• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 425.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Апрель 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Aholi daromadlari va turmush farovonligi

Jamiyat rivojlanishining murakkab ijtimoiy-iqtisodiy davrida shaxsiy tomorqa xo’jaligi aholining ba’zi guruhlari uchun asosiy daromad manbai bo’lib qoladi. Oila byudjeti. Oila - qarindosh bo’lgan yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’langan, birga yashayotgan va birgalikda xo’jalik yuritayotgan shaxslar jamoasidir. Keyingi yillarda oila iqtisodiyotiga qiziqish o’sdi. O’zbekistonda milliy hisob-kitob tizimiga o’tilishi munosabati bilan uy xo’jaligiga iqtisodiyotning muhim subyektlaridan biri sifatida qaralmoqda. Hozirgi sharoitda uy xo’jaligining umumiy daromadlarini o’lchash aholiga manzilli ijtimoiy yordam ko’rsatish, soliqqa tortish tizimini oqilona tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uy xo’jaligi birga yashayotgan va umumiy byudjetga ega bo’lgan bir yoki bir necha olayotgan daromadlari ortayotganligi tamoyiliga ijobiy baho bergan holda, ish haqining rag’batlantiruvchilik roli pasayib borayotganligi tamoyilini ham qayd qilish kerak. Bu esa aholini soliqqa tortilishdan bekitiqcha ikkinchi va uchinchi daromad manbalarini qidirib topishga undaydi. Bundan tashqari, ish haqining unumsiz darajasi ishlab chiqaruvchilar mehnatini, ijodiy mehnatni rag’batlantirmaydi va uning sifati tobora pastlashiga olib keladi. Ta’lim va sog’liqni saqlash sohasida o’rtacha ish haqi darajasining pastligi ayniqsa tashvishlanarlidir, zero bu hol ta’lim muassasalarida o’qitish-o’rgatishning va davlat shifoxonalarida davolash sifatining pastligiga sabab bo’ladi. Oilalarning umumiy daromadi shakllanishida shaxsiy tomorqa xo’jaliklari daromadi hissasining ortishi davom etmoqda. Tomorqa ilgaridan mavjud bo’lgan bozor xo’jaligidir. Avvallari ham u erkin ishlovchi xo’jalik uchun muhim daromad manbai hisoblangan, oziq-ovqat ta’minotiga o’z hissasini qo’shgan, dehqon bozorini to’ldirgan, hatto chetga mahsulot chiqarishda qatnashgan. Tomorqa mayda tovar xo’jaligi sifatida bozor iqtisodiyoti talablariga mos tushadi. Aslida islohotlar aholiga tomorqa uchun yer ajratishdan boshlangandi. Jami 500 ming gektar yer berildi, natijada bugungi kunga kelib aholi ixtiyoridagi yer maydoni 650 ming gektarni tashkil etdi. Tomorqa xo’jaligini davlat har taraflama qo’llab-quvvatladi, bu soha soliq yukidan forig’ etildi, uning sohiblari nimaiki zarur bo’lsa, erkin bozordan sotib olish imkoniga ega bo’ldilar. To’la-to’kis erkinlik uning rivojini ta’minladi va, tabiiyki, daromadga baraka kirdi. Agar 1991 yili aholining o’z xo’jaligidan olgan mahsulotini sotishdan tushgan pul umumiy daromadning 9,7 foizini tashkil etsa, bugungi kunga kelib bu ko’rsatkich 22-25 foizga yetdi. Demak, tomorqaning daromaddagi hissasi 2,5 marta oshdi. Bozorni to’ldirib turish tomorqa sohiblariga Turmush darajasini ifodalashda miqdor va sifat ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Miqdor ko’rsatkichlari muayyan moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’mol hajmini aniqlaydi. Sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi. Ular moddiy ne’matlar, xizmatlar iste’mol tarkibi, ovqatlanish, ma’lumot, malaka, uzoq muddatga muljallangan ijtimoiy- maishiy buyumlar bilan ta’minlanganlik darajasi kabilarni o’z ichiga oladi. Aholi farovonligi proporsiyasi va taqsimot tarkibining (aholi qatlamlarini daromadlar bo’yicha taqsimlanishi, daromadlar va iste’molni konsentrasiyalash hamda differensiyalash ko’rsatkichlari va boshqalar) ifodalovchi ko’rsatkichlarni mustaqil ko’rsatkichlar sifatida ajratib ko’rsatish mumkin. Statistik ko’rsatkichlar . Statistik ko’rsatkichlar turmush darajasi ko’rsatkichlari tizimida muhim o’rin tutadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida ilgari qabul qilingan tasnifdan foydalanish deyarli mumkin emas, chunki sho’rolar davrida tarkib topgan 280 dan ortiq ko’rsatkichni baholash juda murakkab va shu bilan birga so’nggi yillarda ijtimoiy taraqqiyotning yunalishlari, hisob yuritish va hisobot amaliyoti tub o’zgarishlarga yuz tutdi va mamlakatda milliy manfaatlarni himoya qiluvchi iqtisodiy omillar muhim o’rin tutadi. Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodi sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi: 1) umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar (ichki yalpi mahsulot, iste’mol fondi, turmush qiymati i n deksi va boshqalar); 2) aholi daromadlari; 3) aholi iste’moli va xarajatlari; II.BOB Iste’mol byudjetlari 2.1 Iste’mol byudjetlarining mohiyati va turlari. Daromadlar darajasini oshirish muammolarini hal etishda iste’mol byudjeti asosida aholini minimal daromad bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Iste’mol byudjeti moddiy va ma’naviy ne’matlar va xizmatlar iste’moli salmog’i va tarkibining qiymati bahosi hamda soliqlardan iborat. Ehtiyojni qondirish darajasiga qarab, moddiy ta’minlanganlik minimumi, rasional va elitar iste’mol byudjetlari mavjud. Ular aholining quyi, o’rta va yuqori (juda yuqori) daromadli guruhlariga muvofiq hisoblanadi. Shuningdek, haqiqiy va me’yoriy byudjetlar ham mavjud, me’yoriy byudjetlar daromadlar siyosatining ijtimoiy normativlaridan biridir. Iste’mol byudjeti faqat aholi guruhlari uchun emas, balki mamlakat hududlari uchun ham belgilanishi mumkin. Bunda hisob-kitobning turli xillaridan foydalaniladi: me’yoriy (tovar va xizmat iste’moli va ularning haqiqiy bahosi normativlari asosida); statistik (aholining ayrim qatlamlari ega bo’lgan real daromadlar darajasida); murakkab (ovqatlanish me’yorlari va amaliy xarajatlar asosida); subyektiv (ekspertlar so’rovi va jamoatchilik fikri asosida); resurs (aholining ma’lum iste’mol minimumini ta’minlash uchun davlatning obyektiv imkoniyatlari asosida). 7.2-rasmda iste’mol byudjetining eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro aloqadorligi aks ettirilgan. Iste’mol byudjeti yuzlab tovarlarni (xizmatlarni) o’z ichiga oladi, ammo hisob-kitoblarda, odatda, eng muhimlari (ovqatlanish, kiyim-kechak, poyabzal, sanitariya va gigena vositalari, dori-darmon, mebel, idish-tovoq, madaniy mollar, so’mdan 9400 so’mga oshdi, byudjet tashkilotlari, muassasalari xodimlarining ish haqi, barcha turdagi pensiyalarning miqdori, oliy o’quv yurtlari talabalari, o’rta maxsus va hunar-texnika o’quv yurtlari o’quvchilarining stipendiyalari va ijtimoiy nafaqalar o’rta hisobda 1,2 baravar oshirildi. Aholining natural daromadlari - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining barcha tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog’- qo’rg’on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomorqa, tabiat in’omlaridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat. Pul va natural daromadlarning nisbati tez-tez o’zgarib turadi, ammo pul shakli ko’proq tarqalgan. Odatda, aholining kambag’al qatlamlarida natural daromadlar hissasi yuqori bo’ladi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural daromadlar salmog’i oshib ketadi, jamoa xo’jaliklari dehqonlarida natural daromadlar hissasi sanoat ishchilari natural daromadlari hissasiga nisbatan doimo yuqori bo’ladi, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi. Daromadlarning bir qismi moddiy farovonlikni ta’minlashga, boshqa qismi xizmatlardan foydalanish uchun sarflanadi. Ehtiyojlar tarkibiga pul daromadlarining oshishigina emas, balki aholi tarkibining o’zgarishi, uning ilmiy- madaniy saviyasi o’sishi ham ta’sir etadi. Daromadlarni nominal, ixtiyordagi va real daromadlarga ajratiladi. Nominal daromadlar soliq, narxlarni hisobga olmagan holdagi pul daromadlari miqdorini tavsiflaydi. Ixtiyordagi daromadlar - bu soliq va boshqa majburiy to’lovlar hisobdan chiqarilgandan keyin qolgan nominal daromadlardir. Demak, ular aholining jamg’arish va ehtiyojlarni qondirish uchun foydalanadigan mablag’larini o’z ichiga oladi. Real Ixtiyordagi Daromadlar tariflar, baholar Kirish valyuta kiritilgunga qadar, yumshoq pul-kredit va byudjet siyosati zaminida daromadni shakllash sohasida liberal siyosat amalga oshirilgan davrni o’z ichiga oladi. Daromadlar siyosati nuqtai nazaridan birinch i bosqich quyidagi asosiy xususiyatlar bilan belgilanadi:  aholi pul daromadlari ustidan zaif nazorat;  aholi yalpi daromadlarida iste’mol subsidiyalarining salmoqli vazni;  fuqarolar tomorqa maydonlarining kengayishi hisobiga aholi natural daromadlari yangi manbalarining shakllanishi;  norentabel ishlab chiqarish sohalarida band bo’lganlarni «avaylab» olib chiqish hisobiga rasmiy ishsizlik darajasini sekin o’sish hamda «Bankrotlik to’g’risida» qabul qilingan Qonunning samarali ta’sir o’tkazmasligi. Ikkinchi bosqichda – 1994-1996 yillar mobaynida, qat’iyroq pul-kredit va byudjet siyosati qo’llanila boshlaganida, daromadlar siyosati ham o’zgarishlarga duch keldi. Daromadlar siyosatining mazkur bosqichini izchil o’tkazish natijasida 1996 yilga kelib quyidagilarga erishildi:  aholi pul va yalpi daromadlarining o’sishi boshlandi;  daromad shakllanishi manbalari tarkibida ishbilarmonlik faoliyati, mulkchilik, shaxsiy yordamchi xo’jalik yuritish va boshqa daromadlar ulushi ko’tarildi. Ishlab chiqarishning pasayishi, amalga oshirilayotgan ishlab chiqarishni qayta shakllantirish, yashirin ishsizlikning o’sishi aholi qo’lidagi real daromadlarga ta’sir etdi va ular 1991-1995 yillar mobaynida amalda ikki baravarga pasaydi. Ayniqsa real daromadlarining pasayishi byudjet hisobidan yashayotgan aholida namoyon bo’ldi. Chunki byudjet sohasida sobit daromadlariga soliq solish osonroq bo’lib, bandligini ta’minlash borasidagi ishlarni takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan fikr va mulohazalardan iborat. I.BOB. Aholining muhtoj qatlamlari 1.1 Turmush darajasi tushunchasi va ko’rsatkichlari Aholining farovonlik darajasini ifodalash uchun "turmush darajasi", "xalq farovonligi", "turmush faoliyati xavfsizligi", "turmush tarzi", "mehnat faoliyati sifati", "turmush sifati" kabi turli xil tushunchalar qo’llaniladi. Ba’zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o’rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o’zaro bog’liqligini qayd etish lozim. O’zbekistonda aholining moddiy, ma’naviy, ijtimoiy ehtiyojlari qondirilish darajasini ifodalaydigan "turmush darajasi" atamasi kengroq qo’llaniladi. Bunday tavsif ko’proq turmush darajasi statistikasini xarakterlaydi. Shu bilan birga turmush darajasi - ko’plab omillar yig’indisi ta’sirida bo’lgan o’zgaruvchan jarayondir. Turmush darajasi muntazam o’zgarib turadigan turli ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa tomondan, ehtiyojni qondirish imkoniyatlari, tovarlar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi bilan belgilanadi. yangidan paydo bo’layotgan xususiy sektorda odamlar ish haqiga soliq solish qiyinroq ko’chadi. Shuning uchun soliqning asosiy og’irligi aholining sobit daromadli qatlamlariga tushadi. Ayni paytda xilma-xil ishbilarmonlik faoliyati turlaridan olinadigan daromadlar o’sdi hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishdan olingan foyda ko’paydi. Aholi daromadlarining ortishi ish bilan bandlik oshishiga olib keldi. Masalan, hozirgi kunga kelib aholi ish bilan bandligining mintaqaviy dasturlari asosida qishloq joylarda yashovchilarning 200 ming nafardan ortig’i ishga joylashdilar, bularning 90%dan ortiqrog’i iqtisodiyotning nodavlat sektorida mehnat qil moqda . Ularning 40%dan ziyodrog’i xususiy mehnat faoliyatining turli shakllarida, 20%i atrofidagilar kichik biznes tarzidagi xususiy tadbirkorlik bilan shug’ullanishga kirishdilar. Davlat statistika qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan tanlab oluv tekshirishlariga ko’ra, oilalarning umumiy daromadlari tarkibida tadbirkorlik faoliyatidan daromad olish birmuncha yuqori –22,0% bo’lib, bu aholining shakllanib kelayotgan bozor sharoitlariga moslashayotganidan dalolatdir. Aholi daromadlarining ortishi iste’mol bozori ta’minlanishining yaxshilanishi bilan birga kechdi. O’zbekistonlik ishlab chiqaruvchilar tovar ishlab chiqarishining ortishi bozorda talab va takliflarning baravarlashuviga sezilarli ta’sir qildi. Chakana tovar aylanuvi hajmi qiyosiy baholarda 12,7% ortib, 497,9 mlrd . so’mni tashkil etdi. Aholi jon boshiga tovar aylanuvi 21 ming so’mdan ortdi, bu esa 1996 yil darajasidan 2 baravar yuqoridir. Pullik xizmat hajmi 21,2%ga yetib, 70,3 mlrd so’mni tashkil qildi. Aholi jon boshiga pullik xizmatlardan foydalanish 2 baravardan ham ko’proq ortdi. Aholining tadbirkorlik va xususiy mehnat faoliyati sohasida ishlashdan shaxs tomonidan olib boriladi. Odatda, uy xo’jaligi a’zolar soni bo’yicha oila bilan mos keladi, ammo ba’zi holatlarda bir necha oilalar birgalikda uy xo’jaligi yuritishi mumkin. "Uy xo’jaligi" atamasini turlicha ifodalash mumkin, masalan: - oilani statistik belgilash; - an’anaviy uy ishlari yig’indisining umumlashma nomi (bolalarga qarash, ovqat tayyorlash, kir yuvish, uy tozalash, oddiy ta’mirlash ishlari va h.k.); - oilaning daromad-kategoriya, daromad-mulk va xarajat-iste’mol tavsiflarini o’z ichiga oluvchi statistik ijtimoiy-iqtisodiy tushuncha. Oilalar daromadlarining shakllanishi nuqtai nazaridan uy xo’jaligining quyidagi funksiyalari muhim: 1) mehnat ishlab chiqarish funksiyasi; 2) iqtisodiy nomehnat funksiyalar (uy xo’jaligining umumiy daromadlari asosiy manbai). Birinchisiga quyidagilar kiradi: yakka tartibdagi mehnat faoliyati, ya’ni uy sharoitida kiyim-bosh, poyabzal tikish, mebel yasash, maishiy xizmat ko’rsatish; agrar faoliyat, ya’ni yer, yer uchastkasining barcha turlaridan foydalanish; an’anaviy uy ishlari - ovqat tayyorlash, bolalarga qarash, kir yuvish, uy tozalash, kiyim, poyabzalni ta’mirlash va h.k.; yakka tartibdagi oilaviy savdo - ilgari to’plangan oilaviy mulkni sotish, turli tovarlarni olib-sotish. Iqtisodiy nomehnat funksiyalar: oilaviy lizing (uy, dala-hovli, yer, avtomobil, qayiq kabilarni ijaraga berish va shu kabi); bo’sh turgan pullarga qimmatli qog’ozlar (veksellar, obligasiyalar, aksiyalar va h.k.) sotib olish va foydalanish. Oila daromadlarining asosiy qismi mehnatda, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishdan olinadigan daromad, ijtimoiy trasnfertlardan yuzaga keladi. Aholi daromadlarining muhim manbasi ijtimoiy iste’mol fondlari bo’lib, iste’molni jamoa shakli orqali taqsimlash usulidir. Daromadlarning bu manbasiga, turli baholarga qaraganda, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan umumiy daromadning 1/5 qismidan 1/3 qismi to’g’ri keladi. Bunda ijtimoiy iste’mol fondlari dan to’lanadigan to’lovlar, xizmatlar, imtiyozlarning ikki xil shaklini ajratish mumkin: pulli va pulsiz shakllar. Pulli shakldagi ko’plab mablag’lar pensiya ta’minoti (yosh, nogironlik, staj, boquvchisini yo’qotganlik bo’yicha), bolalar, ishsizlik nafaqalari to’lash va hokazolar uchun sarflanadi va ijtimoiy transfertlar deyiladi. Ijtimoiy transfertlar - fuqarolarga (davlat byudjetidan yoki maxsus fondlardan) - ularning ish natijasi, tadbirkorlik faoliyati yoki shaxsiy mulkdan (pensiya, nafaqa, stipendiya va hokazolar) olinadigan daromadlariga bog’liq bo’lmagan holda - to’lanadigan to’lovlardir. Mehnat motivasiyasida ish haqi va ijtimoiy transfertlarning nisbati muhim. Daromadlar tarkibida ish haqining ulushi ustun bo’lsa, faol mehnat, tadbirkorlik, tashabbus rivojlanadi, agar ijtimoiy transfertlar hissasi oshib ketsa, ko’pincha boqimandalik kayfiyati kuchayadi. Shaxsiy (oilaviy) daromadlar miqdori yig’indisi pul daromadlari va natural daromadlardan tashkil topadi. Natural daromadlar shaxsiy tomorqa va uy xujaligidan olinadigan hamda aholining ta’lim, tibbiy xizmat va hokazolarni ta’minlovchi pulsiz daromad turlaridan vujudga keladi. Shaxsiy tomorqa xo’jaligi shaxsiy va oilaviy daromadlarning shakllanishida muhim rol o’ynaydi. – bu, soliq, narxlar va tariflarning o’zgarishini hisobga olgan holdagi nominal ish haqi, ya’ni nominal ish haqi hisobiga olish mumkin bo’lgan real moddiy boyliklardir. Masalan, nominal ish haqining 20 foizga, narxlarning esa 15 foizga o’sishi (soliqlar o’zgarmagan takdirda) Real ish haqining 4,3 foizga o’sishiga olib kelishi mumkin (120 :115 x 100 q 104,3). Real ish haqi quyidagicha aniqlanadi: RIH q (NIH-SA) x J pxk Bunda: N IH - nominal ish haqi (so’m); SA – soliqlar, ish haqidan majburiy ajratmalar (so’m). Foyda - ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar uchun qo’shimcha daromad manbaidir. Sof foyda hisobiga investisiyalar, innovasiyalardan olinadigan daromadlar, dividendlar, monopoliyalar daromadlari, ba’zi ijtimoiy to’lovlar, imtiyozlar va hokazolar amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning yangi manbai - tadbirkorlikdan keladigan daromadlar yoki tadbirkorlik daromadlari paydo bo’ladi. Bu daromadlar tadbirkor bajaradigan funksiya uchun mukofotdir (ishni, kapitalni, tabiiy resurslarni tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun yo’naltirish; firmani boshqarish, innovasiyalarni kiritish bo’yicha qarorlar qabul qilish, tavakkalchilik bilan mablag’ sarflash). Bu daromadlar tadbirkor tomonidan kredit uchun foiz to’langandan keyin qoladigan foyda hisobiga shakllanadi. O’zgaruvchan bu miqdor boshqarishning natijasiga bog’liq bo’ladi. Foyda qonuniy va noqonuniy, xo’jalikning samaradorligiga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan tarzda yuzaga kelishi mumkin. Minimal iste’mol savatini ishga layoqatli yoshdagi aholi uchun shakllantirishga asos qilib ishlayotgan erkak kishiga sutkada 2720 kkal, oqsil iste’molini - 88,7 (shu jumladan, hayvonniki - 31,5), uglevodlarni 4412 g/sutkani ta’minlovchi oziq-ovqatlar to’plami olinadi. Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq- ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida) 1 Mahsulot turi O’rtach a aholi jon boshiga Erkaklar (16-59 yosh) Ayollar (16-59 yosh) Pensio- nerlar Bolalar 0-6 yosh 7-15 yosh 1. Non mahsulotlari 130,8 177,0 124,9 119,0 279,0 112,3 2. Kartoshka 124,2 160,0 120,0 90,0 85,0 135,0 3. Sabzavotlar 94,0 80,8 96,8 96,8 85,0 120,0 4. Meva–chevalar 19,4 14,6 12,6 10,6 34,4 44,4 5. Shakar va qandolat mahsulotlari 20,7 20,8 19,8 18,8 19,7 26,1 6. Go’sht mahsulotlari 26,6 32,2 25,0 19,8 18,7 33,5 7. Baliq mahsulotlari 11,7 12,7 10,7 12,7 8,7 12,5 8. Sut mahsulotlari 212,4 201,7 179,4 174,1 179,0 303,4 1 Политика доходов и зароботной платы (Учебные пособие) – М., 1999, с.66. indeksini hisobga olgan holda hisoblanadi va nominal daromadlarning real xarid qobiliyatini ko’rsatadi. Real ixtiyordagi daromadlar quyidagicha hisoblanadi: RID q(ND-ST)*J pxk Bunda: ND - nominal daromadlar (so’m); ST - soliqlar, majburiy to’lovlar (so’m); J pxk - pulning xarid qobiliyati indeksi (narxlar indeksiga teskari kursatkich). Ish haqi, tadbirkorlik daromadlari, ijtimoiy transfertlar va boshqalar pul daromadlarining asosiy manbalaridir. Ko’p yillar davomida ish haqi sifatida olingan daromadlar aholi daromadlarining asosiy manbasi vazifasini o’tagan. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida daromadlar salmog’ida ish haqining ulushi kamaydi va 1999 yilda 28,0 foizni tashkil etdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda mehnatga yarasha haq to’lash tamoyili buzilishining obyektiv sabablari mavjud, jumladan, ishlab chiqarish hajmining qisqarishi va daromadlar yangi manbalarining paydo bo’lishi (tadbirkorlik faoliyatidan va mulkdan olinadigan daromadlar). Bu qisqarish ijtimoiy transfertlar sifatida shakllanadigan daromadlar manbai bo’lgan ijtimoiy fondlarga mablag’ ajratilishining kamayishiga olib keladi. Nominal (ya’ni belgilangan) va real ish haqlarini ajratish lozim. Nominal ish haqi soliq va majburiy to’lovlar chegirilmagan ish haqi yig’indisidir. Ixtiyordagi ish haqi – bu, daromad solig’i va pensiya fondiga majburiy ajratmalar hisobdan chiqarib tashlangandan keyin qolgan ish haqi yig’indisidir. Real ish haqi O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari asosida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi ishlab chiqildi va u doimiy ravishda yo‘l xapitalari ishlab chiqish, strategiyalar qo‘llanilishi bilan takomillashtipib borilmoqda. Lekin shunday bo‘lishiga qapamay, hozirgi kundagi mavjud vaziyat respublikada aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish va kambag‘allik darajasini qisqartipish dasturlari samaradorligini oshirish zaruriyatini vujudga keltirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, «Biz bu yil tariximizda ilk bor pensiya va ijtimoiy nafaqalar miqdorini minimal iste’mol xarajatlaridan kam bo‘lmagan darajaga olib chiqdik. Mamlakatimizda pandemiyadan oldingi davrda ishsizlar soni 1 mln. 350 mingga yaqin bo‘lgan bo‘lsa, pandemiya sharoitida ushbu ko‘rsatkich qariyb 2 mln. kishiga е tdi.1 Shu bois, mamlakatimiz byudjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyatsiya sur’atlaridan yuqori miqdorda oshirish, mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, mehnatga layoqatli aholining mehnat va tadbirkorlik faolligini to‘liq amalga oshirish uchun sharoitlar yaratish, ish kuchi sifatini yaxshilash, ishga muhtoj shaxslarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini kengaytirish ishlari 2 olib borilayotganligi innovasion taraqqiyot jadallashayotgan paytda aholi daromadlarini oshirish masalasidan samarali foydalanish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega ijtimoiy-iqtisodiy muammo hisoblanadi. Ushbu maqola mamlakatimiz Prezidenti tomonlaridan 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi, 2022 yil 25 iyuldagi PF- 175-son «O‘zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi farmonlari, 2018 yil 14 iyuldagi PQ-3856-son «Aholi Xulosa Aholining farovonlik darajasini ifodalashda «turmush darajasi», «xalq farovonligi», «turmush faoliyati xavfsizligi», «turmush tarzi», «mehnat faoliyati sifatida», «turmush sifati» kabi turli xil tushunchalar qo’llaniladi. Ba’zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o’rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o’zaro bog’liqligini ham aytib o’tish lozim. Turmush darajasi – bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik ko’lami va ularni qoniqtirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Turmush darajasi ko’rsatkichlari umumiy va xususiy turlarga ajratiladi. Aholi daromadlari – aholi yoki oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida olingan yoki ishlab topilgan pul yoki natura shaklidagi mablag’lar yig’indisidir. Aholining talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibiy daromadlar va miqdorlariga bevosita bog’liqdir. Iste’mol savati – insonniy salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. mamlakat miqyosida o’rta tabaqani shakllantirish vazifasini hal etishga yordam beradi. Barcha aholi uchun iste’molni rasional darajaga yetkazish jarayonini ikki bosqichga ajratish mumkin: birinchisi - rasional byu d jetga mos keluvchi daromadni va iste’molni o’rtacha darajasiga yetish; ikkinchisi - jamiyat har bir a’zosining rasional iste’molini ta’minlash. Bu ikki bosqichni farqlash iqtisodiy mazmunga ega. U daromadlar va iste’molning ba’zi elementlari harakati tendensiyasidagi tub o’zgarishlar va iste’mol tuzilmasining o’zgarishi bilan bog’liq. Ammo rasional iste’mol byudjetining mohiyatini mutlaqlashtirib bo’lmaydi. U faqat prognozlashning dastlabki punktini tashkil etadi. Rasional 9. Tuxum (dona) 151,4 180,0 150,0 90,0 150,0 180,0 10. O’simlik yog’i va margarin 10,0 11,2 9,8 8,9 6,8 11,7 Yashash minimumi ko’rsatkichlari davlat tomonidan ijtimoiy siyosat yuritishda qo’llaniladi (xususan, aholining turmush darajasini baholash uchun yashash minimumidan past, teng va yuqori daromadli aholi salmog’i aniqlanadi), aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlash uchun aniq yetib boradigan manzilli ijtimoiy yordam uchun negiz bo’lib xizmat qiladi, eng kam ish haqi va pensiyalarni asoslashda foydalaniladi, shuningdek, kam ta’minlanganlik mezoni hamdir. Shunday qilib, iste’mol savati va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini to’laroq ta’riflash imkonini beradi va aholi turmush darajasi hamda daromadlar ko’rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir. chizma . Iste’mol byudjeti va uning eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro aloqasi Me’yoriy byudjetga asoslangan moddiy ta’minlanganlik minimumi ish haqini differensiasiyalashni prognozlashda (boshqarishda) asosiy elementlardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ish haqining eng kam miqdori jamiyatda mavjud resurslarga bog’liq bo’lmasa, moddiy ta’minlanganlik minimumini ta’minlash uchun boshqa manbalardan foydalaniladi (ijtimoiy iste’mol fondi, shaxsiy tomorqa xo’jaligi va shu kabilar). Me’yoriy iste’mol byudjeti yolg’iz kishilar va oilalilar uchun (son va yosh tarkibi turlicha bo’lgan), aholining turli guruhlari, oilaning ishlamaydigan a’zolari, mamlakatning turli hududlari uchun ishlab chiqiladi. Mamlakat hududlari bo’yicha me’yoriy byudjetlar turmush qiymatidagi farqni aniqlash, hudud koeffisiyentini asoslashga yordam beradi. Moddiy ta’minlanganlik minimumiga erishish yo’llarini asoslashda ularni qoplash manbalarini aniqlash katta ahamiyatga ega (eng kam ish Истеъмол бюджетларини регионал, ижтимоий – демографик ва профессионал гурущлар, оила таркиби быйича дифференциалаш Oziq-ovqat savati - bir odamning bir oyda ovqatlanishi uchun ketadigan mahsulotlar to’plami (u mahsulotlar iste’molining minimal me’yori asosida hisoblab chiqilgan) va bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani ta’minlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil etishning an’anaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi (7.2.-jadval). Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishning minimal miqdoriga O’zbekiston Respublikasida non mahsulotlari, kartoshka, sabzavot, meva-cheva, go’sht mahsulotlari, sut mahsulotlari, tuxum, baliq mahsulotlari, shakar va qandolat mahsulotlari, o’simlik yog’i, margarin, boshqa mahsulotlar (tuz, qalampir va shu kabilar) kiradi. Minimal to’plam tarkibiga tamaki mahsulotlari, alkogolli ichimliklar, delikateslar kiritilmagan. 4) boshqa manbalar salmog’i oshib bormoqda va bu o’sishning davom etishi kutilmoqda; 5) bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga layoqatli har bir inson o’z moddiy farovonligi uchun o’zi ma’suldir. Oila byudjeti asosida oilaning iste’mol daromadi hisoblab chiqiladi, u umumiy daromadlardan farqli o’laroq, o’z mazmun-mohiyati jihatidan oilaning soliq va jamg’armalari chiqarib tashlangandan so’ng qolgan pul xarajatlariga to’g’ri keladi. Uning hajmi, miqdori xarajat turlariga qarab taqsimlanadi. Oilaning umumiy daromadlarini tahlil etishda quyidagi ko’rsatkichlar hisoblab chiqiladi:  ovqatlanish xarajatlari;  nooziq-ovqatlarni sotib olish xarajatlari;  maishiy xizmat, soliq, yig’imlar, to’lovlar xarajatlari;  naqd pul, jamg’arma banklariga qo’yilgan jamg’armalar, chorva, parranda va boshqalar tabiiy ko’payishi natijasida jamg’armalarning oshishi. Statistik amaliyotda, shuningdek, ta’lim olish, tibbiy xizmat qiymati va uy- joy uchun dotasiyalar ham qo’shilgan umumiy daromadlar miqdori ham hisoblab chiqiladi. Bu ko’rsatkichlardan, odatda, xalqaro tekshiruvlarda foydalaniladi. 4) aholining pul jamg’armalari; 5) jamg’arilgan mol-mulklar va turar joylar; 6) aholining ijtimoiy tabaqalanishi; 7) aholining kam ta’minlangan tabaqalari. Bu tizim ham kamchiliklardan butunlay xoli bo’lmasa g’ da, u sho’rolar davrida foydalanilgan tasnifga qaraganda ixcham, hisob yuritish uchun qulay va turmush darajasining asosiy ko’rsatkichlarini aks ettiradi. 1.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlari va ularning turlari Iqtisodiyotda bir-biriga bog’liq bo’lgan munosabatlar borki, ularni hal qilmasdan mamlakatning farovonligini oshirish mumkin emas. Shular qatorida:  aholi daromadlarining pasayishi;  ishsizlikning paydo bo’lishi;  inflyasiya va hokazo. Hozirgi davrda O’zbekistonda korxonalarning aksariyat qismi davlat tasarrufidan chiqarilgan. Lekin asosiy daromad keltiruvchi manbalar davlat qo’lida. Murakkab va ko’p xarajatlar talab qiladigan tadbirlarni amalga oshirish uchun davlat sektorining ahamiyati kuchaya boradi. Soliq tizimini to’g’ri yo’lga qo’yish, daromadi ko’p bo’lgan korxonalardan yuqori soliq undirilib, kam rivojlanayotgan sohalarni oyoqqa turg’azish zarurati paydo bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning O’zbekiston modeliga muvofiq ichki bozorda tovarlar narxi va xizmatlar tarixi boshqa hamdo’stlik mamlakatlaridagi singari birdaniga erkinlashtirilmadi, bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1991 yilning ikkinchi yarmidan 1994 yil iyul oyigacha, ya’ni milliy Bu, ayniqsa, aholi daromadlari salmog’i va ularni differensiasiyalashda yaqqolroq namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy- malakaviy tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi. Ular ijtimoiy ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi va ijtimoiy soha, umuman, iqtisodiyot taraqqiyoti bilan mustahkam aloqada. Bu omillar aholishunoslikning tabiiy asoslari, ya’ni aholi, uning ayrim guruhlari sonining o’zgarishi, umr ko’rish davri haqida tasavvur hosil qiladi. Ko’rsatkichlarning obyektiv va subyektiv turlarga bo’linishi insonlar hayot faoliyatidagi o’zgarishlarni asoslash zarurati bilan izohlanadi. Obyektiv ko’rsatkichlar obyektiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga ega bo’lsa, subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning mehnat, oilaviy munosabatlar, daromadlar, ish, turmush tarzi va shu kabilardan qoniqishi bo’yicha hisobga olinadi. Qiymat va natural ko’rsatkichlar . Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi boshqa ko’rsatkichlar (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg’armalari va qo’yilmalari va hokazolarning hajmi)ni o’z ichiga oladi. Natural ko’rsatkichlar natural birliklarda (dona, kv.m., kub m. va hokazolar) o’lchanadigan muayyan moddiy ne’matlar va xizmatlar - oziq-ovqat mahsulotlari, energiya iste’moli, mol-mulk, turar joylar, madaniy-maishiy tovarlar ta’minotining hajmini ifodalaydi. Oila byudjeti daromad va xarajat qismlarga bo’linadi Oilaning daromadlari va xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar oilaning turi (soni va ijtimoiy-demografik tarkibi, "ishlovchilar" va boqimandalarning o’zaro nisbati va shu kabilar), ish bilan bandlik xarakteri, olinadigan daromadlar darajasi, uy-joy, madaniy-maishiy buyumlar bilan ta’minlanganligi, turar joyi, joylashish xarakteri, istiqomat qiladigan hududi va hokazolar bilan bog’liq. Oila byudjetini tekshirish asosida ishchi va xizmatchilar, kolxozchilar va alohida pensionerlar oilalarining daromadlari yig’indisi hisoblab chiqiladi. Daromadlar yig’indisi tarkibiga ish haqi (jamoa xo’jaliklari a’zolariga haq to’lash), pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar va ijtimoiy iste’mol fondlaridan boshqa to’lovlar kiradi, jumladan, bolalarni maktabgacha tarbiya muassasalarida, bolalar lagerlarida tarbiyalash uchun dotasiyalar, shuningdek, sanatoriyalar, dam olish uylariga bepul va imtiyozli yo’llanmalar qiymati, shaxsiy tamorqa xo’jaligidan olinadigan daromadlar ham kiradi. Bozor iqtisodiga o’tish yillarida oilalar umumiy daromadlari shaxsiy umumiy daromad va aholining yalpi daromadlari tarkibi o’zgarishlarga yuz tutadi va bu o’zgarishlar quyidagilarda namoyon bo’lmoqda: 1) ish haqi daromadlarning asosiy qismini tashkil etadi, ammo uning salmog’i pasaymoqda; 2) Ijtimoiy Iste’mol Fondidan to’lovlar barcha daromadlarning taxminan 1/6 qismini tashkil etadi va o’sib borishi kuzatilmoqda; 3) shaxsiy tomorqa xo’jaligidan olinadigan daromadlar salmog’i oshib bormokda, aholi iste’mol muammosini o’z kuchi bilan hal etishga urinayotgan hozirgi murakkab iqtisodiy vaziyatda bu tabiiy holdir. Ammo ish haqi miqdori ham, turmush darajasi ham ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalari samaradorligining ko’lami, ilmiy-texnik taraqqiyot darajasi, aholining madaniy-ma’rifiy saviyasi va tarkibi, milliy xususiyatlar, siyosiy hokimiyatga bog’liq (7.1 rasmga qarang). 70-80-yillarda "turmush tarzi" tushunchasi keng qo’llanilgan. Bunda hayot faoliyatining sifat ko’rsatkichlari "turmush tarzi", miqdor ko’rsatkichlari esa "turmush darajasi" bilan ifodalangan. Shuningdek, aholining turmush darajasini xarakterlovchi boshqa atamalar va tushunchalar mavjud. Turmush darajasining eng mufassal talqini quyidagicha: turmush darajasi - bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqyosi va ularni qoniqtirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy–iqtisodiy kategoriyadir. Bunday talqin turmush darajasining sifat va miqdor ko’rsatkichlarini yanada to’liqroq ifodalashga imkon yaratadi. Turmush darajasi inson (aholi) hayot faoliyatining ma’lum bir qirrasi to’g’risida tasavvur beradigan ko’rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi. Turmush darajasi to’g’risida batafsil ma’lumot olish uchun aholi daromadlari va ehtiyojlari, iste’mol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy buyumlar va boshqalar bilan ta’minlanganlik darajasini chuqur o’rganish lozim. Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, turmush darajasi konsepsiyasi bilan uzviy bog’liq. Ayrim muhim ko’rsatkichlar 7.1- jadvalda keltirilgan. jadval Turmush darajasining asosiy ko’rsatkichlari Hajmiy (absolyut) Ulush (o’rtacha) iste’mol va ta’minot me’yorlari shunday vositaki, ular yordamida xalq farovonligini oshirishning ustivor yo’nalishlarini miqdor va sifat jihatdan ifodalash; ijtimoiy muammolarni yechish, turmush darajasi (sifati) konsepsiyasini ishlab chiqish mumkin. Iste’mol byudjetlari turli tovarlar va xizmatlarning ma’lum to’plami asosida tuziladi. Iste’mol to’plamlari turli iste’mol byudjeti uchun belgilangan bo’lib, unga kiruvchi tovarlar va xizmatlar tarkibi bilan ham, ularning hajmi bilan ham farqlanadi. Minimal iste’mol byudjetini hisoblashda bir qator tovarlar (xizmatlar) hisobga olinadi va minimal iste’mol me’yorlari yashash minimumiga nisbatan ancha yuqori (masalan, go’sht mahsulotlari bo’yicha - ikki baravar ortiq). Iste’mol savati - insonning salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir . Aslida, iste’mol savati uchta savatga iborat: oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savati kamida 5 yilda bir marta uslubiy tavsiyalar asosida aniqlashtiriladi. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi. Turmush darajasi ko’rsatkichlari umumiy va xususiy turlarga ajratiladi. Umumiy ko’rsatkichlarga 1)milliy daromad; 2)iste’mol fondi (iqtisodiyot tarmoqlarining bevosita iste’molga yo’naltirilgan mahsulotlari); 3) milliy boyliklar iste’mol fondi (to’plangan iste’mol mulklari – turar joylar, madaniy-maishiy binolar, buyumlar) kabilarning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ulushi kiritiladi. Bu ko’rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining umumiy darajasini ifodalaydi. Xususiy ko’rsatkichlardan 1) iste’mol darajasi va usullari; 2) mehnat sharoitlari; 3) turar joy ta’minoti va maishiy qulayliklar; 4) ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi; 5) bolalarni tarbiyalash sharoitlari; 6) ijtimoiy ta’minot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin. Mazkur ko’rsatkichlar ijtimoiy taraqqiyot bilan bog’liq, ammo aholi (mehnatkashlar)ning ma’lum guruhlari, hudud va boshqalar bo’yicha aniqlashtirilgan. Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy jihatlarini, ehtiyojni qondirishning iqtisodiy imkoniyatlarini ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (nominal va haqiqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi ko’rsatkichlar iqtisodiy ko’rsatkichlar sirasiga kiritiladi. Bu ko’rsatkichlar ishchi kuchini (aholini) takror ishlab chiqarish bilan uzviy bog’liq bo’lib, uning iqtisodiy asoslarini ochib beradi. rasm. Aholi ehtiyojlari va turmush darajasiga ta’sir etuvchi omillar Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожларини Илмийғтехника тараққиёти Аҳолининг маънавий- маърифий саъвияси Бошқа омилларАҳоли эҳтиёжла ри Аҳоли турмуш даражас и Aholi ehtiyojiga tabiiy-iqlimiy sharoitlar, joylashish xarakteri, milliy an’analar ham ta’sir ko’rsatadi. Nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar xarajati uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan buyumlar bilan ta’minlanganlik va xizmat muddati me’yorlari asosidagi normativ usul yordamida aniqlanadi. Hisob-kitoblar tovarlar guruhi bo’yicha ishlab chiqiladi: garderob predmetlari (ust kiyim, poyabzal va hokazolar), sanitariya-gigena vositalari, dori-darmonlar, uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan tovarlar (mebel, elektr asboblari, avtomobil va hokazo). Uy-joy va kommunal xizmat xarajatlari ushbu regiondagi narxlar va tarif normativlariga qarab belgilanadi. Bunda soliqlar va majburiy to’lovlar xarajatlari ham hisobga olinadi. Oilaning yashash minimumi byudjeti uning tarkibi va katta-kichikligiga qarab aniqlanishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, yashash minimumi ancha tor tuzilgan, unda faqat fiziologik minimumni ta’minlovchi me’yordan foydalanilgan va tamaki mahsulotlari, delikateslar, madaniy ehtiyojlar hisobga kiritilmagan, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar, soliqlar esa yetarli darajada hisobga olinmagan. Yashash minimumidan farqli o’laroq, minimal iste’mol byudjeti ana shu xarajatlarni to’la hisobga oladi. Ba’zi hisob-kitoblarga ko’ra, minimal iste’mol byudjeti yashash minimumi byudjetidan 3-4 baravar ortiq. Minimal iste’mol byudjeti va yashash minimumi byudjeti bilan birga rasional iste’mol byudjeti ham hisoblanadi, uning yordamida ilmiy asoslangan rasional me’yorlarga muvofiq ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo’lgan daromadning tarkibi va miqdori aniqlanadi. Rasional byudjet va iste’molning rasional me’yori insonning oqilona ehtiyojlarini to’la qondirish tamoyili asosiga quriladi. Iste’molni real me’yoriga muvofiq bo’lgan aholi jon boshiga to’g’ri keladigan iste’mol darajasiga yetish Aholi daromadlari va turmush farovonligi MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….4 I.BOB. Aholining muhtoj qatlamlari 1.1 Turmush darajasi tushunchasi va ko’rsatkichlari ………………..5 1. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlari va ularning turlari … ………………………………………………………………………....10 II.BOB Iste’mol byudjetlari 2.1. Iste’mol byudjetlarining mohiyati va turlari ……………….21 2.2. Yashash minimumi va iste’mol savati …………………………….23 Xulosa………………………………………………………………………...…..29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….30 Milliy daromad hajmi Iste’mol fondining milliy daromaddagi ulushi Aholining nominal daromadlari Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real daromad Ish haqi fondi O’rtacha va eng kam ish haqi Tadbirkorlikdan olinadigan daromadlar Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan tadbirkorlikdan olinadigan o’rtacha daromad Pensiya fondlari hajmi Pensiyaning o’rtacha va eng kam miqdorlari Tovar aylanishi hajmi Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan tovar aylanishi Bajarilgan xizmatlar hajmi Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan xizmatlar salmog’i Uy–joy fondining hajmi Bir kishiga to’g’ri keladigan uy–joy hajmi (kv.m., xona) Iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan band aholining soni Iqtisodiy faol aholi tarkibida bandlar va ishsizlar salmog’i Aholining jamg’armalari Jamg’armaning o’rtacha miqdori Aholining tabiiy ko’payishi Yashash davri Ko’rsatkichlar alohida belgilar bo’yicha quyidagi turkumlarga ajratiladi: umumiy va xususiy; iqtisodiy va ijtimoiy-demografik; obyektiv va subyektiv; qiymat va natural; miqdor va sifat; iste’mol proporsiyasi va tarkibi ko’rsatkichlarlari; statistik ko’rsatkichlar va boshqalar. Adabiyotlar : 1. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik (nazariya va amaliyot) –T.: “Mehnat”, 2004. -672b. 2. Abduraxmanov K.X. va boshqalar. «Mehnat iqtisodi va sosiologiyasi». Darslik. -T.: O’qituvchi, 2001. 3. Politika doxodov i kachestvo jizni naseleniya. /Pod red.Gorelova N.A. - SPb.:Piter, 2003.-653s. 4. Popazova O.A. Ekonomika truda. Izdatelstvo: Vektor , 2005. -192 s. 5. Popov Yu.N., Shevchuk A.V. Vvedeniye v sosiologiyu truda i zanyatosti. Izdatelstvo: Delo, 2005. 6. Radko S.G., Afanasyeva A.I. Organizasiya, normirovaniye i oplata truda na predpriyatii: Uchebnoye posobiye dlya vuzov Izdatelstvo: SPb: filial izd-va «Prosvehyenii», 2003. -358s. 7. Roik V.D. Osnovo’ sosialnogo straxovaniya: Znacheniye sosialnogo straxovaniya; Sosialnaya zahita rabotnikov; Formirovaniye otechestvennoy sistemo’ sosialnogo straxovaniya: Monografiya Izdatelstvo: M: Ankil, 2005. -256s. 8. Salnikova L.V. Trudovo’ye dogovoro’ Izdatelstvo: Izdatelskiy dom «Dashkov i K».2005. haqi va pensiyalar, nominal va real ish haqini oshirish, ijtimoiy transfertlar, shaxsiy tomorqa xo’jaligidan olinadigan daromadni ko’paytirish va shu kabilar). Biroq oilalarda ish bilan bandlar va boqimandalarning turli nisbatlari yuzaga keladi, bu esa oila ta’minlanishiga ta’sir etadi. Kam ta’minlanganlik muammosini hal etish uchun ish haqini muntazam oshirib borish, oilada bandlikni oshirish, pensiya ta’minotini yaxshilash, soliq bo’yicha imtiyozlar belgilash, tovar va xizmat haqlarini kamaytirish, bolalarni boqish uchun davlat tomonidan beriladigan nafaqalar mikdorini ko’paytirish, yolg’iz qariyalarga ko’maklashish va shu kabilar lozim. 2.2 Yashash minimumi va iste’mol savati Oilaning yashash minimumini shakllantirishda yolg’iz kishilar va oilalilarning iste’mol xarajatlari darajasiga ta’sir etuvchi omillar hisobga olinadi. Oiladagilar soni oshib borishi bilan iste’mol xarajatlari pasayib boradi. Masalan, agar ikki kishi birgalikda yashasa, ularning jon boshiga xarajatlari (kommunal xizmatning ba’zi turlari bo’yicha to’lovlardan tashqari) yolg’iz yashovchining xarajatlaridan ikki barobar kam bo’ladi. Bu uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan tovarlarga ham taalluqli. Buyumlar bir boladan boshqasiga o’tishi ham hisobga olinadi (ayniqsa, kam ta’minlangan va ko’p bolali oilalarda). Shu munosabat bilan daromadlari turli darajada bo’lgan oilalarda birgalikda yashash evaznga xarajatlarning kamayishi koeffisiyenti hisoblab chiqilgan. Masalan, balog’atga yetgan to’rtta odam yashaydigan oilada iste’mol xarajatlari 10 foizga kamayadi, oilada yashovchi pensioner uchun yashash minimumi yolg’iz pensionernikidan 10- 15 foiz past. daromad keltiradi, albatta. Endilikda tomorqadan kelgan pul daromadi ishchi va xizmatchilar oilasi daromadining 4,5 foizini tashkil etsa, bu ko’rsatkich tadbirkorlik qiluvchilar (fermerlar)da 27,3 foiz, jamoa xo’jaligi a’zolarida 29,9 foiz, nafaqadorlarda 11,9 foizni tashkil etdi. Umuman olganda, aholining hamma qatlamlari uchun tomorqa yaxshigina daromad manbaiga aylandi. Tomorqa xalqimizning mehnatsevarligini yorqin ifoda etuvchi oilaviy xo’jalikdir. Tomorqa daromad manbai sifatida yaqin orada o’z ahamiyatini yo’qotmaydi, chunki u mohiyatan bozor xo’jaligidir. Aholi daromadlari - bu aholi yoki uning oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va natural mablag’lar yig’indisidir. Inson hayotida aholining talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibi daromadlarning bevosita miqdoriga bog’liqdir. Daromadlar darajasini tahlil etish, o’lchash va taxmin qilish uchun daromadlarning har-xil turlari va ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Ana shuning uchun ham ulardan eng ko’p tarqalgan turlarini ko’rib chiqishimiz zarur. Daromadlar pul va natural shakllari. Aholining pul daromadlari mehnatkashlar uchun ish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividendlar, renta ko’rinishidagi daromadlar; aksiyalar, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk, chorva hayvonlari, tomarqa xo’jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlarni sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko’rsatish uchun haqlar va hokazolardan tashkil topadi. Aholi daromadlarini oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «2005 yil 1 oktyabrdan boshlab ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida»gi Farmoni muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu Farmonga ko’ra, eng kam ish haqi amaldagi 7835 uy-joy va maishiy xizmat, transport, aloqa xizmati va h.k.) e’tiborga olinadi va ular minimum moddiy ta’minlanganlik byudjetiga kiritiladi. Har bir davr bo’yicha aholi va ishchi kuchini takror ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy ta’minlanganlik minimumi mavjud. Bu minimum obyektiv miqdor bo’lib, ijtimoiy kuchlarning rivojlanish darajasiga bog’liq. Moddiy ta’minlanganlik minimumi me’yoriy iste’mol byudjeti yordamida aniqlanadi. Iste’mol byudjeti hisob-kitob tavsifiga ega va ma’lum normativlarga asoslanadi. Me’yoriy byudjet moddalarining asosiy qismi to’g’ridan-to’g’ri hisoblanadi, ya’ni oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari iste’moli me’yori, xizmat ko’rsatish normativi, ularni xarid qilish baholari inobatga olinadi. Moddiy ta’minlanganlik minimumi byudjeti joriy vaqt uchun va istiqbolga mo’ljallab tuzilishi mumkin. U natural va pul shaklida ifodalanadi. Mehnatkashlar va ularning oilalari minimal ehtiyojlari moddiy va madaniy ne’matlar iste’moli darajasi va tarkibi qanday bo’lishi bu minimumni ta’minlaydigan daromadlar miqdorini aniqlash imkonini beradi. Masalan, ishchi kuchini (aholi) normal takror ishlab chiqarish uchun ishchining (xizmatchi, dehqon) oilasidagi balog’atga yetgan kishilarning energiya sarfini qoplash va qoniqarli hayot faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan fiziologik me’yor darajasida ovqatlanishi hamda kiyim-bosh, poyabzal, ichki kiyimlar, gigiyena vositalari bilan ta’minlanishi, kommunal xizmat, transport va aloqa xizmati uchun haq to’lash, shuningdek, madaniy ehtiyojlarni qondirish uchun minimal daromadga ega bo’lishi zarur . Ишлаб чи=ариш кучларининг ривожланиш даражаси Товарлар, мащсулотлар, хизматларнинг нархлари Мащсулотлар, товарлар, хизматларни истеъмол =илиш меъёрлари ва нормативлари Истеъмол бюджетларини регионал, ижтимоий – демографик ва профессионал гурущлар, оила таркиби быйича дифференциалаш Яшаш минимуми Минимал Рационал Элитар Истеъмол бюджети

Aholi daromadlari va turmush farovonligi

MUNDARIJA:

KIRISH…………………………………………………………………………….4

I.BOB. Aholining muhtoj qatlamlari

1.1 Turmush darajasi tushunchasi va ko’rsatkichlari………………..5

1.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlari va ularning turlari …………………………………………………………………………....10

II.BOB Iste’mol byudjetlari 

2.1. Iste’mol byudjetlarining mohiyati va turlari ……………….21

2.2. Yashash minimumi va iste’mol savati…………………………….23

 

Xulosa………………………………………………………………………...…..29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirish

    O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari asosida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi ishlab chiqildi va u doimiy ravishda yo‘l xapitalari ishlab chiqish, strategiyalar qo‘llanilishi bilan takomillashtipib borilmoqda. Lekin shunday bo‘lishiga qapamay, hozirgi kundagi mavjud vaziyat respublikada aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish va kambag‘allik darajasini qisqartipish dasturlari samaradorligini oshirish zaruriyatini vujudga keltirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, «Biz bu yil tariximizda ilk bor pensiya va ijtimoiy nafaqalar miqdorini minimal iste’mol xarajatlaridan kam bo‘lmagan darajaga olib chiqdik. Mamlakatimizda pandemiyadan oldingi davrda ishsizlar soni 1 mln. 350 mingga yaqin bo‘lgan bo‘lsa, pandemiya sharoitida ushbu ko‘rsatkich qariyb 2 mln. kishiga еtdi.1 Shu bois, mamlakatimiz byudjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyatsiya sur’atlaridan yuqori miqdorda oshirish, mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, mehnatga layoqatli aholining mehnat va tadbirkorlik faolligini to‘liq amalga oshirish uchun sharoitlar yaratish, ish kuchi sifatini yaxshilash, ishga muhtoj shaxslarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini kengaytirish ishlari 2 olib borilayotganligi innovasion taraqqiyot jadallashayotgan paytda aholi daromadlarini oshirish masalasidan samarali foydalanish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega ijtimoiy-iqtisodiy muammo hisoblanadi. Ushbu maqola mamlakatimiz Prezidenti tomonlaridan 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi, 2022 yil 25 iyuldagi PF-175-son «O‘zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi farmonlari, 2018 yil 14 iyuldagi PQ-3856-son «Aholi bandligini ta’minlash borasidagi ishlarni takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan fikr va mulohazalardan iborat. 

I.BOB. Aholining muhtoj qatlamlari

1.1 Turmush darajasi tushunchasi va ko’rsatkichlari

Aholining farovonlik darajasini ifodalash uchun "turmush darajasi", "xalq farovonligi", "turmush faoliyati xavfsizligi", "turmush tarzi", "mehnat faoliyati sifati", "turmush sifati" kabi turli xil tushunchalar qo’llaniladi. Ba’zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o’rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o’zaro bog’liqligini qayd etish lozim.

O’zbekistonda aholining moddiy, ma’naviy, ijtimoiy ehtiyojlari qondirilish darajasini ifodalaydigan "turmush darajasi" atamasi kengroq qo’llaniladi. Bunday tavsif ko’proq turmush darajasi statistikasini xarakterlaydi. Shu bilan birga turmush darajasi - ko’plab omillar yig’indisi ta’sirida bo’lgan o’zgaruvchan jarayondir. Turmush darajasi muntazam o’zgarib turadigan turli ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa tomondan, ehtiyojni qondirish imkoniyatlari, tovarlar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi bilan belgilanadi. 

 

 

Овал: Аҳоли эҳтиёжлариОвал: Аҳоли турмуш даражаси

 rasm. Aholi ehtiyojlari va turmush darajasiga ta’sir etuvchi omillar


 

Купить