Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	119.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Aksiz solig’ining iqtisodiy ahamiyati, soliq stavkalarini qo’llashning o’ziga xos xususiyatlar va undagi muammolar

hujjatlarda yuklab jo`natilgan mahsulot (xomashyo) bo`yicha budjetga
to`lanadigan aksiz solig`i summasini alohida satrda ajratib ko`rsatilishi
kerak.
Agar harid qilinayotgan aksizga tortiladigan xomashyo (mahsulot)
bo`yicha aksiz solig`i summasi tovarga ilova qilinadigan hujjatlarda ajratib
ko`rsatilmasa, u hisob-kitob yo`li bilan hisoblab chiqarilmaydi va tayyor
mahsulot bo`yicha hisobga qabul qilinmaydi. Hisobga olingan aksiz solig`i
summasi alohida tahliliy hisob varaqada hisobga olinadi va tegishli ulush
bilan ishlab chiqarishga xomashyoni hisobdan chiqarish darajasiga qarab,
-«Budjet bilan hisob-kitoblan> hisob varag`i debitiga hisobdan chiqariladi.
Aksizga tortiladigan import tovarlar uchun bojxona haqidagi qonun
huijatlariga muvofiq belgilangan boj qiymati soliq solish obyekti
hisoblanadi.
Aksizga tortiladigan import tovarlar uchun aksiz solig`i bojxonada
rasmiylashtirilganiga qadar yoki rasmiylashtirish paytida to`lanadi. Aksiz
solig`i bo`yteha budjet bilan hisob-kitoblar hisobi
-«Budjet bilan hisob-kitoblar» hisob varag`ining «Aksiz solig`i bo`yicha
hisob-kitoblar» ilova hisob-varag`ida yuritiladi.
Aksiz solig`ining budjetga to`lanadigan summasi 46-«Mahsulot sotilishi»
hisob-varag`i debeti va 68-schyotning krediti bo`yicha aks ettiriladi. Aksiz
solig`i summasini budjetga o`tkazish 68-schyotni debiti bo`yicha tegishli
hisob varaqalar bilan korrespondensiyada aks ettiriladi
Aksiz markalari olinganda 56-«Pul hujjatlari» schyotini debeti va
51-«Hisobkitob» schyoti krediti bo`yfclia buxgalteriya yozuvi yoziladi.
11

Markazlashgan mahsulot yuklab jo`natilishiga qarab quyidagicha
buxgalteriya yozuvi yoziladi: 68- «Budjet bilan hisob-kitoblar» schyoti
debeti va 56-schyot krediti.
Aksiz solig`ini hisoblash tartibi quyidagi tartibda olib boriladi. Aksiz
solig`ini hisoblashda biz quyidagi formuladan foydalanamiz.
O=(Sxl00)100-A
bunda: 0 - QQS-siz, aksiz solig`ini o`z ichiga olgan shartnomaviy (erkin)
narx;
S - korxonaning hisob-kitob narxi (normativ xarajatlar va foyda me'yori);
A - aksiz solig`i stavkasi.
Aksiz solig`i summasini quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:
O A /100
Aksiz markalari nominal qiymatini hisobga olishni aniqlash tartibi
quyidagi jadval misolida aniqlandi
Alkogolli mahsulot bo‘yicha byudjetga to‘lanadigan aksiz solig‘i summasi
belgilangan stavkalar bo‘yicha hisoblab yozilgan soliq summasi bilan
“Uzvinosanoat-xolding” xolding kompaniyasini rekonstruksiya qilish va
12

aksiz to`g`ri kelgan. Demak, aksizlar, bojlarni hisobga olmaganda soliqqa
tortishning eng qadimgi shaklidir.
«Aksiz» franso`zcha-accise, lotincha-accidere so`zlaridan olingan bo'ladi,
tarjima qilinganda «kesib olish» ma'nosini anglatadi. O`zbekiston
Pespuhlikasi soliq qonunchiligida aksiz solig`iga quyidagicha izoh berilgan:
«aksiz solig`i sof daromadning narxda va qo`shilgan qiymat solig`iga
toriladigan bazada hisobga olinadigan, egri soliq sifatida budjetga
o`tkaziladigan (undiriladigan) bir qismidan iboratdir. Bizning fikrimizcha,
aksiz solig`i sof daromadning emas, balki yuklab jo`natilgan tovarlar
qiymatining bir qismini egri soliq sifatida budjetga yo`naltirish shaklidir.
Egri soliq sifatida aksiz solig`ining qo`shilgan qiymat solig`idan
farqlanuvchi xususiyatli jihatlarini aytib o`tish maqsadga muvofiqdir, ya'ni: -
aksiz solig`ida cheklangan turdagi aksiz osti mahsulotlarini sotish oboroti
soliqqa tortiladigan obyekt bo`ladi hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, qo`shilgan qiymat solig`idagi soliqqa tortish
obyekti bo`lgan ish va xizmatlar aksiz solig`iga tortilmaydi; - agar qo`shilgan
qiymat solig`i tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning barcha
bosqichlarida vujudga kelsa va undirilsa, aksizlar esa faqat ishlab chiqarish
sohasidagina amal qiladi. Ushbu qoidadan O`zbekiston Resublikasi hududiga
olib kelinayotgan aksiz osti mahsulotlari va tovarlari istisnodir. Madomiki,
ushbu holatda aksiz solig`ini to`lovchilar bo`ladi, aksiz osti mahsulotlarini
sotib oluvchi va qayta sotuvchi tashkilotlar hisoblanadi.
Aksiz solig`i o`z mohiyatiga ko`ra tovar bahosiga kiritiluvchi va oxirgi
iste'molchi tomonidan to`lanadigan egri soliqdir. Uning ijtimoiy - iqtisodiy
mohiyati faqat taqsimot darajasiga qarab ifodalanadi va takomillashtiriladi.
6

uchinchidan, davlatning milliy bozorni himoya qilish vazifasi aksiz solig`i
orqali ta'minlanadiki, bunda yuqori soliq stavkalaridan foydalaniadi;
to`rtinchidan, aksiz solig`i monopol mavqedagi tovar ishlab chiqaruvchi
yoki aniq mahsulot turini progressiv soliqqa tortish vazifasini o`taydi;
beshinchidan, aksiz solig`i aholini boy badavlat qatlamlari daromadlarini
qayta soliqqa tortish usuli hisoblanadi. Chunki aksiz solig`i asosan nuuzli
(qiymati yuqori) tovarlarga qo`llaniladiki, bunday tovarlarni asosiy
iste'molchilari boybadavlat shaxslar hisoblanadi.
Shunday qilib, aksiz solig`i ijtimoiy muhitni ham yaxshilash imko-
iyatarini moliyaviy natijalarning o`sishi orqali taminlab berishi mumkindir.
Shu bois aksiz solig`ining takomillashtirilishi ijtimoiy-iqtisodiy muhitni
yaxshilanishi bilan chambarchas bog`liqdir
Aksiz solig`ining stavkalari
Aksiz to`lanadigan tovarlar ro`yxati va aksiz solig`i stavkalari O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. 1-
yanvar 2007-yilgi aksiz tovarlarni ro`yxati va uning stavkalarini O`zbekiston
Respublikasining Prezidentining 2006-yil l8-dekabrdagi «O'zbekiston
Respublikasining 2007-yilgi makroiqtisodiy ko`rsatkichlari prognozi va
Davlat budjeti parametrlari to'g`risida» gi PQ-532 sonli qaroriga asosan
quyidagicha belgilangan.
1. Ishlab chiqarish korxonalariga:
- benzin 28 %;
- dizel yoqilg`isi 25 %;
8

Aksiz solig`ining moxiyati va obyekti
Aksiz solig`i bilvosita soliq turi bo`lib, tovar yoki xizmat narxiga ustama
ko`rinishda undiriladi va pirovardida iste'molchi tomonidan to`lanadi.
Aksizlar davlatning soliqqa doir umumiy siyosati tarkibiy qismi hisoblanadi
hamda budjet daromadini ko`paytirish, ba'zi tovariar iste'mol qilinishi
(tamaki, spirtli ichimliklar), ishlab chiqarish ayrim turlarining ko`paytirish
tabiatni muhofaza qilishga salbiy ta'siri oqibatida yuzaga keladigan ijtimoiy
xarajatlar o`rnini qopiashda, shuningdek, avtomobil yo`llari qurish va
saqlash xarajatlarini, boshqa xarajatlarni, himoyalash manbayi sifetida,
vatanimizdagi ishlab chiqarishni qo`llab-quvvatlashda va hokazolar uchun
qo`llaniiadi.
Aksiz hajmi qoida tariqasida, tovar qiymati bilan ham, uni ishlab chiqarish
uchun qilingan mehnat sarfi bilan ham bog`liq emas, balki davlatning soliq
siyosatiga qarab belgilanadi. Ba'zi mamlakatlarda iste'mol solig`i, ya'ni
chakana savdodagi har bir xarid uchun soliq, xizmat ko`rsatish sohasida
oborot solig`i, tomoshaxonalardan undiriladigan soliq va boshqalar tobora
ko`proq rivojlanmoqda.
O'zbekiston Respublikasida aksiz solig`i O`zbekiston Respublikasining
1991- yil 15-fevralda qabul qilingan «Korxonalar, birlashmalar,
tashkilotlardan undiriladigan soliqlar to'g`risida» gi Qonuniga muvofiq qabul
qilingan. lekin respublikamizda birinchi marotaba 1992-yildan boshlab joriy
etilgan. «O'zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida» aksiz solig`ining
yangi umumiy qoidalari, aksiz stavkalari va to`lash tartibini ko`rsatib
o`tilgan.
3

MAVZU: AKSIZ SOLIG’INING IQTISODIY AHAMYATI,
SOLIQ STAVKALARINI QO’LLASHNING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLAR VA UNDAGI MUAMMOLAR
REJA:
KIRISH
1. Aksiz solig`ining moxiyati va obyekti
2. Aksiz solig`ining stavkalari
3. Aksiz solig`ini to`lash tartibi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

Aksiz solig`i tovar qiymatining bilvosita soliq ko`rinishida budjetga
(o`lanadigan bir qismi bo`lib, u qo`shilgan qiymat solig`i solinadigan bazada
hisobga olinadi. o`zlari ishJab chiqargan va aksiz solig`i solinadigan
(ovarlami sotuvchi, mulkchilifcning har qanday shaklidagi korxonalar,
birlashmalar va tashkiiotlar aksiz sollg`i to`lovchilar hisoblanadi.
Aksiz to`lanadigan tovarlarning eksportiga aksiz solig`i solinmaydi,
O`zbekiston Respublikasiga tovarlar eksportiga nisbatan soliq solish rejimini
qo`llaydigan davlatlarga tovarlar realizatsiya qilinadigan hollar bundan
mustasno. O`zbekiston Respublikasida aksiz to`lanadigan tovarlar ishiab
chiqarayotgan yoki bunday tovarlarni import qilayotgan yuridik va jismoniy
shaxslar budjetga aksiz solig`i to`laydilar.
O`zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan aksiz to`lanadigan tovarlar
uchun ularning qo`shilgan qiymat solig`i hisobga olinmagan holdagi (aksiz
solig`i summasini o`z ichiga oigan) qiymati yoki tovarning fizik hajmi soliq
solish obyekti hisoblanadi. Agar tovar ishlab chiqaruvchi aksiz to`lanadigan
tovarni naturial haq yoki sovg`a sifatida bersa, soliq to`lovchidan tovarni
topshirish paytida tarkib topgan, lekin amal qilingan xarajatlardan kam
bo`lmagan narxlar darajasidan kelib chiqib hisoblangan qiymat soliq solish
obyekti hisoblanadi. Ushbu qoidalar, tovarlar o`z xomashyosidan yoki
berilgan xomashyodan ishlab chiqarilgandan qat'i nazar qo`llaniladi. 65
Berilgan xomashyodan ishlab chiqarilgan tovarlar bo`yicha aksiz solig`i va
uni buyurtmachiga berish paytida ushbu qoidalarga muvofiq belgilangan
narxda hisoblab chiqarilishi lozim.
Tadqiqot obyektidan kelib chiqib, asosiy egri soliqlardan biri bo`lgan aksiz
solig`ining kelib chiqishi va rivojlanishi tarixi xususida to`xtalamiz. Dastlab
4

egri soliqlar ayrim tovar turlari (tuz, tamaki, aroq mahsulotlari, gugurt,
shakar va boshqa keng iste'mol mollari)ga aynan aksiz solig`i ko`rinishida
namoyon bo`lgan.
Baqt o`tishi bilan aksiz osti tovarlari ro`yxati kengayib borgan. o`z-o`zidan
ma'lum bo`ladiki, soliqqa tortishning aksizli shakli keng xalq ommasi
iste'molidagi ommaviy tovarlarni soliqqa tortish jarayonidagina samara
berishi mumkin bo`lgan. Qadimda aksizlarni boshqa nomlar bilan boj, to`lov,
yig`im yoki sodda qilib soliq deb atashganlar.
Aksizlaming o`sha davrda amal qilgan soliqqa tortish mexanizmi
to`g`risida taxminiy malumotlar mavjudligi uning ilk paydo bo`lgan davrini
aniqlashga imkon bermaydi. Masalan, xalq tribunlari Tiberiy va Gay
Grakxov (er. av. 162-133 va 153-121-yy.) davrlarida Rim g`aznasiga
qo`llarni ozod etishdan, shu bilan birga o`z shaxsiy iste'moli uchun zarur
bulmagan tovarlami dengiz orqali Rimga olib kelinishdan yig`imlar tushib
turgan. Qadimgi Misrda XII-XIII chi sulolalar davrida (er. av. ikkinchi ming
yillik) pivoga soliq solingan.
Albatta, bu to`lovlar hozirgi talqindagi aksizlar bo`lmasligi mumkin, lekin
ularni aksizlaming dastlabki namunalari sifatida e'tiborga olish lozimdir.
Tarixiy manbalaiga ko`ra, Angliyada Kromvel davrida respublikaning
yigirma yil amal qilishi davomida aksizlarning ikki yuzga yaqin turi joriy
etilgan. Bunda har xil turdagi obyektlar soliqqa tortilgan, masalan, poxol
kukuni yoki yog` uchun quti idishlar shular jumlasidandir. XXI asrda
Gollandiyada egri soliq turlari shunchalik ko`p ediki, tarixchi de-Bitta
so`zlariga qaraganda, mehmonxonada tortiq qilingan baliq bo`lagiga 34 xil
5

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Vaxabov A.V. va boshq. Xorijiy investitsiyalar. -T.: “Moliya”, 2010. -328
b.
2. Agzamov A.T., Shomansurova Z.A. «Moliya va soliqlar» fani bo‘yicha
ta’lim texnologiyasi. «Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi»
seriyasidan. –T.: TDIU, 2010. 268.
3. Vahobov A.V, Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. -
T:.”Sharq”, 2009. - 448 b.
4. Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. O‘quv
qo‘llanma. -T.: “IQTISOD-MOLIYA” nashriyoti, 2009. – 556 bet.
5. Vahabov A., Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish: Darslik /Hammual.:
A.Vahobov, A.Jo‘rayev. – T.: ““IQTISOD-MOLIYA»” nashriyoti, 2007. –
309 b.
6. Vaxobov A., Kosimova G., Jamolov X. Byudjet-soliq siyosati yahlitligi,
O‘quv qo‘llanma, - T.: “Iqtisod va moliya”
7. http://www.mf.uz
8. http://www.stat.uz
9. http://www.soliq.uz
10. http://www.edu.uz
11. http://www.tsue.uz
16

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonalari va konsullik
muassasalari xodimlari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar
vazirligi tomonidan xalqaro hukumatlararo tashkilotlarga kvota qilingan
lavozimlarga xizmat safariga yuborilgan shaxslar uchun soliqni hisoblab
chiqarish maqsadida soliq bazasi ularning O‘zbekiston Respublikasida budjet
tashkilotlari xodimlari uchun ish haqi miqdorining oshishi inobatga olingan
holda qayta hisoblab chiqariladigan, ular O‘zbekiston Respublikasi
hududidan tashqariga ishga yuborilguniga qadar oxirgi ish joyida mehnatga
haq to‘lash tarzida olgan daromadlaridan kelib chiqib aniqlanadi.
Davlat soliq xizmati organlari o‘z faoliyatlarida O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga, ushbu Qonunga, boshqa qonun hujjatlariga, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga amal qiladilar. Davlat
soliq xizmati organlari o‘z faoliyatlarini davlat hokimiyati va boshqaruvi
mahalliy organlaridan mustaqil tarzda qonun hujjatlariga muvofiq amalga
oshiradilar.
Davlat soliq xizmati organlarining o‘z vakolatlari doirasida qabul
qiladigan qarorlari barcha yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining tuzilishi va faoliyatini
tashkil etish, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadigan O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi
to‘g‘risidagi Nizom bilan belgilanadi.
15

rivojlantirish jamgarmasi hisobvaragiga (keyingi o‘rinlarda “O‘zvinosanoat-
xolding”XK maxsus hisob-varagi) o‘tkaziladigan soliq so‘mmasi o‘rtasidagi
farq sifatida belgilanadi. Tegishli hisobot choragi uchun korxona bo‘yicha
hamda umuman respublika bo‘yicha alkogolli mahsulot bo‘yicha aksiz
solig‘ining belgilangan prognoz qiymatlari bajarilmaganda yoki ko‘rsatilgan
soliq turi bo‘yicha boqimanda mavjud bo‘lganda “O‘zvinosanoat -
xolding”XK maxsus hisobvarag‘iga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan soliqning bir
qismi yoki hamma summasi yetishmaydigan summa miqdorida byudjetga
o‘tkaziladi va soliq to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘ida hisoblangan soliq
summasi sifatida aks ettiriladi.
Aksiz solig‘ini “O‘zvinosanoat-xolding”XK maxsus hisobvarag‘iga
to‘lash tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. “O‘zvinosanoat-
xolding”XKga tegishli bo‘lgan aksiz solig‘i summasi, basharti korxona
alkogolli mahsulotga doir aksiz solig‘i bo‘yicha to‘lovlarning belgilangan
prognozlarini bajargan va unda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha boqimandalar
mavjud bo‘lmasa, kompaniyaning maxsus hisobvarag‘iga yo‘naltiriladi.
Davlat soliq xizmati tuman organlarining rahbarlari korxonalarga
biriktirilgan moliya inspektorlari bilan, ular bo‘lmaganida esa tuman (shahar)
hokimiyatlari moliya bo‘limlari bilan hamkorlikda hisobot oyining yakunlari
bo‘yicha hisobot oyidan keyingi oyning 5-kuniga qadar aksiz solig‘i
bo‘yicha to‘lovlar prognozlarining bajarilganligi hamda umuman olganda
ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha byudjet oldida boqimandaning bor-yo‘qligi
to‘g‘risida dalolatnoma tuzadilar. Dalolatnomalarning ko‘chirma nusxalari
hisobot oyidan keyingi oyning 15-kuniga qadar Moliya Vazirligi va
O‘zbekiston Respublikasining Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim etiladi. Aksiz
13

solig‘i bo‘yicha belgilangan to‘lovlar prognozlari bajarilgan hamda umuman
olganda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha byudjet oldida boqimandalar
bo‘lmagan taqdirda korxona hisobvarag‘ida to‘plangan summa, xizmat
ko‘rsatadigan bank uchun asos bo‘lib hisoblanadigan dalolatnomaga asosan,
hisobot oyidan keyingi oyning 5-kunidan kechiktirmay korxona tomonidan
“O‘zvinosanoat-xolding”XKning maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.
Korxona tomonidan aksiz solig‘i bo‘yicha belgilangan to‘lovlar prognozlari
bajarilmagan hamda umuman olganda uning ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha
byudjet oldida boqimandalari bo‘lgan taqdirda, yetishmayotgan summa
dalolatnomaga asosan korxonaning hisobvaragida to‘plangan summa
hisobidan byudjetga undiriladi, to‘plangan so‘mmaning qolgan qismi esa
dalolatnomaga asosan “O‘zvinosanoat-xolding”XKning maxsus
hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.
14

KIRISH
Boshqa soliq turlaridan farqli ravishda aksiz solig‘i faqatgina ishlab
chiqarish sohasiga taalluqli bo‘ladi. Aksiz to‘lovi muayyan mahsulot
turlariga taalluqli hisoblanadi. 301 O‘zbekiston Respublikasida
aksiz solig‘i davlat solig‘i tarkibiga kiritiladi. Aksiz solig‘ini
hisoblash va to‘lash tartibini nazorat qilishning asosiy me’yoriy
hujjati O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksidir (40-bob, 283-
289-moddalar)
Aksiz solig‘i to‘lovchilari sifatida quyidagilar tan olinadi:
1) O‘zbekiston Respublikasi hududida aksiz solig‘i solinadigan
tovarlarni (aksiz to‘lanadigan tovarlarni) ishlab chiqaruvchilar;
2) tabiiy gazni iste’molchilarga realizatsiya qilishni amalga
oshiruvchilar;
3) benzin, dizel yoqilg‘isini yakuniy iste’molchilarga realizatsiya
qilishni, shu jumladan avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalari
orqali, shuningdek gazni avtomobillarga yoqilg‘i quyish
shoxobchalari orqali realizatsiya qilishni amalga oshiruvchilar.
Ushbu bo‘limni qo‘llash maqsadida yakuniy iste’molchilar deganda
o‘z ehtiyojlari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi hamda gaz oluvchi
yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi;
2

- avtokerasin 8 %; -pivo 30 %;
- tabiiy gaz 25 %.
2. o`simlik « paxta» yog`i :
Aksiz solig`ining to`lash tartibi
O`zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan, aksizga tortiladigan
tovarlar uchun ularning qo`shilgan qiymat solig`i hisobga olinmagan holdagi
(aksiz solig`i summasini o`z ichiga olgan) qiymati yoki tovarning fizik hajmi
soliq solish obyekti hisoblanadi.
Agar tovar ishlab chiqaruvchi aksizga tortiladigan tovarni natural haq yoki
sovg`a sifatida bersa, soliq to`lovchi tovarni topshirish paytida tarkib topgan
taqdirda hisoblab chiqariladi.
Aksiz solig`i summasini quyidagi formula bo`yicha belgilanadi:
(O x A) / 100 bunda:
O - o`z ichiga QQS - siz, aksiz solig`ini o`z ichiga olgan shartnomaviy
(erkin) narxi;
A - aksiz solig`i stavkasi.
Daval xomashyosidan ishlab chiqaradigan mahsulotlarga aksiz solig`ini
hisoblashda, aksiz solig`i solinadigan mahsulotni sotish oboroti ushbu
tovarni ishlab chiqarishga doir ishlar qiymati va berilgan xom ashyo
qiymatidan kelib chiqib aniqlanadi. Daval xomashyosini balansdan tashqari
mahsulot ishlab chiqarayotgan korxona hisobga oladi.
Agar Qonunda boshqa narsa ko`zda tutilmagan bo`lsa, aksiz solig`i
aksizga tortiladigan tovar sotilgan oyning o`n kuni tugaganidan so`ng
9

Aksiz solig`ining iqtisodiy mohiyati budjet tushumini ta'minlash orqali
xalq xo`jaligi manfaatlarini qondirishga, ko`proq mablag`larni jalb ettirishi
orqali namoyon bo`lsa, uning ijtimoiy mohiyati aholining, ya'ni asosiy
iste'olchilarning to`lov qobiliyatlarini oshishida o`z ifodasini topadi. Bu esa
aksiz solig`i obyektlari (aksiz osti tovarlari)ni qiskartirilishida, soliq
stavkalari pasayishida, aholi to`lov qobiliyatini o`sishida namoyon bo`ladi.
Shuni ham ta'kidlab o`tish kerakki, subyektlar aksiz solig`i iste'molchilari
sifatida o`zaga kelishi tabiiydir. Ammo aksiz solig`i yengiliklari tovarlarni
xarid qilish uchun olinadigan kredit resurslarini qisqartirilishiga, bu esa o`z
vaqtida xarajatlarning pasayishiga olib keladi. Xarajatlarning pasayishi esa
daromad (foyda)ni oshirish omillaridan biridir.
Aksiz solig`ini mohiyatini ochishda u bajaradigan vazifalarni bilish
muhimdir. Shu jihatdan uning quyidagi vazifalarini alohida ta'kidlab
o`tmoqchimiz:
birinchidan, mamlakat budjetining muhim daromad manbalaridan biri
sanaladi. Soliq tizimi rivojlanish bosqichini boshdan kechirayotgan barcha
davlatlar singari, mamlakatimizda ham aksiz orqali daromadlarni tez va oson
yigish imkoniyatlari yuzaga keladi. Fransuz iqtisodchisi F.Demezon ta'biri
bilan aytganda «aksizning o`zi barcha boshqa soliq tushumlari va undan ham
ko`proqni berishga qodirdir»
ikkinchidan, aksiz osti tovarlari iste'molini cheklash (asosan, ijtimoiy
zararli tovarlar) orqali muayyan bozor doirasida talab va taklifni tartibga
solish. Iqtisodiy o`sish doirasini bashqarishda aksizosti tovarlar ro`yxatini
belgilash orqali davlat yalpi talab va taklifni egiluvchanligi ta'minlaydi;
7

uchinchi kundan qoldirmay budjetga o`tkazilishi kerak. Soliq to`lovchi soliq
ro`yxatidan o`tgan joydagi tegishli soliq inspeksiyasiga har oyda, hisobot
oyidan keyingi oyning 20 kundan qoldirmay aksiz solig`i bo`yicha hisob-
kitobni taqdim etadi. To`lovchilar sotishning haqiqiy hajmidan kelib chiqib
va O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hamda Davlat soliq
qo`mitasining 1997-yil 19- noyabrdagi 36/97-96-son yo`riqnomasiga
muvofiq hisoblab chiqqan aksiz solig`i summasi budjetga quyidagi
muddatlarda to`lanadi:
- joriy oyning 13-kunigacha - joriy oyning birinchi un kuni uchun;
- joriy oyning 23-kunigacha - joriy oyning ikkinchi o`n kuni uchun;
- keyingi oyning - 3 - kunigacha - hisobot oyning qolgan kunlari uchun.
Tovaiga ilova qilinuvchi hujjatlarda ko`rsatilgan mahsulotni yuklab
junatish kuni sotish sanasi hisobanadi.
Aksiz to`lanadigan tovar O`zbekiston Respublikasi hududida aksiz solig`i
to`langan xomashyodan ishlab chiqarilgan holda mazkur xomashyo bo`yicha
to`langan aksiz solig`i summasini hisoblab yozish paytida hisobga olinishi
kerak. Iste'mol idishiga quyish (qadoqlash) uchun aksizga tor-tiladigan
tayyor mahsulot oladigan korxonalarga ham ana shunday tartib tadbiq etiladi.
Masalan, keyin qadoqlash uchun paxta moyi oladigan korxonada budjetga
to`lanadigan aksiz solig`i iste'mol idishiga qadoqlangan paxta moyi va
transport idishida olingan paxta moyi bo`yicha hisoblab chi-tjniilgiin aksiz
soliqlari summalari o`rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Hisobga olingan aksiz solig`i summasi ustidan nazoratni amalga oshirish
uchun xomashyo (mahsulot) yetkazib beruvchilar tovarga ilova qilingan
10

Aksiz solig’ining iqtisodiy ahamiyati, soliq stavkalariniqo’llashning o’ziga xos xususiyatlarva undagi muammolar

Купить