qituvchilar ko'pincha talabaning o'z nuqtai nazariga umuman e'tibor bermaydilar. Shu sababli talaba o'ylab, gapirishni o'rganmagan. Ustoz-shogird munosabatlari asosan avtoritar edi. 42 faoliyat yuritish mumkin emas. Ijtimoiy infratuzilmasi agrosanoat majmuasida ishlab chiqarishning uzliksiz tashkil etilishga, uning barqaror ishlashi uchun sharoit yaratadi. Agarda har bir korxona barcha ish va xizmatlarini o’zi bajarishga harakat qilsa , bu juda qimmatga tushadi. Ko’p holatlarda buni amalga oshirish mumkin ham emas. Bu ish va xizmat turlarini bir xo’jalik bajarishi uchun qanchadan qancha mutaxassis, transport, texnikalar va boshqa resurslar kerak. Bular uchun xo’jalikda na mutaxassislar, na moliyaviy resurslar yetarli. Chunki ayrim xizmat turlari ta’minoti bir xo’jalik uchun emas, balki yuzlab, minglab tashkilotlarga xizmat ko’rsatadi. Masalan, elektr bilan ta’minlash va h.k. Ularni har bir xo’jalik o’zi aholida tashkil eta olmaydi. Shu sababli ham bu ish va xizmat turlari aholida mustaqil tizimlarni tashkil etadi. Agrosanot majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi iqtisodiyotda katta o’rinni egallaydi. Eng avvalo, bu ish va xizmatlar ishlab chiqarishning rivojlanishga olib keladi. Iqtisodiyot rivojlangan sari esa, infratuzilma xizmatlariga talab ortadi. Natijada, ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mehnatga loyoqotli aholining katta qismi infratuzilmaga ish joylashadi. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda jami ishlayotganlarning 60-70 foizi xizmat ko’rsatish tizimida ishlaydi. Bizda esa bu ko’rsatkich 14 foizdan kamroq. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalari o’ziga xos bo’lmagan ko’pgina xizmat turlarini o’zlari bajaradilar. Shu bois ishlab chiqarishning samardorligi kutulgan darajada ijobiy emas. Infratuzilma qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensiv rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, qishloq xo’jaligi tarmoqlarini asta - sekin ayrim xizmat ko’rsatish funksiyalaridan ozod qiladi. Bu xizmatlar ixtisoslashgan infratuzilma korxona va tashkilotlari tomonidan bajariladi. Albatta, bu iqtisodiy samardorlikning oshishiga olib keladi. Qishloq xo’jaligi ham asosan ishlab chiqarish jarayoni bilan shug’ullanadi. Natijada barcha ishlarning o’z agrotexnik muddatlarida sifatli bajarilishi ta’minlanadi. Lekin hozirda infratuzilma bajarishi kerak bo’lgan juda ko’plab ish va xizmatlar qishloq xo’jaligi korxonalari tomonidan bajarilmoqda. Bu, o’z navbatida, ayrim ishlarning sifatsiz va katta 36 Uzumzo rlar 118,2 76,5 10,6 31,1 116,1 67,7 16,3 32,1 Em- xashak ekinlari 316,5 160,2 94,9 61,4 281,3 113, 7 103,3 64,3 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki Respublika ekin maydonlari yildan yilga qisqarib bormoqda va bu kamayish 2014 yilda 2013 yilga nisbatan 98,6 ming gektarga yoki 2,7 foizga kamaygan. Ushbu kamayish asosan yem- xashak ekinlari, sabzavot, poliz, mevali bog’lar va uzumzorlar hamda g’alla ekinlari hisobiga yuz bergan. Shu bilan birgalikda aholining, mamlakat iqtisodiyotining manfaatlaridan (xalqaro bozorda paxta xomashyosi konyukturasining o’zgarishini hisobga olib) kelib chiqib paxta ekin maydoni 2014 yilda 2013 yildagidan 62,7 ming gektarga yoki 4,5 foizga oshgan. Respublika qishloq xo’jaligining chorvachilik tarmog’i ham jadal rivojlanish uchun katta resurslarga ega. 6-jadval. O’zbekiston Respublikasida chorva mollari va parrandalar bosh soni (barcha mu l k shakllari bo’yicha, ming bosh) Chorva molari va parrandalar 20 1 0 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4 O’sish(Q) kamayish (-) Qoramollar 5353,4 5416,1 5477,6 5878,8 6232,6 879,2 Shundan: sigirlar 2343,4 2361,8 2393,2 2549,9 2708,8 365,4 Sigirlarning salmog’i,% 43,7 43,6 43,7 43,3 43,4 x Qo’y va echkilar 8932,5 9022,6 9233,9 9928,6 11181,9 2249,4 17 Olib borilgan rejali ishlar natijasida tarmoqda ma’lum ijobiy yutuqlarga erishildi. Birinchidan, mamlakat iqtisodiyoti, jumladan qishloq xo’jaligi bozor iqtisodiyoti talablari sharoitida faoliyat ko’rsatishlari uchun kerakli huquqiy asos yaratildi. Tarixan qisqa davrda umuman iqtisodiyotga tegishli 100 dan ortiq qonunlar ishlab chiqildi va hayotga joriy etildi. Ular qatoriga O’zbekiston Respublikasining Yer kodeksi, Fermer xo’jaligi to’g’risida, Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida, Dehqon xo’jaligi to’g’risida, Qishloq xo’jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to’g’risida kabi qishloq xo’jaligi tarmog’iga oid qator qonunlarni kiritish mumkin. Mustaqillik yillarida bevosita qishloq xo’jaligiga oid 140 dan ortiq Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi hamda turli me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bu qonun va me’yoriy hujjatlar qishloq xo’jaligi korxonalarining xatti – xarakatlarini belgilab beradi. Natijada qonun doirasida iqtisodiy munosabatlarni tarkib toptirish imkoni yaratildi. Qishloq xo’jaligida boshqaruvning ma’muriy buyruqbozlik, iqtisodiy va sotsial pisixologik usullaridan foydalanilganda qonunga asoslanish imkoniyati yaratildi. Ikkinchidan, qishloq xo’jaligida ham amalda ko’p ukladli iqtisod tarkib topdi. Bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talabiga ko’ra olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, turli mulkchilikga asoslangan xo’jalik yurituvchi subyektlar vujudga keldi. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalarining asosiy qismi nodavlat mulkga asoslangan bo’lib, bu davlat mulkiga asoslangan korxonalarning kamayishiga sabab bo’ldi. 1991 yilda qishloq xo’jaligi korxonalarining deyarli asosiy qismi (kolxoz kooperativ mulkga asoslangan bo’lganligi bilan amalda davlat mulkiga asoslangan sovxozlardan deyarli farqi yo’q bo’lib qolgan edi) davlat mulkiga asoslangan xo’jaliklar edi. Bugungi kunga kelib qishloq xo’jaligida 406 ta shirkatlar, 55 ta davlat, 135 mingdan ko’proq fermer xo’jaliklari, 564 ta xususiy chorvachilik fermalari va 4481,7 mingta dehqon xo’jaliklari faoliyat ko’rsatib turibdi. 2000 yilda qishloq 23 xarajatlar evaziga bajarilishiga olib kelmoqda. Ikkinchi tomondan, mavjud infratuzilma ham samarali va sifatli faoliyat ko’rsatadi. Shulardan biri ko’rsatilayotgan xizmatlar bazorida raqobat muhitining pastligi, ko’pgina hollarda umuman yo’qligi, xizmatlar sifatining juda pastligidir. Shu sabali bu borada ham qilinadigan ishlar juda ko’p. Respublikada agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi ma’lum darajada rivojlangan. 2.2.Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishda ijtimoiy sohalarni rivojlantirish yo’nalishlari tahlili Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti talablari asosidaob’yektiv ravishda doimo rivojlanib boradi. Qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning zarurati qishloq joylarda yangidan-yangi xizmat turlarini vujudga kelishini rag’batlantiradi va aksincha. Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish lozim. Bu borada ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Aholi punktlarning asosiy qismi gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlanmoqda, deyarli barchasida qishloq ambulatoriyalari tashkil etildi. Bu esa, yangi ish o’rinlarini paydo etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ( teri, jun, quruq mevalar va h.k.) tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruhi shakllanmoqda. Aholining mahsulot va xizmatlarni xarid qilish quvvatini oshirish ijtimoiy infratuzilma rivojlanishini ta’minlovchi eng asosiy omillardan biridir. Bu borada katta ishlar qilinishi lozim. Bu muammo ijobiy hal etilmaguncha ijtimoiy infratuzilma ham mo’tadil rivojlanmaydi. Albatta, aholining xarid qobiliyatini oshirish ishlab chiqarishni rivojlantirish, mehnat unumdorligini oshirish, yangidan –yangi ishlab chiqarish korxonalarini qurish kabi iqtisodiy ahamiyati katta faloliyatlar asosida olib borlishi kerakligini unitmaslik lozim. Mamlakatda iqtisodiyotning yuksalishi darajasini hisobga olgan holda aholining 37 Cho’chqalar 85,8 81,6 75,4 89,9 83,8 -2,0 Parrandalar 14510 14828,7 15354,9 17675, 7 18822,6 4216,9 Otlar 146,3 144,7 143,4 147,3 149,4 3,1 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki Respublikada deyarli barcha turdagi chorva mollari (cho’chqalardan tashqari) va parandalar bosh soni ko’payib bormoqda. 20 1 4 yilda 20 1 3 yilga qaraganda qoramollar bosh soni 879,2 ming, sigirlar 365,4 ming, qo’y va echkilar 2249,4 ming, parrandalar bosh soni 4216,9 ming boshga oshdi. O’rganilgan davrda faqatgina cho’chqalar bosh soni 2 minga kamayib ketgan. Qoramolchilikning tarkibi ham ijobiy tomonga o’zgargan. Agarda mustaqillikkacha (1990 yilda) jami qoramollar tarkibida sigirlarning salmog’i 32,6 foizni tashkil etgan bo’lsa 2000 yildan boshlab bu ko’rsatkich 43 foizdan oshib ketda va shu holat saqlanib qolmoqda. Bu Respublika Prezidenti I.Karimovning va hukumatining olib borgan oqilona siyosatining natijasida yuz berdi. “Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo’yicha chora tadbirlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 15 martida qabul qilingan 137 sonli qarori bilan Respublikamizdagi 1499 ta jamoa chorvachilik fermalari yopiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirilib, 489,1 ming bosh qoramollar, shu jumladan 96,3 ming bosh sigirlar chorvadorlarga xususiylashtirilib berildi. Keyinchalik ushbu qarorda belgilangan vazifalarni bajarish maqsadida aholiga 600 ming bosh zotli buzoqlar sotildi. Natijada chorvachilikning asosiy qismi aholi qo’liga o’tdi. Qoramollarning katta qismining aholi qo’liga o’tishi uning tarkibini yaxshilanishiga (jami qoramollar sonida sigirlarning ulushining ortishiga), ijobiy tabiiy tanlanishning yuzaga kelishiga, 18 1. Qishloq xo’jaligi korxonalari foydalanayotgan erlar 25317,8 57,0 25112,6 56,6 24819, 4 55,8 2. O’rmon xo’jalik korxonalari erlari 8695,5 19,7 8446,3 19,1 8402,6 18,9 3. Sanoat, transport, mudofaa, aloqa va boshqa tashkilotlar erlari 1868,9 4,2 1926,3 4,4 2264,3 5,2 4. Aholi yashash joylari 226,4 0,5 231,2 0,5 238,7 0,5 5. Zahiradagi erla 7492,1 16,8 7472,5 16,8 7432,8 16,7 6. Gidrotexnika va boshqa suv xo’jaligi tashkilotlari erlari 793,8 1,7 804,6 1,8 822,4 1,8 7. Tabiat muhofazasi, sog’lomlashtirish va madaniy ahamiyatga ega erlar 10,5 0,02 70,8 0,1 74,3 0,1 8. Boshqa erlar - - 340,7 0,7 430,1 0,9 Jadvaldan ko’rinib turibdiki 2014 yil ma’lumotlariga qaraganda Respublika yer fondining asosiy qismi, 55,8 foizi qishloq xo’jaligi tarmog’iga berilgan. Agarda o’rmon xo’jaligi, qisman gidrotexnika va boshqa suv xo’jaligi tashkilotlari (oz miqdorda bo’lsada qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaradi) va mudofaa vazirligiga qarashli ayrim xo’jaliklarda ham qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab 14 xo’jaligida yetishtirilgan maxsulotning 98,4% foizi nodavlat mulk shakliga asoslangan xo’jaliklar hissasiga to’g’ri keldi. 2004 yil ma’lumotlariga ko’ra qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 59,7 foizi aholining dehqon, 20,4 foizi fermer va 19,9 foizi yirik shirkat hamda davlat xo’jaliklarida yaratildi. Xususiy mulkchilikka asoslangan fermer xo’jaliklari mustahkamlanib, kuchayib bormoqda. Agarda 1995 yilda bir fermer xo’jaligiga 10,4 gektar yer to’g’ri kelgan bo’lsa 2004 yilda bu ko’rsatgich 28,2 gektarni tashkil etdi yoki 2,7 marotaba kattalashgan. Fermer va dehqon xo’jaliklarining ko’payib borishi va rivojlanishi bozor iqtisodiyotining uchta ustunidan biri hisoblangan xususiy mulkchilik ham qishloq Bir so’z bilan aytganda, qishloq xo’jaligida bugungi kun talabidan kelib chiqib ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari vujudga kelmoqda va ular takomillashib bormoqda Respublika qishloq xo’jaligi mahsulotlarida turli mulk shakllarining va tarmoqlarining ulushi, (% da) 3. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida shirkatlarning salmog’i, % 28,6 27,9 28,1 22,2 19,9 4. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida fermer xo’jaliklarining salmog’i, % 10,3 11,4 12,1 14,8 20,4 5. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida dehqon xo’jaliklarining salmog’i, % 61,1 60,7 59,8 63,0 59,7 6. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti, % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 24 5. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish juda katta maydonlarda olib boriladi. Bu, o’z navbatida, ishlab chiqarishni, aholi punktlarini joylashtirishda ma’lum talablarni keltirib chiqaradi, qishloq xo’jaligining moddiy – texnika bazasini shakllantirishda hisobga olishni talab qiladi. 6. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarilgan mahsulotlarining bir qismni o’zi urug’lik, yem – xashak, oziq – ovqat sifatida imte’mol qiladi. 7. Qishloq xo’jaligi maxulotlarining ko’p turlarini uzoq saqlash mumkin emas. Bu muammo qishloq xo’jaligi mahsulotlarning deyarli bir davrda pishib yetilishi oqibatida yanada chuqurlashadi. Bu, o’z navbatida, yetishtirilgan mahsulotni tayrlovchi, qayta ishlovchi tashkilotlarning bir me’yorda tinmasdan ishlashini, bk esa ayrim davrlarda juda katta quvvatlarning bo’lishini talab qiladi. Yilning qolgan darvlarida esa bu quvvatlarning nisbatan bo’sh qolishi kuzatiladi. Bu xolat qayta ishlash tarmoqlarining katta omborxonalari bo’lishini talab etadi. Bunday holat, o’z navbatida, mahsulotning tannarxiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu kabi o’zga xosliklarni, albatta, chuqur o’rganish va doimo hisobga olgan holda ishlab chiqarishni tashkil etish qishloq xo’jaligining samarali ishlashini ta’minlaydi. Shubhasiz, fan, texnika taraqqiyoti o’sgan borgan sari qishloq xo’jaligining bu xususiyatlari ta’siri nisbatan kamayib boradi, lekin butunlay yo’q bo’lib ketmaydi. 1.2.Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy tolalarga to’g’ri keladi. Meva, sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat to’liq mahalliy xomashyo mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go’shtni qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat ko’rsatadi. Yog’ – moy sanoatining xomashyolari asosan o’zimizda yetishtiriladi. Faqatgina o’simlik moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi iste’mol qilayotgan yog’ – moylarning sifati, 10 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Ma‘lumki, agrar sohadagi ishlab chiqarish ko’pincha yer bilan bog’liq bo’ladi. Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, bu yerda iqtisodiy qonunlar bilan tabiiy qonunlar bevosita bog’lanib ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar – yer, o’simlik, chorva mollari bilan bevosita bog’liqdir. Bu yerda yer - mehnat ashyosi (predmeti) va asosiy ishlab chiqarish vositasi, xo’jalik yuritish ob‘ekti bo’lib, u eskirmaydi, yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning unumdorligi yaxshi bo’ladi. Agrosanoat majmuasining asosini, yadrosini qishloq xo’jaligi tashkil etadi. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi barcha tarmoqlar aynan qishloq xo’jaligi bilan bog’langan. Ularning ayrimlari qishloq xo’jaligi uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarib, yetkazib bersa, boshqalri qishloq xo’jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni tayyorlaydi, ularni qayta ishlaydi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beradi. Ko’plab sohalar esa shu tarmoqlarning bir me’yorda ishlashi uchun xizmatlar ko’rsatadilar. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i qishloq xo’jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi juda katta yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo’jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va to’qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog’i o’zimizda ishlab chiqarilgan paxta tolasidir. Kurs ishining maqsadi . Agrosanoat majmuasini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy quvvatini,aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. SHu 3 Sut ishlab chiqarish shu davrda 11,4 marta, tuxum yetishtirish 30,1 marta, sabzavot 21,1 marta, don ishlab chiqarish 1,9 marta, paxta yetishtirish esa 11,1 marta, o’simlik yog’i yetishtirish 8,4 martaga o’sdi. Raqamlarga e’tibor berilsa ushbu davrda qishloq xo’jaligining yalpi mahsulotining o’sishi mahsulotlarning natural miqdordagi o’sishidan solishtirib bo’lmaydigan darajada yuqori sur’atlarda o’sganligini ko’rish mumkin. O’sish mahsulotlar narxining o’sishi hisobiga yuz berganini aslida esa salkam 1 asrda o’sish 15-20 martadan yuqori bo’lmagini ko’ramiz. Sobiq sho’rolar davrida O’zbekistonda bir tomonlama bo’lsada qishloq xo’jaligida katta o’zgarishlar yuz berdi. SHo’rolar davlatining asosiy siyosati O’zbekistonning boy tabiiy iqlim sharoitidan umumdavlat manfaatlari uchun foydalanishga qaratildi. Natijada Respublika va uning xalqining manfaatlari umumdavlat manfaatlariga bo’ysindirildi. Bunday siyosat respublika iqtisodiyotida juda katta muammolarni keltirib chiqardi. Olib borilgan siyosatning natijasida qishloq xo’jaligi ishlari bilan band bo’lgan respublika aholsiining katta qismi past malakali mehnat resurslariga aylandi. Umummamlakat manfaatlaridan kelib chiqib O’zbekiston asosan paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashtirildi. Uning natijasida xalqimiz asrlar mobaynida shug’illanib kelgan qishloq xo’jaligining ko’plab sohalariga e’tibor kamaydi, ularning ayrimlari mutloq yo’qolib ketdi. Jumladan, XX asrning 80 - yillariga kelib respublikada yetishtirish uchun tarvuz urug’lari Rossiyaning Astraxan o’lkasidan keltirildi. Paxta ishlab chiqarishni ko’paytirish respublikada oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni keskin kamayishiga olib keldi. Birinchidan, xalq farovonligi, mamlakat xavfsizligini ta’minlash maqsadida qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni miqdor jihatdan ko’paytirish. Bu borada ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirish zarur edi va bu vazifa xozir va kelajakda ham dolzarb bo’lib qoladi. Xozirda aholi iste’moli uchun zarur bo’lgan don ishlab chiqarishga yerishildi. Ammo chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish borasida katta muammolar mavjud. 2000-2004 yilarda aholi jon boshiga o’rtacha go’sht ishlab chiqarish 34 kg, sut ishlab 20 Beshinchidan, qishloq joylarni, hududlarni imkon darajasida bir me’yorda rivojlanishini ta’minlashga e’tiborni kuchaytirish vazifasi ham juda dolzarb hisoblanadi. Qishloq hududlarini ijtioiy taraqqiyot darajasini yanada yuksaltirish, ish joylarin tashkil etish ko’plab salbiy holatlarning oldini oladi. Prezidentimizning qishloq aholini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlash to’g’risidagi farmon va qarorlarining qabul qilinishi, maxsus dasturlar ishlab chiqarilishi qishloqni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga e’tiborning kuchli ekanligini ko’rsatadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy siyosat natijasida qishloq xo’jaligida chuqur tarkibiy, ijtimoiy va mulkiy munosobatlar o’zgarishi yuz berdi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotni jumladan, qishloq xo’jaligini tubdan isloh qilishning nazariy asoslari Prezident I.Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Prezidentimiz asarlarida iqtisodiy rivojlanishning turli xil konsepsiyalari tahlil etildi. Birinchi konsepsiya – Asosiy ehtiyojlar konsepsiyasiya – aholi eng kam tirikchilik ehtiyojini kafolotli tarzda ta’minlash va ish bilan band qilish muammosini hal etishga qaratilgan; Ikkinchi konsepsiya – Maqbul yoki tegishli texnologiya konsepsiyasi – aholining mehnatga layoqatli qismining bandligini ta’minlaydigan va mahalliy xomashyoni, avvalo qishloq xo’jaligi xomashyosini birlamchi va chuqur qayta ishlashga qaratilgan. Bu konsepsiya eng ilg’or texnologiyalarni rivojlantirish zarurligiga asoslanadi; Uchinchi konsepsiya – O’z kuchiga jamoa bo’lib ishonish konsepsiyasi – mavjud zahiralardan to’liqroq foydalanishga va mamlakat iqtisodiyotini boshqa davlatlarga qaramligiga barham berishga qaratilgan; To’rtinchi konsepsiya – Yangi xalqaro iqtisodiy tartib konsepsiyasi – rivojlanayotgan yurtimizning iqtisodiy qoloqligini tugatish va boshqa davlvtlar bilan teng huquqli sheriklar sifatida faoliyat yuritishiga qaratilgan. 22 Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vaqti uzoq davom etadi va ish vaqti kunlar bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumliyligi bilan xususiyatlidir. Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan qisqa vaqtda foydalaniladi. Aholini nisbatan zichligi, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi. Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi,Kirish,ikki bob xulosa va 5 Qishloq joylarda mulkdorlar sinfi Oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi tadbirkorlar Texnika ekinlari yetishtiruvchi tadbirkorlar Boshqa soha bilan shug‘ullanuvchi xususiy tadbirkorlar Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan dehqon xo‘jaliklari Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan dehqon xo‘jaliklar Fermer xo‘jaliklari Ijarachilar Shirkat xo‘jaliklari Fermer xo‘jaliklari Milliy xunarmandchilik, kosibchilik Xizmat ko‘rsatuvchi xususiy korxonalar Ijtimoiy sohada faoliya ko‘rsatuvchi xususiy tadbikorlar Boshqalar O’zbekiston Respublikasi qishloq joylarida mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari 31 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i hisoblanib, yildan yilga uning ulushi kamayib bormoqda. Bu borada shuni ta’kidlash lozimki 2000-2004 yillarda qishloq xo’jaligida barqaror qsish yuz berdi. Mamlakat iqtisodiyotida sanoatning, xizmat ko’rsatish tizimining nisbatan tez rivojlanib borishi tufayligina qishloq xo’jaligining ulushi kamaygan. Bu juda ijobiy jarayon hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyoti jadal o’sib borgan sari unda qishloq xo’jaligining ulushi kamayib boradi. Natijada rivojlangan sanoatlashgan, xizmat ko’rsatish sohalari taraqqiy topgan mamlakatga aylanishimiz ta’minlanadi. Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan qishloq ho’jaligining rivojlanish darajasiga bog’liq. Chunki qishloq ho’jaligi mamlakatimiz uchun ham siyosiy, ham iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etgan soha bo’lib, u quyidagi funksiyalarni bajaradi:  mamlakatmizni oziq ovqat fondini shakllantiradi;  yurtimizning oziq-ovqat sohadagi mustaqilligini ta’minlaydi;  qishloq ho’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan sanoat uchun hom ashyo yetkazib beradi;  aholini ish joylari bilan ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasi qishloq ho’jaligi o’simlikchilik va chorvachilik tarmoqlaridan iborat. O’simlikchilik tarmog’ida paxta, donli ekinlar (asosan bug’doy), kartoshka, sabzavot, poliz, tamaki, yem-xashak ekinlari, o’simlik yog’i beradigan ekinlar (masxar, kungaboqar), bog’dorchiik va uzumchilikdan iborat. Chorvachilikda qoramolchilik, qo’y va echkichilik, parrandachilik, otchilik (yilqichilik), kuyonchilik, tuyachilik, cho’chqachilik tarmoqlari shakllangan va rivojlangan. Bundan tashqari respublika qishloq xo’jaligida pillachilik, asalarichilik va baliqchilik sohalari ham yaxshi rivojlanib kelmoqda. Respublikada hozirda 6,2 mln. bosh qoramol, 11,1 mln. bosh qo’y va echkilar bor. 12 sohasiga, pillachilik, asalarichilik, qisman o’rmonchilik (tabiiy oziq-ovqat va dorivor o’simliklar yetishtirish) hamda baliqchilik kiradi. Uchinchi soha. Bu soha - qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar yig’indisidan iborat. Oziq-ovqat sanoati, paxta zavodlari, go’sht, sut zavodlari, meva sharbatlari chiqaruvchi zavodlar, Yog’-moy zavodlari, junni, kanopni, pillani qayta ishlash zavodlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yoki ularni qayta ishlash natijasida olingan mahsulotlarni saqlaydigan korxonalar, ularni sotish bilan shug’ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibini tashkil etadi. To’rtinchi soha. Bu soha - agrosanoat majmuasi infratuzilmasidan iborat. Agrosanoat majmuasi infratuzilmasi juda murakkab tarkibga ega. Su bilan birgalikda ularning ayrimlari o’z xizmat xususiyatiga ko’ra ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilma tarkibigi kirishi mumkin. Shunga qaramasdan iqtisodiy tahlil qilishning, qarorlar qabul qilish uchun zurur sifatli ma’lumotlarni olish uchun uni tasniflash maqsadga muvofiq. Infratuzilmaning o’zi ikkiga bo’linadi. Birinchi qismi ishlab chiqarish infratuzilmasi bo’lsa, ikkinchi qismi ijtimoiy infratuzilmadir. Mamlakat agrosanoat majmuasining umumiy ko’rinishini quyidagicha ifodalash mumkin. Ana shu 4 ta sohaga kiruvchi tarmoqlar birlashib, mamlakatning yagona agrosanoat majmuasini tashkil etadi. Agrosanoat majmuasining tarkibi juda murakkab bo’lib, u turli omillar ta’sirida davrlar o’tishi bilan o’zgarib, takomillashib boradi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi natijasida talab va taklif asosida ayrim tarmoqlar, sohalar yo’q bo’lib boshqalari shakllanadi va rivojlanadi. Agrosanoat majmuasining tarkibini o’zgarishiga qishloq xo’jaligi faol ta’sir ko’rsatadi. Mamlakat qishloq xo’jaligi tarkibida yuz beradigan o’zgarishlar agrosanoat majmuasi tarkibining o’zgarishiga olib keladi. Mamlakat agrosanoat majmuasi tarkibiga jahon bozorida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan kon’yukturaning o’zgarishi ham ta’sir ko’rsatadi. An’anaviy qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirayotgan hududlarda turli sabablarga ko’ra tarkibiy 33 biri qishloq joylarda mulkdorlar sinfini shakllantirishdir. Asta –sekinlik bilan bo’lsada, xususiy mulkka asoslangan tadbirkorlar sinfi shakllantirilyapti. Qishloq joylarda shakllanayotgan tadbirkorlar sinfi qishloq xo’jaligida mehnatni tashkil etishining barcha shakllari bilan bevosita birgalikda rivojlomoqda. Bugungi kunda tadbirkorlar sinfi shirkatlarda, asosan fermer va dehqon xo’jaligi shaklida vujudga kelmoqda. Shu bilan birgalikda qishloq joylarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lmagan sohalarda ham tadbirkorlik rivojlanmoqda. Hunarmandchilik, kosblik, novvoylik va boshqalar bunga misol bo’ladi. Ularning rivojlanishi qishloq xo’jaligining, qolaversa, mamlakat iqtisodiyotining o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq joylarda mulkdorlik sinfini shakllantirishning asosiy yo’nalishlarini 2-chizmada ko’rish mumkin. 30 ta’minlaydi. Hozirda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan sanoatning bir butun ko’rinishidir. Agrosanoat integaratsiyasining yanada chuqurlashib borishi ob’yektiv jarayondir. Bu, albatta, qishloq xo’jaligining va umuman, agrosanoat majmuasining, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keluvchi jarayondir. Agrosanoat integratsiyasining va kooperatsiyasining mahsuli sifatida o’tgan asrning 60- yillaridan boshlab mamlakatimizda agrosanoat majmuasi yagona tizim sifatida shaklana boshladi. Agrosanoat majmuasi – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi, yagona maqsadlarga bo’ysundirilgan, texnologik jihatdan ustun darajada bir biri bilan bog’langan tarmoq va xizmatlar yig’indisidir. Iqtisodiy fan mamlakat, hudud va mahsulot turlari bo’yicha “agrosanoat majmuasi” tushunchalarini farqlaydi. Shunga ko’ra agrosanoat majmuasi: • Mamlakat agrosanoat majmuasi; • Hudud agrosanoat majmuasi; • Ixtisoslashgan (go’sht, sut, don, sabzavot va poliz kabi mahsulot turlarini yetishtirish bilan shug’illanuvchi) agrosanoat majmualaridan iborat. Ixtisoslashgan agrosanoat majmualari ikkiga bo’linadi. Birinchisi, oziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Ikkinchisi nooziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Bu agrosanoat majmualarining har ikkalasi ham alohida olingan tovarlar (mahsulotlar) bo’yicha agrosanoat majmualarini tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i qishloq xo’jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi juda katta yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo’jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining 7 III. ASOSIY ADABIYOTLAR 10 . Qayumov F. Q. Effektivnost APK v usloviyax perexoda k rinku: Obshiye i regionalniye problemi. – M.: IPO «Poligran», 2012 . 11. Serova YE. V. Agrarnaya ekonomika: Uchebnik dlya studentov ekonomicheskix vuzov, fakultetov i spetsialnostey. – M.: GU VSHE,2015. 12. Uzbekistan: desyat let po puti formirovaniya rinochnoy ekonomiki Koll. Avt.: R. A. Alimov, A. K. Bedrinsev, A. F. Rasulov i dr.\\ Pod red. A.X. Xikmatova. – T.: O’zbekiston, 2011.- 352 b. 13. Xakimov R., Otaqulov M., Yusupov E., Yusupov M.S. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti. – (O’quv qo’llanma) T., TDIU, 2014.-160 b. 14. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., Yusupov M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. - Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv qo’llanma) –T.: TDIU, 2015. – 176 b. 16 Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jayev T.L., To’raxo’jayev T.I., Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv qo’llanma) – T.: TDIU, 2014. – 128 b. 17. Abdug’aniyev A., Abdug’aniyev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). – T.: TDIU, 2014. – 304 b. III Internet saytlari 18. http:\\www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi) 19. http:\\www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi 20. http:\\www.mfer.uz (O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi) 21. http:\\www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami) 44 Shundan: 7. O’smlikchilik tarmohlari salmog’i, % 52,6 51,6 50,6 51,6 53,7 8. Chorvachilik mahsulotlari salmog’i, % 47,4 48,4 49,4 48,4 46,3 Uchinchidan, bozor iqtisodiyotida rivojlanishni ta’minlovchi to’rt omildan biri, ishbilarmonlik, o’z o’rnini topa boshladi. Qishloq xo’jaligida 135 mingdan ko’proq fermer, 4481,7 ming dehqon xo’jaliklarining va 564 ta xususiy chorvachilik fermalari hamda minglab qishloq xo’jaligiga xizmat qiladigan va uning mahsulotlarini qayta ishlaydigan xususiy kichik korxonalarning mavjudligi hozircha ko’p bo’lmasada mulkdorlar, ishbilarmonlar guruhi vujudga kelganligini ko’rsatadi. Bu omil bozor iqtisodiyotida hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Ishbilarmonlik rivojlanib u bilan shug’illanuvchilar soni va sifati oshib borgan sari bozor iqtisodiyoti kuchayadi va xalqning turmush sharoiti yaxshilana boradi. Qishloq xo’jaligida olib borilgan islohotlarning natijasida qishloqda kichik tadbirkorlik subyektlari soni ortib ularning iqtisoddagi ulushi ko’payib bormoqda. Agarda 2000 yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda kichik tadbirkorlikning ulushi 71,4 foiz bo’lgan bo’lsa 2003 yilda bu ko’rsatkich 78,1 foizga 2004 yilda esa 80,9 foizga yetgan. To’rtinchidan, bugungi kun hayot talabidan kelib chiqgan holda xo’jalik yuritishning yangi mexanizmi ishlab chiqildi va tadbiq qilindi. Mustaqillikning dastlabki davrlarida xo’jalikning mineral o’g’itlarga, yoqilg’i moylash materiallariga, elektr energiyasiga hamda ish haqiga bo’lgan talabini qondirish uchun olinadigan qismi uchun hisob – kitoblar maxsus schet orqali amalga oshiriladigan qilindi. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalarini texnika, yoqilg’i – moylash materiallari, elektr energiyasi, miniral o’g’itlar bilan yil davomida 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: “O’zbekiston”, 2008. 2. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. T.: 24.12.1998. 3. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi Qonuni. T.: 30.04.1998. 4. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investorlarning huquqlarini himoya qilish chora-tadbirlari va uning kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. T.: 30.04.1998. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari: 5. “O’zbekiston Respublikasining 2013-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 21- noyabrdagi 1855-sonli Qarori. 6. “O’zbekiston Respublikasining 2012-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 27- dekabrdagi 1668-sonli Qarori. 7. “O’zbekiston Respublikasining 2011-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 29- dekabrdagi1455-sonli Qarori. 8. “2011-2015-yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010- yil 15-dekabrdagi 1442-sonli Qarori. 9. “2009-2014-yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnikaviy va texnologik qayta jihozlash bo’yicha eng muhim loyihalarni amalga oshirish chora-tadbirlari dasturi to’g’risidagi” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 12-martdagi 1072-sonli Qarori. 43 deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va to’qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog’i o’zimizda ishlab chiqarilgan paxta tolasidir. Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy tolalarga to’g’ri keladi. Meva, sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat to’liq mahalliy xomashyo mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go’shtni qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat ko’rsatadi. Yog’ – moy sanoatining xomashyolari asosan o’zimizda yetishtiriladi. Faqatgina o’simlik moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi iste’mol qilayotgan yog’ – moylarning sifati, assortimenti boy bo’lishi uchun chetdan soya keltirmoqda. Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligining mamlakat iqtisodiyotdagi o’rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to’g’ri keladi. 2004 yilda mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta tushumining yarimidan ko’prog’i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta’minlanishi qishloq xo’jaligi bilan bog’liq. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo’lgan mehnat resurslarining 28 foizdan ko’prog’i qishloq va o’rmon xo’jaligida faoliyat olib boriladi. Agrosanoat majmuasining asosini tashkil etadigan qishloq xo’jaligi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar boshqa tarmoqlardan qishloq xo’jaligini farqlab turadi va ishlab chiqarishni tashkil etishda o’z talablarini qo’yadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat: 8 xarid qobiliyatini o’stirish talab qilinadi. Aks holda inflyatsiya darajasi keskin oshishi va juda katta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Demak, agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishining samardorligini oshirish, umuman, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishiga olib keladi. Infratuzilmaning rivoji ko’p jihatidan u davlat tomonidan qo’llab – quvvatlanishiga bog’liq. Chunki ijtimoiy infratuzilmaning shunday yo’nalishlari mavjudki, ularni birorta ishbilarmon o’z faoliyat turiga aynaltira olmaydi. Masalan, qishloq joylaridagi asosiy ko’chalarni kechasi yoritadigan chiroqlar, aholi dam oladigan park (bog’lar), o’t o’chiruvchilar tashkilotini yuritish xarajatlari kabilar ishbilarmon faoliyati bo’yicha hech qachon o’zini oqlamaydi. Shunday ekan, bu xarajatlarni davlat tomonidan qoplash zaruriyati bor. Hamma foydalanadigan bu turdagi ijtimoiy xarajatlarga davlat tomonidan qilinadigan sarflar miqdori ham ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishning bir yo’nalishidir. Agrosanoat majmuasining muhim bir sohasi ishlab chiqarish infratuzilmasi hisoblanadi. Infratuzilma – ishlab chiqarishning normal ishlashi uchun zarur bo’lgan barcha xizmatlarni ko’rsatuvchi va bevosita ishlab chiqarish jarayoni davomida uzviy ishtirok etuvchi tarmoq va xizmatlar yig’indisidir. Infratuzilmaning asosiy qismi ijtimoiy infratuzilmadan tashkil topadi. Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasiga taransport (aholini tashish bilan shug’ullanuvchi), yo’llar, sog’liqni saqlash va aholining sog’ligini tiklashga xizmat qiluvchi tizimlar, bolalar va mutaxassislarga ta’lim beruvchi sohalar, uy – joy, ichimlik suv, gaz bilan ta’minlash tizimi va boshqalar kiradi. Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi agrosanoat majmuasi barcha tarmoqlarining normal ishlashi uchun zarur sharoit tug’diradi, ularda ishlayotganlarga xizmat ko’rsatadi. Ularning rivojlanganlik darajasi juda ko’plab ijtimoiy muammolarni yechadi. Natijada, agrosanaot majmuasida mehnatning sifati va unumdorligi oshadi. Bu esa katta samardorlikka olib keladi.O’zbekiston 38 I BOB. MAMLAKATIMIZ AGROSANOAT MAJMUI TARMOQLARIDA MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY VA NAZARIY ASOSLARI 1.1. Agrosanoat majmui to‘g‘risida tushuncha, uning tarkibi va ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari Agrosanoat integratsiyasi – sanoat va qishloq xo’jaligining bir-biriga singib ketishi, bir butun tizimga aylanishidir. Agrosanoat integratsiyasi ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini rivojlanishining natijasidir. Tarmoqlarning bir- biridan ajralib ketishi ularning ishlab chiqargan mahsulotlarini ayriboshlashni kuchayishini talab qildi. Bir tarmoqda ishlab chiqariladigan mahsulotga talab asosan boshqa tarmoqda vujudga keladi. Natijada bir tarmoq ikkinchisiz mo’tadil rivojlana olmaydi. Bu ularni integratsiyalashuvi zaruratini keltirib chiqaradi. Sanoat va qishloq xo’jaligining rivoji ular o’rtasida aloqalarning murakkablashuviga olib keldi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari qayta ishlanish uchun qayta ishlash sanoatiga tushadi. Buning natijasida qishloq xo’jaligi sanoat uchun xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqqa aylana boradi. Qishloq xo’jaligining oxirgi iste’molchi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi kamayib boradi. O’z navbatida iste’molchilarga tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchilar (qayta ishlash sanoati) yaqinlashib boradi. Bu esa o’z navbatida tarmoqlararo integratsiyani kuchaytiradi. Keyingi yillarda ishlab chiqarish shu darajada yuksalib bormoqdaki, iqtisodiyotning turli tarmoqlari bir-biri bilan juda chambarchas bog’lanib qolmoqda. Ularning bog’lanishi, ayniqsa, texnologik jihatidan bir – birini to’ldiruvchi tarmoqlarda kuchli. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarda bu jarayon juda yorqin namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, uni tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi, qayta ishlangan tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi sohalar iqtisodiyotini bir – biridan ajri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu tarmoqlar yagona bir tizimni tashkil etadi va ularning birgalikda mutanosib ishlashi provard natijaning samarali bo’lishini 6 shartnomasi asosida) masalaning yarim yechimi. Yetishtirilgan mahsulotga ega bo’lish huquqi ikkinchi yarim yechimidir. Qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri uning moliyaviy imkoniyatlarining shakllanishi o’zgachadir. YA’ni yil davomida asosan faqat xarajat daromad esa yil oxirida shakllanadi. Demak qishloq xo’jaligining yaxshi ishlashidan manfaatdor tarmoqlar (qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar) yil davomida qishloq xo’jaligini moddiy qo’llab turish imkoniyatlari ustida ishlashlari kerak. Buning yo’llaridan biri fyuchers shartnomalari asosida ishlashdir. Bu qayta ishlovchi tarmoq uchun ham yaxshi. Chunki qaysi turdagi mahsulot qancha va qanday sifatda kerakligiga qarab shartnomalar tuzadi. Bozor sharoitida zarar bilan ishlaydigan har bir korxona alohida tahlil qilinishi va bir to’xtamga kelinishi ma’qul. Bonkrot holatiga kelgan, shu shaklda tiklanishi mumkin bo’lmagan korxonalar tugatilish va yeri aholiga ijara shprnomasi asosida taqsimlanib berilishi maqsadga muvofiqligini Prezidentimiz juda to’g’ri belgilab berdi. Hozirda O’zbekiston qishloq xo’jaligi nisbatan rivojlangn tarmoq hisoblanadi va undan iqtisodiy islohotlar olib borilmoqda. 2002 yilda O’zbekiston qishloq xo’jaligi yetishtirilgan yalpi mahsulot hajmi 3257,2 mlrd. so’mlikni tashkil etadi. Barcha turdagi xo’jaliklar tomonidan 5792,5 ming tonna don, 3,16 mln. tonna paxta, tirik vaznda 864,7 ming tonna go’sht, shungdek 1367,1 mln. dona tuxum yetishtirildi, 3719,4ming tonna sut sog’ib olindi. O’zbekiston qishloq xo’jaligini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu, eng avvalo, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini bozor talablari asosida rivojlantirishga harakat qilinayotganida ifodasini, zarur huquqiy bazaning yaratilishda o’z yechimini topmoqda. Mustaqilik yillarida qabul qilingan qonunlar, qarorlar, va boshqa me’yoriy xujjatlar qishloq xo’jaligi bozor talablari asosida rivojlanishi uchun zarur huquqiy sharoitlarni yaratib beradi. Qishloq xo’jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish borasida ham katta ishlar qilinadi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti erkin xususiy mulksiz rivojlanishi mumin emasligiga e’tibor kuchaytiriladi. Bu borada qilinayotgan katta ishlardan 29 uzluksiz ta’minlab turish imkoniyati yaratildi. Sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari baho paritetining o’zgarishi o’zgacha yo’l tutish imkonini bermaydigan bir paytda amaldagi mexanizm o’zining ijobiy rolini o’ynadi. Bu mexanizm bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, barcha qishloq xo’jalik korxonalarini ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun kerakli bo’lgan moddiy resurslar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ikkinchidan, qishloq xo’jaligiga mineral o’g’it, yoqilg’i – moylash matteriallari, elektr energiyasi ishlab chiqaradigan va yetkazib beradigan tarmoqlarni garantiyalangan holda o’z mahsulotlari uchun haq olishini ta’minldi. Uchunchidan, inflyatsiyani kuchayishiga yo’l qo’ymaydigan katta makroiqtisodiy ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu mexanizm bo’yicha moliyaviy resurslarni turli yo’llar bilan naqd pulga aylantirish imkoniyati yo’qqa chiqarildi. Albatta bu mexanizm ma’lum kamchiliklarga ham ega. Eng asosiy kamchiligi xo’jaliklarning moddiy manfaatdorlik va javbgarligini qisman susaytirdi. Sog’lom raqobatni kuchini kamaytirdi, ayrim hollarda yo’qqa chiqaradi. Bu mexanizm iqtisodiy kamquvvat yoki zarar bilan ishlaydigan korxonalar uchun foydali, yaxshi ishlayotgan va katta samara olayotgan xo’jaliklar uchun esa aksincha. Umuman qishloq xo’jaligi tarmog’ining manfaati uchun yaxshi bo’lgan bu mexanizm bo’yicha iqtisodiy baquvvat, katta foyda oladigan xo’jaliklarning o’zi ishlab topgan mablag’laridan samarali foydalanish imkonini susaytiradi. Natijada yaxshi va yomon faoliyat ko’rsatayotgan qishloq xo’jaligi korxonalari ma’lum darajada bir xil sharoitga (holatga) qo’yilmoqda. Bu o’z navbatida yaxshi ishlayotgan qishloq xo’jalik korxonalarida samaradorlikni yanada oshirish uchun manfaatdorlikni susaytiradi. Resurslarni tejashga qaratilgan mexanizmni yaratish bu sxemada o’z ifodasini topmayapdi. Shu sababli respublika hukumati bu kamchiliklarni vaqtinchalik yumshatish imkoniyatini qidirib topdi. Ma’danli o’g’it, yoqilg’i – moylash materiallari, elektr energiyasi yetkazib beruvchi sohalardan hamda ish haqidan qarzi bo’lmagan iqtisodiy baquvvat qishloq xo’jaligi korxonalarini mavjud sxemadan chiqarib ularning mablag’larini o’zlarining hisob raqamlariga tushirib berish maqsadga muvofiq deb topildi. 2005 yilning 1 yanvaridan boshlab qishloq xo’jaligi korxonalari o’z joriy harajatlari uchun zarur 26 2-jadval. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining tarkibi, (% da) Ўсимликч илик тармоғи махсулотлари улуши Чорвочилик тармоғи махсулотлари улуши 52,6 47,4 51,6 48,4 50,6 49,4 51,6 48,4 53,7 46,3 42 44 46 48 50 52 54 56 2000 2001 2002 2003 2004 O’rganilayotgan davrda qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibida katta o’zgarishlar yuz bermagan. 2010 yilda o’simlikchilik tarmog’ining ulushi 52,6 foiz bo’lgan bo’lsa 2014 yilga kelib 53,7 foizni tashkil etgan yoki 1,1 punktga oshgan. Shu yillarda chorvachilik mahsulotlarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotdagi ulushi 47,4 foizdan 46,3 foizga tushib qolgan. Buning asosiy sababi 2004 yil qishloq xo’jaligi uchun juda qulay kelishi sababli o’simlikchilik tarmog’i yalpi mahsulotining chorvachilik yalpi mahsulotining o’sishidan tez sur’atlarda bo’lganligidadir. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi yer-suv, asosiy aktivlar (asosiy fondlar), mehnat resurslari va boshha ishlab chiqarishni tashkil etish va olib borish uchun zarur resurslarga ega. 3-jadval. O’zbekiston Respublikasining yer fondi va uning foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi № Erdan foydalanuvchilar 200 6 yil 20 10 yil 20 1 4 yil ming ga % ming ga % ming ga % Jami er fondi Shundan 44405,0 100,0 44405,0 100,0 44410, 3 100,0 13 Yettinchidan, qishloq xo’jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez moslashadigan bo’ldi. Bir yilning o’zida paxta maydoni ko’payib, boshqa ekin maydonlari qisqarishi yuz bermoqda. Mustaqillikkacha bu jarayonlarni orzu qilish mumkin emas edi. Sakkizinchidan, bizning fikrimizcha mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarning eng muhimi aholining dunyoqarashi iqtisodiy qonuniyatlar talabida o’zgarib borayotganligidadir. Aholining, jumladan, qishloq aholisining asosiy qismi qiyinchilik bilan bo’lsada boqimandachilik kayfiyatidan xalos bo’lmoqda. Sakkizinchidan qishloq xo’jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez moslashadigan bo’ldi. Bir yilning o’zida paxta maydoni ko’payib, boshqa ekin keladigan yer birligini kamayishiga olib keladi. Shu sababli ham qishloq xo’jaligini intensivlashtirish obyektiv zarurat bo’lib, bundan boshqa yo’l yo’q. Xo’jalik rahbarlari xo’jalikda mavjud bo’lgan mulkni saqlash, uni ko’paytirish uchun javobgarlikni aniq xis qilishlari kerak. Hissadorlik, paychilikga asoslangan xo’jaliklarda hissodorlar rahbarlardan o’zlariga tegishli mulkni saqlashni va ko’paytirishni talab qilishlari kerak. Hissadorlarning shunday darajaga ko’tarilishi iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqadi. Dehqon va fermer xo’jaliklarini yanada rivojlantirish talab qilinadi. Qishloq xo’jaligining kelajagi aynan shu turdagi xo’jaliklar bilan bog’liq. Chunki yuqorida qayd etilgan iqtisodiymanfaatdorlik Dehqon va Fermer xo’jaliklarda boshqa turdagi ishlab chiqarish korxonalaridagidan yuqori. Joylardagi rahbar mumaxassislar buni qancha tez anglab yetsa shuncha rivojlanish yaxshi bo’ladi. Dehqonga faqatgina yer, mulk bergan bilan yetarli natijaga yerishib bo’lmaydi. Uzoq muddatga yerni ijaraga berish bilan bir qatorda yetishtirilgan mahsulotni tasarruf qilish imkonini ham bnrish kerak. Yetishtirilgan mahsulot faqat ixtiyoriy shartnomalar asosida sotilishi kerak. Albatta davlat manfaati, buyurtmalar asosida amalga oshirilib boradi. Chunki yerga egalik (ijara 28 infratuzilmaning ta’siri katta. Infratuzilma aholini ish bilan ta’minlashda ham nisbatan juda katta imkoniyatlarga ega. Ijtimoiy infratuzilma halqining turmush darajasinikeskin oshiradigan sohalardan biridir. Ijtimoiy infratuzilmasiz agrosanoat majmuasi rivojlanishi tasavvur etish qiyin. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasiga quydagilar kiradi:  Aholiga maishiy xizmat ko’rsatish tizimi;  yo’lovchi tashish tizimi;  aloqa xizmati;  uy – joy xo’jaligi;  maktabgacha ta’lim tizimi;  ta’lim tizimi;  sog’liqni saqlash tizimi;  aholini tabiiy gaz, ichimlik suvi va elektr energiyasi bilan ta’minlash tizimlari;  sport-sog’lomlashtirish tizimi;  kommunal xizmatlar;  madaniy –maishiy xizmatlar tizimi va boshqalar. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi o’z mohiyatiga ko’ra, insonlarning turmishini yengillashtiradigan sohadir. Ularning asosiy maqsadi – insonni jismoniy va ma’naviy qobiliyatlarini, kuchilarini qayta tiklash va ularning yanada rivojlanishini ta’minlashga xizmat ko’rsatishdir. Mamlakatmizda, uning regonlarida agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi rivoji turlicha. Yirik shaharlar va yirik transport uzellariga yaqin joylashish zonalarda agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi nisbatan yaxshi rivojlangan. Bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqib, yangidan –yangi ijtimoiy infratuzilma xizmat turllari vujudga kelmoqda. Ayrim turlar esa yo’qolib bormoqda. Bu, umuman olganda, to’g’ri qonuniyatdir. Mamlakat agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi katta iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. Chunki ijtimoiy infratuzilmasisiz agrosanoat majmuasida mo’tadil 35 yem-xashak ekin maydonlari yildan yilga qisqarib boriga qaramasdan yem-xashak muammosini qisman xal etilishiga olib keldi. Mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar natijasida O’zbekiston Resublikasi dinamik holda rivojlanib borayotgan murakkab iqtisodiy tizimga ega bo’ldi. Qishloq xo’jaligi Respulika iqtsodiyotining yirik va muhim tarmog’i sifatida saqlanib qoldi. Qishloq xo’jaligi O’zbekiston xalqlarining eng qadimdan shug’illangan asosiy sohalardan biri bo’lib, bir necha ming yilliklardan asta-sekin rivoj topib kelmoqda. Respublika hududida avvalo chorvachilik keyinchalik dehqonchilik madaniyati tarkib topdi. Chorvachilikning asosan qo’ychilik, qoramolchilik, otchilik (yilqichilik), asalarichilik, tuyachilik va ipakchilik, dehqonchilikning donchilik, sabzavotchilik, polizchilik, bog’dorchilik va paxtachilik tormoqlari yaxshi rivojlandi. Qishloq xo’jaligi Respublikamiz hududida yashaydigan xalqlarning asosiy turmush tarziga aylangan. Uning rivoji yurtimiz hududida qishloq xo’jaligi bilan bog’liq mehnat qurollari ishlab chiqarishning o’sishiga sabab bo’ldi. Natijada asta sekin bo’lsada madaniyat, ilm-fan, kosibchilik rivoj topdi. XX asrda dunyo mamlakatlari taraqiyotining tez rivojlanishi yurtimizning iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Respublikaning qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti 1913 yildan 1990 yilga (mustaqillikkacha) qadar bo’lgan davrda 188 marta o’sdi. 1913 yildan 1940 yilgacha qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti 1,8 marta, 1960 yilda 51 marta, 1970 yilda 100 marta va 1980 yilda 170 martani tashkil etdi. Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki o’sish sur’atlari 1960-1980 yillar ichida tez bo’lgan. Shu davrda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining o’sishining asosiy sabablari narxdagi o’zgarishlar, yangi yerlarni o’zlashtirish hisobiga, nisbatan ekstensiv yo’l bilan amalga oshirilgan. Ushbu davrda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini natural holda ishlab chiqarishning o’sishi bunga isbot bo’ladi. 1913 yilda 89 ming tonna go’sht (so’yilgan vaznda) ishlab chiqarilgan bo’lsa 1990 yilda 419,9 ming tonna ishlab chiqarilgan yoki 4,7 martaga oshgan. 19 1. Qishloq xo’jaligi tabiiy omillarning ta’siri katta. Ular ishlab chiqarishning mavsumiyligidan kelib chiqaradi. Bu esa, ishlab chiqarishni tashkil etishda mavjud resurslardan yil davomida samarali foydalanishni hisobga olishni talab etadi. Qish oylarida aholining vaqtinchalik bekor qolishi ayrim ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu masalalar olimlar, mutaxassis va ishbilarmonlar oldiga qator vazifalarni qo’yadi. 2. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositalari sifatida tirik organizmlar qatnashadi. Bu, o’z navbatida, mutaxassislardan faqatgina iqtisodiy qonuniyatlarnigina emas, balki bioligik qonunlarni ham bilishni va ishlab chiqarishni tashkil etishda ularni hisobga olishni talab qiladi. Qishloq xo’jaligida sarflanayotgan mehnatning samarasi ko’p jixatdan o’simlik va chorva mollarining biologik imkoniyatlariga bog’liq. 3. Yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanib, undan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularni inkor etish yoki yetarlicha hisobga olmaslik katta salbiy oqibatlarga olib keladi. 4. Qishloq xo’jaligida sarflanayotgan moddiy xarajatlar davri bilan faoliyat natjasida olinayotgan daromadlarning olinish davri o’rtasida farq katta. Boshqacha qilib aytganda, yil davomida faqat xarajatlar qilinadi. Chunki yerni ekishga tayyorlash, urug’lik, o’g’itlar, yoqilg’i-moylash materiallari xarid qilish va sarflash, mehnatga haq to’lab borish kabi xarajatlar har oyda qilinadi. Ekin turlari hosili esa ma’lum davrlada pishadi. Yetishtirilgan hosil sotiladi va undan keyin pul darmodlari kelib tushadi. Albatta, amaliyatda shartnomalar asosida qishloq xo’jalik korxonalariga avanslar berish, kreditlardan foydalanish yoki ayrim xizmatlarni tashkil etish natijasida ma’lum miqdoridagi pul tushumlari bo’lishi mumkin. Lekin, umuman olganda, yil davomida xarajat sarflanishi, daromadlarning esa ayrim davrlardagina tushishi o’ziga xos obyektiv talablarni keltirib chiqaradi. Agrar siyosat bu xususiyatni hisobga olgan holda yuritilish zarur. 9 MUNDARIJA KIRISH....................................................................................................................3 I BOB. MAMLAKATIMIZ AGROSANOAT MAJMUI TARMOQLARIDA MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY V A NAZARIY ASOSLARI 1.1. Agrosanoat majmui to‘g‘risida tushuncha, uning tarkibi va ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari ....... .............................. ... ....6 1.2 Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati.................... ... . 10 II BOB. AGROSANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI RIVOJLANTIRISHNING HOZIRGI HOLATI VA TAHLILI 2.1. Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati, iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati....................................................................32 2. 2 .Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishda ijtimoiy sohalarni rivojlantirish yo’nalishlari tahlili ..................... ................................................................ .... ....... .. 37 XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................................40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.........................................44 2 chiqarilishini hisobga olsak yuqoridagi raqam yanada kattaroq ulushni egallashini anglash mumkin. 2014 yilning yanvariga bo’lgan ma’lumotga ko’ra 3691, ming gektardan ko’proq sug’orilib haydaladigan yer, 230 ming gadan ortiqroq bog’ va uzumzorlar bor. Respublika qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish tarkibida mustaqillik yillarida keskin o’zgarishlar yuz berdi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga jalb etilgan yer resurslari bugungi kun talabidan kelib chiqib asosan paxta va g’alla ekinlari uchun ajratilmoqda. 5-jadval. O’zbekiston Respublikasida ekin maydonlari tarkibining o’zgarishi (barcha turdagi xo’jaliklar bo’yicha ming gektar ) 20 1 3 yil 20 1 4 yil Barcha Turdagi xo’jalikla rda Shirkatl rda Fermerxo’j alik larida Dehq on xo’jal ik larida Barc ha turda gi xo’jal ik larda Shirk at larda Ferm er xo’jal ik larida Dehq on xo’jal ik larida Jami ekin maydoni 3790,1 1967,0 1401,9 421,2 3691, 5 1497 ,1 1761, 6 432,8 Donli ekinlar Shundan 1790,9 912,1 680,3 198,5 1666, 5 661, 4 805,2 199,9 15 : Bug’doy 1507,56 766,6 581,3 159,7 1469, 7 593, 5 715,1 161,1 Sholi (guruch) 121,0 67,3 47,8 5,9 65,9 22,7 40,0 3,2 Makka don uchun 34,7 7,3 7,8 19,6 34,5 5,4 8,5 20,6 Texnika ekinlari Shundan : 1445 847,2 590,0 7,8 1516, 8 690, 8 815,6 10,4 Paxta 1393 820 573 - 1455, 7 662, 9 792,8 - Kartosh ka, sabzavot va poliz 237,7 47,4 36,7 153,5 226,9 31,2 37,5 158,2 Kartosh ka 49,2 3,4 2,2 43,6 52,4 3,8 3,3 45,3 Sabzavo t 145,6 34,1 17,5 94 137,6 21,3 19,1 97,2 Poliz 41,3 8,5 17 15,8 35 5,3 14,6 15,1 Mevali bog’lar 201,5 108,7 27,3 65,6 198,9 97,1 37,8 64 16 chiqarish 164 kgni tashkil etdi. U tibbiy me’yordagidan ikki martaga yaqin kam. Shu sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini miqdor jihatdan ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish asosiy maqsadli vazifalardan biri hisoblanadi va bu muammo Respublika Prezidenti va hukumatining diqqat e’tiborida turibdi. Ikkinchidan qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar sifati va assortimentini yaxshilab borish zarur. Ma’lumki O’zbekiston Respublikasi paxta ishlab chiqarishda dunyoda beshinchi o’rinda, paxta tolasini sotish bo’yicha esa ikkinchi o’rinda turadi. Paxta tolasini sotish mamlakat eksportning 18-19 foizini tashkil etmoqda. Mamlakatda yetishtirilayotgan paxta tolasining sifatini keskin yaxshilash iqtisodiyotga juda katta iqtisodiy samara keltiradi. Dunyo davlatlari va Respublikamiz to’qimachilik sanoati talab qiladigan tipdagi tolalar yetishtirishni ko’paytirish zarur. Sifatni va qishloq xo’jaligi mahsulotlari assortimentini yaxshilash zarurati respublika qishloq xo’jaligini rivojlantirishning eng asosiy yo’nalishi sifatida belgilangan. Uchinchidan, qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish doimiy zarurat hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish mamlakat qishloq xo’jaligini raqobatbordoshligini kuchaytiradi, aholining turmush sharoitini yaxshilaydi, mahsulot ishlab chiqarishni ko’payishiga va uning sifatining talab darajasiga yetishini ta’minlaydi. To’rtinchidan, qishloq xo’jaligi mahslotlari yetishtirishni nisbatan orzonlashishiga yerishish lozim. Albatta bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligi o’ziga kerakli texnika, yoqilg’i,mineral o’g’it, boshqa tovar va xizmatlarni bozor bahosida sotib oladi. O’z mahsulotini esa o’zi uchun foydali narxlarda xamisha ham sota olmaydi. Lekin aholining daromadlarining o’sishi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o’sishidan kattaroq bo’lishini ta’minlash kerak. Xozirda respublika aholisi o’z daromadlarinig 51-52 foizini oziq-ovqat uchun sarflayotgan bo’lsa kelajakda bu ko’rsatkich kamayib borishi (aholining oziq-ovqat bilan ta’minlanishi yaxshilanib borishi asosida) kerak. 21 XULOSA VA TAKLIFLAR Zamonaviy axborot texnologiylari-shaxsiy kompyuterlar va telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining do'stona interfeysi axborot texnologiyasidir. Iqtisodiy sohada zamonaviy aborot texnologiyalridan foydalanish iqtisodiy axborotning sifati uning aniqligi, obyektivligi, tezkorligi va buning natijasida sifatida esa boshqaruv qaroqolrini o'z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini ta'minlaydi. Boshqaruv faoliyatini avtomatlashtrish yangi axborot texnologiyalri asosida ma'lumotlarni qayta ishlash, saqlash va qidiruvini amalga oshiradigan”electron ofis” konsepsiyasini paydo bo'lishiga olib keladi. Marketingda zamonaviy axborot texnologiyalrni qo'llash natijasida korxonlar marketing faoliyati samaradorligi oshib, ular bozordagi axborotlardan o'z vaqtida to'liq va aniq foydalanadilar. O'zaro bog'liq bo'lgan ko'p sonli korxonalarni kompleksidan tashkil topgan tijorat strukturalari faoliyatida axborotlarni uzatishi mazkur strukturani normal faoliyat ko'rsatishini birinchi darajali va o'zgarmas faktori bo'lib hisoblanadi. Bunda axborotlarni tezkorligi va ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ko'pgina korxonalar uchun axbortlarni ichki ichki tizimi tashkiliy- texnologik jarayonning vazifalarini yechadi hamda ishlab chiqarish xarakteriga ega. Bu eng avvalo, ichki korxona kanallari orqali maxsuslashtirilgan korxonalardan tushadigan korxonani nusxalashtirilgan mahsulotlar bilan ta'minlash jarayoniga tegishlidir. Bu yerda axborot boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma'lumotlarni taqdim etishda muhim rol o'ynaydi, hamda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va uning samaradorligini oshirishini ta'minlovchi faktorlardan biri bo'lib hisoblanadi. Tezkor (operativ) qarorlar qabul qilishini talab etuvchi ishlab chiqarish jarayonida rejaviy ko'rsatgichlardan chetlanish yuzaga kelishi to'g'risidagi axborotlar muhim rol o'ynaydi. Qarorlar qabul qilishda mos ravishdagi rolni yangi ilmiy bilimlar, kashfiyotlar to'g'risidagi ma'lumotlar, o'z korxonasi hamda raqobatchi korxonalardagi texnik yangiliklarni o'z ichiga oluvchi ilmiy-texnikaviy axborotlar o'ynaydi. Bu 40 mablag’ni banklardan kredit tariqasida oladigan bo’ldi. Bu samarali ishlashga qiziqishni kuchayishiga, ishlab chiqarishni foyda bilan yakunlashga intiluvchi korxonalarning ko’payishiga olib keladi. Beshinchidan, bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda qishloq xo’jaligida chuqur tarkibiy o’zgarishlar yuz berdi. Natijada oziq ovqat mahsulotlari yetishtirish keskin ko’paydi. Tarixan qisqa davrda g’alla mustaqilchiligiga erishildi. Agarda 1990 yilda 1808,2 ming tonna don ishlab chiqarilgan bo’lsa bu ko’rsatkich 2000 yilga kelib 4,1 mln. tonnani tashkil etdi. 1990 yilda jami donda bo’g’doyning salmog’i 32,7 foizni yoki 592,2 ming tonnani tashkil etgan bo’lsa 2000 yilga kelib bu ko’rsatkichlar mos holda 82,9 foizni va 3,4 mln. tonnani tashkil etdi. 2004 yilda 6017,1 ming tonna don, shundan 5502,5 ming tonna bug’doy ishlab chiqarildi. Paxta ishlab chiqarish 2000 yildan keyin biinchi bor 3,5 mln. tonnadan oshib ketdi. Aholiga tomorqa yerlarining berilishi ularning turmush sharoitini yomonlashib ketishiga yo’l qo’ymadi. Mustaqillik yillarida aholiga 682,5 ming gektardan ortiqroq yer uy – joy qurish va tomorqa uchun berildi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulot turlarning 60-85 foiziga yaqini dehqon xo’jaliklarida ishlab chiqarilmoqda. Oltinchidan, qishloq aholisining ichimlik suv va gaz bilan ta’minlanish darajasi keskin oshib bormoqda. 2000 yilda qishloq aholisining ichimlik suv bilan ta’minlanish darajasi 67,8 foizga, gaz bilan ta’minlanishi 56,7 foizga yetdi. 2004 yilga kelib aholining markazlashgan ichimlik suv bilan ta’minlanishi 76,2 foizga, tabiiy gaz bilan ta’minlanish daajasi 86,5 foizga yetdi. Mustaqillik yillarida qishloq joylarda maktab va maktabgacha bo’lgan muassasalar, sog’liqni saqlash tizimiga tegishli poliklinika, shifoxonalar va ko’plab sport inshoatlari qurildi. Albatta bu sohada hali qilnadigan ishlar juda ko’p. Yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Bu to’xtovsiz jarayon bo’lib to’xtovsiz rivojlantirilib borladi. Ijtimoiy sohaning rivojlanishi aholining turmush darajasini yaxshilashga loib kelmoqda. 27 sababli mamlakat agrosanoat majmuasining rivojlanishiga O’zbekiston Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda. Bu e’tiborning natijasi o’laroq, mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyoti sharoitida agrosanoat majmuasi tarmoq hamda korxonalari faoliyatini yuritish uchun zarur huquqiy baza yaratildi va ular muttasil takomillashtirilib borilmoqda. Olib borilayotgan iqtisodiy siyosat natijasida mamlakat iqtisodiyotida katta sifat o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, mulkiy munosabatlar takomillashdi va bu holat agrar sohada nodavlat sektorning tez rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 99,0 foizidan ortiqrog’i nodavlat sektorda ishlab chiqarilmoqda. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish asosan fermer, dehqon va shirkat xo’jaliklari shaklida tashkil etildi, bozor talablari va davlat ehtiyojlaridan kelib chiqib, ishlab chiqirishning tarkibi o’zgartirildi. O’zbekiston Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarni imkon darajasida bir-biriga mutanosib rivojlantirish, ularning iqtisodiy manfaatlarini uyg’unlashtirish masalalari yanada kuchaymoqda. Qishloq xo’jaligida foydalanadigan barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lish mumkin. Hozirgi paytda qishloq ho’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida bo’lib, ulardan ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlaridan foydalanish asosida olib boriladi. Kurs ishining vazifalari . Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalar (traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari) kapital tarkibi ni tashkil qiladi. Aylanma kapitalga quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – invertarlar, yoqilg’i va moylash materiallaridan iborat bo’ladi. Kapital doiraviy aylanib turadi, ya‘ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi. 4 korxonada yuqori darajali raqobatbardoshlikni ta'minlovchi amaliy va o'z vaqtida foydalaniladigan potensial bilimlar, texnik vazifalar hamda uzluksiz to'ldiriladigan umumiy fonddan iborat. Axborotlar ishlab chiqish va mos ravishda qarorlar qabul qilish uchun ma'ruza, hisobotlar, takliflar tayyorlashda asos bo'lib xizmat qiladi. Har bir konkret axborotning mazmuni boshqaruv bo'g'inlarining ehtiyojlari va ishlab chiqiladigan boshqaruv qarorlari bilan aniqlanadi. Bugungi kunda mamlaktimizdagi iqtisodiy islohotlarni bosh maqsadi - rivojlangan davlatlar iqtisodiy tizimlari tajribasini tahlil qilgan holda o'zimizga xos bo'lgan milliy iqtisodiy tizimni yartish va takomilashtirib borish. Hozirgi kunda mamlaktimiz jahon bozorlariga raqobatbardosh mahulotlarni eksport qilib o'z ulushiga ega bo'lib bormoqda. Shunday ekan korxonalarimiz mahsulotlarni bozordagi sotish jarayonlari, reklama va boshqa bozor munosabatlarini o'rganish uchun marketing faoliyatini takomillashtirish kerak. Marketing faoliyatini takomillashtirish uchun zamonaviy axborot komunikatsiyon texnolgiyalardan samarali foydalanish kerak. Zamonviy axborot kommunikatsion texnologiyalardan samarali foydalanish natijasida iqtisodiyot faoliyatida ishonchli axborotlarga ega bo'lib kelgusi hatti harkatlarini aniq belgilab olish mumkin.Yuqoridgi tadqiqiot natijalari asosida quyidagi takliflarni beramiz: - korxonalarda axborot kommunikatsion texnologiyalar bilan ta'minlash dasturini tuzish; - korxonalarda axborot bo'limlari faoliyatini takomillashtirish; - korxonalar faoliyatida iqtisodiyot bo'limlarni zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylar bilan ta'minlash; - zarur bo'lgan axborotlarni tahlil qiluvchi xodimlar malakasini oshirish; - zamonaviy iqtisodiyot amliyotida mavjud bo'lgan tajribalarni o'zlashtirish; - zamonviy axborot texnologiylar bilan ishlovchi sifatli kadrlarni tanlash; - iqtisodiyot faoliyatiga doir turli xil halqaro konferensiylar o'tkazish ; 41
Купить