• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 302.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Январь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Zarrina

Дата регистрации 14 Январь 2025

0 Продаж

Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni mustahkamlashning strategik tahlili

ta’minlashning eng samarali yo llarini tanlash, moliyaviy resurslarni shakllantirishʻ va ulardan foydalanish yo nalishlarini samarali tashkil etish yo lida moliyaviy ʻ ʻ faoliyat va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning barcha asosiy yo nalishlarini belgilab olishi zarur. ʻ Aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini zamonaviy tushunish nafaqat bozor sharoitlari va siyosiy vaziyat kabi tashqi omillarni tahlil qilishni, balki resurslarni boshqarish, rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish, innovatsiyalar va mahsulot sifati kabi ichki omillarni ham o'z ichiga oladi. Shu sababli, O'zbekistonda aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini oshirish kompleks va tizimli yondashuvni, shuningdek, o'zgaruvchan bozor sharoitlariga doimiy moslashishni talab qiladi. Ushbu tadqiqot ishining maqsadi aksiyadorlik jamiyatining O'zbekistondagi raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi asosiy jihatlarni tahlil qilish, shuningdek, uning darajasini oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Ushbu tadqiqot doirasida strategik rejalashtirish, resurslarni boshqarish, innovatsion jarayonlar, mahsulot sifati, moliyaviy barqarorlik va aksiyadorlik jamiyatining O'zbekistondagi raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi boshqa omillar kabi muhim jihatlar ko'rib chiqiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Korporativ boshqaruv bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim А.Berlining tadqiqotlarida korporatsiyalarni boshqarishda strategiyani tanlash va korxona menejmentini rivojlantirish, investitsion faoliyatni boshqarish masalalari tadqiq etilgan. M. Xesselning tadqiqotlarida «Korporativ boshqaruv – bu mulkdorlar va boshqa manfaatdor shaxslarning korxona faoliyatini baholash va nazorat qilish bilan bog liq o‘zaro ʼ munosabatlari hisoblanadi». O‘zbekiston Respublikasida ham bir qator olimlar Sh.Zaynutdinov D.Suyunov, B.Berkinov, M.Xamidulin, N.Rasulov lar tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari tadqiq qilingan. Kurs ishining maqsadi O'zbekiston bozori sharoitida aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini oshirishning asosiy jihatlarini o'rganishdir. 4 – mahsulot xususiyatlari va iste molchi ehtiyojlarining o zaro mosligiʼ ʼ (raqobatbardoshlik va sifat xususiyatlarining ayniyati); – raqobatbardoshlikning uch unsuri – iste molchi, mahsulot va raqobatchi ʼ mahsulotning mavjudligi (raqobatbardoshlik va sifat xususiyatlarining farqi); – raqobatbardoshlik borasida turli mahsulotlarning o zaro mos kelishi (sifat ʼ kategoriyasini rivojlantirish) kabi belgilari ajratib ko’rsatiladi. P. Zavyalovning fikricha, iqtisodiy kategoriya sifatida raqobatbardoshlikni tadqiq qilish jarayonida quyidagilarni aniqlashtirish talab etiladi: – raqobatbardoshlik xususiyatlarining tashuvchisi bo‘lgan iqtisodiy sub'ektlarni miqdoriy baholash, zero busiz raqobatbardoshlik darajasini saqlab qolish, uni oshirish sub'ektiv tavsiyaga ega bo‘lib qoladi; – raqobatbardoshlik darajasini baholash asosida yotuvchi nisbiylik va aniqlik; – korxonalar va shu bilan bir qatorda ularning mahsulotlarini taqqoslash natijalari. Biz N. Yashinaning raqobatbardoshlik borasidagi qarashlarini qo‘llabquvvatlaymiz. Unga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi sub'ektning raqobatbardoshligi tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi o‘zgaruvchan raqobat sharoitlariga moslashish imkoniyatlari va dinamikasi sifatida talqin qilinadi. Biz shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub'ektning raqobatbardoshligini korxonaning muayyan ichki tuzilmasi holati (potensial raqobatbardoshlik) va uning raqobat muhitining tashqi ta'sirlariga javobi (real raqobatbardoshlik)ni tavsiflovchi korxonaning raqobat salohiyatini belgilab beruvchi umumlashtiruvchi, kompleks ko‘rsatkich sifatida baholaymiz. N.Z. Safiullin, L.N. Safiullin raqobatbardoshlikni ishlab chiqarish munosabatlari tizimi elementlari o‘rtasidagi xo‘jalik faoliyatining maqbulligi va foydaliligini taqqoslash borasida, ularning bozor munosabatlari tizimida raqobatga bardosh berish qobiliyati sifatida ifodalangan aloqalar sifatida ta'riflaydi. Keng ma'noda iqtisodiy sohada raqobatbardoshlik iqtisodiy bellashuvda ishtirok etayotgan sub'ektning ustunligini ta'min etuvchi jihatlarga ega bo‘lishini anglatadi, zero mazkur jihatlar raqobat kurashining turli sub'ektlari-mahsulot 23 Funktsional yondashuvga ko ra raqobat bozorning tartibga solish, motivatsiya,ʼ taqsimot va nazorat kabi iqtisodiy funktsiyalarini amalga oshiruvchi mexanizmidir. Uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati quyidagi funktsiyalarida namoyon bo ladi: ʼ Tartibga solish funktsiyasi. Kurashda yutib chiqish uchun ishlab chiqaruvchilar iste molchi afzal ko radigan mahsulot ishlab chiqarishi zarur. ʼ ʼ Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish omillari va narx eng ko p talab ʼ etiladigan tarmoqlarga qarab yo naltiriladi. ʼ Motivatsiya funktsiyasi. Tadbirkorlar uchun raqobat bir vaqtning o zida xavf- ʼ xatar va imkoniyatdir. Ya ni tadbirkor sifatli mahsulotni eng kam xarajatlar ʼ xisobiga taklif etadi va daromad ko rinishdagi imkoniyatga ega bo ladi va iqtisodiy ʼ ʼ rivojlanishni rag batlantiradi; Tadbiror mijozlar talabini e tiborga olmaydi yoki ʼ ʼ raqobat qoidalarini buzadi. Natijada u zarar ko radi yoki davlat tomonidan ma lum ʼ ʼ cheklovlar va jarimalar qo llanilishiga sabab bo ladi. ʼ ʼ zarur. Taqsimot funktsiyasi. Raqobat samarali faoliyat ko rsatayotgan ishlab ʼ chiqaruvchilar daromadini oshiradi. Ishlab chiqaruvchilar va uy xo jaliklari ʼ o rtasida daromadlarning taqsimlanishini amalga oshiradi. ʼ Nazorat funktsiyasi. Raqobat har bir bozor ishtirokchilarining kuchini cheklaydi va nazorat qilib turadi. Misol uchun monopolist narxni belgilashi mumkin. А mmo raqobat iste molchiga bir necha sotuvchilarning mahsulotini sotib olishni taklif ʼ etadi. Raqobat qanchalik mukammal bo lsa narx shunchalik adolatli o rnatiladi. ʼ ʼ Raqobatni qo llab-quvvatlash siyosatini olib borish raqobatning o z ʼ ʼ funktsiyalarini to laqonli amalga oshirishiga imkon yaratadi. Buning natijasida ʼ – raqobat ta sirida innovatsiyalar kiritiladi ʼ – tovar va xizmatlarga nisbatan texnik taraqqiyot tez joriy etiladi; – raqobat ta sirida adaptatsiya vujudga keladi ʼ – korxonalar raqobat ta sirida bozor konьyunkturasi va iste molchilar xulq- ʼ ʼ atvoriga moslashishga xarakat qiladi. Bizning fikrimizcha, raqobatning mohiyati quyidagi raqobat ustunligi (past tannarx, taniqli savdo markasi, ishlab chiqarilgan tovarning yuqori sifati, yangi 21 ulushlar erkin muomalaga chiqarilgan. Bank ishtirokchilariga egalik qilayotgan ulushlari asosida bank tomonidan olingan daromaddan foizlar to‘lab borilgan. Genuya banki keyingi taraqqiyot bosqichlarida kolonial kompaniyalar uchun biznesni tashkil etish namunasi bo‘lib xizmat qilgan. Birinchi bunday kompaniyalar XVI asrda yangi erlarni qo‘lga kiritish bo‘yicha faol tarzda colonial siyosat yuritgan mamlakatlar Gollandiya va Angliyada paydo bo‘lgan. Hukumatda mablag‘ etarli bo‘lmagan bir vaqtda koloniyalarni o‘zlashtirish katta miqdorda moliyaviy resurslar talab qilgan. Xususiy kapitallarni birlashtirish va bu amaliyotni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash yangi bozorlarni o‘zlashtirishning samarali iqtisodiy instrumentini yaratish imkonini bergan. Natijada qo‘yilgan kapitalga 300 foizgacha dividend to‘lagan 60 dan ortiq kolonial kompaniyalar (Buyuk Britaniya, Gollandiya, Frantsiyada Ost-Indiya, Vest-Indiya kabi) paydo bo‘lgan. Bunday kompaniyalar sonining ortib borishi bilan bir vaqtda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining tashkiliy va huquqiy asoslari ham shakllanib borgan. XVIII asrda Evropada mulkchilikning aksiyadorlik shakli faol tarzda rivojlangan. Aynan shu vaqtga kelib o‘z boyligini oshirishga intiladigan firibgarlar hamda tavakkalchilar ham haddan tashqari ko‘payib ketgan. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va kompaniyalarning o‘zini-o‘zi tartibga solish tajribasi mavjud emasligi Evropaning qator davlatlari iqtisodiyotida jiddiy muammolarga sabab bo‘ldi. Shunda ham bankrotlik to‘lqini korporatsiyalar g‘oyasiga bo‘lgan ishonchni sindira olmadi. Mulkchilikning bunday shakli bank ishi va qurilish sohalarida keng tarqalgan edi. Birinchi korporatsiyalar yuzlab aksiyadorlarga ega bo‘lganligiga qaramasdan, ulardan ko‘pchiligi yopiq tipdagi kompaniyalar hisoblangan. XIX asr boshida Evropa tajribasi asosida Shimoliy Amerikada ham korporatsiyalar tashkil etila boshlandi va biznesning bunday shakli rivojlanishi 1815 yildan yuqori sur’atlarga chiqdi. Bu davrda turli tarmoqlarda yuzlab korporatsiyalar tashkil etildi, banklar esa investitsion faoliyatning faol ishtirokchisiga aylandi. Ilk aksiyadorlik jamiyatlarining yaratilishi va faoliyat yuritishi ular faoliyat samaradorligini oshirish boshqaruv tizimini takomillashtirish bilan bir vaqtda aksiyalar bozorini boshqarish mexanizmi va infratuzilmasini 7 aksiyadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma’lum hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qog’oz. Aksiyador – aksiyaning egasi bo’lgan yuridik yoki jismoniy shaxs. Dividend (lotincha dividendus – bo’lishga tegishli) – aksiya egasiga to’lanadigan daromad). Aksiyadorlik jamiyati tushunchasi: Biz uchun tadbirkorlik shakllari orasida nisbatan ko’proq tanish bo’lganlaridan biri – aksiyadorlik jamiyatidir. Chunki u eng yirik shakllardan biri hisoblanib, ayrim hollarda korporatsiya deb ham yuritiladi. Bugungi kunda jahonda yetakchi bo’lgan «Apple inc.», «Microsoft» va GOOGLE kabi kompaniyalar shular jumlasidandir. Mamlakatimizdagi «O’zbekiston havo yo’llari», «O’zbekiston temir yo’llari» kabi kompaniyalar ham aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan. Aksiyadorlik jamiyati (AJ) – muassislar (aksiyadorlar)ning ixtiyoriy hissalari asosida tashkil etilgan biznes yuritish shakli. Yani Ustav fondi (ustav kapitali) aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan huquqlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan tijorat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati deb e’tirof etiladi. Yopiq aksiyadorlik jamiyati. Aksiyadorlar jamiyatining turlari. Aksiyadorlar jamiyatining ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi ko’rinishlari bor: Aksiyalari faqat uning ta’sischilari yoki oldindan belgilangan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanuvchi jamiyat – Yopiq aksiyadorlik jamiyati deyiladi. Aksiyalari faqat aksiya egalari masalan, muassislari(ta sischilar)ning o’zi yoki o’z oldindanʼ belgilangan boshqa muayyan doiradagi ma lum bir guruh shaxslar orasida ʼ taqsimlanadigan jamiyat yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Aksiyalar faqat ularning o’rtasida tarqatiladi. Yopiq turdagi jamiyatning muassislari esa kamida uch shaxsdan iborat qilib belgilanadi (1 - rasm). 10Fuqarolar Boshqaruv raisi Huquqiy shaxslar AJ tashkil etish haqidagi shartnoma (qo’shma faoliyat haqidagi shartnomalar) Ta’sischilar(muassislar) (umumiy kafillik) 2-jadval ATB “Xalq bank”ning SWOT tahlili Kuchli tomonlar (Strengths): Imkoniyatlar (opportunities)  uzoq tarixga ega bo’lgan bank tajribasining mavjudligi;  mamlakat iqtisodiyotining agrar sohasini rivojlantirishda hukumatning “moliyaviy agenti” vazifasini bajarishi;  mamlakatning barcha hududlarini geografik jihatdan qamrab olgan filiallar va minibanklarning mavjudligi;  Yirik, nufuzli korporativ mijozlarga bank xizmatlarining ko’rsatilishi;  tashabbuskor va yuqori tajribaga ega bo’lgan kadrlarning mavjudligi;  xalqaro moliya institutlari bilan doimiy aloqalarning o’rnatilganligi;  salohiyatli ta’sischilarning mavjudligi va ularning qo’llab- quvvatlashi;  barqaror o’sib borayotgan kapital bazaning mavjudligi;  diversifikatsiyalangan keng qamrovli mijozlar bazasining mavjudligi;  mavjud axborot texnologiyalaridan samarali foydalana olish qobiliyati;  bank strategiyasi nafaqat o’zining tijorat faoliyatini yuritishga, shuningdek mamlakat iqtisodiyotining agrar sektorini barqaror rivojlantirishga hamda respublikamizning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini amalga oshirishga qaratilgan. Zaif tomonlar (weaknesses) X avf-hatar (threats):  filiallar va minibanklardan to’laqonli foydalana olmaslik;  bankning yuridik shaxslarning muddatli depozitlariga hamda baklararo depozitlarga qaramligi;  kredit portfelining asosiy qismi qishloq xo’jalik soxasi kreditlarida jamlanganligi;  kredit portfelidagi muammoli kreditlar salmog’i;  banknnig asosiy vazifalaridan biri qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishni moliyalash bilan bog’liq bo’lganligi sababli tabiiy ofatlar natijasida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga zarar etkazilishi bo’yicha tavakkalchilikning mavjudligi;  mijozlarga ba’zi innovatsion xizmat ko’rsatish sur’atinig pastligi; 26 eng past bahoda xayolan xarid qilish istagi haridorlar o'z imkoniyatla ridan kelib chiqqan holda xayolan belgilaydi darajada tabaqalashgan bo'ladi tadbirlariga bog'liq Baholi raqobat Tovarlarni kam bahoda sotish orqali xaridorlarni jalb qiluvchi firmalar Narxlarni belgilashda bozordagi eng kam bahotanlab olinadi Tovarlar ma'lum darajada tabaqalashgan bo'ladi Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Bahosiz raqobat Xizmat ko’rsatishning sifatini oshirish evaziga mijozlarni jalb etuvchi tashkilotlar Narxni yuqoriligich a saqlab qolgan holda mahsulot sifatini oshirishga qizg'in harakat qiladi Tovarlar ma'lum darajada tabaqalashgan bo'ladi Kuchli, gap shunga mos xaridorning mavjudligida Bozor raqobati Bozorda o’z mavqeini saqlab qolish uchun kurashadigan tashkilotlar Narxlar talab va taklif natijasida shakllanadi Mahsulotlar sifati va xususiyati bo'yicha bir- biriga yaqin Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Marketing raqobati Xaridorlar talabidan kelib chiqib ish ko’radigan tashkilotlar Narxlar talab va taklif natijasida shakllanadi Mahsulotlar sifati va xususiyati bo'yicha bir- biriga yaqin Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Shavqatsiz raqobat Bozorda g’iromlik yo’li bilan harakat qiluvchi tashkilot, firmalat Narxni o'z manfaatidan kelib chiqib belgilaydi Tovarlar bir- biridan keskin farq qiladi Ko'riladigan tadbirlariga bog'liq, lekin xatarli 30 Kurs ishi obyekti sifatida “Xalq bank” ATB olingan. Kurs ishi predmetini aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni mustahkamlash va uning tahlili jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tashkil qiladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: kurs ishi tarkiban kirish, uchta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va internet saytlar ro’yxatidan tashkil topgan. 5 10. Risin S.I. Foreign experience of public administration in increasing the competitiveness of the region // Modern competition. 2009. No. 2. URL : https :// cyberleninka . ru / 11. Яшин Н.С. Конкурентоспособность промышленного предприятия: Методология, оценка, регулирование / Н.С. Яшин - Саратов: Изд. СГЭА, 1997 – 370 с. 12. Сафиуллин Л.Н., Сафиуллин Н.З. Конкурентоспособность: теория и методология/Монография.-Казань: Центр инновационных технологий, 2008 – 162 с. 13. Фатхутдинов Р.А. Управление конкурентоспособностью организации. (3-е изд.) //Р. Фатхутдинов // М.: Маркет ДС, 2008 - 432с. Internet saytlar ro’yxati: 14. Stat.uz 15. xb.uz 41 dividendlar darajasini pasaytirib yuboradi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi 2 - rasmda keltirilgan. Ochiq turdagi jamiyati:  jamiyatning yillik hisobotini, buxgalteriya balansini, foyda va zararlar hisob varag’ini;  jamiyat aksiyalari emissiyasi ma’lumotnomasini;  ushbu qonunda nazarda tutilgan tartibda aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi o’tkazilishi to’g’risidagi xabarni;  jamiyat kafillagan shaxslarning ularga qarashli aksiyalar soni va turlarini ko’rsatgan holda tuzilgan ro’yxatlarini;  vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadigan boshqa ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida har yili e’lon qilishi shart. 2 – rasm 2-rasm. Yopiq aksiyadorlik jamiyati boshqaruv tuzilmasi 14Fuqarolar Boshqaruv raisi Huquqiy shaxslar Aktsiyadorlik jamiyatini tashkil etish haqidagi shartnoma Ta’sis etuvchilar (umumiy kafillik) Nizom Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati Mulk (jamiyat egaligidagi mulk) Tadbirkorlik faoliyat Emission faoliyat (ochiq obuna) Ishtirokchi aktsiyadorlar pul mablag‘lari jalb qilish va bu o‘z navbatida keng ko‘lamli biznes faoliyatini yuritish imkonini beradi. Bunda ustav kapitali va aksiyadorlar soni bo‘yicha yuqori chegaralar mavjud emasligi ham cheklanmagan sonda aksiyadorlar birlashuviga imkon berishini alohida qayd etib o‘tish lozim. Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan katta miqdorda kapital jalb qilinishi o‘z navbatida fan- texnika taraqqiyoti yutuqlarini keng miqyosda joriy etish imkonini beradi. Uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari bir birlik mahsulotga xarajatlarni pasaytirish, xomashyo va materiallarning yirik zahirasiga egalik qilish, qulay shartlarda (foizlarda) qisqa va uzoq muddatli kreditlar jalb qilish, keng ko‘lamli difersifikatsiyalangan innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha keng imkoniyatlarga ega bo‘ladi. To‘rtinchidan, bozor ishtirokchilari uchun aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ochiqligi aksiyalar chiqarish bilan birga turli qarz munosabatini anglatuvchi qimmatli qog‘ozlar chiqarish orqali ham kapital jalb qilish imkoniyatini taqdim etadi. Beshinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining mulki to‘liqligicha aksiyadorlar mulkidan ajratilgan. Aksiyador o‘zi uchun ma’qul risk darajasini o‘zi belgilaydi va bankrotlik holatida aksiyaga kiritgan kapitalini yo‘qotadi. Oltinchidan, istalgan aksiyadorning jamiyatdan chiqishi, aksiyadorlik jamiyati faoliyatining to‘xtatilishiga olib kelmaydi, shuning uchun tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning boshqa shakllariga nisbatan taqqoslaganda faolit davomiyligi uzoq hamda chegaralanmagan bo‘ladi. Ettinchidan, birlashgan kapitalni boshqarish professional asosda amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, rivojlangan bozorlarga ega davlatlar kompaniyalar aksiyadorlik kapitaliga mablag‘lar jalb qilish imkonini beruvchi yuqori darajadagi ichki investitsion imkoniyatlar va infratuzilmaga ega hisoblanadi. Shunday bo‘lsada, G‘arbiy Evropada aksariyat xususiy mulkdorlar (xususiy kompaniyalar) aksiyalarni ochiq joylashtirishga intilmaydilar. Bunga sabab aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bilan bog‘liq kamchiliklardir. Umumiy holda aksiyadorlik jamiyatlarining kamchiliklari sifatida quyidagi jihatlarni keltirish mumkin: Birinchidan, kapitalning haddan tashqari markazlashuvi aksiyadorlik jamiyatlarining tarmoq bozorlaridagi iqtisodiy ustunligi kuchayishini keltirib chiqaradi va ularning monopollashuvi salbiy 16 Reja: Kirish 1. Aksiyadorlik jamiyatining kelib chiqush tarixi, mohiyati va ahamiyati 2. Raqobatbardoshlikning mazmum, mohiyati va raqobatbardoshlik holatining tahlili 3. Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni ifodalovchi ko’rsatkichlarni aniqlash va tahlil qilishning nazariy va amaliy yo’llari Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 2  filiallar daromadliligining pastligi;  filiallarda marketingning yaxshi rivojlanmaganligi;  zamonaviy bank xizmatlarining tezkorlik bilan joriy qilinmasligi;  yangi xizmat turlaridan boshqa banklarning birinchilardan bo’lib voqif bo’lishi hamda amalda qo’llashi;  tijorat banklari o’rtasidagi raqobat muhitining jadallashishi;  mamlakatda yuz berishi ehtimoli bo’lgan tabiiy va geografik fors major holatlari va boshqalar. 27 nizomida ko’zda tutilishi mumkin. Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni sotib olishda imtiyozli huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat nizomida belgilab qo’yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo’yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko’p bo’lishi mumkin emas Odatda, yopiq aksiyadorlik jamiyatlari yillik hisobotlarni e’lon qilishdan ozod etiladilar, lekin ko’pincha ular o’z tashabbuslariga ko’ra yillik hisobotlarni e’lon qiladilar. Bu e’lonlar keng doiradagi huquqiy va jismoniy shaxslarni jamiyat faoliyati bilan tanishtirish va yangi sheriklarni jalb qilish maqsadida chop etiladi. Jamiyat o’zining filiallari va vakolatxonalarini tashkil etishi hamda vakolatxonalar ochishi mumkin. Ular o’zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan ta’minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko’radi. Filial yoki vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat bergan ishonchnoma asosida ish ko’radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo’ladi. Jamiyat nizomida uning filiallari hamda vakolatxonalari to’g’risida ma’lumotlar berilgan bo’lishi kerak. Jamiyatning filiallari hamda vakolatxonalariga doir ma’lumotlar o’zgarishi munosabati bilan uning nizomiga kiritilgan o’zgartirishlar to’g’risidagi axborot huquqiy shaxslarni davlat ro’yxatiga oluvchi organga ma’lumot tarzida taqdim etiladi. Jamiyat tomonidan O’zbekiston Respublikasidan tashqarida filiallar tashkil etish va vakolatxonalar ochish, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, filiallar va vakolatxonalar joylashgan joydagi mamlakat qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Bundan tashqari aksiyadorlik jamiyati huquqiy shaxs huquqini olgan sho’ba va tobe jamiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Sho’ba jamiyat o’zining asosiy jamiyati qarzlari yuzasidan javobgar bo’lmaydi. Sho’ba jamiyatiga bajarilishi shart bo’lgan ko’rsatmalarni berishga huquqiy asosiy jamiyat ana shunday ko’rsatmalarni bajarish uchun sho’ba jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan sho’ba jamiyati bilan solidar javobgar bo’ladi. Asosiy jamiyatning sho’ba jamiyatga bajarilishi shart bo’lgan ko’rsatmalarni berish huquqi sho’ba jamiyat bilan tuzilgan shartnomada belgilangan bo’lsa yoki sho’ba jamiyatning 12 ishlab chiqishni ham talab qildi. Natijada “1570 yildan London fond birjasi, 1602 yildan Amsterdam fond birjasi o‘z faoliyatini boshlagan”20. “Nyu-York fond birjasi Evropadagi o‘tmishdoshlaridan ikki yuz yil keyin, 1792 yildan o‘z faoliyatini boshlagan”. 1844 yilda Buyuk Britaniyada ro‘yxatdan o‘tmagan kompaniyalarga aksiyalar chiqarishni ta’qiqlovchi birinchi qonun qabul qilingan. Amerika qo‘shma shtatlarida korporatsiyalarni ro‘yxatga olish jarayonini soddalashtirish bo‘yicha maxsus qonun amaliyotga joriy etilgan. Qonunchilik asoslarining takomillashtirilishi va fond birjasining paydo bo‘lishi mulkchilikning aksiyadorlik shakli yanada rivojlanishini qo‘llab-quvvatladi. XX asr boshida moliya bozorlarining yuqori darajada rivojlanishi ko‘plab amerika korporatsiyalari faoliyat xususiyatini birdaniga o‘zgartirdi. Aksiyador mulkchilik nihoyatda maydalashdi va ko‘pchilik korporatsiyalarda yirik aksiyadorlar ulushi 10 foizdan oshmadi. 1930-yillarga kelib amalda menejerlar sinfi shakllandi va professional asosda korporatsiyalarni boshqarishga o‘tish yuz berdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko‘rsatishicha, aksiyadorlik kompaniyalari iqtisodiyotda asosiy rolni bajargan holda sanoat mahsulotlarining 90 foizgacha bo‘lgan qismini ishlab chiqaradi. Firmalarning umumiy sonida ularning ulushi juda past bo‘lsada, ular oladigan foyda miqdori keskin yuqori va bu jihat davlat byudjetining soliqli daromadlarida ham o‘z aksini topadi. Mamlakatimizda ham aksiyadorlik jamiyatlari soni oxirgi yillarda kamayib borayotgan bo‘lsada ularning davlat byudjeti daromadlari, aholi bandligi, eksport ko‘lami va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Aksiyadorlik jamiyati tushunchasi uzoq o‘tmishga ega hisoblanadi. Bu tushuncha rim xususiy huquqida ham mavjud bo‘lgan va hozirgacha mavjud. Aksiyadorlik jamiyatlarining huquq subyekti sifatida shakllanishi esa o‘rta asrlarga borib taqaladi. Mamlakatimiz hududida esa XIX asr oxirlari XX asr boshlarida aksiyadorlik jamiyati unsurlarini o‘zida mujassamlagan yuridik shaxslar tashkil etila boshlandi. Dastlab aksiyadorlik jamiyati XVII asrda paydo bo’lib, dastlabki namunalari 1600 yilda tashkil etilgan ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasi va uning 8 2. Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti = Korxonaning kapitali + uzoq muddatli majburiyatlar Korxona aktivlarining o ' rtacha qiymati 3. Bankrotlik koeffitsiyenti = Ichki kapital Korxona aktivlarining o ' rtacha qiymati Malumki, dinamik ko’rsatkichlar ikki shaklda bo’lishi mumkin. Bu lahzalik (momentlik) dinamik ko’rsatkichlar va intervallik dinamik ko’rsatkichlar. Lahzalik dinamik ko’rsatkichlar – aniq kunga keltirilgan ma’lumotlar, ya’ni har oy, har chorakni birinchi kuniga, yilni boshiga, oxiriga keltirilgan ma’lumotlar. Intervallik dinamik ko’rsatkichlar – har bir davrga aniqlangan o’rtacha miqdor ma’lumotlar, ya’ni o’rtacha bir oyga, bir chorakka, bir yilga. 36 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI “Iqtisodiy tahlil va statistika” kafedrasi “Zamonaviy strategik tahlil” fanidan KURS ISHI Mavzu: “Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni mustahkamlashning strategik tahlili ” BAJARDI: M MN1-123-guruh magistri Egamova Z.O. TEKSHIRDI: SamISI professori, iqtisodiyot fanlari doktori M. Q. Pardayev SAMARQAND – 202 4 1 1-rasm. Yopiq aksiyadorlik jamiyati boshqaruv tuzilmasi Aksiyalari faqat o’z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadi. Yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlarining soni ellik nafardan oshmasligi zarur. Yopiq jamiyat o’zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o’tkazishga yohud ularni cheklanmagan doiradagi shaxslarga sotib olish uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlarining soni ellik nafargacha bo’lishi kerak. Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori aksiyadorlarning chegaralagan limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar reyestrida ro’yxatga olingan kundan e’tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim. Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari sotayotgan aksiyalarini o’zga shaxsga taklif etilayotgan narxda sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo’ladilar. Agar aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o’z imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar, jamiyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli huquqqa ega bo’lishi uning 11Nizom Ishtirokchi – aktsiyadorlar (cheklanmagan shaxslar soni ) Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati Mulk (jamiyat egaligidagi mulk) Tadbirkorlik faoliyay Emission faoliyat (yopiq obuna) Korxonaning raqobatbardoshligini ifodalovchi ko’rsatkichlar va ularni aniqlash yo’llari T/r Ko’rsatkichlarning nomi Ko’rsatkichlarni hisoblash yo’llari Izoh 1 Tashkilot hizmatining bozordagi bir xil xizmatlardagi ulushi (Txbu)TXBU = TX BJX Tx-tashkilot xizmat turi Bjx – bozordagi shu xizmat turning jami hajmi 2 Bozordagi eng kuchli raqobatchi tashkilot xizmatining ulushiga (EKxu) nisbatan shu tashkilot xizmati ulushu (Txu) T XU = T XBU EK XU 3 Raqobatdagi xizmatni sotish hajmining o’sish surati (Rmo’s) R MO ' S = R X . X R X . AY Rx.x – raqobatdagi ko’rsatilgan xizmat turning haqiqiy miqdori Rx.ay – shu xizmat turning asos yilidagi miqdori 4 Tashkilot xizmati bahosining bozordagi shunday xizmat bahosiga nisbatan koeffitsientdagi miqdori (Tbax) TBAH = TXB BSHXB Txb – tashkilot xizmatining bahosi Bshxb – bozordagi shunday xizmatlar bahosi 5 Tashkilot xizmat turning sertifikatlanganlik darajasi (Tser) TSER = SX JX Sx – sertifikatlangan xizmatlar Jx – jami xizmatlar 32 turlari, korxonalar (tovar ishlab chiqaruvchilar), tarmoqlar va nihoyat mamlakatga xos bo‘lishi mumkin. R. Fatxutdinov o‘z ishlarida raqobatbardoshlikni “bozorda taklif etilayotgan o‘xshash ob'ektlarga nisbatan taqqoslaganda muayyan bir ehtiyojni qondirish darajasini tavsiflovchi ob'ektning xususiyati” [11] sifatida ta'riflaydi. Raqobatbardoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan ob'ektlar to‘plamiga muallif mahsulotlar bilan bir qatorda huquqiy-me'yoriy, ilmiy-uslubiy, loyiha- konstruktorlik hujjatlari, texnologiya, ishlab chiqarish, personal, qimmatli qog‘ozlar, infratuzilma (atrof muhit), axborotlarni kiritadi. Bizning fikrimizcha, har qanchalik umumiy jihatlarga ega bo‘lmasin o‘z funksioanal va mavjud bo‘lish tabiatiga ko‘ra xilma-xil bo‘lgan ob'ektlarning ayniyatga ega ekanligi shubha tug‘diradi. A.A.Voronov, M. Gel'vanovskiy, V. Jukovskaya, I. Trofimova, Yu.Ya.Eleneva va boshqalar iqtisodiyotda raqobatbardoshlikning ko‘p darajali ekanligiga alohida e'tibor qaratganlar. Biz rossiyalik iqtisodchilarning raqobatbardoshlik muammosi har tomonlama, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan “mamlakathudud-korxona-mahsulot raqobatbardoshligi” tizimida o‘rganilishi lozim, degan fikrini to‘la qo‘llab-quvvatlaymiz. Shunday qilib, xulosa qiladigan bo‘lsak, raqobat munosabatlarining turlicha ko‘rinishlari uch (mikro, mezo va makro) darajada namoyon bo‘ladi. Mikrodarajada mahsulotlarning aniq bir turlari, ma'lum bir ishlab chiqarish va korxonalar o‘zaro raqobatlashadilar. Mezodarajada hududlar, tarmoqlar, integratsiyalashuvning gorizontal tipiga mansub bo‘lgan korxona va firmalarning tarmoq korporativ birlashmalari, klasterlar o‘zaro raqobat kurashiga kirishadilar. O‘z o‘zidan ayonki, makrodarajada integrasion aloqalarning tarmoqlararo tipiga mansub bo‘lgan xalq xo‘jaligi majmualari raqobatlashadi. Bankning strategik istiqboli uchun kuchli jixatlar ayniqsa muhimdir, chunki ular strategiyaning poydevorini tashkil qiladi, raqobatli ustunliklar ana shu jixatlar asosiga qurilishi lozim. Ayni paytda yaxshi strategiya zaif jixatlarni kurib chiqishni xam talab qiladi. Tashkiliy strategiya bajarish mumkin bulgan ishlarga yaxshi moslashgan bo’lishi lozim. Bankning o’ziga xos jixatlarini aniqlash aloxida axamiyat kasb etadi. Bu esa strategiyani shakllantirish uchun muhimdir, chunki: 24 ikkinchi marta soliqqa tortiladi. Mazkur jihat jahon amaliyotida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatidagi o‘ziga xos kamchilik sifatida tilga olinadi. 18 va faollashtirishning eng muhim omili hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda raqobat tushunchasining mazmun va mohiyatini aniqlashtirish borasida turli yondashuv va qarashlar mavjud. Turli mualliflar haqli ravishda raqobat bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi, “bozorning mavjud bo lishi va faoliyat ko rsatishining asosi” ,ʼ ʼ “kapitalning mavjud bo lish shakli” [5], “raqobat – zamonaviy iqtisodiyotni ʼ rivojlantirishning bosh harakatlantiruvchi kuchi” ekanligini ta kidlaydilar [6]. ʼ Raqobat nazariyasi Аdam Smit tomonidan ishlab chiqilgan bo lib, bu haqda uning ʼ mashhur “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to g risida tadqiqot” asarida ʼ ʼ (1776 y.) keng fikr yuritilgan [7]. А.Smitning raqobat nazariyasining o ziga xosligi ʼ shundan iborat ediki, u ilk bor raqobat tushunuchasini o zaro kurash sifatida ʼ tushuntirib berdi, raqobat mexanizmini yoritib berdi, samarali raqobatning asosiy shartlarini aniqlashtirib bergani holda, raqobatni rivojlantirish va kuchaytirish modelini ishlab chiqdi. Funktsional yondashuvga muvofiq, tadqiqot predmeti xo jalik yurituvchi sub ektlarning o zaro raqobatlashuvi natijasida iqtisodiyot yoki ʼ ʼ ʼ muayyan bozorning erishgan samarasi (mamlakat iqtisodyotining o sishi, iqtisodiy ʼ nochor va samarasiz korxonalardan “tozalash”, tarmoqda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni yaratish va joriy etish, harajatlarni kamaytirish, mahsulot sifatini oshirish va boshqalar) hisoblanadi(1-jadval). 1-jadval Funktsional yondashuv asosida raqobatning mohiyatini yoritishga qaratilgan turli mualliflik tariflari Muallif Ta’rif A. Smith Bozor ishtirokchilari faoliyatini tartibga solib turuvchi “Ko’rinmas qo’l” Y. Shumpeter Iqtisodiyotni eskilik sarqitlaridan xolos etuvchi, yangi tovar (texnologiya) yaratilishiga olib keluvchi dinamik jarayon F. Xayek Bilimlar almashinadigan va olinadigan jarayon A. Shastitko Bozor sub’ektlarining o’zgarib borayotgan vaziyatga moslashish usuli 20 Xulosa Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun uni tahlil qilish yo’llarini yaxshi bilishni, uning har bir jihatini yaxshilash uchun esa, tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishni taqozo qiladi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlardan biri moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat ko rsatuvchi bank tizimiʻ hisoblanadi. Har bir mustaqil davlatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti, avvalo, mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirilib boriladigan bank tizimining faoliyatiga bog liqdir. ʻ O zbekiston Respublikasining bugungi iqtisodiy muhiti tijorat banklari faoliyatida ʻ mavjud muammolarning oldini olib, respublikamiz bank tizimining samaradorligini oshirish asosida, xalqaro bank amaliyotiga mos keluvchi tijorat banklari xizmatlarini yaratish va mijozlarning ularga bo lgan ehtiyojini to la qonli ʻ ʻ qondirish mexanizmini yaratishni taqozo etadi. Davlat dasturlari tegishli rivojlanish konsepsiyagani hisobga olgan holda tasdiqlanadigan, uzoq muddatli istiqbolda, O zbekiston Respublikasining tarmoq, hududiy va maqsadli ijtimoiy- ʻ iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo nalishlarini amalga oshirish bo yicha ʻ ʻ kompleks ko rinishni va strategik vazifalarni jamlagan tarmoq, hududiy va ʻ maqsadli loyihalar portfeli asosida shakllantiriladi. Davlat dasturlarini moliyalashtirish uchun tijorat banklarining kreditlari loyihalarning loyiha-smeta hujjatlari va biznes-rejalari puxta va har tomonlama o rganilgandan so ng, ʻ ʻ shuningdek, banklar kredit qo mitaganing ijobiy qarori mavjud bo lgan hollarda ʻ ʻ taqdim etiladi. 37 xil moliyaviy ko'rsatkichlar bo'lib, korxonalar moliyaviy faoliyatini har xil nuqtai nazardan ifodalaydi. Moliyaviy mustahkamlik ko'rsatkich kompleks sifatidagi ko'rsatkich bo'lib, u: - korxonalarning muralkab bozor munosabatlari davrida ishlab chiqarishni saqlanib qolish imkoniyatini; - korxona mablag'laridan erkin ravishda foydalanish imkoniyati borligini; - ishlab chiqarishni to'xtatmasdan, mahsulot sotish imkoniyati borligini; - korxonalar faoliyatining umumiy mustahkamligini; - korxonalar faoliyatiga to'g'ri boshqaruvlik qilinayotganligini; - korxonalarda mavjud moliyaviy resurslarni bozor munosabatlarining talablariga javob berishligini; - korxonalarning zaxira va xarajatlarga bo'lgan ehtiyojlarini qoplovchi manbalar borligi darajasini ko'rsatadi. Demak, moliyaviy mustahkamlik korxonalar moliyaviy resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish bilan aniqlanadi. Moliyaviy mustahkamlikga korxonalarning butun xo'jalik, ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish faoliyatining hamma yo'nalishlari ta'sir ko'rsatadi. Moliyaviy mustahkamlik, albatta, nisbiy ko'rsatkichlar, zaxiralar va xarajatlar hamda ularni qoplovchi manbalar nisbayi bilan aniqlanishi lozim. Zaxira va xarajatlar bilan ularni qoplovchi manbalar o'rtasidagi farq - absolyut ko'rsatkichlar moliyaviy mustahkamlikni aniqlash uchun axborot bazasi sifatida foydalaniladi. Shunday qilib, iqtisodiy adabiyotda moliyaviy mustahkamlikni tahlil qilishda eng asosiy muammo, unin giqtisodiy mazmuni bo’yicha iqtisodchi olimlar o’rtasida kelishuvchanlik hali yo’q. Moliyaviy mustahkamlik ko’rsatkichlarini hisoblash uslubiyati bo’yicha ham iqtisodiy adabiyotda xatoliklarga yo’l qo’yishgan. Masalan A.N. Li va S.I. shevchenkolar tomonidan moliyaviy mustahkamlikning bir guruh ko’rsatkichlari quyidagicha aniqlanadi. 1. Mulkiy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsienti = Korxonaning kapitali Korxona aktivlarining o'rtacha qiymati 35 Kirish Bugungi kunda zamonaviy korporativ boshqaruvning milliy iqtisodiyotimizdagi aksiyadorlik jamiyatlaridagi o rni juda ham muhim hisoblanadi, buning sababiʼ korporativ boshqaruvning printsiplari va modellari aksiyadorlik jamiyatlaridagi samaradorlik va yuqori foyda olish jarayonlariga ulkan hissa qo shadi. Shu sababli ʼ hukumatimiz tomonidan ushbu sohaning rivojlanishi uchun turli xildagi qaror, loyiha va dasturlar ishlab chiqilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ʼ “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha taraqqiyot strategiyasi ʼ ʼ to g risida” 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-sonli farmoni bilan xalqimizning ʼ ʼ farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so zsiz ʼ ta minlash hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan ʼ islohotlarning ustuvor yo nalishlarini belgilash maqsadida: “2022-2026 yillarda ʼ Yangi O zbekistonni rivojlantirishning yettita ustuvor yo nalishi bo yicha ʼ ʼ ʼ Taraqqiyot strategiyasi tasdiqlandi. O'zbekistonda aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini oshirish zamonaviy bozorda kompaniyalar oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Global qiyinchiliklar va texnologiyaning jadal rivojlanishi bilan aktsiyadorlik jamiyatlari muvaffaqiyatli raqobatlashish va barqaror o'sishga erishish uchun o'z faoliyatini doimiy ravishda takomillashtirishi kerak. Shu nuqtai nazardan, strategik rejalashtirish, innovatsiyalar, resurslarni boshqarish, mahsulot va xizmatlar sifati va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlashga alohida e'tibor qaratish lozim. Faqatgina ushbu tarkibiy qismlarning barchasini birlashtirib, aktsiyadorlik jamiyatlari o'zlarining raqobatbardoshligini samarali ravishda oshirishi va ichki va jahon bozorida muvaffaqiyatli raqobatlashishi mumkin. Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt, xususan, aksiyadorlik jamiyatlari ham kuchli raqobat sharoitiga moslashishi, bozorda o’z o’rnigi ega bo’lishi va uzoq yillar mobaynida samarali faoliyat yuritishi uchun uzoqni ko’zlangan va tashqi vositalar o zgaruvchanligi sharoitida ʻ uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish, ular muvaffaqiyatini 3 1. Aksiyadorlik jamiyatining kelib chiqush tarixi, mohiyati va ahamiyati Aksiyadorlik jamiyatlari bir necha asr davomida tadbirkorlikning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan biznesning tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi. Ungacha ishlab chiqarish hajmining o‘sib borishi va savdo ko‘lamining kengayishi katta miqdorda kapital jalb qilish zaruratini keltirib chiqardi va biznesning zamonaviy shakllariga talabni yuzaga keltirdi. O‘rtoqlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlardagi kapital miqdori va boshqaruv sifati zamonaviy texnologiyalar asosida yirik ishlab chiqarishlarni rivojlantirish imkonini bermadi, chunki qo‘shimcha moliyalashtirish bilan bog‘liq muammolar bunga to‘sqinlik qildi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning o‘z mablag‘lari yirik loyihalar uchun etarli bo‘lmagan bir sharoitda kreditorlar ham risklilik darajasining yuqoriligidan kelib chiqqan holda katta miqdorda qarz kapitali taqdim etishdan o‘zlarini olib qochdi. Natijada javobgarlikning cheklanganligi prinsipi va kapitalga egalik qilishning uni boshqarishdan alohidalashuvi asosida mulkchilikning aksiyadorlik shakli dunyoga keldi hamda bu shakl iqtisodiyotning yuqori daradajada o‘sishini ta’minlash, fan-texnika taraqqiyotini yanada yuksaltirish, yirik ishlab chiqarishlarni amalga oshirish, qo‘shimcha aksiyalar hisobiga biznesni rivojlantirish uchun qo‘shimcha kapital jalb qilish imkonini berdi. Bunda javobgarlikning cheklanganligi aksiyador (mulkdor, investor)ning javobgarligi faqatgina o‘z kiritgan ulushi doirasidagina amal qilishi bilan izohlanishini alohida qayd etib o‘tish zarur. Tarixan aksiyadorlik asosida biznesni tashkil etishning ilk shakli o‘rta asrlarga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilarning hisoblashicha, XV asrda tashkil etilgan Genuya banki birinchi aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Uning tashkil etilish jarayonida hozirgi kunda ham aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bo‘yicha asos bo‘lib xizmat qilayotgan prinsiplardan foydalanilgan. Ya’ni ishtirokchilar yig‘ilishi oliy boshqaruv organi hisoblangan va bir yilda bir marta yig‘ilish o‘tkazilgan. Yig‘ilish qarorlari umumiy ovoz berish orqali qabul qilingan. Ijroiya organ funktsiyalarini protektorlar kengashi bajargan va ular alohida kollegiya tomonidan saylangan. Protektorlar kengashi ishtirokchilarning umumiy yig‘ilishiga bo‘ysungan. Bankning kapitali teng ulushlarga bo‘lingan va bu 6 o ziga xos mahsulot, yangi texnologiyalardan foydalanish, yuqori malakaliʼ personal va shu kabilar), raqobat strategiyasi, raqobat salohiyati kabi tushunchalar orqali to laligicha ochib beriladi va birmuncha takomillashgan raqobatbardoshlik ʼ kategoriyasiga o tib boradi. Raqobatbardoshlik o z navbatida aniq bir sub ektning ʼ ʼ ʼ ichki xususiyatlarini to laqonli aks ettiradi va shu bilan bir qatorda ushbu ʼ sub ektning umumiy bozor munosabatlari tizimidagi o rnini ko rsatib beradi. ʼ ʼ ʼ “Raqobatbardoshlik” (“competitiveness”) tushunchasining kelib chiqish ildizlari lotin tiliga borib taqaladi. Italyancha “competizione” (“o zaro bellashish”) – ʼ ilotincha “cumpetere” so zidan kelib chiqqan bo lib, u “birgalikda izlash” ʼ ʼ ma nosini anglatadi. ʼ Raqobatbardoshlik tushunchasi tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. M.Porter raqobatbardoshlikni tovar, xizmat, bozor munosabatlari sub ektining ʼ bozorda mavjud o xshash tovarlar, xizmatlar va raqobatlashuvchi bozor ʼ munosabatlari sub ektlari bilan teng ishtirok eta olish xususiyati sifatida ta riflaydi. ʼ ʼ M.Porter o z o rnida ta kidlab o tganidek, raqobatbardoshlik tushunchasining ʼ ʼ ʼ ʼ umumqabul qilingan ta rifi hozircha mavjud emas. Firmalar uchun ʼ raqobatbardoshlik global strategiyalarning mavjudligi sharoitida jahon bozorida raqobatlashish imkoniyatini bildiradi. Siyosatchilar uchun raqobatbardoshlik – ijobiy tashqi savdo balansini anglatsa, iqtisodchilar uchun esa u mahsulot birligiga to g ri keluvchi eng past xarajatlarni ifoda etadi. Hudud uchun raqobatbardoshlik – ʼ ʼ bu uning hududi boshqa hududlarga nisbatan aholi va biznes uchun jozibador ekanligidadir. M. Porterning fikricha, mamlakat miqyosida raqobatbardoshlik kontseptsiyasi asoslanishi mumkin bo lgan birgina jihat bor, u ham bo lsa ʼ ʼ resurslardan foydalanish mahsuldorligidir. Bizning fikrimizcha, raqobatbardoshlikning o‘ziga xos jihatlari atroflicha bayon qilingan ilk ilmiy izlanishlar sirasiga M.G. Dolinskaya va I.N. Solov'evlarning tadqiqotlarini kiritish mumkin. Yuqorida nomlari zikr etilgan mualliflarning ishida raqobatbardoshlikning quyidagi: 22 nizomida ko’zda tutilgan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega, deb hisoblanadi. Sho’ba jamiyati asosiy jamiyatning aybi bilan nochor bo’lib qolgan hollarda asosiy jamiyat sho’ba jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar bo’ladi. Asosiy jamiyat sho’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida nochor bo’lib qolishini oldindan bilib, yuqorida aytilgan o’z huquqlari va imkoniyatidan sho’ba jamiyatining shunday harakatlarini amalga oshirishini ko’zlab foydalangan hollardagina sho’ba jamiyatning nochorligi asosiy jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi. Sho’ba jamiyat aksiyadorlari asosiy jamiyatdan uning aybi bilan sho’ba jamiyatga keltirilgan zararni to’lashni talab qilishga haqlidir. Asosiy jamiyat sho’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida ziyon ko’rishini oldindan bilib o’z huquqlari va imkoniyatidan sho’ba jamiyatidan shunday harakatlarini amalga oshirishini ko’zlab foydalangan holdagina ziyon asosiy jamiyatning aybi bilan keltirilgan deb hisoblanadi. Agar jamiyatga qarashli ovoz beruvchi aksiyalarning 20 % idan ziyodrog’i boshqa ishtirokchi jamiyatga qarashli bo’lsa, u jamiyat tobe jamiyat deb tan olinadi. Ishtirok etuvchi va tobe jamiyatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar qonun hujjatlarida tartibga solinadi. Ochiq aksiyadorlik jamiyati. Jamiyat ishtirokchilari o’zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin sotish, o’zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o’tkazishga hamda ularni qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda erkin sotib olish huquqiga ega bo’lgan, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxslar, shu jumladan, ajnabiy (xorijiy) shaxslar uning a zosi bo’la oladigan, muassislariʼ tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydigan jamiyat — Ochiq aksiyadorlik jamiyati deyiladi. Ochiq o’tkaziladigan obunadan maqsad - nizomli sarmoyani ko’paytirish, moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirishdir. Izlanishlar shuni ko’rsatadiki, cheklangan miqdorlarda tez-tez obuna o’tkazish eng ko’p foyda beradi: katta pul qilingan obuna uning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini kafolatlamaydi, reklama kompaniyasi uchun katta mablag’larni band qiladi, 13 6 Tashkilotda xizmatini reklama qilishdan olingan foydaning reklama xarajatlariga nisbati (Trek) T REK = R EKF R EKX Rekf – reclama qilingan xizmat va tovarlar bo’yicha olingan foyda Rekx – shu tovarni reclama qilish uchun ketgan harajatlar 7 Tashkilotning raqobatbardosh xizmatlarining rentabellik darajasi (Rrb) R RB = R XF R X Rxf – raqobatdagi xizmatlardan olingan foyda Rx – raqobatdagi xizmatlarning umumiy hajmi 8 Tashkilotda umumiy rentabellik darajasi (R) R = S F Q Sf – sof foyda Q – ko’rsatilgan xizmatlar hajmi 9 Tashkilot balansining joriy likvidlik darajasi (Lj)LJ= JA JM Ja – joriy aktivlar Jm – joriy majburiyatlar 10 Tashkilot xizmati raqobatbardoshligini ifodalovchi umumlashgan ko’rsatkich (Xruk) X RUK = X TY X IY Xty – xizmatning texnik yo’nalishi bo’yicha umumlashgan ko’rsatkichi; Xiy – xizmatning iqtisodiy yo’nalishi bo’ticha umumlashgan ko’rsatkichi 33 3. Aktsiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni ifodalovchi ko’rsatkichlarni aniqlash va tahlil qilishning nazariy va amaliy yo’llari Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun uni tahlil qilish yo’llarini yaxshi bilishni, uning har bir jihatini yaxshilash uchun esa, tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishni taqozo qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida turli xil raqobat turlari mavjud. Bir xil raqobatda ishtirokchilarning xilma-xilligi, narxlarning shakllanishi, tovarlarning tabaqalanishi, raqobatbardoshlik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Bularning o’zaro bog’liqligi ushbu 3 - jadvalda o’z ifodasini topgan. 3-jadval Turli xil raqobat bozorlarining tavsifi va undagi sub’ektlarning raqobatbardoshlik xolati Raqobat turlari Mahsulot (ish, ishlab chiqaruvchi) xizmat ko’rsatuvchi sub’ektlar Narxlarning shakllanishi va uni nazorat qilish Tovarlarning tabaqalashishi Raqobatbard oshlik holati Takomillashgan raqobat Ko’p sonli firmalarning ishtirok etishi Narxlar talab va taklif natijasida shakllanadi Mahsulotlar sifati va xususiyati bo’yicha bir- biriga yaqin Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Oligopollashgan raqobat Ish, xizmat (tovar)lar ko’rsatuvchi sonoqli firmalar Narxlarning shakllanishi da yetakchi firmalarning ta’siri mavjud Sertifikatlangan tovar va xizmatlar uchun bir xil holatning ta’minlanishi Yaxshi Monopollashgan raqobat Bir xil xizmat turini xizmat Narxlar qonunlar va Tabaqalanmaydi Kuchli 28 2. Raqobatbardoshlikning mazmum, mohiyati va raqobatbardoshlik holatining tahlili Butun dunyodagi iqtisodiy hayotning hozirgi amaliyoti shuni ko’rsatadiki, bozor va raqobat zamonaviy iqtisodiyot rivojlanishining asosiy mexanizmi hisoblanadi. Raqobat qanchalik faol va uning namoyon bo'lishi uchun sharoitlar qanchalik yaxshi bo'lsa, bozorning ishlash samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi. “Raqobat”, “raqobatbardoshlik”, “raqobat afzalligi”, “raqobatlashuv salohiyati”, “raqobat mavqei” kabi so zlar ilmiy-tadqiqot leksikonidan kundalik bahsʼ munozaralar mavzusiga aylanib ulgurdi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko lamli islohotlar tufayli odamlarimizning ongu tafakkurida ro y berayotgan ʼ ʼ tub o zgarishlar mustaqil va yangicha fikrlaydigan, zamon talabiga javob ʼ beradigan istiqlolning yangi avlodi shakllanganligini alohida ta kidlab o tishimiz ʼ ʼ kerak. Tadbirkorlikni rivojlantirishda ularning salohiyatidan foydalanishga juda katta e tibor berilmoqda. Shu bois ular uchun raqobat kundalik turmush jarayoniga ʼ aylanib qolgan. Raqobat ular uchun tadbirkorlik, iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuchdir. Bugungi avlod biznes yuritishda oldingi avlodlariga nisbatan boy bilimga ega va raqiblardan o zib ketishga intilish asosiy maqsadlariga aylanib ʼ ulgurgan. Raqobat ustunliklarini shakllantirish va rivojlantirish iqtisodiy o sishni ʼ jadallashtirishga, aholi farovonligini oshirishga, hududning resurs salohiyatidan yanada samarali va oqilona foydalanishga hissa qo shganligi sababli ʼ raqobatbardoshlik ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning, shu jumladan mintaqaviy tizimlarning barqarorligini ta minlashning asosiy shartiga aylangan. Hududiy ʼ rivojlanishning yuqori darajasiga ikki yo l bilan: tashqi qo llab-quvvatlash va ʼ ʼ markazlashgan mablag larni hududlar o rtasida qayta taqsimlash va ichki zahira va ʼ ʼ imkoniyatlarni to laligicha safarbar qilish asosida erishish mumkin. Raqobat ʼ qo yilgan maqsadlarga erishish borasida qo shimcha ichki kuchlarni safarbar qilish ʼ ʼ 19 Zamonaviy taraqqiyot jarayonlari iqtisodchi kadrlardan makroiqtisodiy nazariya va eng zamonaviy makroiqtisodiy konsepsiyalar bilan yaxshi tanish bo lishini,ʻ makroiqtisodiy tahlil malakasiga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog lash ʻ ko nikmalariga ega bo lishni talab etadi. Shu sababli ham makroiqtisodiy ʻ ʻ jarayonlarning kechishi qonuniyatlarini, makroiqtisodiy muammolarni, makroiqtisodiy siyosat yuritgan holda ularni yechish yo llarini turli modellar ʻ vositasida mantiqiy izchillikka amal qilgan holda o rganish dolzarb vazifadir. ʻ Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo yicha chora-tadbirlar ʻ ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko rsatkichlardan foydalaniladi. ʻ Bugun mamlakat moliya-bank tizimidagi hamma o zgarishlarga zudlik bilan ʻ moslashish, mijozlarning o sib borayotgan ehtiyojlaridan doimo xabardor bo lish ʻ ʻ va ularni hisobga olish zarur. Bankning istiqboldagi rivojlanishi islohotlarning quyidagi asosiy yo nalishlariga qaratiladi: ʻ - maksimal darajada mijozga yo naltirilganlik, bunda bank o zining har bir ʻ ʻ mijozining moliyaviy xizmatlarga bo lgan ehtiyojlarini maksimal darajada ʻ qondirishga va shu bilan birga mijoz munosabatlarining har bir to plamidan ʻ olinadigan daromadni ko paytirishga intiladi; ʻ - biznesni diversifikatsiyalash va yangi bank mahsulotlarini tATBiq etish, bank foydasida salmoqli hissaga ega tayanch biznes yo nalishlarini aniqlash; ʻ - bankning passiv bazasi tuzilmasida korporativ mijozlar ulushini ko paytirish, faol ʻ baza tuzilmasida – yuqori daromadli tarkibiy qismlarni – aholiga va kichik biznes subyektlariga kreditlarni ko paytirish; ʻ - bankdagi jarayonlarni optimallashtirish, bu boshqarish darajasini oshiradi, xarajatlarni kamaytiradi, mijozlarga xizmat ko rsatish sifatini yaxshilaydi; ʻ jarayonlarni optimallashtirish asosiy biznes jarayonlarni qayta ko rib chiqishni va ʻ ish usullarini keng miqyosda ma’lum bir shaklga keltirishni nazarda tutadi. Shu bilan bir vaqtda, bankning bugungi kundagi faoliyati ayrim kamchiliklar bilan bog liq, ularni bartaraf etmasdan, uning rivojlanish salohiyatini amalga oshirish ʻ to g risida gapirish mumkin emas. Shular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: ʻ ʻ 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O'zbekiston Respublikasining Konstitu ts iyasi. -T.:«O'zbekiston» 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Milliy taraqqiyot yo’llimizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-kitob. Toshkent.: O’zbekiston, 2018. 3. M.Q.Pardaev, J.I. Isroilov. Xususiy korxonalar faoliyati tahlilining nazariy va metodologik muammolari. Monografiya. T.: “Fan va texnologiya”, 2007, 164 bet. 4. E. A. Akramov. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili. T.: “Moliya” nashriyoti, 2003 yil. 224-bet. 5. Воронин, Ю.М. Россия: экономический рост/Ю.М. Воронин, А.З. Селезнев, П.Г. Чередниченко. - М.: Финансовый контроль, 2004- 312 с. 6. Дуненкова, Е.Н. Формирование инновационно-промышленных кластеров для развития индустриального региона / Е.Н. Дуненкова— М.: Государственный университет управления, 2005 — 103 с. 7. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Эксмо, 2007 – 443 с. 8. Азоев Г.Л. Конкуренция: анализ, стратегия, практика – М.: «Центр экономики и маркетинга», 1996-208 с. 9. Плясунков А.В. Экономические методы управления конкурентоспособностью продукции: Автореферат диссертации / А.В. Плясунков. Мн. БГПА, 2012. – 21 с 40 Yuqorida keltirilgan bir nechta ko’rsatkichlarni “Xalq banki” ATB asosida ko’rib chiqamiz. Bizda quyidagi ko’rsatkichlar mavjud(5-jadval): 5-jadval Yillar Iqtisodiy ko’rsatkichlar 2019 yil 2020 yil Sof foyda 104.8mlrd. so’m 505.1 mlrd. So’m Ko’rsatilgan xizmatlar hajmi 94 112 ta 418 856ta Aktivlar 17 334.1 mlrd. so’m 26 410.4 mlrd.so’m Majburiyatlar 7 563.2 mlrd so’m 10173.9 mlrd.so’m Tashkilotda umumiy rentabellik darajasi (R) - R= SF Q 2019 – yil R= 104.8 97112 = 0,00108 2020 – yil R= 505.1 418856 = 0.0012 Tashkilot balansining joriy likvidlik darajasi (Lj) - LJ= JA JM 2019 – yil Lj = 17334.1 7563.2 = 2.3 2020 – yil Lj = 26410.4 10173.9 = 2.6 Korxonalarmoliyaviy holatini umumiy baholashdan keyingisi moliyaviy tahlil bosqichi bo'lib, korxonalarning moliyaviy mustahkamligi tahlili hisoblanadi. Moliyaviy mustahkamlik va balans likvidligi - bu o'z mazmuniga ega bo'lgan ikki 34 Aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish: Jamiyatni yangidan ta’sis etish va (yoki) mavjud yuridik shaxsni qayta tashkil etish (qo’shib yuborish, birlashtirish, bo’lish, ajratib chiqarish, qayta tuzish) yo’li bilan tuzilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitalining minimal miqdori 1 600 000 000 so’mni tashkil etadi. Jamiyatning ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan jamiyat aksiyalarining nominal qiymatidan tashkil topadi. Aksiyadorlik jamiyatlarining asosiy maqsadi kapitalni jalb qilish, risklarni boshqarish va iqtisodiy rivojlanishga yordam beradigan tashkiliy tuzilma bo'lib xizmat qilishdir. Aksiyadorlik jamiyatlari investorlarga sotilgan aksiyalardan tadbirkorlik faoliyatini boshlash yoki kengaytirish, yangi loyihalarga sarmoya kiritish yoki ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur mablag‘larni samarali jalb qilish usuli sifatida foydalanadi. Ularning kapitalni samarali to'plash qobiliyati ushbu firmalarga iqtisodiy rivojlanishni olg'a siljitish bilan birga o'sishni oshirishga imkon beradi. Aksiyadorlik jamiyati bir nechta mulkdorlarga o'z aktsiyalarini egallashga ruxsat beruvchi xo'jalik yurituvchi sub'ekt shaklidir. Aksiyadorlik jamiyatlari investorlarga aktsiyalarni sotish orqali korxonalarga kapitalni to'plashda yordam beradi, ular keyinchalik uning qisman egalari bo'lishadi. Mulkchilikning ushbu shakli zamonaviy kapitalizmga sezilarli hissa qo'shgan holda ko'plab sohalarda korxonalarning o'sishi va kengayishiga imkon berdi. Aksiyadorlik kompaniyalari faoliyatining rivojlanib borishi mulkdorlar (aksiyadorlar)ning guruhlanishiga olib keldi. Bunda biznesga boshqa mulkdorlar aralashuvining oldini olish maqsadida yopiq tarzda aksiyadorlar guruhining amal qilishi natijasida yopiq aksiyadorlik kompaniyalari shakllandi. Aksiyalar oldisotdisi orqali daromad olish imkoniyatining yuzaga kelishi esa ochiq aksiyadorlik kompaniyalari faoliyatiga asos bo‘lib xizmat qildi va bunda kompaniyaning o‘zi ham qo‘shimcha aksiyalar joylashtirish orqali qo‘shimcha moliyaviy resurslar jalb qilish imkoniyati tug‘ildi. Umumiy holda aksiyadorlik jamiyatlarining afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: Birinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalar chiqarish orqali qisqa muddatda katta miqdorda 15 Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar raqobat maydonida faoliyat ko’rsatadi. Raqobat maydonida faoliyat ko’rsatadi. Raqobat maydoni – u halol-pokiza yashash, g’alaba qilish uchun kurash maydonidir. Bu maydonda har bir tadbirkor raqibining, ya’ni raqobatchining sha’niga, nufuziga tegmagan holda o’zining tovari(ish,xizmat)ni xaridorgir qilib o’z iqtisodiyotini tiklab tovarining ham, o’zining ham raqobatbardoshligini ta’minlashga erishmog’i lozim. Iqtisodiy tahlilning muhim bosqichlaridan biri har bir kategoriyani o’rganish uchun uni ko’rsatkichlarda ifodalashdir. Korxona raqobatbardoshligini ifodalash uchun quyidagi ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1. Tashkilot hizmatining bozordagi bir xil xizmatlardagi ulushi (Txbu) 2. Bozordagi eng kuchli raqobatchi tashkilot xizmatining ulushiga (EKxu) nisbatan shu tashkilot xizmati ulushu (Txu) 3. Raqobatdagi xizmatni sotish hajmining o’sish surati (Rmo’s) 4. Tashkilot xizmati bahosining bozordagi shunday xizmat bahosiga nisbatan koeffitsientdagi miqdori (Tbax) 5. Tashkilot xizmat turning sertifikatlanganlik darajasi (Tser) 6. Tashkilotda xizmatini reklama qilishdan olingan foydaning reklama xarajatlariga nisbati (Trek) 7. Tashkilotning raqobatbardosh xizmatlarining rentabellik darajasi (Rrb) 8. Tashkilotda umumiy rentabellik darajasi (R) 9. Tashkilot balansining joriy likvidlik darajasi (Lj) Tashkilot xizmati raqobatbardoshligini ifodalovchi umumlashgan ko’rsatkich (Xruk) Ushbu ko’rsatkichlarning nomi, aniqlanish yo’llari, mazmuni quyidagi jadvalda ko’rsatilgan (4 - jadval) Tahlil jarayonida ushbu ko’rsatkichlarning farqi, o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi, dinamikasi kabi mutloq va nisbiy miqdorlari aniqlanadi, har birining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. 4-jadval 31 Gollandiyadagi ekvivalenti - 1602 yilda tashkil etilgan Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) ni o'z ichiga oladi va hozirda aktsiyanerlik jamiyatlari keng tarqalib, ommaviy tus olgan . O’zbekistonda aksiyadorlik jamiyati bozor islohotlari davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida paydo bo’ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish mulkiy o’zgarishlarning yo’nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati tashkil topdi. Uning 2 - bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. O’zbekistonda 1995-yilda 2255 ta, 1996-yilda 5500 ta aksiyadorlar jamiyati paydo bo’ldi. O’zbekistonda aksiyadorlik jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlik jamiyati mustaqil, lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko’radi. Ularning faoliyati O’zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to g risida”gi qonuniga binoan olib boriladi.ʻ ʻ Aksiyadorlik jamiyati — bu daromad topish maqsadida pulni bir yerga to’plab, hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik asosida biznesga qo’yish jamiyati shaklida tuziladi. Unga ko’ra Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik korxonasidan farqli o’laroq, muomalaga aksiyalar chiqarish va uni sotish yo’li bilan tarqatish, shuningdek mazkur jamiyatlarning moliyaviy negizini tashkil etadi. Uning tashkilotchilari ta sischilar deb yuritiladi. Ta sischi firmalar, banklar, davlat ʼ ʼ va ayrim fuqarolar bo’lishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni to’plab yirik pulga aylantirish, ya ni kapital bo’la oladigan pulga ʼ aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga qo’yishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi — aksiyadorlar umumiy yig’ilishi, so’ngra — jamiyat boshqaruvi yoki direktorlar kengashi va quyi bo’g’ini — bo’linmalar boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar umumiy yig’ilishi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi o’zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini yuritish, taftish ishlari va natijalari jamlash, rahbarlarni saylash masalasini ko’rib chiqish hamda tegishli qarorlar qabul qilishdan iborat. Aksiya egalari aksiyalarning narxi o sishi va olingan sof ʻ foydadan dividend shaklida daromad oladilar (Aksiya – bu uning egasi 9 oqibatlarga olib keladi. Kompaniyalar tez-tez mayda raqobatchilarni bozordan chiqarish maqsadida bosim o‘tkazishga intiladi, shuningdek o‘zning bozordagi ustunligini suiiste’mol qiladi. Bu jihat kichik biznesning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatining ochiqligi va shaffofligi, barcha moliyaviy hisobotlarni e’lon qilishga majburligi uning raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun sezilarli darajada yuqori kuch talab qiladi. Uchinchidan, kapitalga egalik qilishning boshqaruvdan ajratilishi mulkdorlar tomonidan yollanma menejment ustidan samarali nazoratni ta’minlash zarurati bilan bog‘liq risklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Professional boshqaruv tez-tez mulkdorlar boyligi va aksiya kursiga ta’sir etuvchi nizolarga olib keladi. Bosh menejerlarning o‘z boyligini oshirish maqsadida yuqori riskli operatsiyalarni amalga oshirishi, ba’zida o‘z mansabini suiiste’mol qilishi (masalan, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq firibgarliklar) va boshqa holatlar inqirozli holatlarga olib keladi. To‘rtinchidan, mayda va o‘rta darajadagi aksiyadorlar odatda ta’sirli nazoratni amalga oshirish uchun zarur va etarli darajada axborotga ega bo‘la olmaydi. Mayda investorlarning manfaatlari qanoatlantirilmasdan qolish holatlari ko‘p uchrab turadi. Beshinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida qaror qabul jarayoni murakkab hisoblanadi. Strategik masalalar bo‘yicha ijroiya organ direktorlar kengashi va aksiyadorlarning roziligini olishi lozim, buning uchun esa umumiy yig‘ilish chaqirish talab etiladi. Oltinchidan, kompaniya aksiyalarining erkin muomalasi uning boshqa kompaniyalar tomonidan qo‘shib olinishi yoki uning ustidan nazoratning almashinuviga imkoniyat yaratadi. Ettinchidan, ochiq bozorga chiqish katta miqdordagi xarajatlarni talab qiladi. Aksiyalarni birlamchi ochiq joylashtirish (IPO) to‘g‘risida qaror qabul qilish vaqtida kompaniya operatsiyani o‘tkazish rejalashtirilayotgan birjaning barcha listing talablarini o‘rganishi shart. Sakkizinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida foydani ikki marta soliqqa tortish kuzatiladi. Ya’ni hisobot davrida erishilgan foydadan yuridik shaxslar foyda solig‘i (rivojlangan davlatlarda korporativ soliq) undiriladi. Shuningdek soliqlar to‘langandan keyingi foyda aksiyadorlar o‘rtasida dividend tarzida taqsimlanganda 17 - bankning raqobat sohasidagi eng muhim ustunliklaridan foydalanishda past darajadagi samaradorlik: sotish tarmoqlari va mijozlar bazasi, bu mijozlar bilan ishlash yetarli darajada tashkil etilmaganligi va sotish salohiyatining yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bog liq; ʻ - avtomatlashtirilgan bank tizimi, u zamonaviy talablarga javob bermaydi; - xalqaro moliyaviy institutlar bilan yo lga qo yilgan aloqalarning va ʻ ʻ hamkorlikning yetarli darajada emasligi; -mijozlarga xizmat ko rsatish sifatini nazorat qilishning murakkablashtirilganligi, ʻ amaliyot xavfining oshishi va filiallar tarmoqlarining yanada rivojlanishi munosabati bilan amaliyot chiqimlarining ko payishi. ʻ Ma’lumotlar hajmi o’zgarganda IT – tizimlarining uni yetarli darajada qayta ishlashi uchun sifatli va zamon talabiga mos texnologiyalardan foydalanish; Boshqaruv jarayonlarining, hisobotlarning va xarajatlarni boshqarish tizimining yetarli darajada avtomatlashtirish. 39 ko’rsatuvchi bitta firma boshqa ta’sirlar natijasida cheklangan Takomillashmagan raqobat Chegaralangan xizmat ko’rsatuvchu, mijoz va axborotga ega subyektlar Narxlar kelishuv asosida shakllanadi Chegaralangan holda tabaqalanadi Ko’riladigan tadbirlariga bog’liq Halol raqobat Juda ko’p mayda sotuvchi va xaridorlarning ishtiroki Narxlar talab va taklif natijasida shakllanadi Mahsulotlar sifati va xususiyati bo'yicha bir- biriga yaqin Yetarli, faqat harakat qilishi kerak G’irrom raqobat Raqobatga oid tartib va qoidalarga amal qilmasdan faoliyat ko’rsatadigan sub’ektlar Narxni o'z manfatidan kelib chiqib belgilaydi Tovarlar bir biridan keskin farq qiladi Ko'riladigan tadbirlariga bog'liq, qonunlardan ko'p cheklanishi xatarli Xorijiy raqobat Import qilingan xorij tovarlari bilan ishtirok etuvchi firmalar Narxlar jahon bozoriga mos ravishda mahalliy holatga moslahtirish orqali belgilanadi Tovarlar ma'lum darajada tabaqalashgan bo'ladi Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Jahon bozori raqobati Bir qancha mamlakat firmalarining ishtiroki Narxlar jahon bozoriga mos ravishda belgilanadi Tovarlar ma'lum darajada tabaqalashgan bo'ladi Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Ochiq raqobat Xizmat (tovar, ish)lar bahosining bir- biriga ochiqligi Narxlar talab va taklif natijasida shakllanadi Mahsulotlar sifati va xususiyati bo'yicha bir- biriga yaqin Yetarli, faqat harakat qilishi kerak Hayoliy raqobat Xaridorlarning Narxni Tovarlar ma'lum Ko'riladigan 29  noyob imkoniyatlar bankka bozordagi qulay vaziyatlardan foydalanish imkoniyatini beradi;  bozorda raqobat ustunliklarini vujudga keltiradi;  potentsial jixatdan strategiyaning asosini tashkil etishi mumkin. Tarmoqdagi qulay imkoniyatlarni kompaniyaning qulay imkoniyatlaridan farqlash kerak. Tarmoqdagi ustivor va qayta paydo bo’layotgan qulay imkoniyatlar raqobat ustunligiga ega bo’lgan yoki o’sish uchun boshqa imkoniyatlari bo’lgan banklar uchun ayniqsa mos keladi. Raqobatbardoshlikni mustahkamlashda biz “Xalq banki” ATB ni SWOT- tahlil asosida ko’rib chiqamiz. SWOT-tahlil quyidagi savollarga javob topishga yordam beradi:  bank o’z strategiyasida o’zining ichki kuchli tomonlaridan yoki ustunliklaridan foydalanadimi? Agar bankning xech qanday ajralib turuvchi ustunliklari bo’lmasa, uning qanday potentsial kuchli jixatlari ana shu ustunliklarga aylanishi mumkin?  bankning zaif jixatlari uning raqobatdagi eng nozik tomonlarimi? Ular ma’lum bir qulay jixatlardan foydalanishga imkon bermaydimi? Strategik jixatdan kelib chiqqan xolda qaysi zaif jixatlarga tuzatish kiritish kerak?  qanday qulay sharoitlar bankga muvaffaqiyat qozonishga imkoniyat yaratadi? Shuni qayd qilib utish lozimki, foydalanish usullari bulmagan qulay imkoniyatlar sarobdan boshqa narsa emas. Bankning kuchli va zaif tomonlari uning boshqa firmalarga qaraganda qulay imkoniyatlardan foydalanishga yaxshiroq yoki yomonroq darajada moslashishiga yordam beradi.  menejerni qaysi taxdidlar ko’proq tashvishlantirishi kerak? U himoyani yaxshi tashkil qilish uchun qaysi strategik chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim? Quyida biz endi ATB «Xalq bank»ning SWOT tahlilini ko’rib chiqamiz: Bank o’zining moliya bozori va bank sektoridagi raqobatbardoshlik imkoniyatlarini quyidagi omillar orqali baholaydi (2-jadval): 25
Купить