Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy iqtisodiy asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	733.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy iqtisodiy asoslari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
“_______________________________________________” kafedrasi
“_________________________________________________” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: ______________________________________________________
_____________________________________________________________

Bajardi: ________ guru h talabasi _________________
Tekshirdi: _____________________________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______ 202 _ y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
FARG‘ONA – 20 __

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................................... 3
I BOB. AKSIYADORLIK KORXONASINING IQTISODIYOTDAGI O`RNI ........................................................... 6
1.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari ................................................................. 6
1.2 Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari ........................... 14
II BOB AKSIYADORLIK JAMIYATLARINI MODERNIZATSIYALASH VA IQTISODIYOTNI
DIVERSIFIKATSIYALASHDA ZAMONAVIY BOSHQARUV TIZIMINI TATBIQ ETISH ................................ 19
2.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ siyosatini samarali amalga oshirish usullari ............................................. 19
2.2Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish istiqbollari .............................................. 31
XULOSA ...................................................................................................................................................................... 38
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ............................................................................................................................... 40

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Jahon amaliyotida korporativ boshqaruv
tizimini takomillashtirish bo yicha maqsadli ilmiy izlanishlarda korporativʼ
boshqaruvning zamonaviy uslublarini joriy qilish, korporativ munosabatlarning
investorlar uchun ochiqlini ta minlash hamda korxonalar rivojlanish strategiyasini
ʼ
aniqlash va ular faoliyati samaradorligini baholash bo yicha ishlar amalga
ʼ
oshirilmoqda. Shularni hisobga olganda mamlakatimizda korporativ boshqaruv
tizimi va uning organlari funktsiya va vazifalari, shuningdek, korporativ boshqaruv
samaradorligini baholashning ilmiy-uslubiy asoslarini takomillashtirish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida barcha sohalarda
tuzilmaviy islohotlar amalga oshirilishi natijasida aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil
etildi. 2017 yil 2 noyabr ь holatiga respublikamizda 614 ta aktsiyadorlik jamiyati
faoliyat yuritayotgan bo lib, ularning 4344003,7 mln. dona aksiyasiga
ʼ
joylashtirilgan ustav fondi 47,4 trln. so mni tashkil etadi .
ʼ
А yni paytda respublika iqtisodiyoti korporativ sektorining ma lum darajada
ʼ
o sishiga qaramay, korporativ boshqaruv tizimi samaradorligi zamonaviy
ʼ
talablardan ortda qolmoqda.
2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ʼ
ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasida «korporativ boshqaruvning
ʼ ʼ
zamonaviy xalqaro standartlari va usullarini tatbiq etish, korxonalarni strategik
boshqarishda aktsiyadorlarning rolini oshirish» 1
bo yicha ustuvor vazifalar belgilab
ʼ
berildi. Ushbu vazifalarni samarali hal etish uchun, avvalo, aktsiyadorlik
jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini baholash usullarini
takomillashtirish taqozo etiladi. O`zbekiston Respublikasida aksiyadorlik
jamiyatlarida samarali boshqarish tizimini tashkil etishda korporativ boshqaruvni
takomillashtrish yo`llari, va korporativ boshqaruv standartlarini kiritishda
rag`batlantirish masalalariga alohida e`tibor qaratilmoqda.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Kurs ishining asosiy maqsadi
aksiyadorlik korxonasining iqtisodiy boshqaruvi rivojlantirish va foydani
maksimallashtirish strategiyalarini tahlil qilishdir.

Vazifalari:
1. Aksiyadorlik bozor tuzilmasining asosiy xususiyatlarini tahlil qilish.
2. Narx siyosatini rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmlarini o‘rganish.
3. Aksiyadorlik korxonalarda foydani maksimallashtirish strategiyalarini
aniqlash.
4. Innovatsiyalarni joriy etish va ekologik talablarning aksiyadorlik bozorga
ta’sirini o‘rganish.
5. Aksiyadorlik bozor strukturasining kelajakda rivojlanish tendensiyalarini
tahlil qilish.
6. Bozor sharoitlarining o‘zgaruvchanligi va monopolistlarning narx
siyosatini moslashtirish yo‘llarini aniqlash.
Kurs ishining ob’yekti va predmeti: Kurs ishinig ibyekti sifatida
aksiyadorlik bozor tuzilmasidagi korxonalar va ularning narx siyosatini olinadi.
Ishning predmeti aksiyadorlik korxonalarning narx siyosatini rivojlantirish va
foydani maksimallashtirish strategiyalarining iqtisodiy va ijtimoiy ta’siri
o’rganilinadi.
Kurs ishini bajarish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar: Tadqiqot uchun
zarur bo‘lgan boshlang‘ich ma’lumotlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Statistik ma’lumotlar: O‘zbekistonning asosiy aksiyadorlik sektorlari
(energetika, telekommunikatsiya, transport va boshqalar) bo‘yicha iqtisodiy
ko‘rsatkichlar, bozor ulushlari, narxlarning o‘zgarish dinamikasi (2020–2023
yillar) va “ Qo‘qon mexanika zavodi” olindi.
2. Korxonalarning moliyaviy ko‘rsatkichlari: Aksiyadorlik bozor
tuzilmalarining daromadlari, xarajatlar va foyda miqdori.
3. Texnologik va ekologik ma’lumotlar: Innovatsion va ekologik talablar
bo‘yicha mavjud ma’lumotlar, texnologik o‘zgarishlar, va ularning aksiyadorlik
bozor strukturasiga ta’siri.
4. Global iqtisodiy o‘zgarishlar: Jahon bozoridagi o‘zgarishlar va ularning
O‘zbekiston aksiyadorlik sektorlariga ta’siri.

Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati: Aksiyadorlik korxonalar uchun
ekologik va ijtimoiy mas’uliyatni hisobga olgan holda strategiyalar ishlab chiqish
va joriy etish hamda bozorni raqobatbardosh qilish yo‘llari ishlab chiqish,
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Tadqiqot natijalari
aksiyadorlik bozorlar uchun o‘rganilayotgan strategiyalarni samarali amalga
oshirishga yordam beradi, hamda O‘zbekistonning raqamli va ekologik
iqtisodiyotga o‘tishiga ko‘maklashadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi:
Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, 2 ta bob va 5 bo‘limdan iborat asosiy qism,
xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning
kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, ishning maqsadi va
vazifalari, ishning ob’ekti va predmeti yoritilgan. Birinchi bobda o‘rganilayotgan
muammoning nazariy jihatlari o‘rganilgan.
Ikkinchi bobda amaliy tahlillar hamda masalaning samarali yechimi bo‘yicha
takliflar berilgan.
Ishning xulosa qismida ilmiy izlanishlar natijasida ishlab chiqilgan xulosa,
tavsiya va takliflar berilgan.

I BOB. AKSIYADORLIK KORXONASINING IQTISODIYOTDAGI O`RNI
1.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo`lga kiritgach, iqtisodiy o`sishning
yuqori sur`atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta`minlay oladigan
ko`p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy va tashkiliy
asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. Shunday vazifalardan biri
korxonlarda korporativ boshqaruvni shakllantirishda iborat edi “Korporativ
boshqaruvning asosiy mazmuni aksiyadorlik jamiyatining faoliyatga jalb etilgan
turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat.”
Korporatsiya (lotincha corporatio – birlashish) – bu umumiy maqsadlarga
erishish, birgalikda faoliyat ko`rsatish uchun birlashgan va huquqning mustaqil
subyektini – huquqiy shaxsni tashkil qilgan jismoniy va huquqiy shaxslar
birlashmasidir.
Korporativ boshqaruvning maqsadi aksiyadorlik jamiyatiga jalb qilingan turli
shaxslar guruhlari (aksiyadorlar, menieijerlar, mehnat shartnomasi a`zolari,
mahalliy hokimiyat organlari, kredit beruvchi banklar, etkazib beruvchilar va h.k)
manfaatlarining o`zaro uyg`unligiga rioya etishdan iborat.
Ma`lumki, korporativ boshqaruvning vujudga kelishi mulkka egalik qilish va uni
bevosita boshqarish vazifalarining bir-biridan ajralib chiqishiga bog`liq. Bunday
ajralish natijasida aksiyadorlik jamiyati faoliyatini bevosita boshqaruvchi yollanma
rahbar (menejer)ning ahamiyati oshadi.Pirovardida o`zaro munosabatlarda ishtirok
etuvchi turli guruhlar paydo bo`lib, ularning har biri o`z manfaatlarini ko`zlab ish
yuritadi. Shu munosabat bilan aksiyadorlik jamiyatida korporativ boshqaruvning
bosh vazifasi jamiyatning barcha aktivlaridan samarali foydalanishdan iborat
bo`ladi. 1
Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib,
mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ
hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Ishlab_chiqaruvchi_kuchlar_va_ishlab_chiqarish_munosabatlari

organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini
shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan korporativ xatti-harakat mexanizmini tartibga soluvchi turli
ko`rinishdagi kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash masalalari,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini ifodalovchi qoidalar ishlab chiqilishi zarur.
Aksiyadork jamiyatlari korporativ boshqaruvni tashkil etishda kuzatuv
kengashining funksiyalari qo`yidagicha:
 har bir jamiyatda kengash maqsadi, vazifasi, vakolati va javobgarligi
ta`riflangan hamda o`ziga quyidagi asosiy qoidalarni olgan xujjatning bo`lishi
tavsiya qilinadi:
 kengashning o`zak g`oyasi – jamiyat va uning faoliyati bilan ishbilarmonlik
va boshqa o`zaro munosabatlardan holi, mulk egalari (aksiyadorlar) va boshqa
manfaatdor shaxslar nomidan nazorat ishlarini olib boruvchi shaxslar guruhining
shakllanishidir.
 kengashning missiyasi aksiyadorlar qo`ygan ulush qiymatining maksimal
o`stirilishidir. Kengash faoliyati asosida aksiyadorlar maqsadlari va manfaatlari
yotishi zarur.
 Kengashning vazifasiga aksiyadorlar nomidan Jamiyat faoliyatiga rahbarlik
qilish va uning oliy menejerlari (Boshqaruv, Bosh direktor) faoliyatini nazorat
qilish kiradi.
 To`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, bo`lajak investorlar
uchun ularning ochiqligi va jozibadorligini ta`minlash, zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar
rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratadi 3
.
Shularndan kelib chiqib, quyidagilar korporativ boshqaruv tizimini yanada
rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari etib belgilangan:
 xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik,

moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish chet el
kapitali ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik
jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay sharoitlar
yaratish;
 eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va
bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni joriy etishni
inobatga olgan holda, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan
qayta tashkil etish aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv
xodimlarining samarali faoliyatini nazorat qilishni ta`minlashda aksiyadorlar,
jumladan, minoritar aksiyadorlar rolini oshirish;
 aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari samaradorligini oshirish va korporativ
boshqaruv tizimini takomillashtirish;
 korporativ boshqaruvning ilg`or uslublarini joriy etish bo`yicha tavsiyalar,
jumladan, uzoq muddatli istiqbolda rivojlanish strategiyasi va vazifalari, ichki
nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan samarali
o`zaro hamkorlik mexanizmlarini belgilash; aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining
ko`lami, tarmoq xususiyatlari va yo`nalishlarini inobatga olgan holda, namunaviy
tashkiliy tuzilmani joriy qilish;.
 xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik,
moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish;
 chet el kapitali ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish,
aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay
sharoitlar yaratish;
 eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va
bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni joriy etishni
inobatga olgan holda, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan
qayta tashkil etish;
 aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining
samarali faoliyatini nazorat qilishni ta`minlashda, aksiyadorlar rolini oshirish;

 yetakchi xorijiy ta`lim muassasalari bilan hamkorlik asosida boshqaruv
xodimlarini tayyorlash va ularning kasb darajasini oshirish, shuningdek
aksiyadorlik jamiyatlarida rahbarlik lavozimlariga chet ellik yuqori malakali
menejerlarni jalb qilish.
2.1-jadval .
Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ madaniyatni shakllanishidagi
ishtirokchilar 2
O`zbekistonda olib borilayotgan islohotlar jarayonining muhim
yo`nalishlaridan biri davlat tasarrufida bo`lgan korxonalarni aksiyadorlik
jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirish va yangi iqtisodiy munosabatlarga
xos boshqaruv mexanizmni yaratishdir. Ma`lumki, korporativ - boshqaruv bozor
iqtisodiyoti qonunlari, talab va takliflari asosida tashkil etiladigan boshqaruv
usullaridan biridir.
Ishlab chiqarish darajasini korporativ asosda rivojlantirish O`zbekiston
Respublikasi uchun yangi, o`rganilmagan muammo bo`lib uni o`rganishda xorijiy
davlatlarda korporativ boshqaruvni tashkil etish, uning jabhalari va
mexanizmlarini, korporatsiyalar tashkiliy tarkiblari, boshqaruv texnologiyasi,
strategik rivojlantirish va korporativ aksiyadorlar mablag`larini boshqarishni
2
https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob

tashkil etish sohalaridagi mavjud tajribalaridan keng foydalanishimiz lozim.
Korporativ boshqaruvning samarali natijasi faqat boshqaruvni yaxshi tashkil
qilinishi bilangina ta`minlanmaydi. Korporativ boshqaruvning samarali bo`lishi,
milliy iqtisodiyotning hozirgi holatiga, institutsional boshqaruvni tashkil etish
darajasiga iqtisodiy va ijgimoiy holatdan kelib chiqqan holda takomillashtirilishiga
davlatni bu yo`nalishda tutgan siyosatiga va menejerlarning boshqaruvni tashkil
etish salohiyatlariga ko`p jihatdan bog`liqdir.
Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib,
mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ
hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli
organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini
shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan
korporativ xatti-harakat mexanizmini tartibga soluvchi turli ko`rinishdagi
kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash masalalari,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini ifodalovchi qoidalar ishlab chiqilishi zarur.Aksiyadorlik jamiyati
faoliyatiga ana shunday kodekslarning tatbiq etilishi xorijda keng yo`lga qo`yilgan
bo`lib, davlat organlari hamda nohukumat tashkilotlar tomonidan korporativ
xattiharakat kodekslari, korporativ axloq va ishchanlik aloqalari masalalari
yuzasidan uslubiy qo`llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Iqtisodiyotning
barqaror ,rivojlanishini taminlash faqat rivojlangan, davr talabiga javob bera
oladigan, yuqori darajada madaniylashgan boshqaruvga asoslangan korporativ
munosabatlarning shakllanishiga bog`liq.
Shuningdek milliy mentalitetga asoslangan, madaniylashgan korporativ
munosabatlarni shakllantirish sobiq totalitar, markazlashtirilgan byurokratik
boshkqaruv tizimini tubdan o`zgartirish va ishlab chiqarish faoliyatlarida
qatnashayotgan mehnat resurslarini, mehnat qilish darajalarini, ularning ixtisosligi
darajalarini e`tiborga olgan holda ijtimoiy himoya qilishni amalga oshirilishi bilan
xam bog`likdir. Korporativ mulkchilik, korporativ boshqaruvning rivojlanishi

korporativ aksiyalar narxlariga ham ta`lluqlidir. Korporativ boshqaruvning asosiy
vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
 samarali tahlil, joriy va strategik boshqaruv mexanizmini yaratish va uning
ishini ta`minlash,boshqaruv qarorlarni qabul qilish va jamiyat faoliyati ustidan
nazoratni o`rnatish;
 barcha aksiyadorlar (shu jumladan mayda va xorijiy aksiyadorlar)ga adolatli
munosabatni hamda barcha aksiyadorlarning ular xuquqlari buzilganda samarali
himoya usullaridan foydalanishi imoniyatlarini ta`minlash;
 Aksiyadorlik jamiyatining aksiyadorlari, menejerlari, xodimlari, mijozlari,
xamkorlari va etkazib beruvchilari, ya`ni manfaatdor shaxslari. davlat va jamiyat
manfaatlarini o`zaro muvofiqlashtirish orqali faoliyat olib boradi.
Korporativ boshqaruvning kelib chiqishi va rivojlanishini bir nechta
bosqichga bo`lish mumkin:
1. XVII asrda Ost - Ind (East India Company) kompaniyasi 24 a`zodan
iborat bo`lgan direktorlar kengashini tashkil qildi. Birinchi marta mulkchilik va
boshqaruv vazifalari bo`lib olindi.
2. 1776 yili Adam Smit o`zining “Halqlar boyligining sabablari va
tabiatlari xaqidagi tadqiqotlar” asarida ta`kidlaydiki: “Tashlab qo`yilgan mulklar
boshqaruv uchun muammolarni keltirib chiqaradi”, ya`ni boshqaruv va
menejerlarni nazorat qilish uchun salbiy mexanizm hisoblanadi.
3. 1844 yilda birinchi marta aksionerlik jamiyatlari haqida qonun qabul
qilindi. Qonunchilikka mulkchilikning yangi javobgarligi shaklidagi majburiyatlari
joriy etildi.
4. 1931 yilda A. Berli va G. Minzlar `Zamanoviy korporatsiya va
xususiy mulkdor` nomli maqolasini nashrdan chiqardi (AQSh). Unda birinchi
marta mulkchilik vazifalarini nazorat vazifalaridan to`la to`kis farqi ajratib berildi.
5. 1933-1934 yillarda AQShda qimmatbaho qog`ozlar haqida qonun
qabul qilindi, 1933yilda qabul qilingan ushbu qonun fond bozorini tartibga soldi.
Ushbu bosqichda “Qimmatbaho qog`ozlar va birjalar to`g`risida”gi (1934y) aktga
asosan axborotlarning ochiq berilishi imkoni mavjud bo`ldi va ushbu yili

qonunlarni bir tartibda nazorat qiladigan, qimmatbaho qog`ozlar bozori va birjalar
faoliyati bo`yicha komissiya tuzildi.
6. 1968 yilda Evropa Ittifoqi `Kompaniyalar to`g`risida` qonun qabul
qildi.
7. 1990 - yillarning boshida – tadbirkorlik imperatsiyasi inqirozga
uchradi. Buyuk Britaniyada kelishmovchiliklar yuzaga keldi: bir qator
kompaniyalar (Polly Peck, BCCI, Maxwell), aksiyadorlarni aldash bilan
shug`ullanganliklari korporativ boshqaruvning amaliyotda investorlarni
himoyalashni takomillashtirish kerakligini ko`rsatdi.
8. 1992 yil. Kedberi qo`mitasi birinchi marta korporativ boshqaruvning
moliyaviy jihatlari bo`yicha kodeksni nashr etdi. (Buyuk Britaniya). 1993 yildan
boshlab Buyuk Britaniya fond birjasidagi listingga kirgan kompaniyalar kodeks
qanday bajarilayotganligi haqida hisobot bera boshladi.
9. 1992 – 2003 yillarda korporativ boshqaruv bo`yicha qator ma`ruzalar
qabul qilindi
Aksiyadorlik jamiyatida boshqaruv organi rahbari va ijro tarkibi tanlovini
shunday asosda olib borish kerakki, bunda shaxsning malakasi ham, fe`l - atvori
ham uning aksiyadorlik jamiyati strategik vazifalarini amalga oshirish bo`yicha
bajaradigan ish harakteriga mos bo`lishi lozim. Aksiyadorlik jamiyatining turli
toifadagi rahbarlari, etakchi mutaxassislari va xodimlari mehnatini eng yangi
texnologiyalarni, shuningdek, hisoblash texnikasini qo`llash orqali maksimal
darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. 3
Boshqaruvning oliy va ijro organlari, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati
menejeri va xodimlari o`z vazifalarini bajarishida bir-birini amalda takrorlashiga
yo`l qo`ymaslik, ayni chog`da, ular o`zaro bir-birini almashtira olishi darajasining
yuksakligini ta`minlash muhimdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aksiyadorlik
jamiyatlarida xo`jalik yuritish amaliyotida korporativ boshqaruvning keng
tarqalganligi u yoki bu mamlakatning ochiqlik hamda rivojlanish darajasini
tavsiflovchi muhim ko`rsatgichlardan biridir. Aksiyadorlik jamiyatlarida
3
Asiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish choratadbirlari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust 361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust.

modernizatsiya qilish va diversifikatsiya qilish kabi tushunchalar avvalida
aksiyadorlik jamiyatlariga ta’rif berish joizdir. Aksiyadorlar jamiyati – daromad
topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik jamiyati
hisoblanadi.
Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik korxonasidan farqliroq,
muomalaga nominal qiymati ko‘rsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish yo‘li
bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari
dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlar jamiyatining ochiq va yopiq
jamiyat shaklidagi ko‘rinishlari bor: Yopiq aksiyadorlar jamiyati – aksiya egalari
ma lum guruh, masalan, ta sischilarning o‘zi bilan cheklanadi. Aksiyalar faqatʼ ʼ
ularning o‘rtasida tarqatiladi. Ochiq aksiyadorlar jamiyati – jamiyat aksiyalari
erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya
olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy shaxslar uning
a zosi bo‘la oladi. Aksiyadorlar jamiyati pulni bir yerga to‘plab biznesga qo‘yish
ʼ
uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari ta sischilar deb yuritiladi. Ta sischi firmalar,
ʼ ʼ
banklar, davlat va ayrim fuqarolar bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining
afzalligi shundaki, u mayda pulni to‘plab yirik pulga aylantirish, ya ni kapital bo‘la
ʼ
oladigan pulga aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga
qo‘yishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi –
aksiyadorlar majlisi, so‘ngra – direktorlar kengashi va quyi bo‘g‘ini – bo‘linmalar
boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini,
nizomdagi o‘zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini,
taftish natijalari, rahbarlarni saylash masalasini ko‘rib chiqadi va tegishli qarorlar
qabul qiladi. Dastlab aksiyadorlar jamiyati 17-asrda paydo bo‘lgan, hozir keng
tarqalib, ommaviy tus olgan. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari
davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida
paydo bo‘ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlar jamiyati aylantirish mulkiy
o‘zgarishlarning yo‘nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi
bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida
ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. O‘zbekistonda 1995-yilda

2255 ta, 1996-yilda 5500 ta aksiyadorlar jamiyati ishladi. O‘zbekistonda
aksiyadorlar jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlar jamiyati mustaqil,
lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko‘radi. Ularning faoliyati
O‘zbekiston Respublikasining „Aksiyador jamiyatlar va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida“ (1996.25.4) qonuniga binoan olib boriladi.
Aksiyadorlar jamiyatini diversijikatsiya qilishda shubhasiz AJ laridagi samarali
tashkil etilgan korporativ boshqaruv yordamga keladi. Diversifikatsiya (lot.
diversifi catio - o zgarish, xilma-xil taraqqiyot) - korxona (birlashma)larningʻ
faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi,
yangilanib turishi degan ma’nonii anglatadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida
diverisfikatsiya fenomenoni yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish,
bankrotlikka barham berish maqsadlarda amalga oshiriladi. Ilgari bir sohada
ixtisoslashgan firmalarning (sanoat, q. x., transport, moliya va h.k.) boshqa
iqtisodiyot tarmoqlari, xizmat ko rsatish sohalariga, birinchi navbatda, yuqori
ʻ
foyda beradigan sohalarga kirib borishi ularning xo jalik faoliyati sohalari va
ʻ
imkoniyatlarini kengaytiradi. Buning natijasida turli-tuman tovarlar ishlab
chiqaradigan, xizmat ko rsatadigan hamda ishlanmalar bilan band bo lgan keng
ʻ ʻ
tarmoqli, ammo hamisha ham texnologik jihatdan o zaro bog lanmagan majmualar
ʻ ʻ
(mas, agrosanoat majmui, o rmonsanoat majmui) vujudga keladi va bu ishlab
ʻ
chiqarish diversifikatsiyasi deyiladi. Dunyo mamlakatlarida aksiyadorlik
jamiyatlarida va ko’p sonli korxona, sindikat, trestlarsa bu jarayoni 20-asrning 50-
yillari o rtalaridan rivojlana boshladi. Dastlab AQSH, Yaponiya, G arbiy Yevropa
ʻ ʻ
davlatlarida bu iqtisodiy fenomenon sanoat, transport, qurilish, moliya sohalarida
vujudga keladi.
1.2 Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning
o'ziga xos xususiyatlari
O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va uni xususiylashtrish tashkil etadi. Uning maqsadi - bozor

iqtisodiyotining vujudga kelishi uchun zarur bo`lgan asosiy sharoitlarni yaratish
(xususiy mulk institutini shakillantirish, iqtisodiy va huquqiy bazani hamda ularsiz
iqtisodiyotnig xususiy sektori faoliyat ko`rsata olmaydigan institutsional
tuzilmalarni barpo etish) dan iborat. Aksiyadorlik jamiyatlari bugungi kunda
mamlakat iqtisodiyotining ko`plab sohalarida etakchi mavqeni egallagani holda,
keng tarqalgan, boshqaruv, kuzatuv va ijro organlari orqali korporativ
munosabatlarga faol kirishadigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Aksiyadorlik
jamiyatlari dastlab XVII asrda Evropada dengiz orqali savdo-sotiq sohasida
faoliyat yuritgan mulkdorlar o`rtasida tashkil etilgan. Aksiyadorlik jamiyatlari
faoliyatiga doir huquqiy normalar ilk bor 1808 yilda Frantsiya savdo kodeksida
belgilangan.
Mazkur faoliyatning qonuniy negiziga ko`ra mamlakatimizda bunday jamiyat
yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, bo`lish,
ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta`sis
etish yo`li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko`ra amalga oshiriladi.
Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish
(qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta`sis etish to`g`risidagi qaror ta`sis yig`ilishi tomonidan qabul
qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta`sis etilgan taqdirda jamiyatni ta`sis etish
haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi.Jamiyatning
muassislari uni tashkil etish to`g`risida o`zaro ta`sis shartnomasini tuzadilar,
shartnomada ularning jamiyatni ta`sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni amalga
oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori, muassislar
o`rtasida joylashtirilishi lozim bo`lgan aksiyalarning turlari, ular uchun
to`lanadigan haqning miqdori va uni to`lash tartibi, muassislarning jamiyatni
tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Jamiyatni ta`sis etish
to`g`risidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni ta`sis
etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini shakllantirish
masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak.
Jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash to`g`risidagi va muassis tomonidan

jamiyatning aksiyalari haqini to`lash uchun kiritilayotgan qimmatli qog`ozlarning,
o`zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega bo`lgan boshqa
huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi qarorlar muassislar
tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar ishtirokidagi jamiyatni
tashkil etish O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq amalga
oshiriladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirilayotganda aksiyadorlik
jamiyatini ta`sis etish to`g`risidagi qaror davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli
organ tomonidan qabul qilinadi.Jamiyat muassislari va aksiyadorlarining soni
cheklanmaydi. 4
Jamiyatni tashkil etish to`g`risidagi ta`sis shartnomasini imzolagan yuridik va
jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e`tirof etiladi.
Agar qonunda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorida boshqacha qoida belgilanmagan
bo`lsa, davlat organlari jamiyatning muassislari (aksiyadorlari) bo`lishi mumkin
emas.
Jamiyat muassislari jamiyatning tashkil etilishi bilan bog`liq majburiyatlar
yuzasidan jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilguniga qadar javobgar bo`ladi.
Jamiyat muassislarning jamiyatni tashkil etish bilan bog`liq majburiyatlari
yuzasidan muassislarning harakatlari keyinchalik aksiyadorlarning umumiy
yig`ilishida ma`qullangan taqdirdagina javobgar bo`ladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirilayotganda davlat
mulkini tasarruf etishga vakolatli organ jamiyatning muassisi bo`ladi. Jamiyat
muassislari o`rtasida aksiyalarni taqsimlash ta`sis hujjatiga muvofiq amalga
oshiriladi.
Ta`sis yig`ilishi:jamiyatni ta`sis etish to`g`risida qaror qabul qiladi va uning
ustavini tasdiqlaydi;ta`sis etish jarayonida muassislar tomonidan tuzilgan
shartnomalarni tasdiqlaydi;muassislar tomonidan aksiyalar haqini to`lash tartibini
belgilaydi;chiqariladigan aksiyalarning turlarini va sonini belgilaydi; jamiyatning
4
Asiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish choratadbirlari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust 361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust.

kuzatuv kengashini, taftish komissiyasini (taftishchisini) saylaydi; jamiyatning
ijroiya organini tuzadi (saylaydi, tayinlaydi).
Ta`sis yig`ilishida ovoz berish muassislar kiritadigan ulushlarga muvofiq
o`tkaziladi. Ta`sis yig`ilishi qarorlarni oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qiladi,
bundan ta`sis shartnomasini o`zgartirish to`g`risidagi qarorlar qabul qilinadigan
hollar mustasno bo`lib, buning uchun barcha muassislarning roziligi talab etiladi.
Ta`sis yig`ilishining qarorlari jamiyatning barcha muassislari tomonidan
imzolanadigan bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Davlat tashkilotini aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirish davlat mulkini tasarruf
etishga vakolatli organ tomonidan qabul qilinadigan qaror asosida ta`sis
yig`ilishini o`tkazmasdan amalga oshiriladi. Bir muassisdan iborat bo`lgan
jamiyatda ta`sis yig`ilishi o`tkazilmaydi.
Ustav jamiyatning ta`sis hujjati bo`lib, unda quyidagi ma`lumotlar bo`lishi
kerak:
 jamiyatning to`liq (agar bo`lsa qisqartirilgan) firma nomi, joylashgan eri
(pochta manzili) va elektron pochta manzili;
 faoliyatining sohasi (asosiy yo`nalishlari) va maqsadi;
 ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori;
 jamiyat aksiyalarining soni, nominal qiymati, turlari (oddiy, imtiyozli);
 jamiyat boshqaruvining tuzilmasi, jamiyat kuzatuv kengashining, taftish
komissiyasining va ijroiya organining a`zolari soni, bu organlarni shakllantirish
tartibi, ularning vakolatlari.
Jamiyat ustavida jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) bitta
aksiyadorga tegishli bo`lgan ulushning eng ko`p miqdoriga cheklovlar belgilanishi
Davlat tomonidan jamiyatni boshqarishda ishtirok etishga bo`lgan maxsus huquq
(oltin aksiya) joriy etilayotgan jamiyat ustavida davlatning mazkur maxsus
huquqdan foydalanishi to`g`risidagi qoidalar ko`rsatilishi kerak.
Jamiyatni tashkil etishning qonunda belgilangan tartibini buzish yoki uning
ustavi qonunga muvofiq emasligi davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etishga olib
keladi. Jamiyatni tashkil etish maqsadga muvofiq emas degan vajlar bilan uni

davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etishga yo`l qo`yilmaydi. Davlat ro`yxatidan
o`tkazishni rad etish, shuningdek ro`yxatdan o`tkazish muddatlarining buzilishi
ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
1.2-jadval .
Korxonalarda hukm suruvchi korporativ madaniyat turlarining
xususiyatlari 5
Ushbu masalalarni hal etish uchun aksiyadorlik jamiyatida tavakkalchilik
darajasini nazorat qilishda kuzatuv kengashining ahamiyati bayon etilgan
qoidalarni, korporativ boshqaruv darajasini baholash mezonlarini, korporativ
boshqaruvni samarali olib borishga qaratilgan ichki hujjatlarni hamda korporativ
boshqaruv tizimida tanglik vaziyatlari vujudga kelganda ko`riladigan chora-
tadbirlar taktikasini ishlab chiqish va tartibga solish talab etiladi.Bu borada
aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi.
Qayta tashkil qilingan jamiyatlar qimmatli qog‘ozlarini ayriboshlash
5
https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob

O`zbekiston Respublikasi 1996 yili 26 aprelda qabul qilingan “Aksiyadorlik
jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonuniga
binoan O`zbekiston milliy korporativ boshqaruv modeli tuzilmasi quyidagi rasmda
izohlanadi(2-chizma) . Mulkchilikning aksiyadorlik shaklini korporativ boshqarish
usullarini joriy etishda ko`rsatib o`tilgan jihatlarning mavjudligi korporativ
hamjamiyatning turli ishtirokchilari manfaatlarining uyg`unligini va bozor talablari
asosida aksiyadorlik korxonalarini rivojlantirishning raqobatbardosh
strategiyalaridan foydalanishni taqozo etuvchi sifat jihatdan yangi menejmentni
shakllantirishni talab etadi.
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo`lishi mumkin:
 alohida tijorat tashkiloti;
 integratsiyalangan korporativ tuzilma (kontsern, xolding va boshqalar).
Aksiyadorlik jamiyatlari o`z aksiyadorlari bilan yollangan menejrlar o`rtasida
o`zaro mafaatlar mosligi muammosi yuzaga keladi.Bu o`z zimmasiga aksiyadorlik
kapitalidan samarali foydalanish, foyda darajasini oshirib borish majburiyatini
olgan menejerlarning korxonani samarali boshqarishini ta`minlashi va yollangan
menejerlarni aksiyadorlar manfaatlarini inkor etib o`z shaxsiy manfaatlari yoki
korxonani malakasiz boshqarish yo`liga o`tish bilan tavsiflanadi va shu bosi
ixtilofli vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin .Ana shu manfaatlarning mos kelishini
ta`minlash aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi orqali amalga
oshiriladi.
II BOB AKSIYADORLIK JAMIYATLARINI MODERNIZATSIYALASH
VA IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASHDA ZAMONAVIY
BOSHQARUV TIZIMINI TATBIQ ETISH
2.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ siyosatini samarali amalga
oshirish usullari
Mamlakatimizda bozor munosabatlarining jadal rivojlanishi hamda aniq va
mukammal darajada rejalashtirilgan iqtisodiy islohotlarning o ʼ tkazilishi natijasida

resublikamiz iqtisodiyotida tub burilishlar yuzaga keldi . Xususan, mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining natijasi sifatida,
nodavlat sektorning rivojlanishi O zbekistonni dunyo bozorida xorijiy davlatlarʼ
bilan yerkin iqtisodiy aloqalarni yaxshi yo lga qo yilishiga mustahkam poydevor
ʼ ʼ
barpo yetdi.
Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi
subyekt, xususan, aksiyadorlik jamiyatlari ham kuchli raqobat sharoitiga
moslashishi, bozorda o’z o’rnigi ega bo’lishi va uzoq yillar mobaynida samarali
faoliyat yuritishi uchun uzoqni ko’zlangan va tashqi vositalar o zgaruvchanligi
ʻ
sharoitida uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish, ular
muvaffaqiyatini ta’minlashning eng samarali yo llarini tanlash, moliyaviy
ʻ
resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish yo nalishlarini samarali tashkil
ʻ
etish yo lida moliyaviy faoliyat va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning
ʻ
barcha asosiy yo nalishlarini belgilab olishi zarur. Bugungi kunda iqtisodiy
ʻ
rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, sanoat sohasida mulkchilikning bunday shakli
muhim o’rin tutadi. Korxonalar faoliyati davomida moliyaviy munosabatlarning
to’g‘ri tashkil etilishi qo’yilgan maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda asosiy e’tiborni korxonalar moliyasini
boshqarishni to’g‘ri tashkil etishga qaratish maqsadga muvofiq.
Korporativ moliyani boshqarishni to’g‘ri tashkil etish esa bevosita
korporativ moliyaviy strategiyaga bog‘liq. Aynan shu xususiyati bilan korporativ
moliyaviy strategiyaning o’rni muhim ahamiyat kasb etadi. Korporativ koliyaviy
strategiya iqtisodiy faoliyat sub’ektlarning kelajakdagi faoliyat barqarorligi
ta’minlab beradi. Shuningdek, ham makro darajada ham mikro amalga
oshiriladigan istalgan masala ijobiy hal bo’lishi uchun oldindan strategik rejalar
ishlab chiqish va ularni samarali amalga oshirish zarur.
2.1-jadval.
Farg’ona viloyati aholi jon boshiga investitsiya va aksiyadorlik miqdori
(ming so’m) 6
6
Farstat.uz – Farg’ona statistika agentligi.

№ 2019 2020 2021 2022 2023 2024-yil yanvar-
sentabr
Farg'ona
viloyati 2336,2 2916,0 3272,3 3917,2 4965,3 4057,9
1 Farg'ona sh. 7618,3 8765,5 10596,7 13098,0 15642,4 11432,5
2 Qo'qon sh. 2668,2 3802,2 3866,2 3423,9 5194,5 5175,2
3 Quvasoy sh. 7805,9 10953,8 6450,8 4502,6 5867,5 10138,7
4 Marg'ilon sh. 1554,5 1743,7 3468,3 1964,4 3204,7 2272,8
tumanlar:
5 Oltiariq 1833,7 2081,9 1828,6 2603,9 3922,1 2760,7
6 Qo'shtepa 1342,3 2466,7 2806,1 6504,5 5816,4 2698,5
7 Bag'dod 525,1 984,6 2062,0 2019,5 1929,9 1699,4
8 Buvayda 779,6 951,0 1135,4 1716,5 2067,1 1506,4
9 Beshariq 4080,6 3607,1 3369,9 3292,6 2687,8 1077,0
10 Quva 1084,8 1313,3 1337,9 1138,3 1955,1 1086,7
11 Uchko'prik 1899,6 2049,0 3124,0 4664,4 8526,3 7079,9
12 Rishton 744,1 805,2 1440,2 3403,7 3520,8 1424,6
13 So'x 723,6 1484,9 3638,6 2667,9 2016,4 3387,1
14 Toshloq 980,9 1135,0 2131,2 3611,8 5662,7 2769,8
15 O'zbekiston 3517,3 4379,5 3031,1 4619,1 3439,4 8216,0
16 Farg'ona t. 1517,7 2934,8 3066,1 2537,1 4895,5 3506,4
17 Dang'ara 1899,5 2631,4 2125,6 2890,9 4165,6 3959,3
18 Furqat 1169,6 2103,5 3902,8 3172,2 2204,4 2671,3
19 Yozyovon 1567,1 1774,8 1826,1 2462,1 6061,3 3500,2
Jadvalda 2019-2024-yillar davomida Farg'ona viloyati, shaharlar va
tumanlar bo'yicha aholi sonining o'zgarishi ko'rsatilgan. Ma'lumotlarni tahlil qilgan
holda, quyidagi asosiy o'zgarishlar va tendensiyalarni ko'rish mumkin.
Farg'ona viloyatida 2019-yilda 2336,2 ming kishi bo'lsa, 2024-yilning
yanvar-sentabriga kelib bu ko'rsatkich 4057,9 ming kishiga yetgan, bu 73%
o'sishni anglatadi. Shaharlar kesimida esa o'sish sur'atlari farqlanadi. Masalan,
Farg'ona shahrida 2019-yilda 7618,3 ming kishi bo'lgan bo'lsa, 2024-yilning
yanvar-sentabrida bu raqam 11432,5 ming kishiga yetgan, bu 50% o'sishni tashkil
etadi. Qo'qon shahrida esa 2019-yildan 2024-yilgacha sezilarli o'sish kuzatilgan —
94% o'sish bilan aholi soni 2668,2 mingdan 5175,2 ming kishiga oshgan. Ammo

2022-yilda bu shahar aholisining soni kamaygan (3423,9 ming kishi), bu iqtisodiy
yoki migratsion omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Quvasoy shahrida ham o'sish davom etgan, lekin 2022-yilda aholi soni
sezilarli kamaygan (4502,6 ming kishi), ammo 2024-yilda yana o'sish qayd etilgan
(10138,7 ming kishi). Marg'ilon shahrida esa 2021-yilda aholi soni ko'paygan
bo'lsa-da, 2024-yilda 2272,8 ming kishiga kamaygan. Bu shaharlar va
tumanlardagi iqtisodiy holat, migratsiya jarayonlari yoki boshqa ijtimoiy faktorlar
bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Tumanlar bo'yicha o'zgarishlar yanada diversifikatsiya qilgan. Beshariq
tumanida aholi soni 2019-yildan 2024-yilgacha 74% kamaygan, bu tumanning
iqtisodiy holatining yomonlashganini yoki aholining migratsiyasi bilan izohlanishi
mumkin. So'x tumanida esa 2019-yildan 2024-yilgacha aholi soni 368%
ko'paygan, bu hududdagi katta iqtisodiy rivojlanish yoki infratuzilma
yangilanishlarini ko'rsatadi.
Shuningdek, Oltiariq, Qo'shtepa, Toshloq kabi tumanlarda ham sezilarli
o'sish kuzatilgan. Uchko'prik tumanida aholi soni 2019-yildan 2024-yilgacha 273%
ko'paygan, bu tumanning rivojlanishining sezilarli darajada oshganini anglatadi.
O'zbekiston bo'yicha aholi soni 2019-yilda 3517,3 mingdan 2024-yil yanvar-
sentabrda 8216,0 ming kishiga oshgan, bu 133% o'sish hisoblanadi.
Jadvalda keltirilgan o'zgarishlar asosan hududlarda aholi sonining o'sishi
yoki kamayishi bilan bog'liq. Bu o'zgarishlar iqtisodiy omillar, migratsiya
jarayonlari va boshqa demografik faktorlar bilan izohlanishi mumkin. Shuningdek,
ushbu tahlil aholi sonining o'zgarishini, iqtisodiy yoki ijtimoiy rivojlanishning
hududlar bo'yicha qanday ta'sir qilganini ko'rsatadi.
Respublikamizda korporativ tuzilmalarning eng keng tarqalgan turlaridan
biri sifatida aksiyadorlik jamiyatlari keltiradigan bo’lsak, 2019-yil 1-yanvar
holatiga respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni 659
tani tashkil etgan bo’lsa, keying yillarda ularning soni 613 gacha qisqargan bo’lib,
buning sababi sifatida aksiyadorlik jamiyatlari soni pasayishiga qo’yilgan talablar
yuqoriligini ko’rsatish mumkin.

Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyot mulkchilikning va xo jalikʼ
yuritishning xilma-xil shakllariga suyangan holda taraqqiy yetadi. Bu iqtisodiyotda
raqobat muhitini ta minlashning va rivojlantirishning yeng muhim shartidir.
ʼ
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko rsatmokdagi, mulkchilikning aksiyadorlik
ʼ
shakli bozor tamoyillariga yeng muvofiqlashgan holda samarali xo jalik yuritishga
ʼ
imkon beradi. Shuning uchun aksiyadorlik jamiyatlari bozor iqtisodiyoti
mamlakatlari xo jalik tuzilmalari tarkibida yetakchi o rinni yegallagan.
ʼ ʼ
Aksiyadorlik jamiyatlariga xos bo lgan afzalliklar uni rivojlangan
ʼ
mamlakatlarda biznesni tashkil yetishning yetakchi shakliga aylanishiga sabab
bo lgan.
ʼ
Bu afzalliklarni quyidagilarda ko rish mumkin:
ʼ
Biznesni tashkil yetishning aksiyadorlik jamiyati shaklida pul kapitalini jalb
yetish masalasi samarali hal yetiladi.
Tadbirkorlikni qimmatli qog ozlarni (shu jumladan aksiyalarni) sotish orqali
ʼ
moliyalashtirilganda investorlar o z qo yilmalarini diversifikatsiyalash va shu bilan
ʼ ʼ
tavakkalchilikni pasaytirishlari mumkin.
Bozor infrastrukturasi (fond birjalari va boshqalar) qimmatli qog ozlarning
ʼ
xaridorlar bilan sotuvchilar o rtasidagi harakatini osonlashtiradi. Aksiyadorlik
ʼ
jamiyati taqdirini alohida olingan aksiyador (mulkdor) hal yeta olmaydi.
Korporatsiyaning yana bir muhim xususiyati mulkdorlar mas uliyatining
ʼ
cheklanganligidir. Pul kapitalini ko paytira olish borasidagi afzalliklariga suyangan
ʼ
holda muvaffaqiyatli ish olib borayotgan korporatsiya o z operatsiyalari hajmini va
ʼ
ko lamlarini tez kengaytira oladi.
ʼ
Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta’sis etish yoki qayta tashkil etish
(qo‘shib yuborish, bo’lish, ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta sis etish to’g’risidagi qaror ta sis yig‘ilishi tomonidan qabul
‟ ‟
qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta sis etilgan taqdirda jamiyatni ta’sis
‟
etish haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi.
Jamiyatning muassislari uni tashkil etish to‘g‘risida o’zaro ta sis shartnomasini
‟
tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni ta sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni
‟

amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori,
muassislar o’rtasida joylashtirilishi lozim bo’lgan aksiyalarning turlari, ular uchun
to’lanadigan haqning miqdori va uni to’lash tartibi, muassislarning jamiyatni
tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Jamiyatni ta sis etish‟
to’g‘risidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni ta sis
‟
etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini shakllantirish
masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak.
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar natijasida aksiyadorlik
jamiyatlarining huquqiy asoslari yaratildi. Xususan, aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish, buxgalteriya hisobini tashkil yetish,
hisobot tuzish bilan bog liq munosabatlarini tartibga solish hamda asossiz
ʼ
aralashuvlarga chek qo yish maqsadida bir qancha qonunlar, me yoriy-huquqiy
ʼ ʼ
hujjatlar qabul qilindi. Bulardan asosiylari O zbekiston Respublikasining 1996 yil
ʼ
26 apreldagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish to g risida”gi hamda 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan “Buxgalteriya
ʼ ʼ
hisobi to g risida”gi Qonunlarini ta kidlashimiz mumkin.
ʼ ʼ ʼ 7
Jamiyatni ta’sis etish, uning ustavini tasdiqlash to’g‘risidagi va muassis
tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to’lash uchun kiritilayotgan qimmatli
qog‘ozlarning, o’zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega
bo‘lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi
qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar
ishtirokidagi jamiyatni tashkil etish O’zbekiston Respublikasining qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o‘zgartirilayotganda aksiyadorlik
jamiyatini ta sis etish to‘g‘risidagi qaror davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli
‟
organ tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat muassislari va aksiyadorlarining soni
cheklanmaydi.
Jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi ta sis shartnomasini imzolagan yuridik va
‟
jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e tirof etiladi.
‟
7
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo`shma
majlisidagi nutqi. - Toshkent:O`zbekiston,2016.-56 b

Agar qonunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorida boshqacha qoida belgilanmagan
bo’lsa, davlat organlari jamiyatning muassislari (aksiyadorlari) bo’lishi mumkin
emas. 8
Ushbu masalalarni hal etish uchun aksiyadorlik jamiyatida tavakkalchilik
darajasini nazorat qilishda kuzatuv kengashining ahamiyati bayon etilgan
qoidalarni, korporativ boshqaruv darajasini baholash mezonlarini, korporativ
boshqaruvni samarali olib borishga qaratilgan ichki hujjatlarni hamda korporativ
boshqaruv tizimida tanglik vaziyatlari vujudga kelganda ko’riladigan chora-
tadbirlar taktikasini ishlab chiqish va tartibga solish talab etiladi. Bu borada
aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi (1-chizma).
Ta’kidlab o’tish kerakki, korporatsiya tushunchasi hozirgi sharoitlarda yana
bir o’ziga xos jihatni kasb etmoqda. Undagi bir nechta yuridik shaxslar tomonidan
tashkil etilgan xo’jalik subyektini belgilash uchun foydalanilib, ularning har birini
boshqa mulkiy munosabatlar, birgalikda biznes yuritish, umumiy maqsadlar va
manfaatlar, umumiy tashkiliy struktura bilan bog‘liq mustaqil iqtisodiy subyekt
sifatida ko’rib chiqish mumkin.
Tadbirkorlik korporatsiyalari foyda olish uchun yaratiladi. Bular jumlasiga
quyidagilar kiradi:
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
- Yevropada ma’suliyati cheklangan jamiyat, shirkatlar, kooperativlar, ochiq
aksioner jamiyatlari, yopiq aksionerlik jamiyatlari.
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin:
- alohida tijorat tashkiloti;
- integratsiyalangan korporativ tuzilma (konsern, xolding va boshqalar).
2.2-jadval.
8
O’zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarni himoya qilish
to’g’risida”qonun. 2–bob, 9- modda. -Т.26.04.1996

Aksiyadorlik jamiyatini qayta tashkil qilishdagi joylashtirish usullari 9
9
https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob

O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrda ye lonʼ ʼ
qilingan “Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada
oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi Farmoni bilan sohada bir qator vazifalar
ʼ ʼ
belgilab berildi. Ushbu farmon talablariga asosan ochiq va yopiq aksiyadorlik
jamiyatlari ustav jamg armalarini 400 ming AQSh dollariga yetkazildi. Ustav
ʼ
jamg armasi miqdorini Farmon talablariga yetkazish imkoni bo lmagan hollarda
ʼ ʼ
xususiy mulkchilikning boshqa tashkiliy-huquqiy shakllariga o tishlari lozimligi
ʼ
ta kidlangan. Ayniqsa, farmon ijrosi yuzasidan O zbekiston Respublikasi Bosh
ʼ ʼ
vaziri tomonidan tasdiqlangan chora-tadbirlar bo yicha 2009 yil 1 aprelga qadar
ʼ
aksiyadorlik jamiyatlarida aksiyadorlar umumiy yig ilishlarini o tkazilishini
ʼ ʼ
ta minlashlari zarurligi belgilab qo yilgan.
ʼ ʼ
Istiqbolli moliyaviy tahlil asosida moliyaviy rejalashtirish amalga oshirilganda
asosiy jihat sifatida xo‘jalik sub’ekti faoliyat yuritayotgan biznes muhiti maydonga
chiqadi. O‘z navbatida biznes muhiti xo‘jalik sub’ekti moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar va turli ichki hamda tashqi omillar
tizimini qamrab oladi. Iqtisodchi olim M. Porterning “Raqobatni besh kuchi”
modeli ham tashqi muhit tahliliga qaratiladi. Dissertatsiya ishimizda tadqiq
etilayotgan “Qo‘qon mexanika zavodi” aktsiyadorlik jamiyati misolida tashqi
moliyaviy muhit tahlilini M.Porterning “Raqobatni besh kuchi” modelidan
foydalangan holda amalga oshiramiz.
1) Tarmoqqa yangi raqobatchilarni kirish masalasi «Qo‘qon mexanika zavodi” AJ
uchun juda ham past darajadagi xavfdir, chunki:
• tarmoqda paydo bo‘lishi uchun juda katta kapital quyilmalar talab etiladi.
(Sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish va
yangi turdagi tovar ishlab chiqarish lozim);
• aksiyadorlik jamiyatining amaldagi mahsulotiga iste’molchilarni bog‘liqligi;
• aksiyadorlik jamiyati tomonidan sotuv kanali yo‘lga qo‘yilgan
2) Ta’minotchilarni raqobat kuchi “Qo‘qon mexanika zavodi” AJni ish faoliyatiga,
moliyaviy ishlab chiqarishiga va iqtisodiga sezilarli ta’sir qiladi va chet eldagi
metall ishlab chiqaruvchilar asosiy ta’minotchilari hisoblanadi (Rossiya

Federatsiyasi). Savdo vositachilari orqali xom-ashyo va materiallarni shunday
etkazib berish imkoniyati bor.
3) Tovar emitentlarini bozorda paydo bo‘lishi amalda mavjud emas. (Gabarit
o‘lchami 3200 mmgacha va uzunligi 20000 mm alohida qismlarni 50 tonna
massagacha va uskunalarni “Qo‘qon mexanika zavodi” yasash imkoniyatiga ega,
detallarni 30 tonna massasigacha, balandligi 2000 mm va tashqi diametri 4000 mm
mexanik yasab berish imkoniyati bor bunday mahsulotlarni yasash uchun yuqori
malakali ishchi va doimiy sifat nazoratini talab etadi.
2.3-jadval .
“ Qo‘qon mexanika zavodi ” aktsiyadorlik jamiyati faoliyatida tashqi
moliyaviy muhit tahlili 10

Faoliyat
sohasi Kuchli
tomoni Kuchsiz
tomoni
ishlab
chiqarish - mahsulot sifatining yaxshi darajasi - uskunalarning sezilarli darajada
emirilishi
texnologiya - yuqori texnologiya mavjudligi.
- tashkilotning texnologik xizmatini
tajribali jamoasi.
- mahsulot nomenklaturasi (turlari)
kengaytirish imkoniyati. - yangi turdagi tovarlarni ishlab
chiqarish uchun bo‘sh pul
mablag‘lari etishmovchiligi
ishchi
xodimlar - yaxshi tashkillishtirilgan malakali
ishchilar jamoasi
- kadrlarning past darajadagi
qo‘nimsizligi
tashkil qilish - yillar davomida shakllangan
kadrlarni boshqarish mexanizmi
- ma’suliyatli xodimlar vazifalarini
rahbarlar tomonidan samarali
taqsimlanishi
- samaradorlik va nazoratni tashkil etish - tashkilotning doimiy mijozlari bor
- tashkilot maqsadlariga erishishida
har bir bo‘limning o‘zaro aloqasida
samarasizligi
marketing - sifatli mahsulot ishlab chiqarish
bo‘yicha yaxshi nom qozongan
raqobatchilarga nisbatan past narx - yangi mijozlarga erishishda nofaollik
- tovarlarni bozorga olib chiqishda
noaollik
- tashkilot reklamasining
amalga oshirilmaganligi
- rivojlanmagan narx siyosati
moliya
- foiz evaziga kredit beruvchi
kreditorlardan moliyaviy
majburiyatlarning mavjud emasligi
- tashkilotning do‘konlar tarmog‘i
orqali - aylanma fondlarning umuman
etishmasligi
- aktivlar aylanishining past darajasi
- debitorlik qarzlarining keskin
ko‘payishi
10
Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi

diferentsiallangan savdo olib borish
imkoniyati
4) Iste’molchilarni raqobat kuchi. “O‘zbekneftegaz” AJ tarkibiy
tuzilishida asosiy iste’molchilar aksiyadorlik jamiyatini tashkil etadi (“Transgaz”
AJ, “O‘zneftigazqazibolish” AJ, “Uzgeoburneftigaz” AJ). “Qo‘qon mexanika
zavodi” aksiyadorlik jamiyatini ishlab chiqarayotgan mahsulotlariga oxirgi yillarda
“Uzbekneftigaz” AJ tarkibiga kiradigan korxonalar iste’molchilarga aylanmoqda,
ularning ulushi yildan-yilga o‘sib bormoqda.
5) Tarmoqdagi mavjud raqobatchilarni bir-biri bilan o‘zaro daromad uchun kurash
olib borishadi. “Uzneftigazmash” AJ tarkibiga kiruvchi “O‘zbekximmash” AJ,
“Andijon OEZ” AJ, “NGXM zavodi” AJ, “Urganchgazmash” MChJ va “Buxoro
RMZ” AJ kabi tashkilotlar mamlakatning neft-gaz va neft-kimyo komplekslari
uchun uskunalar va butlash qismlari ishlab chiqarishadi.
“Qo‘qon mexanika zavodi” aktsiyadorlik jamiyatining tashqi muhitining tahlili
uning xavfli tomonlari va imkoniyatlari shartlarini yaratish imkonini beradi.
Tashkilot tahlilini o‘tkazish natijasida tashqi muhit sohasidagi kuchli va kuchsiz
taraflarini tahlil qilish zarur.
SWOT-matritsa analizi orqali makro muhit va aktsiyadorlik jamiyati ichki
muhitining kuchli va kuchsiz tomonlari ustidan o‘tkazilgan tadqiqotlar
shakllantirish mumkin.
“Qo‘qon mexanika zavodi” AJning rivojlanishida salbiy taraflari va ijobiy
taraflarga kompleks yondashuv orqali “Qo‘qon mexanika zavodi” AJning
imkoniyatlari va xavf-xatarlarini ko‘rsatib beradi.
Ochiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlarining soni chegaralanmaydi.
Aksiyalari faqat o zining muassislari orasida yoki oldindan belgilab qo yiladiganʼ ʼ
boshqa shaxslar doirasida taqsimlanadigan aksiyadorlar jamiyati yopiq
aksiyadorlar jamiyati hisoblanadi. Bunday jamiyat o zi chiqaradigan aksiyalarga
ʼ
ochiq obuna o tkazishga yoki ularni sotib olish uchun cheklanmagan doiradagi
ʼ
shaxslarga boshqacha tarzda tavsiya yetishga haqli yemas. Yopiq aksiyadorlik
jamiyati aksiyadorlarining soni yellik nafardan ziyod bo lishi mumkin yemas.
ʼ

Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari
uchun miqdori aksiyadorlarning chegaralangan limitidan ortib ketgan shaxslar
aksiyadorlar reestrida ro yxatga olingan kundan ye tiboran olti oy ichida ochiqʼ ʼ
aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach sud tartibida
tugatilishi lozim.
Yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa
aksiyadorlari sotayotgan aksiyalarni uchinchi shaxsga taklif yetilayotgan narxda va
shartlarda, ularning har biriga tegishli aksiyalar soniga mutanosib ravishda
imtiyozli olish huquqiga, agar jamiyat ustavida mazkur huquqni amalga
oshirishning boshqacha tartibi nazarda tutilmagan bo lsa, yega bo ladi. Agar
ʼ ʼ
aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o z imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar,
ʼ
jamiyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli
huquqqa yega bo lishi uning ustavida ko zda tutilishi mumkin.
ʼ ʼ
Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni sotib olishda imtiyozli huquqdan foydalanish
tartibi, muddati jamiyat ustavida belgilab qo yiladi. Imtiyozli huquqdan
ʼ
foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam
ʼ
va 60 kundan ko p bo lishi mumkin emas.
ʼ ʼ
Agar bir (asosiy) xo jalik jamiyati yoki shirkati ikkinchi xo jalik jamiyatining
ʼ ʼ
ustav fondida undan ustunlik mavqeiga yega bo lgan holda ishtirok yetishi tufayli
ʼ
yoxud ular o rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yo bo lmasa boshqacha tarzda
ʼ ʼ
ikkinchi xo jalik jamiyati tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni belgilab berish
ʼ
imkoniga yega bo lsa, ushbu ikkinchi xo jalik jamiyati sho ba xo jalik jamiyati
ʼ ʼ ʼʼ ʼ
hisoblanadi.
Fuqarolarning shaxsiy ishtirok yetish hamda a zolarning
ʼ
(ishtirokchilarning) mulk bilan qo shiladigan pay badallarini birlashtirish asosida
ʼ
birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo jalik faoliyatini olib borish uchun
ʼ
a zolik negizidagi ixtiyoriy birlashmasi ishlab chiqarish kooperativi hisoblanadi.
ʼ
O ziga biriktirib qo yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi
ʼ ʼ
berilmagan tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi.
Unitar korxonaning mol-mulki bo linmasdir va u qo shilgan hissalar (ulushlar,
ʼ ʼ

paylar) bo yicha, shu jumladan korxona xodimlari o rtasida ham, taqsimlanishiʼ ʼ
mumkin yemas.
2.2Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish
istiqbollari
O`zbekistonda olib borilayotgan keng isolxotlar mamlakatda ijtimoiy
yo`nalishlaridan bozor iqtsodiyotiga asoslangan demokiratik jamiyat qurishga
qaratilgan bo`lib, ularning asosiy mahsulotlaridan biri tez suratlarda
rivojlanayotgan turli mulkchilik shakillaridan korxonalar hisoblanadi Ularning
samarali faoliyatii ko`p jixatdan korporativ boshqaruv munosabatlar tizim
rivojlanishiga bevosita bog`liqligi sababli hozirda aksiyadorlik jamiyatlarida
korporativ boshqaruv tizimni takomillashtirish muhim ahamiyatga ega .
Iqtisodiyotning korporativ sektorining alohida o`rni mavjudligi bilan bir qatorda
ushbu mulkchilik shaklining rivojlanishi jarayonida ayrim muammolar mavjudki,
ularning hal etilishi nafaqat sohaning taraqqiyoti uchun, balki iqtisodiyot
barqarorligi uchun ham ahamiyatlidir.
Keyingi yillardagi milliy korxonalarni isloh etish natijasida korporativ sektor
iqtisodiyotidagi umumiy muammolar bevosita mulkdorlar, aksiyadorlar va
menejerlar o`rtasidagi manfaatlar qaramaqarshiliklarini o`zida ifodalovchi
korporativ boshqaruv tizimidagi mavjud muammolarga ham bevosita bog`liq
bo`lmoqda. Buni hususiylashtirishdan so`nggi biznes muhitida “xo`jalik
demokratiyasi”ni shakllantirish bilan bog`liq iqtisodiy va huquqiy hamda ijtimoiy
muammolar ta`sirida hamon mahalliy aksiyadorlik korxonalarida yuqori korporativ
madaniyatning shakllanmaganligi bilan izohlash mumkin.
Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va innovatsion
texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog`liq islohotlar yirik va strategik
ahamiyatga ega bo`lgan korporativ boshqaruv tizimni amalga oshirish yirik
masshtabdagi kapitalni jalb qilishni talab etiladi. Bunday yirik va strategik
ahamiyaga ega bo`lgan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning manbalari
tarkibidagi an`anaviy yo`nalishlardan biri qimmatli qog`ozlarni moliyaviy

bozorlarga joylashtirish hisoblanib, aksariyat aksiyadorlik jamiyatlarining ushbu
yo`nalishdagi mablag`larni jalb qilish imkoniyatlari investorlar ishonchining
pastligi tufayli cheklanib qolinmoqda.
Xo‘jalik sub’ektlari moliyaviy-xo‘jalik faoliyati davomida ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar, omillar va risklarni moliyaviy menejerlar tomonidan
nazorat qilish imkoniyatlariga ko‘ra biznes muhitini quyidagi uchta guruhga
ajratish mumkin:
- bilvosita ta’sir etadigan tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- ichki moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar.
Agrobank davlatga qarashli universal bank bo’lib, aktivlari bo’yicha mamlakat
bank sektorida beshinchi o’rinni egallaydi. Bank o’z mijozlariga
mamlakatimizning barcha hududlaridagi 170 ta filialida keng ko’lamli moliyaviy
xizmatlarni taklif etadi. Bank faoliyatining asosiy yo’nalishlari qishloq xo’jaligi va
kichik va o’rta biznes sohasida, shuningdek, tijorat korporativ va chakana biznesda
davlat dasturlarini amalga oshirishdan iborat. Biz quyida dast avval kuchli va zaif
tomonlarini ko’rib o’tamiz va umuman olganda strategik tomondan tahlil qilib
chiqamiz.
Bankning rivojlanish strategiyasining asosiy qoidalari. Mijozlarni
segmentatsiyalash amalga oshirish va e’tibor mahsulotdan mijozlar segmentlariga
o’tadi. Maqsadli segmentlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda yangi takliflar
ishlab chiqiladi va mahsulot shartlari ularning afzalliklariga ko’ra moslashtirish
zarur hisoblanadi.
• Mahsulotlarning jab etuvchi mahsulotlari, sotib olish mahsulotlari va o’zaro
sotiladigan mahsulotlarni ajratgan holda, fokusli mahsulotlar uchun shart-sharoitlar
bozorga qaraganda yaxshiroq amalga oshiriladi, qolganlari uchun raqobatchilar
bilan teng ravishda o’rnatiladi.
• Bank masofaviy xizmatlarni yanada rivojlantirish va ularga xizmat ko’rsatish
jarayonlarini o’tkazishni davom ettirishni rejalashtirmoqda. Filiallarda asosiy
e'tibor mahsulotlarni sotish va yangi mijozlarni jalb qilishga qaratilmoqdadi.

Bundan tashqari, bank bank xizmatlaridan foydalanmayotgan hududlardagi
mahalliy aholiga murojaat qilib, filiallarning keng tarmog‘i orqali mijozlar bazasini
kengaytirishni rejalashtirmoqda. Bank xizmat ko’rsatish darajasi bo’yicha
hududlarda yetakchi o’rinni egallashni maqsad qilgan bo’lib, bu yo’nalishda
quyidgilar belgilanib olingan.
• tijorat yo’nalishida bank chakana biznes va kichik va o’rta biznesni
rivojlantirishga e'tibor qaratadi.
• mijozlarni segmentatsiyalash joriy qilinadi va e’tibor mahsulotdan mijozlar
segmentlariga o’tadi. Maqsadli segmentlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda
yangi takliflar ishlab chiqiladi va mahsulot shartlari ularning afzalliklariga ko’ra
moslashtiriladi.
Bankning strategik maqsadlari: 2024-yilga borib bank aktivlari bo’yicha
O’zbekiston banklari orasida beshinchi o’rinni saqlab qolishni rejalashtirmoqda.
Kredit portfelining rejalashtirilgan sezilarli o’sishi va biznes samaradorligini
oshirish hisobiga bank foydani 2024-yilgacha 921 milliard so’mgacha oshirishni
rejalashtirmoqda.
2.4-rasm. 2024-yilga qadar bank foydasining o’sishi prognozi (milliard so’m) 11
Bank 2024-yilga kelib o’z kapitali rentabelligini (ROE) 12,2 foizga oshirishni
maqsad qilgan.
11
Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi

2.5-rasm. ROE (Bank kapitalining rentabelligi) 2024 yilgacha (%) 12
Bank yangi mijozlarni faol jalb qilishni va ularning sonini 2019-yilga
nisbatan 2,3 barobarga oshirishni, 2024-yilga kelib 5,4 million mijozga erishishni
rejalashtirmoqda.
2.6-rasm . Faol mijozlar soni (ming kishi) 13
2024-yilgacha bo’lgan davrda bank umumiy kredit portfelini 2024-yilgacha
51 trillion so’mga yetkazmoqchi.
4-rasm. Kredit portfeli (milliard so’m) 14
Bankning mijozlar mablag‘larini jalb qilish bo’yicha strategiyasishundan
iboratki jozibador shartlarga ega depozitlarni rivojlantirish, savdo hajmini oshirish
va mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash orqali bankning resurs bazasida
depozitlar ulushini oshirishga qaratish hisoblanadi. 2024 yil oxiriga kelib
korporativ va chakana depozit portfellarining nisbiy ulushini saqlab qolgan holda
jami moliyalashtirish qariyb 52 trillion so’mgacha oshadi.
12
Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi
13
Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi
14
Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi

Bankning maqsadli biznes modeli: Davlat dasturlarini amalga oshirish bank,
birinchi navbatda, hozirgi keng mijozlar bazasi - hududlardagi davlat dasturlari
ishtirokchilariga xizmat ko’rsatishni maqsad qilgan. Bank ushbu mijozlarga davlat
dasturlari doirasidagi kreditlarni ham, o zaro sotish yo li bilan qo shimchaʻ ʻ ʻ
mahsulot va xizmatlarni taklif qilishni rejalashtirmoqda. Keng filiallar tarmog'i va
faol rivojlanayotgan masofaviy yo’llar tufayli bank boshqa banklarning
vakolatxonalari mavjud bo’lmagan chekka hududlarda ham aholi uchun bank
xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini oshiradi. Bank davlat dasturlari
doirasida yillar davomida to’plangan mijozlar tajribasini qi’llagan holda undan.
mijozlar ko’lami kengaytirishda foydalanish o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan
Mijozlar bilan o’zaro hamkorlik tajribasiga asoslangan jamlangan ma’lumotlar
orqali bankka mijozlarning xizmat ko’rsatish, aloqa kanallari va boshqalar
bo’yicha o’z afzalliklarini tahlil qilish imkonini beradi.
Bank, shuningdek, fermerlar va ularning mahsulotlarini ulgurji va chakana
xaridorlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni osonlashtirish uchun fermerlar
bozorini yaratishni ko’rib chiqmoqda.
Bunga asosiy ta`sir etuvchi omil nafaqat korxonalar moliyaviy-xo`jalik
faoliyatining samaradorligi ta`sir etmoqda, balki asosiy ta`sir etuvchi omil sifatida
emitent korxonalar aksiyalariga quyilma qiluvchi hissadorlar va ayniqsa, yangi
hissadorlar uchun huquqlari cheklanishi bilan bog`liq investitsion xatarlarning
mavjudligi hisoblanadi. Xususan, ijro etuvchi direktor va hissadorlar o`rtasidagi
o`zaro munosabatlarda manfaatlar muvozanatining buzilish holatlarining
mavjudligi aksiyadorlik jamiyatlariga va ayniqsa, paxtasanoat tarmog`idagi
aksiyadorlik jamiyatlariga investitsiyalar oqimining nisbatan cheklanishiga ta`sir
etuvchi omillardan biri hisoblanmoqda. Ayrim iqtisodchi olimlarninig fikricha,
aksiyadorlar paketiga egalik qiluvchi aksionerlar va menejerlar o`rtasidagi
amaldagi munosabatlarning shaffofligi etarli emas va amaldagi qonunchilik
investorlar huquqlarini etarli darajada himoya qilmaydi.
O`zbekiston Respublikasida shakllantirilgan korporativ boshqaruv tizimi bir
tomondan moliyaviy bozorlarning etarli darajada rivojlanmaganligi, ikkinchi

tomondan, aksiyadorlarning insayderlik nazoratiga qarama-qarshi harakatining
asosiy usuli sifatida shakllantirilgan kapitallarning yuqori darajadagi
kontsentratsiyalashuvi bilan tavsiflanadi. 15
Optimal korporativ boshqarish tizimi har qanday korxonalarda tashkil etilishi
mumkin. Lekin, bunday tizim uchun yirik vertikal integral korporativ
tuzilmalarning imkoniyatlari nisbatan yuqoridir. Shu nuqtai nazardan mahalliy
korporativ mulkchilikga asoslangan xo`jalik subyektlarimizda korporativ
boshqarish tizimi samardorligini oshirishga qulay shart-sharoitlar mavjuddir.
Chunki, respublikamizda amalga oshirilgan davlat tasarrufidan chiqarish va
hususiylashtirish siyosati natijasida deyarli iqtisodiyotning tayanch tarmog`idagi
korxonalar yirik vertikal integral tashkiliy tuzilmalarga aylantirilgan. Ushbu
aksiyadorlik jamiyatlariga jami aksiyadorlik jamiyatlariga to`g`ri keladigan
aktivlarning salmoqli qismi to`g`ri keladi. Shuningdek, ushbu korporativ
tuzilmalarda davlat ulushi yuqori bo`lib, ular bo`yicha davlatning ishonchli
vakillari tayinlanadi va ishonchli boshqaruvchilarga boshqarishga beriladi.
Ishonchli boshqaruvchilar faoliyatining amaldagi holati tasdiqlaydiki, ularning
samarali faoliyatiga quyidagi omillar ta`sir etmoqda:
 strategik ahamiyatga ega bo`lgan soha va tarmoqlardagi biznesda davlat
ishtirokini ta`minlash bosh maqsad bo`lsada, uning manfaatlari aniq belgilangan;
 yuklatilgan vazifalarni samarali boshqarish natijalariga asoslangan holda
rag`batlantiruvchi mexanizmlarning etarli darajada emasligi;
 kompetentsiyaning etishmasligi, ya`ni kadrlar bo`shlig`ining mavjudligi va
mavjud kadrlarda korporativ boshqarish asoslari, vakolat va majburiyatlarini
hamda professional bilim va malakaning etishmasligi kabi omillar ta`sir etmoqda.
Korporativ boshqaruvning kompleks mexanizmi: korporativ strategiya,
korporativ madaniyat, moliyaviy va axborot shaffofligi, aksiyadorlar, kreditorlar va
boshqa qimmatli qog`ozlar egalari huquqlarini himoya qilish tizimining mavjudligi
kabi tarkibiy elementlarni o`z ichiga olib, ularning har biri korporativ boshqaruvni
takomillashtirish uchun ahamiyatlidir.
15
https://www.xabar.uz/uz/iqtisodiyot/bozor-iqtisodiyoti-va-kapitalizm-ortasid

Mamlakatimizda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy
o`sish sur`atlari korporativ mulkchilik sharoitida faoliyat yurituvchi xo`jalik
subyektlari tomonidan strategik boshqaruv tizimini shakllantirishga shart-sharoit
yaratmoqda. Lekin, zamonaviy sharoitlarda jamoa a`zolari, menejerlar, tarkibiy
tuzilmalar hamjihatligi va kelishuvini tartibga soluvchi qoida va me`yorlarni o`zida
mujassamlashtiruvchi korporativ madaniyatni rivojlantirish bilan bog`liq
muammolar mavjuddir.
Korporativ madaniyatning asosiy komponentlari quyidagilardan iboratdir:
liderlikning qabul qilinadigan tizimi, ixtiloflar hal qilishning yo`nalishlari va
uslublari, kommunikatsiyaning amaldagi tizimi.
Zamonaviy rahbarlar va boshqaruvchilar korporativ madaniyatni o`zining
bo`limlari va tashkiliy birliklarini yagona maqsadda jamlash, tashabbuskor
xodimlar faolligini oshirish imkoniyatiga ega bo`lgan kuchli strategik instrumenti
sifatida qaraydilar. Ular o`z kompaniyalarining korporativ madaniyatini
shakllantirishga harakat qiladilar.

XULOSA
Boshqaruv muammolari murakkablashuvidagi sifat bosqichi ko`p sonli
aksiyadorlarga va murakkab tarkibga ega bo`lgan yirik kompaniyalar (aksiyadorlik
jamiyatlari, xoldinglar, moliya-sanoat guruhlari)ning shakllanishi natijasida yuz
berdi.
Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish
(qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi
mumkin.
Jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash to`g`risidagi va muassis
tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to`lash uchun kiritilayotgan qimmatli
qog`ozlarning, o`zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega
bo`lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi
qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi.
Kompaniya mulkdorlari sifatida mulkni joriy boshqarishda bevosita shaxsiy
ishtirok etishdan voz kechgan ipvestitsiya va pensiya fondlari, sug`urta
kompaniyalari singari yirik sarmoyadorlar paydo bo`ldi. Shuning uchun
professional yollanma boshqaruvchilar kompaniyalarni boshqarishda muhim rol
o`ynay boshladi. Bundan tashqari, so`nggi vaqtlarda korporativ mulkdan
foydalanish jarayonida mulkdori bo`lmagan, lekin u yoki bu tarzda unga aloqador
shaxslar va tashkilotlar (kompaniya xodimlari, xududiy hokimiyat va b.) faol rol
o`ynashga urinmoqda.
Korporativ boshqaruvning asosiy mazmuni aksiyadorlik jamiyatining
faoliyatga jalb etilgan turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat.
Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib,
mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ
hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli
organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini
shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi.Zamonaviy
korporatsiyalarda aksiyadorlar aksiyalarni xarid qilib, mablag`larini korporatsiya
ixtiyoriga topshiradigan va ushbu sarmoyadan foydalanish samaradorligi bilan

bog`liq xatarni o`z zimmasiga oladigan vaziyat yuzaga keldi. Ayni paytda,
aksiyadorlar kompaniya faoliyatini joriy boshqarish vazifalarini hal etishda
qatnashmaydilar va tashqi tashkilotlar bilan o`zaro munosabatlarda uni namoyon
qilmaydilar. Korporatsiyani joriy boshqarish bo`yicha qarorlarni qabul qilish
huquqi aksiyadorlar tomonidan yollanma menejerlarga topshiriladi.
Korporativ boshqaruvning mexanizmlari davlat tartibga solish organlari, sud
organlari va ishbilarmonlar doiralarida ishlab chiqilgan ma`lum bir qoida, me`yor
va andozalari asosi va doirasida ishlaydi. Ushbu qoida, me`yor va andozalarning
majmuasi korporativ boshqaruvning institutsional asoslarini tashkil qiladi.
Rivojlangan mamlakatlar qonunlari korporatsiya maqomini muayyan tashkiliy
tuzilmaga, huquq va majburiyatlarga ega va haqiqiy mavjud bo`lgan yuridik shaxs
sifatida belgilab bir vaqtning o`zida korporativ hamjamiyat ishtirokchilari
o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni boshqarishning asosiy me`yorlari va
mexanizmlarini ham belgilab beradi.
Kompaniya menejerlari va uning egalari (aksiyadorlar, sarmoyadorlar),
shuningdek, boshqa manfaatdor tomonlar o`rtasidagi kompaniyaning samarali
faoliyatini taminlashga yo`naltirilgan o`zaro munosabatlar tizimi korporativ
boshqaruv tizimi hisoblanadi. Xususan, korporativ boshqaruv - asosiy manfaatdor
shaxslarning kompaniyani samarali boshqarishni tashkil etishdagi manfaatlari
birlashtiriladigan tashkiliy, huquqiy va iqtisodiy chora-tadbirlar majmui bo`lib
qoladi.
Korxona samaradorligini yaxshilash, shuningdek sof foyda miqdorini oshirish
uchun davr harajatlari, ma`muriy harajatlar singari harajatlarni kamaytirish hamda
asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida asosiy
fondlarni yangilash, texnologik qayta jihozlash maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T., 2014 ʼ
2. Asiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish choratadbirlari
to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust
361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust.
3. Mirziyoyev Sh.M. "O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha
Harakatlar strategiyasi to`risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral. Mirziyoyev Sh.M.
«2017 — 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo`nalishi bo`yicha harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish
chora-tadbirlari to`g‘risida» F-5024-son Farmoni. 2017 yil 15 avgust.
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo`shma
majlisidagi nutqi. - Toshkent:O`zbekiston,2016.-56 b .
5. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi, «Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o`rganish bo`yicha
ilmiy-uslubiy risola.Toshkent davlat iqtisosodiyot universiteti, Toshkent,
Ma‘naviyat.2017,-415 b.
6. Абдуразақов Ш., Корпоратив бошқарувни такомиллаштирайлик // Р.
Биржа. -2006. №38.-Б.9.
7. Агрин Г., Ритчи Д.Ж., Моди К. Организация производства и управления в
амерканских корпорациях / Пер. с англ. -М.: ЮНИТИ, 2004. 245 с.
8. Ансофф И. Новая корпоративная стратегия. - СПб: Издательство “Питер”,
2012. -416 с.
9. Жуманиязов, И. Т. (2016). Основные задачи Фонда реконструкции и
развития Республики Узбекистан. Наука, образование и культура, (7 (10)),
27-28.

10. Жуманиязов, И. Т. (2016). Направления использования средств Фонда
реконструкции и развития Республики Узбекистан. Economics, (7 (16)), 28-
29.
11. Jumaniyazov, I. T. (2022). O’zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar
va rivojlantirish istiqbollari. Science and Education, 3(5), 1637-1645.
12. Inomjon Turaevich Jumaniyazov, & Bexruz Hazratov (2022). Foreign
experience in the development of special economic zones in Uzbekistan. Science
and Education, 3 (5), 1628-1636.
13. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022).
Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari.
Science and Education, 3 (5), 1646-1654.
14. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and
development fund’s expenditure on GDP growth. Science, research, development
№ Monografiya pokonferencyjna.
15. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance
in social protection. Science and Education, 4(1), 1033–1043. Retrieved from
https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941
Internet saytlari:
1. https://lex.uz/acts/-3469433
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/
Ishlab_chiqaruvchi_kuchlar_va_ishlab_chiqarish_munosabatlari
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob
4. https://www.xabar.uz/uz/iqtisodiyot/bozor-iqtisodiyoti-va-
kapitalizm-ortasid a

Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy iqtisodiy asoslari

Sotib olish