Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 39990UZS
Размер 56.0KB
Покупки 2
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

53 Продаж

Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga yurishlari

Купить
O‘ZBEKISTON DAVLATCHILIGI TARIXI
FANI DAN
Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga yurishlari
mavzusidagi
 KURS  ISHI
 
1 MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….     4 -7
I.BOB.  Aleksandr Makedonskiyning hayoti va faoliyati……………………     8-15
II.BOB.  Aleksandr Makedonskiyning harbiy urishlari va jang  taktikasi…..     16-24
II.BOB.  Makedoniyalik Aleksandrning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari….     25-32
XULOSA …………………………………………………………………...     33-34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. …………………………………     35-36
2 KIRISH
Aleksandr,   Iskandar   Maqduniy   (Sharq   mamlakatlarida   Iskandar,   Iskandar
Zulqarnayn nomi bilan mashhur) mil. av. 356 20 iyun kuni Pella shahrida tavallud
topgan.   Otasi   Makedoniya   podshosi   Filipp   II   va   onasi   esa   Epir   shohining   qizi   -
Olimpiada   edi.   Iskandarning   onasi   Olimpiada   o‘zini   butkul   taxt   vorisi   bo‘lmish
o‘g‘lining tarbiyasiga bag‘ishladi. Otasi esa ko‘pincha harbiy yurishlarda bo‘lgani
uchun   o‘g‘liga   ko‘p   vaqt   ajrata   olmas   edi   va   hamisha   undan   uzoqda   bo‘lar   edi.
Shunga qaramasdan Iskandar otasining jasorati va armiyasining erishgan natijalari
bilan faxrlanar edi. Biroq Olimpiada o‘g‘lini doimo otasiga qarshi qayrab kelar edi,
shuning   uchun   bo‘lajak   hukmdor   otasiga   nisbatan   ko‘ra   onasiga   mehrini   ko‘proq
bergan   edi.   Shahzoda   Iskandar   bo‘lajak   hukdor   bo‘lganligi   uchun   maxsus   ta’lim
olgan.   O‘n   uch   yoshidan   boshlab   esa   u   buyuk   faylasuf   Arastu   (Aristotel)dan
ta’limtarbiya   ola   boshlagan.   Arastu   taxt   vorisining   murabbiyi   bo‘lganligi   uchun
shogirdiga   ko‘proq   siyosat,   etika   va   falsafadan   ta’lim   bergan.   Bundan   tashqari
vasiyligidagi   Iskandarga   klassik   ta’lim   berishni   xohlagan   Arastu   unga   tibbiyot,
adabiyot   va   she’riyatdan   ham   saboq   bergan.   Iskandar   yoshlik   yillaridanoq
izzattalablik,   qaysarlik   va   maqsad   sari   intilish   kabi   sifatlarni   ko‘rsatib   kelgan.
Boshqa tomondan esa u jismoniy lazzatlarga butkul befarq bo‘lgan, ortiqcha ovqat
yeyishdan o‘zini tiygan va ayollarga qiziqish bildirmagan. 
Iskandar   16   yoshligida   otasi   Vizantiyani   zabt   etishga   otlanar   ekan,   ilk   bor
Makedoniya   boshqaruvini   o‘g‘liga   topshirib   ketadi.   Huddi   shu   payt   mamlakatda
isyon   ko‘tariladi.   Yosh   shahzoda   poytaxtda   qolgan   polklar   bilan   qo‘zg‘alonni
bosishga   erishadi.   Oradan   ikki   yil   o‘tib,   Iskandar   yana   qo‘mondon   sifatida   jang
maydoniga   chiqadi   -   Xerondagi   jangda   makedoniyalik   qo‘shinning   chap   qanotini
boshqaradi.   Mill.avv.   336-yilda   otasi   fitnachilar   tomonidan   o‘ldirilgandan   so‘ng
taxtga   o‘tiradi 1
.   Taxtga   o‘tirishi   bilanoq   Iskandar   birinchi   navbatda   otasining
o‘limiga   sababchi   bo‘lgan   dushmanlarni   yo‘q   qiladi   va   soliqlarni   bekor   qiladi.
So‘ngra   ikki   yil   davomida   mamlakat   shimolidagi   frak   qabilalarining
1
  Ковалев С. И.,  A лександр Македонский, Л., 1937.  C -.26.
3 bosqinchiliklarini   so‘ndirib,   Gretsiyada   Makedoniya   hukmronligini   o‘rnatadi.
Keyinchalik  Iskandar  butun  Elladani   birlashtirib,  otasi   Filipp  bir   umr   orzu  qilgan
Eronni   zabt   etish   uchun   buyuk   yurushni   boshlaydi.   Aynan   ana   shu   yurushda
eronliklar bilan bo‘lib o‘tgan janglarda Makedoniyalik Iskandarning ajoyib harbiy
mahorati  namoyon  bo‘ldi. Eramizdan avvalgi  334 yilda  Granik daryosi  bo‘yidagi
jangdan   so‘ng   deyarli   butun   Kichik   Osiyo   makedoniyaliklarning   qo‘liga   o‘tadi.
Iskandar   esa   buyuk   sarkarda   va   jahongir   nomini   oladi.   Buyuk   Iskandarning
dovrug‘ini   eshitgan   mamlakatlar   jangsiz   uning   qo‘shiniga   taslim   bo‘ldilar.
Sarkarda   hech   bir   qiyinchiliksiz   Siriya,   Finikiya,   Falastin,   Kariya   va   Yaqin
Sharqning boshqa davlatlarini ishg‘ol qildi. So‘ngra u Misrga yurishini boshladi. U
yerda ham uni iloh sifatida ochiq yuz bilan kutib oldilar. Misrda sarkarda yana bir
shaharni   o‘z   nomi   bilan   atab,   unga   Iskandariya   nomini   berdi.   334   yil   Aleksandr
Eronga   yurish   boshlaydi;   bu   bosqinchilik   urushi   otasi   Filipp   II   davridayoq
boshlangan   bo lib,   uning   o limi   tufayli   to xtab   qolgandi.   Aleksandr   qo shinidaʻ ʻ ʻ ʻ
sarkardalardan   Antipatr,   Parmenion,   Ptolemey   Lag   va   boshqa,   shuningdek   30
mingga   yaqin   piyoda   jangchi,   5   ming   otliq,   yengil   qurollangan   yordamchi
otryadlar va 160 kema bo lgan. Mil.avv. 334 yil mayida (Granik daryosi yonida),	
ʻ
333   yil   oktyabrida   (Gavgamela,   Shimoli-   Sharqiy   Mesopotamiyada)   bo‘lgan
janglarda   fors   qo‘shinlari   to‘la   mag‘lubiyatga   uchradi.   Shundan   so‘ng   Aleksandr
uchun   Ahamoniylar   davlatining   markazlariga   yo‘l   ochilgan   edi.   Aleksandr
dastavval   Bobilni,   so‘ngra   Suza,   Persepol,   Pasargada   Shaharlarini   egallab   fors
podsholarining   xazinalariniqo‘lgakiritdi.   So‘nggi   Ahamoniy   hukmdori   Doro   III
avval   Midiyaga,   keyin   esa   Baqtriyada   qochib   ketdi.   Kursiy   Rufning
ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi
va   fitnaga   boshchilik   qilgan   Bess   o‘zini   Ahamoniylar   podshosi   deb   e’lon   qiladi.
Ammo,   Bess   Aleksandrga   harbiy   qo‘shinlarni   qarshi   qo‘ya   olmadi.   Iskandar
Eronga   qaytib   kelib,   Suzu,   Persepol   hamda   Vavilonni   zabt   etadi   va   Vavilonni
buyuk davlatining poytaxti qilib o‘zgartiradi. 329 yilda Eron shohi Doro ayonlari
tomonidan   o‘ldiriladi,   bu   vaziyatda   ham   Iskandar   o‘zini   aqlli   taktik   va   strateg
sifatida   ko‘rsatadi.   U   Eron   saltanatining   qulashida   zabt   etuvchilar   emas,   ichki
4 dushmanlar   aybdorligini   aytib,   shoh   Doro   uchun   ulardan   qasos   olishini   e’lon
qiladi.   Aleksandr   qo‘shinlari   daryodan   o‘tgach   Bessni   ta’qib   etib   «Sug‘d   viloyati
Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin
asosiy kuchlar). Sug‘d erlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni
to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda
harbiy   yurishlarni   to‘xtatish   niyati   yo‘q   edi.   Navtakadan   so‘ng   Yunon-makedon
qo‘shinlari   Sug‘diyonaning   poytaxti   Smarakandaga   yurish   qilib   uni   egallaydilar.
Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra Yunon-makedonlar «Shaharda o‘zlarining kichik
gornizonlarini   qoldirib,   Yaqin   atrofdagi   qishloqlarni   yondiri   va   vayron   etib»,
Shimoli-Sharqqa  tomon harakat   qila boshlaydilar.  Jizzax   va O‘ratepa  oralig‘idagi
tog‘li   hududlarda   Yunon-makedon   qo‘shinlari   qattiq   talofat   ko‘radilar.
Aleksandrning   o‘zi   ham   og‘ir   yarador   bo‘ladi.   Shunga   qaramasdan   tog‘li   hudud
aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan.
Mavzuning   dolzarbligi.   Qadimgi   davr   tarixini   yoritib   berish,   va   tarixiy
voqeeliklar   bilan   boyitib   berish   hozirgi   kunda   har   bir   tarixchi   olimlarning   asosiy
vazifalaridan   biri   hisoblanadi.   Shu   nuqtai   nazardan   kelib   chiqib,   shuni   ayta
olamanki   ilk   o‘rta   asrlarning   nafaqat   vatanimiz   tarixiga   oid   qismi,   balki   jahon
tarixi   ham   yangidan   yangi   tadqiqot   va   izlanishlarga   muhtoj.   Chunki   biz   tarixni
o‘rganar   ekanmiz   o‘rganish   davomida   bir   davrdan   boshqa   davrga   o‘tish   uchun
mazkur   davrga   oid   bilim   va   ko‘nikmalar   bizga   poydevor   vazifasini   o‘taydi.
Xronologik   jahatdan   olib   qaraydigan   bo‘lsak   ham   o‘rganish   jarayonida   o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan   mavzu   doirasida   ko‘plab   tarixchi   olimlar   ilmiy   izlanishlar
olib   borishgan.   Ushbu   olimlar   tomonidan   amalga   oshirilgan   ishlar   hamda   ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida
keltirib o‘tdik.
Kurs   ishining   predmeti   va   obyekti.   Mazkur   kurs   ishi   nazariy   asosini
qadimgi   davr   va   o‘rta   asrlarga   oid   tarixiy   manbalar,   hamda   keyingi   davrlarda
nashrdan   chiqqan   adabiyotlar,   maqolalar,   ilmiy   ishlar,   mustaqillik   davrida   e’lon
5 qilingan   xolis   yoritilgan   tarixiy   materiallar   maqola   va   monografiyalar   shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kirish,   uch   bob,   xulosa,   foydalanilgan   manba   va
adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.
6 I.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HAYOTI VA FAOLIYATI
Aleksandr Makedonskiy — zamonaviy madaniyat kontekstida hozirga qadar
murojaat qilib kelinadigan kam sonli antik davr shaxslaridan biridir. Aleksandrning
faoliyati   ko‘p   jabhada   g‘arb   davlatlarining   yangi   tarixidagi   ayrim   epizodlarni
yodga   soladi.   Masalan,   uning   hozirgi   Afg‘oniston   va   Iroqdagi   kampaniyasi
G‘arbning oxirgi o‘n yilliklarda ushbu mintaqadagi aralashuviga   o‘xshaydi .
Aleksandr   turli   tarix   va   madaniyatga   ega   xalqlarning   yetakchisi   bo‘lgan.   Ba’zida
mahalliy odatlar va dinini tushunmagani bois uning boshqaruvi omadsiz kechgan.
Zamonaviy   bosqichda   Aleksandrning   G‘arb   va   Sharq   o‘rtasida   ko‘prik   qurishga
bo‘lgan urinishlaridan ko‘plab darslar chiqarish mumkin.
Aleksandrni kim va qachon birinchi marta buyuk deb ataganini bilmaymiz.
Aftidan,   bu   uning   tirikligida   sodir   bo‘lmagan.   Tarixchilarning   hisoblashicha,   uni
ilk   bor   eramizdan   oldingi   I   asrda   Rim   komediyasida   “buyuk”   deyishgan .   Ushbu
komediyada Magnum ismi qo‘llanilgan, bu lotinchada “buyuk” degani. Eramizdan
oldingi   323-yilda   vafot   etguniga   va   eramizning   I   asrga   qadar   uni   “buyuk”   deya
ta’riflash boshlangan 2
.
Taxminlarga   ko‘ra,   rimliklarning   bunday   deyishiga   Aleksandr   hukmronligi
davrida   o‘limlar   sonidan   kelib   chiqilgan:   g‘olib   rimlik   sarkarda   Rim   ko‘chalari
bo‘ylab olamon orasidan tantanali yurib boriladigan taqdirlash marosimiga qadar   5
ming nafar dushmanni o‘ldirishi kerak bo‘lgan . Aleksandr esa o‘z yurishlarida yuz
minglab   insonlar   umriga   zomin   bo‘lgan,   hozirgi   Afg‘oniston   va   Hindiston
hududida   butun   boshli   qabilalarni   qirib   tashlab,   haqiqiy   genotsid   uyushtirgan.
Agarda   Aleksandr   bugungi   zamonda   yashaganida   uni   harbiy   jinoyatlari   uchun
tribunalga   yuborgan   bo‘lishardi,   ammo   antik   davrda   uning   harbiy   g‘alabalari
strategik   daho   sifatida   baholangan   va   qurbonlar   sonining   ko‘pligi   rimliklarni
o‘ziga jalb etgan.
Aleksandr favqulodda qobiliyatli hukmdor edi. Uning qo‘l ostidagi ayrimlar
xuddi   Xudoga   sig‘ingan   kabi   uning   oldida   tiz   cho‘kkan.   U   juda   yosh   —   33   ga
2
  Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5.   C -224.
7 to‘lmay vafot etgan bo‘lsa-da, ko‘plab ishlarni amalga oshirishga ulgurgan. Ammo
uning   buyukligi   faqat   harbiy   karyerasiga   bog‘liq.   Aleksandr   harbiy   strategiya   va
taktikada   daho   bo‘lgan .   Qayerga   yurish   qilmasin   o‘zining   askarlaridan   ko‘proq
qo‘shinga   duch   kelgan,   biroq   doim   g‘alaba   qozongan.   Aleksandr   bir   vaqtning
o‘zida shoh bo‘lish bilan birga, mohir sarkarda, siyosatchi, davlat arbobi, diplomat
va xalq yetakchisi funksiyalarini bajarardi.
Aleksandr   hayotidagi   eng   muhim   inson   —   bu   uning   otasi   Filipp   II
Makedonskiydir.   O‘z   podshohligi   uchun   qilgan   ishlar   nuqtayi   nazaridan
qaraladigan   bo‘lsa,   Filipp   Aleksandrdan   yaxshiroq   shoh   edi .   Aleksandrdan   farqli
o‘laroq u o‘limiga qadar oddiy makedon jangchisiligicha qolgan. Filipp Aleksandr
kabi ulkan imperiyani egallamagan, ammo shoh sifatida xalqining yaxshi yashashi
uchun   majburiyatlarini   bajargan.   Antik   davrdagi   ayrim   tarixchilar   uni
Aleksandrdan   yaxshiroq   deya   hisoblagan.   Filipp   eramizdan   oldingi   359-yilda
taxtga   o‘tirgan   vaqtda   Makedoniya   ijtimoiy   va   madaniyat   borasida   qoloq   edi.
Uning na iqtisodiyoti, na tayyorgarlik ko‘rgan muntazam armiyasi bo‘lgan, davlat
harob  holatda   edi.  23   yillik   boshqaruvi   davomida  u   mustahkam   armiyani   tuzgan,
keyinroq   Aleksandr   shu   armiya   yordamida   Osiyoni   qo‘lga   kiritgandi 3
.   Filipp
II   tomonidan   o‘tkazilgan   iqtisodiy   islohotlar   Makedoniyani   gullab-yashnaydigan
podshohlikka   aylantirgan,   keyin   esa   butun   Gretsiya   bo‘ylab   chegaralarini
uzaytirgan .  Aynan   Filipp  Gretsiyani   egallab   bo‘lganidan   keyin   Fors   imperiyasiga
hujum   qilishni   rejalashtirgan,   ammo   buni   boshlashdan   bir   necha   kun   oldin
o‘ldiriladi.   Shunday   qilib,   Fors   imperiyasiga   hujum   rejasi   Aleksandrga   tegishli
bo‘lmagan   —   u   Filippdan   o‘zib   ketish   maqsadida   aqlbovar   qilmas   yurishlarni
amalga oshirishga kirishgan. Aleksandrning barcha yutuqlarga erishishiga otasidan
qolgan barqaror va mustahkam podshohlik hamda qudratli armiya xizmat qilgan.
Aleksandr bolaligidan yuqori intellekt sohibi edi. 6 yoki 7 yoshida lirada kuy
chala olgan, katta yoshli insonlar bilan turli mavzularda suhbatlar qurgan. U butun
grek adabiyotini o‘qib chiqqan, Gomer eng sevimli yozuvchisi edi. Aleksandr 14-
3
  Ковалев С. И.,  A лександр Македонский, Л., 1937.   C -36.
8 16   yoshga   to‘lganida   Aristotel   unga   ustozlik   qila   boshlagan.   Ammo   baribir
Aleksandrga   ko‘p   ta’sirni   Aristotel   emas,   balki   otasi   Filipp   o‘tkazgan.   Aleksandr
hayotining   katta   qismi   davomida   unga   taqlid   qilishga   uringan,   ulg‘ayib   shaxsiy
harbiy muvaffaqiyatlarga erishganidan keyin Filippdan o‘zib ketishni istagan.
Har   bir   strategiya   uchun   yakuniy   harakatlar   rejasi   qanchalik   muhim
ahamiyatga   ega   bo‘lmasin,   Aleksandrda   u   yo‘q   edi.   Strategiyada   ma’lum
maqsadlar   bo‘ladi:   masalan,   biror   joyga   bostirib   kirsangiz   qayerda   to‘xtash
kerakligini va yakunda nimani xohlashingizni   bilishingiz lozim .
U Fors  urushida  azob chekkan  greklar  uchun qasos  olish  maqsadida  yurish
qiladi va oradan to‘rt yil o‘tib, Aleksandr uzoq asrlar davomida yashab kelgan Fors
imperiyasini   yo‘qqa   chiqargan.   Eramizdan   oldingi   330-yilda   u   o‘zini   Osiyo
hukmdori deb atay boshlagan 4
.
Fors   imperiyasi   egallanganidan   keyin   Aleksandr   armiyasi   vataniga
qaytmoqchi   bo‘ladi,   ammo   Aleksandr   jangchilarni   Baqtriya   va   So‘g‘diyonaga
(hozirgi   Afg‘oniston   hududlari)   yurish   qilishga     ko‘ndirgan.   Bu   hujumning
ikkinchi   fazasi   edi.   Baqtriya   va   So‘g‘diyona   egallangach,   Aleksandr   Hindistonga
yurish   qiladi.   Panjob   tekisliklariga   kelganida   uning   armiyasi   isyon   ko‘targan.
“ Jangchilar   yetarlicha   yurish   qilib   bo‘ldik,   endi   uyga   qaytamiz! ”,   degan.   Ushbu
isyon   Aleksandrga   ham   sarkarda,   harbiy   qo‘mondon,   ham   shoh   sifatida
ishonchsizlik ramziga aylangandi.
Aleksandr   Gangaga   yetib   borishni   orzu   qilgan   bo‘lishi   mumkin.   Chunki   u
o‘sha yerda yashagan xalqlar haqida ko‘p gapirgan. Ammo Ganga egallanganidan
keyin   ham   uning   to‘xtashiga   hech   kim   kafolat   bermagan.   Faqatgina   isyon   uni
uyiga   qaytishga   majbur   qilgandi.   Aleksandr   ortga   qaytishni   boshlaganida   armiya
va nihoyat Gretsiyaga qaytayapmiz deb o‘ylagan,   ammo u Arabiston yarimoroliga
hujum   haqida   gapira   boshlagan.   U   eramizdan   oldingi   323-yilda   Bobilga   yetib
kelgan va janubga yurish qilish rejalarini tuzishni boshlagan. Ammo o‘sha yilning
12-iyunida Aleksandr vafot etadi.
4
  Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C-96.
9 Aleksandrni   bolaligida   qizlar   qiziqtirmagan.   Hayotining   bu   tomoni   uning
ota-onasini   tashvishga   solgan:   Filipp   va   Olimpiada   o‘g‘li   14—18   yoshga
to‘lganida   unga   fohisha   yollagani   haqida   ma’lumotlar   mavjud,   ammo   yigit   qizni
rad etgan. Ayrim manbalarda keltirilishicha, u birinchi bor Barsina ismli ayol bilan
qovushgan.   Bu   voqea   eramizdan   oldingi   333-yilda   Issa   jangidan   keyin   sodir
bo‘lgan,   qo‘mondonlardan   biri   Barsinani   uning   oldiga   olib   kelgan.   Aleksandr   bu
vaqtda   23   yoshda   edi.   Shundan   so‘ng   Aleksandr   va   Barsina   nikohdan   o‘tmagan
bo‘lsa-da ,   birga   yashay   boshlagan.   Oradan   olti   yil   o‘tgach,   Barsina   unga   Gerakl
ismli o‘g‘il tug‘ib bergan. Shu yillarda Aleksandr baqtriyalik Roksanaga uylangan
edi.   Ko‘plab   ma’lumotlarda   Aleksandrning   erkaklar   bilan   aloqasi   keltiriladi,
jumladan, do‘sti  Gedestin bilan ham. Ammo bular  o‘ylab topilgan bo‘lishi  kerak,
chunki u hayoti davomida yurishlari bilan dong qozongan Makedoniya shohi edi,
tarix   bo‘lsa,   odatda   bunday   insonlarni   aslidan   ko‘ra   bo‘rttiribroq   ifodalaydi.   Bir
safar   Amazonka   malikasi   Falestra   Aleksandr   bilan   uchrashadi   va   ular   ikki   hafta
davomida tinimsiz ishqiy munosabatda bo‘ladi. Ma’lumki   amazonkalar o‘zlarining
jangovar   qobiliyati   va   kuchi   bilan   tanilgan   qabila   bo‘lib,   ularni   qirolicha
boshqargan.   Aftidan,   Aleksandrning   propaganda   mashinasi   uni   ommaga   maqtab
ko‘rsatish   maqsadida   Falestra   haqidagi   voqeani   o‘ylab   topgan.   Imperator   bilan
bog‘liq   propaganda   soni   shu   qadar   ko‘p   bo‘lganidan   afsonalar   ortidagi   haqiqiy
Aleksandrga yetib borish mushkul.   Aleksandr  33 yoshga  to‘lishidan  bir  necha  oy
oldin vafot etgan. Uning o‘limi borasida ko‘plab konspirologik versiyalar mavjud,
biroq   u   tabiiy   o‘lim   topgandi.   Aleksandr   Hindistonda   og‘ir   yaralangan.   Tabib
uning ko‘ksiga tekkan o‘qni chiqarib olganida yaradan qon bilan birga havo ham
chiqa   boshlagan.   Bu   o‘pkaning   teshilganidan   dalolat   beradi.   Aleksandr   o‘ziga
kelishi uchun bir necha kun kerak bo‘lgan va u shu qadar kuchsizlanib qolganidan
shohni   lagerga   ko‘tarib   olib   borishgan.   U   juda   ko‘p   yaralangan   bo‘lsa-da,   bo‘kib
ichish odatini tashlamagandi 5
.
Aleksandr piyanista bo‘lmasa-da, ko‘p ichardi. Makedoniyaliklar vaqti-vaqti
bilan   ichkilik   ziyofatlarini   uyushtirib   turgan   bo‘lib,   u   ba’zida   bir   necha   kunga
5
  Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C-226.
10 cho‘zilib   ketgan.   Eramizdan   oldingi   324-yilda   uyushtirilgan   mashhur   ziyofatda
Aleksandr   kim   ko‘p   ichish   bo‘yicha   musobaqada   qatnashgan.   Shu   kuni   o‘ndan
ortiq   inson   ortiqcha   alkogol   iste’mol   qilgani   uchun   vafot   etgandi.
Makedoniyaliklar   toza   vino   ichgan,   greklar   esa   unga   suv   aralashtirishni   ma’qul
ko‘rgan.   Aleksandr   ziyofatlarda   ichib   turgan,   ammo   jangga   otlanganida   yoki
kurash   rejasini   tuzayotganida   hech   qachon   mast   bo‘lmagan.   Ziyofat   boshlangach
esa to‘xtovsiz ichgan.
Urushlar   davomida   orttirgan   barcha   jarohatlariga   qaramay,   Aleksandr
o‘zining   yashash   tarzini   o‘zgartirmagan.   Tarixchilarning   fikricha,   unda   alkogol
pankreatiti   kuzatilgan.   Bir   safar   u   ziyofatda   bo‘kib   ichgach,   yotog‘iga
ketayotganida   do‘stlaridan   biri   shunday   degandi:   “Yana   bittadan   olaylik!”.
Aleksandr ortiga qaytgan va yana ichishni davom ettirgan.
Aleksandr   o‘zidan   keyin   qonuniy  merosxo‘r   qoldirmagan:   u  vafot   etganida
rafiqasi   Roksana   homilador   edi.   Bir   necha   hafta   o‘tgach   ayol   o‘g‘il   dunyoga
keltiradi   va   oxir-oqibat   u   Aleksandr   IV   ga   aylangan.   Aleksandr   vafot   etganida
Bobilning butun qo‘mondonligi  to‘planib ,   endi qanday yo‘l tutish rejasini  tuzgan .
Bu   konstitutsiyaviy   inqiroz   edi:   Aleksandrning   merosxo‘ri   hali   dunyoga
kelmagandi.   Qo‘mondonlar   Roksana   farzandini   dunyoga   keltirgunga   qadar,
Aleksandrning   ukasi   Filipp   Arridiy   shoh   vazifasini   bajarishiga
kelishgan.   Aleksandr IV tug‘ilganida   u ham shohga aylangan va natijada dualistik
monarxiya paydo bo‘lgan. Oliy qo‘mondonlik imperiyani o‘zaro bo‘lishib olgan.
Armiya   bosh   qo‘mondonining   o‘rinbosari   Perdikka   imperiyaning   yangi
poytaxtiga   aylanishi   kerak   bo‘lgan   Bobil   nazoratini   qo‘lga   kiritgan,   qolganlar
bo‘lsa   boshqa   yerlarni   bo‘lishib   olgan.   Ptolemey   Misrni   egallab,   o‘z   sulolasiga
asos   solgan.   Bu   odamlar   juda   shuhratparast   bo‘lgan,   bir-birlaridan   nafratlangan,
ehtimol   Aleksandr   bunga   ataylab   erishgan:   u   o‘z   qo‘mondonlari   birlashib,   taxtga
da’vogarlik   qilmasligi   uchun   ularni   bir-biriga   urushtirib   qo‘ygandi.   Uning
o‘limidan bir yil o‘tib, aynan shu qo‘mondonlar bir-biri bilan janglarni boshlagan
va bu urushlar 40 yil davom etgan.  
11 Buyuk   Aleksandrning   ismi   urush   san'ati   haqidagi   suhbatlar   doirasida   uzoq
vaqtdan   beri   taniqli   odamga   aylandi.   Bir   necha   yil   ichida   o‘sha   paytda   tanilgan
dunyoning   deyarli   yarmini   zabt   etishga   muvaffaq   bo‘lgan   Makedoniya   hukmdori
haqli   ravishda   insoniyat   tarixidagi   eng   buyuk   harbiy   rahbar   sifatida   tan   olingan.
Harbiy   harakatlarda   Aleksandr   o‘z   armiyasining   kuchli   tomonlaridan,   birinchi
navbatda   piyoda   askarlardan   ajoyib   tarzda   foydalangan   va   dushman
qo‘shinlarining   afzalliklaridan   foydalanishiga   yo‘l   qo‘ymaslikka   harakat   qilgan.
Xususan,   Hindistonda   makedoniyaliklar   ilgari   jang   maydonida   ko‘rilmagan   fillar
bilan   muvaffaqiyatli   kurashdilar.   U   juda   zaif   flotga   ega   bo‘lib,   dengiz   kuchlarini
mag‘lubiyatga uchratdi va ularni asosiy portlaridan mahrum qildi.
Boshqa   tomondan,   Aleksandrning   davlat   qurilishidagi   muvaffaqiyati   juda
shubhali. U mamlakatlarni zabt etdi, shaharlarni tashkil etdi va butun dunyoni ellin
naqshlariga  ko‘ra  tartibga  solishga  intildi, ammo  u yaratgan  ulkan davlat  beqaror
bo‘lib chiqdi va shohning o‘limidan deyarli darhol qulab tushdi. Shunga qaramay,
tarixchilar   Aleksandrning   Yunon   madaniyati   tarqalishiga   qo‘shgan   hissasini   juda
muhim deb bilishadi.
Dunyoning bo‘lajak g‘olibi miloddan avvalgi 356 yilda tug‘ilgan. Miloddan
avvalgi,   Herostrat   Artemis   ibodatxonasini   yoqib   yuborgan.   Qadimgi   PR   ustalari
tasodifni   to‘g‘ri   talqin   qilishdi:   ma'buda,   akusherlik   uchun,   uning   sharafiga
qurilgan ma'badni qutqara olmadi.
Afsonalarga   ko‘ra   va   sud   nasabnomalari   tomonidan   tuzilgan,   Aleksandr
deyarli   yunon   xudolarining   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   oqimi   hisoblangan.   U   bu   haqda
bolaligidan doimiy ravishda xabardor bo‘lgan. Yunonlarning o‘zlari Makedoniyani
barbarlar mamlakati deb hisoblashlari, albatta, bo‘lajak qirol bilan gaplashmagan.
Yosh Aleksandr otasining harbiy yutuqlariga qattiq hasad qilar edi. U Filipp
II merosxo‘rga hech narsa qoldirmasdan butun dunyoni zabt etishidan qo‘rqardi.
Yoshligidanoq,   Aleksandr   zabt   etilgan   qabilalarning   qo‘zg‘olonlarini
bostirgan   holda,   qo‘shinlarni   muvaffaqiyatli   boshqargan.   Ota,   keyingi   urushga,
engil yurak bilan uni regent sifatida qoldirdi.
12 Filipp   IV   o‘g‘lining   salqinlashi   davrida   juda   yaxshi   vafot   etdi.   Filippning
o‘g‘li   bilan   munosabatlari   juda   yomon   bo‘lgan   paytda,   otasi   Aleksandrni   o‘z
qo‘riqchisi pichoqlab o‘ldirgan va hatto shoh boshqa merosxo‘r haqida o‘ylagan.
Tsar  Aleksandrni   armiya  e'lon  qildi, chunki   o‘sha   paytdagi  sulola  qoidalari
juda   erkin   talqin   qilinishi   mumkin   edi.   Yangi   podshoh   mumkin   bo‘lgan   barcha
oppozitsionchilarni   xochga   mixlash,   xanjar   zarbalari   bilan   tezda   yo‘q   qildi   va
tarixchilar   nozik   tarzda   yozishicha   "o‘z   joniga   qasd   qilish".   Ushbu   tashvishlarda
Aleksandrning onasi Olympia Iskandarning sodiq yordamchisi edi.  7. Hokimiyatga
kelganidan keyin Aleksandr  barcha soliqlarni bekor qildi. O‘sha paytdagi  byudjet
qarzi qariyb 500 talant (taxminan 13 tonna kumush) edi.
Urushlar natijasida o‘lja yutish zaruriyati bilan bir qatorda, Aleksandrni har
xil   dissidentlar   va   uning   siyosati   bilan   rozi   bo‘lmaganlar   egallashi   kerak   bo‘lgan
yangi mustamlakalar yaratish istagi qo‘zg‘atdi.
Iskandar qo‘shini deyarli 10 yil ichida Misrdan Hindiston va O‘rta Osiyoga
qadar bo‘lgan ulkan hududlarni bosib oldi 6
.
Paradoksal ravishda, dushman kuchining kattaligi Buyuk Iskandarga qudratli
Fors   imperiyasini   mag‘lub   etishga   yordam   berdi:   makedoniyaliklarning   birinchi
g‘alabalaridan   so‘ng,   satraplar   -   Forsning   ayrim   qismlarining   hukmdorlari   -
Iskandarga jangsiz taslim bo‘lishni afzal ko‘rishdi.
Diplomatiya ham Aleksandrning harbiy yutuqlariga hissa qo‘shdi. U tez-tez
yaqin   dushmanlarini   hukmdor   sifatida   qoldirib,   ularga   mulk   qoldirgan.
Shuningdek,   bu   qarama-qarshi   qo‘shinlarning   jangovar   samaradorligiga   hissa
qo‘shmadi.
Shu   bilan   birga,   Makedoniya   shohi   fitna   yoki   xiyonat   qilishda   gumon
qilinib,   boshqa   qabiladoshlariga   nisbatan   shafqatsiz   edi.   U   hatto   yaqin   odamlarni
ham shafqatsizlarcha qatl etgan.
6
  Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. 
B -108.
13 Harbiy rahbariyatning barcha qonunlaridan farqli o‘laroq, Aleksandr  doimo
shaxsan   o‘zi   jangga   kirishdi.   Ushbu   urinish   unga   ko‘p   jarohatlar   olib   keldi.
Shunday qilib, 325 yilda Hindistonda u ko‘kragiga o‘q bilan jiddiy yaralangan.
Iskandar   istilosining   asosiy   maqsadi   Gang   edi   -   qadimgi   yunonlarning
g‘oyalariga   ko‘ra,   o‘sha   erda   odamlar   yashagan.   Qo‘mondon   qo‘shinining
charchaganligi va unda boshlangan g‘uvillash tufayli unga etib bormadi.
324 yilda buyuk to‘y uyushtirilgan bo‘lib, u o‘z fuqarolarining Forslar bilan
nikohlari   orqali   Iskandar   davlatini   mustahkamlashga   qaratilgan.   Aleksandr
dvoryanlarning ikki vakiliga o‘zi uylandi va yana 10 000 juftga uylandi.
Oxir   oqibat,   Iskandar   Fors   shohi   Doro   rakiga   qadam   qo‘ydi.   U   yig‘gan
davlat juda katta edi. Hukmdorning o‘limidan so‘ng, u deyarli  chaqmoq tezligida
qulab tushdi.
Aleksandrning   o‘limining   aniq   sababi   aniqlanmagan.   Turli   xil   tavsiflarga
ko‘ra,  u  zaharlanish,   bezgak  yoki  boshqa   yuqumli   kasalliklardan  o‘lishi   mumkin.
Qadimgi eng buyuk harbiy rahbar miloddan avvalgi 323 yil iyunida 10 kun ichida
kasallikdan kuyib o‘ldirilgan. e. U atigi 32 yoshda edi.
Mashhur   Misr   Iskandariyasidan   tashqari   Aleksandr   yana   shu   nomdagi
ko‘plab   shaharlarga   asos   solgan.   Ba'zi   qadimiy   tarixchilar   uchdan   ortiq
Iskandariyani hisoblashgan.
Aleksandrning   gomoseksualligi   to‘g‘risida   qarama-qarshi   ma'lumotlar
mavjud.   Ulardan   biriga   ko‘ra,   buyuk   general   bu   yunon   an'analariga   umuman
begona   bo‘lmaydi.   Boshqa   manbalarda   u   yotishdan   lazzatlanish   uchun   o‘g‘il
bolalarga berishni taklif qilishganda, u xafa bo‘lganligi haqida xabar berilgan.
14 II.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HARBIY URISHLARI
VA JANG TAKTIKASI
Ulkan   Ahamoniylar   saltanati   o‘zining   g‘arbga   qilgan   ekspansiyasi   natijasida
yunon davlatlari bilan to‘qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi
choragida   yunon-fors   urushlari   boshlanadi.   Mil.avv.   V   asr   davomida   betinim
urushlar,   saroydagi   fitnalar,   bosib   olingan   xalqlarning   ozodlik   uchun   kurashlari
Ahamoniylar   davlatini   ancha   zaiflashtirib   qo‘ygan   edi.   Mil.avv.   IV   asrining
o‘rtalaridan   boshlab   esa,   Bolqon   yarim   orolidagi   shahar-davlatlar   kuchaya
boshlaydi.   Bu   davrda   Makedoniya   podshosi   Filipp   II   Bolqon   yarim   orolida   o‘z
mavqeini   mustahkamlab   olib   Ahamoniylarga   qarshi   kurashga   tayyorgarlik   ko‘ra
boshlaydi. 
Filipp   II   o‘z   davriga   mos   harbiy   islohotlar   o‘tkazib   tartibli   va   yaxshi
qurollangan   qo‘shin   tuzishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Mil.avv.   336   yilda   Ahamoniylar
davlatiga   qarshi   kurash   boshlandi.   Ammo,   Filipp   II   ning   o‘ldirilishi   tufayli   bu
kurash   to‘xtab   qoldi.   O‘sha   yili   taxtga   Filipp   II   ning   o‘g‘li   20   yoshli   Aleksandr
o‘tirdi.   U   Ahamoniylarga   qarshi   urushga   jiddiy   kirishib   Kichik   Osiyodan
Parmenion   boshliq   qo‘shinlarni   chaqirtirdi.   Harbiy   kengash   to‘zib   quruqlikda   va
suvda harakat qilayotgan qo‘shinlar oldiga aniq vazifalar qo‘ydi 7
. 
Mil.avv.   334   yil   mayida   (Graniq   daryosi   yonida),   333   yil   oktabrida
(Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari
to‘la   mag‘lubiyatga   uchradi.   Shundan   so‘ng   Aleksandr   uchun   Ahamoniylar
davlatining   markazlariga   yo‘l   ochilgan   edi.   Aleksandr   dastavval   Bobilni,   so‘ngra
So‘za,   Persepol,   Pasargada   shaharlarini   egallab   fors   podsholarining   xazinalarini
qo‘lga   kiritdi.   So‘nggi   Ahamoniy   hukmdori   Doro   III   avval   Midiyaga,   keyin   esa
Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III
ga   qarshi   fitna   uyushtirilib   u   o‘ldiriladi   va   fitnaga   boshchilik   qilgan   Bess   o‘zini
Ahamoniylar   podshosi   deb   e’lon   qiladi.   Ammo,   Bess   Aleksandrga   harbiy
qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi. 
7
  Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C- 230.
15 Mil.avv.   329   yilning   bahoriga   qadar   Aleksandr   Ariya,   Drang‘iyona,
Araxosiya   kabi   viloyatlarni   egallab   Oks-Amudaryo   bo‘ylariga   chiqib   keladi.
Arrian va Kursiy ma’lumotlariga ko‘ra bu paytda daryo juda sersuv  bo‘lib, to‘lib
oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago‘zar,
Termez   atroflari   va   SHo‘rob   deb   hisoblaydilar.   Nima   bo‘lganda   ham,   Aleksandr
qo‘shinlari   qoplarga   somon-xashak   to‘ldirib,   ular   orqali   besh   kun   davomida
Amudaryodan kechib o‘tganligi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan.
Aleksandr   qo‘shinlari   daryodan   o‘tgach   Bessni   ta’qib   etib   «Sug‘d   viloyati
Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin
asosiy   kuchlar).   Sug‘d   yerlarida   Spitaman   boshliq   mahalliy   sarkardalar
Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo,
Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng yunon-
makedon   qo‘shinlari   Sug‘diyonaning   poytaxti   Smarakandaga   yurish   qilib   uni
egallaydilar.   Kursiy   Ruf   ma’lumotlariga   ko‘ra   yunon-makedonlar   «shaharda
o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va
vayron etib», shimoli-sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa
oralig‘idagi tog‘li hududlarda yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar.
Aleksandrning   o‘zi   ham   og‘ir   yarador   bo‘ladi.   Shunga   qaramasdan   tog‘li   hudud
aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan yunon-makedonlar dasht ko‘chmanchilari
saklar  va  Sug‘diylar  o‘rtasida  chegara  bo‘lgan  Yaksart-Sirdaryoga  tomon  harakat
qiladilar 8
. 
Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu yerdagi shaharlarga o‘z harbiy
qismlarini   joylashtira   boshladilar.   Ko‘p   o‘tmay   bu   shaharlar   aholisi   Aleksandrga
qarshi   qo‘zg‘alon   ko‘taradilar.   Daryoning   o‘ng   qirg‘og‘idagi   saklar   ham   o‘z
qo‘shinlarini   bir   yerga   to‘play   boshlaydilar.   Xuddi   shu   paytda   Baqtriya   va
Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi. 
Aleksandr   dastlab   Yaksart   bo‘yida   o‘z   mavqeini   mustahkamlashga   qaror
qilib,   bu   yerdagi   qo‘zg‘olonlarni   bostirdi.   Sug‘diyonada   mil.avv.   329   yil   ko‘zida
8
  Ковалев С. И.,  A лександр Македонский, Л., 1937. C-   46.
16 Spitaman   boshchiligidagi   qo‘zg‘olonni   (Maroqandda)   bostirish   uchun   sarkarda
Farnux   boshchiligidagi   qo‘shinlarni   jo‘natdi.   O‘zi   asosiy   kuchlar   bilan   saklar
ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi. 
Farnux   boshchiligidagi   Maroqandaga   jo‘natilgan   qo‘shinlar   Spitaman
tomonidan   mag‘lubiyatga   uchradi.   Aleksandrning   o‘zi   asosiy   kuchlari   bilan
Sug‘diyonaga   qaytishga   majbur   bo‘ldi.   O‘rta   Osiyo   hududlarida   ko‘tarilgan
qo‘zg‘olonlar   yunon-makedon   zulmidan   ozod   bo‘lishga   qaratilgan   bo‘lib,
Aleksandrning «varvar» larni osonlikcha bosib olmoqchi bo‘lgan rejalarini puchga
chiqardi 9
. 
Sug‘diyonaning   tog‘li   hududlaridagi   bosqinchilar   qadami   yetmagan   joylarda
qo‘zg‘olonchilar   yashirinib   olgan   edilar.   Sug‘diyonaning   deyarli   barcha   aholisi
Spitaman   tomonida   bo‘lib,   uning   g‘alabalariga   katta   umid   bog‘lagan   edilar.
Aleksandr   esa,   mil.avv.   329-28   yillar   qishlovini   Baqtriyada   (ba’zi   manbalarda
Navtakada deyiladi) o‘tkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazm
hukmdori   Farasman   bilan   mo‘zokaralar   olib   bordi.   Natijada   Aleksandrning
Xorazmga yurish rejasi to‘xtatildi. 
Mil.avv.   328   yilning   bahoridan   yunon-makedonlarga   qarshi   kurash   yana   avj
oldi.   Mahalliy   aholi   yirik   shaharlar,   qal’alar,   tog‘li   hududlarda   kurashni   davom
ettirdilar.   Ahvol   jiddiylashganidan   xavotirga   tushgan   Aleksandr   30   ming
qo‘shinini   5   guruhga   bo‘lib,   bu   guruhlarga   ishonchli   sarkardalar   –   Gefestion,
Ptolemey Lag, Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi. 
Yunon-makedonlarning   shafqatsiz   urushlari   natijasida   ko‘pgina   mahalliy
aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham tog‘li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu
o‘rinda Spitamanning jasorati haqida to‘xtalish joizdir. U doimo raqiblarining zaif
joylarini izlar va ularga aynan o‘sha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman Sug‘diy
va   baqtriyalik   zodagonlar,   hamda   saklar   bilan   ittifoqlikda   dushmanga   qarshi
kurashishga harakat qildi. Manbalarning ma’lumot berishicha mil.avv. 328 yilning
oxirida   Spitaman   o‘z   vatandoshlari   xiyonatining   qurboni   bo‘ladi.   Spitaman
tajribali davlat arbobi va sarkarda bo‘lib, u bosqinchilarni Ona – yurtidan haydab
9
  Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C- 98.
17 chiqarishi   uchun   imkoniyati   bo‘lgan   barcha   tadbirni   ko‘rdi,   choralardan   unumli
foydalanishga   harakat   qildi.   U   mohir   sarkarda   bo‘lib   dushmanning   kichik
hatosidan   ham   unumli   foydalanar   va   uning   zaif   tomonlarini   topishga   harakat
qilardi. Ammo, Aleksandr harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi. 
Spitaman   halok   bo‘lganidan   so‘ng   asosan   tog‘   qal’alari   qo‘zg‘olon
o‘choqlariga   aylanadi.   Yozma   manbalarda   eslatilgan   «Sug‘d   qoyasi»   (yoki
«Arimaz qoyasi»), «Xoriyen qoyasi» shular jumlasidandir. 
Aleksandr Makedonskiy mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda og‘ir
ekanligini   anglab   yetganidan   so‘ng  turli   yo‘llar   bilan  ularga   yaqinlashishga   qaror
qildi.   Mahalliy   xalq   vakillariga   nisbatan   siyosatini   tubdan   o‘zgartirdi.   Xususan,
zardushtiy  qohinlariga  birmuncha  erkinliklar   berib  o‘zi   ham   bu dinni  qabul   qildi.
Qo‘zg‘olon   boshliqlari   Oksiart,   Sisimitr,   Xoriyen   kabilarni   avf   etib,   mol-
mulklarini qaytarib berdi. Hatto, qo‘zg‘olonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata
boshladi.   Mahalliy   aholi   bilan   qarindoshlik   munosabatlarini   o‘rnatib   Oksiartning
qizi   go‘zal   Roksanaga   (Rohshanak)   uylandi.   Natijada   mahalliy   zodagonlarning
deyarli   barchasi   Aleksandr   hokimiyatini   tan   olib   uning   xizmatiga   o‘tib   ketdilar.
Mil.avv.   327   yilning   oxirida   Sug‘diyonadagi   qo‘zg‘olonning   so‘nggi   o‘choqlari
ham bostirildi. 
Yunon-makedon   bosqinchilariga   qarshi   uch   yil   davomida   kurash   olib   borar
ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular yunonlar
o‘ylaganidek,   «varvarlar»   va   madaniyatdan   orqaga   qolgan   emas,   balki   o‘z
davrining   yuksak   harbiy   san’ati   va   madaniyatiga   ega   ekanliklarini   namoyish
etdilar.   Aleksandr   qo‘shinlari   butun   Sharq   davlatlarini   o‘zlariga
bo‘ysundirganlarida   Sug‘diyona   va   Baqtriyadagi   kabi   qattiq   qarshilikka
uchramagan   edilar.   Bu   holni   Aleksandr   tarixini   yozgan   ko‘pgina   qadimgi   davr
tarixchilari ham e’tirof etadilar. 
O‘zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi o‘z ozodligi va mustaqilligi
yo‘lida   bir   tan-bir   jon   bo‘lib   harakat   qilganlar.   Ammo,   kuchlar   nisbati   va   harbiy
texnikaning   teng   emasligi   ko‘p   hollarda   bosqinchilar   ustunligini   ta’minlagan.
Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz qoldirgan.
18 Shunday   qilib   Xorazm,   Choch   (Toshkent   vohasi),   Farg‘ona   va   saklar   yurti
Aleksandrdan mustaqil bo‘lib qoladi. Sug‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya
Aleksandrning   davlatiga   qo‘shilib,   keyinchalik   ularning   hududida   ayrim   yunon-
makedon davlatlari vujudga keladi.
Aleksandr   bosib   olgan   hududlarda   uning   boshqaruv   faoliyati   dastlab
Gretsiyaning   ayrim   demokratik   an’analariga   (harbiy   yo‘dboshchilar   kengashi,
qo‘shinlar yig‘ini) asoslangan edi. Qo‘shinlar yig‘inida sud ishlari ko‘rib chiqilib,
jinoyat   va   jazo   masalalari   qat’iy   muhokama   qilingan.   Jinoyat   turlari   ichida   eng
og‘irlari-podshoga   qarshi   fitna,   xiyonat,   isyonga   da’vat   etish   hisoblanib,   ushbu
harkatlar  uchun yagona jazo – o‘lim  jazosi  belgilangan. Qatl  etish haqidagi  qaror
qo‘shinlar   yig‘inida   qabul   qilingan.   Sharqqa   qilgan   yurishlari   tugaganidan   so‘ng
Aleksandr   bu   hududlarda   barpo   etgan   o‘z   saltanatida   Ahamoniylar   davlat
boshqaruvidagi idora-tartib usullarini o‘zgartirmagan. YA’ni, satraplik boshqaruvi
va soliqlar yig‘ib olish tizimi o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan. 
O‘rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon-
makedon   sarkardalari   bilan   birga   mahalliy   hokimlar   ham   jalb   etilgan.   Yozma
manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan
Fratafarn-Girkaniyada,   Artaboz-Baqtriyada,   Oksiart   va   Xoriyen-Sug‘diyona
viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo‘l ostiga Paropamis-
Hindiqush viloyati topshiriladi. 
Mil.avv.   325-324   yillarda   makedonlar   yaroq-aslahalari   bilan   qurollangan
mahalliy  aholi   qo‘shinlari   yunon-makedon   armiyasi   safiga   jalb  etiladi.   Aleksandr
mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324
yilda   So‘za   shahrida   o‘n   mingta   yunon-makedon   askarlari   mahalliy   ayollarga
uylanadilar.   Aleksandrning   o‘zi   va   sarkarda   Gefestion   Doro   III   ning   qizlarini
hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar. 
A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad – yangi
davlatchilik   barpo   etish   g‘oyasi   bilan   bog‘langan   edi.   Bu   davlat   nafaqat   turli
halqlarning   siyosiy   birlashmasi   bo‘libgina   qolmay,   balki   uning   kelajakda
19 makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga
aylanishi rejalashtirilgan edi. 
Ko‘plab   xalqlar   va   mamlakatlarni   birlashtirib   yagona   davlat   barpo   etish
g‘oyasi,   insonlarni   umumiy   ong   va   yagona   tafakkurga   bo‘ysundirish   g‘oyasi
yangilik   emas   edi.   Bunday   g‘oyani   qadimgi   fors   podsholari   ham   o‘z   oldilariga
maqsad   qilib   qo‘yganlar   va   oqibatda   mil.avv.   490   yilda   yunon-fors   urushlari
boshlangan 10
. 
Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq
va   madaniy   aloqalarning   rivojlanishiga   olib   keldi.   Siyosiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatning   o‘zgarishi   natijasida   mahalliy   va   yunon   madaniyatining   qo‘shilish
jarayoni   boshlanadi.   Bu   jarayonning   ta’sirini   moddiy   madaniyatning
rivojlanishida,   qurilish   va   me’morchilik,   kulolchilik   va   tasviriy   san’at,   yangi
yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin.
Yunonlar   o‘z   navbatida   qadimgi   Sharqning   juda   ko‘plab   madaniy   yutuqlarini
qabul   qiladilar   hamda   mahalliy   aholi   madaniyatiga   ham   ta’sir   o‘tkazadilar.
Aleksandr   davridan   boshlab,   bir   necha   asrlar   davomida,   Sharqning   siyosiy   tarixi
(davlat   tizimi,   boshqaruv   usullari,   qonunlar   va   huquq)   da   turli   an’analarning
qo‘shilib rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin.
Aleksandr   qayerni   bosib   olsa,   shu   yerning   aholisini   qirib   tashladi,
boyliklarini   taladi.   Miloddan   avvalgi   329   yilda   Aleksandr   Samarqandni   bosib
oladi.   Bu   yerda   u   harbiy   garnizon   va   atrof   joylardagi   qishloqlarni   yondiradi.
So‘ngra   u   harbiy   yurishni   davom   ettirib,   Samarqand   bilan   Xo‘jand   oralig‘idagi
Usrushanga   kelganda   vatan   himoyachilari   bilan   to‘qnashgan.   Bu   yerda   shunday
qattiq   jang   bo‘ldiki,   30   ming   kishilik   vatan   himoyachilaridan   22   mingtasi   halok
bo‘ldi.   Hatto   bu   jangda   Aleksandrning   o‘zi   jarohatlandi.   U   Usrushanliklarni
vahshiylarcha   bo‘ysundirgandan   keyin   Sirdaryo   bo‘ylab   yurishni   davom   ettiradi.
Bu   yerda   joylashgan   yettita   shaharning   aholisi   Aleksandrga   qarshi   bosh   ko‘tarib
mustaqillik uchun kurashdilar. Ayniqsa Kripol shahrida vatan himoyachilari bilan
10
  Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. 
B- 98.
20 bosqinchilar   o‘rtasida   qattiq   jang   bo‘lib   tub   aholidan   8   ming   kishi   halok   bo‘ladi.
Ko‘p   kishilar   yaralandi.   Dushman   askarlari   katta   talafot   ko‘rdi.   Lekin   ular
g‘alabaga   erishdilar.   Bu   yerda   ham   Aleksandr   jarohatlangan   edi.   U   bundan
g‘azabga to‘lib toshib aholining ko‘pini qirib tashladi.
Bu   vaqtda   Baqtriya   va   Samarqandda   bosqinchilarga   qarshi   umumxalq
qo‘zg‘oloni   ko‘tarildi.   Unga   Spitamen   degan   shaxs   boshchilik   qildi.   Miloddan
avval   329   yilda   boshlangan   bu   qo‘zg‘olon   shu   darajada   kuchli   bo‘lganki,   hatto
qudratli   podshoh   Aleksandrni   ham   sarosimaga   solib   qo‘ygan.   U   qo‘zg‘olonchilar
tomonidan   Samarqandni   qamal   qilinganligini   eshitib,   ularga   qarshi   qo‘shin
jo‘natadi.   Qo‘shin   yaqinlashganda   Spitamen   Samarqanddan   cho‘l   tomonga
chekinadi. Qo‘shin qo‘zg‘olonchilarning orqasidan yurib jang qilishga da’vat etadi.
Ammo Spitamen qo‘shinni jo‘rtaga cho‘l ichkarisiga yaqinlashtiradi. So‘ngra unga
hujum qilib qirib tashlaydi. Shundan keyin Spitamen Samarqanddagi dushmanning
harbiy   garnizonini   qayta   qurshab   oladi.   Shu   bois   Aleksandr   katta   qo‘shin   bilan
Samarqandga   yo‘l   oladi.   Spitamen   jang   qilishdan   bosh   tortib   cho‘lga   chekinadi.
Ammo   Aleksandr   cho‘lning   ichkarisiga   kirib   urushishning   xavfsizligini   anglab,
Spitamen bilan to‘qnashishdan bosh tortadi. Biroq u yo‘ldagi tub aholini qoldirmay
qirib   tashlash   haqida   farmon   beradi.   Shunisi   diqqatga   sazovorki,   o‘limga   hukm
etilgan   30   ta   nufuzli   kishilar   o‘lim   jazosi   bajarilayotganda   ashula   aytganlar.
Dushmanlar   ularning   bunday   mardligi   va   jasoratidan   hayratlanganlar.
Qo‘zg‘olondan   g‘azablangan   Aleksandr   Zarafshon   vodiysida   kechayu   kunduzi
bilan   odamlarni   qirish   bilan   shug‘ullandi.   Uning   askarlari   120   ming   tub   aholini
boshini   tanasidan   judo   etdilar.   Ko‘p   shahar   va   qishloqlarning   nomigina   qolib,
aholisi   halok   etildi.   Bunday   qilishdan   asosiy   maqsad   ozodlik   kurashlarini   ildizi
bilan   qo‘porib   tashlash   hamda   o‘lkada   greklarni   joylashtirish   uchun   sharoit
yaratish   edi.   Shuning   uchun   ham   mintaqada   greklar   yashaydigan   qator   shaharlar
bunyod etilgan edi. Aleksandr miloddan avval 329-328 yilning qishini Baqtriyada
o‘tkazadi.   Bu   yerga   Xorazm   podshohi   Farasman   nomidan   elchi   tashrif   buyurib
Aleksand   bilan   do‘stlik  aloqalarini  o‘rnatish   va  unga  Qora  dengiz  tarafiga  harbiy
yurishda yordam berish istagini bildirdi. Aleksandr bu taklifni mamnuniyatlik bilan
21 qabul   qilib,   Hindistonga   harbiy   yurishida   Xorazm   yordamidan   foydalanishini
ma’lum   qildi.   Bu   yerda   shuni   aytish   lozimki,   Xorazm   podshohi   bosqinchilarning
kuch-qudratini   hisobga   olib   murosa   qilishni   lozim   topdi.   Natijada   Xorazm   o‘z
mustaqilligini saqlashga erishdi.
Miloddan avvalgi 328 yilning bahorida Aleksandr yana Samarqandga kelib
uning   atrof   joylarida   yashiringan   qo‘zg‘olonchilarga   qarshi   kurashdi.   Shundan
so‘ng u  Spitamenni  ushlash   uchun harbiy  qismni  jo‘natadi.  Ammo  Spitamen 600
otliq   askarlar   bilan   to‘satdan   Baqtriyada   paydo   bo‘lib   harbiy   garnizonga   hujum
qiladi.   U   qo‘shimcha   dushman   askarlarini   kelayotganligini   eshitib,   cho‘lga
chekinadi. Bu yerdan u yana Samarqandga hujum qiladi, lekin 800 kishini yo‘qotib
chekinishga majbur bo‘ladi 11
.
Xullas,   vatan   himoyachilari   Spitamen   boshchiligida   mustaqillikni   tiklash
uchun   fidokorona   jang   qildilar.   Ammo   ular   muntazam   va   yaxshi   qurollangan
qo‘shinga bardosh berolmay pirovardida tor-mor etiladi. Vatan himoyachilarining
asosiy qismini esa harbiy mahoratni yaxshi  o‘zlashtirmagan oddiy kishilar tashkil
etgan edi. Bu ozodlik kurashini yengilishiga olib kelgan asosiy omillardan biri edi.
Ayrim   ma’lumotlarning   ko‘rsatishicha,   Spitamen   uyqudaligida   xotini   o‘ldirib,
kallasini   Aleksandrga   yuborgan.   Bu   holat   ham   bosqinchilarga   qarshi   kurashga
qattiq   zarba   bo‘lib   tushgan.   Shuningdek   ayrim   yuqori   tabaqa   vakillari   shaxsiy
manfaatlarini   ko‘zlab   dushmanga   xizmat   qildilar.   Bu   xoinlik   ham   Aleksandr
g‘alabasini   ta’minlashda   muhim   o‘rin   egalladi.   Ammo   xalq   ommaviy   ravishda
Aleksandr   tajovuziga   qarshi   qahramonona   kurashib   vatanparvarlik   namunalarini
namoyish   etdi.   Ozodlik   kurashi   shu   darajada   qizg‘in   tus   oldiki,   Aleksandrga   o‘z
hukmronligini o‘rnatish uchun uch yil (329-327) vaqt sarfladi. U miloddan avvalgi
323  yilda   vafot   etadi.   Shundan   keyin   uning  tuzgan   imperiyasi   Makedoniya,   Misr
va   Suriyadan   iborat   uch   qismga   bo‘linib   ketadi 12
.   Ayni   paytda   merosxo‘r
bo‘lmaganligi   uchun   hokimiyat   lashkarboshilar   o‘rtasida   taqsimlanadi.   Ulardan
11
  Ҳайдаров   Сулаймон   Амирқулович . (2020).  Тарих   фанини   ўқитишга   оид   экологик  
муаммолар   масаласи  «Scientific Progress» 1(1). B - 12-17.
12
  Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. 
B- 88.
22 biri Selevka Bobil mamlakati (Bobil) va uning sharqiga joylashgan mamlakatlarga
ega bo‘ldi. U Eron va Turkistonni ham qo‘l ostiga oladi. Shundan keyin bu yerda
ham Selevkiylar sulolasi hukmronlik qilib, xalqni ezib, “suvi”ni ichadi.
23 II.BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING MARKAZIY
OSIYOGA HARBIY YURISHLARI
Aleksandr Makedonskiy, Iskandar Maqduniy (Sharq mamlakatlarida Iskandar,
Iskandar   Zulqarnayn   nomi   bilan   mashhur)   (mil.   av.   356,   Pella-323.13.6,   Bobil)
makedoniyalik sarkarda va davlat arbobi. Makedoniya podshosi Filipp II va uning
rafiqasi   Olimpiadaning   o‘g‘li.   Aristoteldan   ta'lim   olgan,   harbiy   ishni   otasidan
o‘rgangan. 336 y. Filipp II fitnachilar tomonidan o‘ldirilgach, Makedoniya taxtiga
o‘tirgan.   334   y.   Aleksandr   Eronga   yurish   boshlaydi;   bu   bosqinchilik   urushi   otasi
Filipp   II   davridayoq   boshlangan   bo‘lib,   uning   o‘limi   tufayli   to‘xtab   qolgandi.
Aleksandr  qo‘shinida sarkardalardan Antipatr, Parmyenion, Ptolemyey Lag va b.,
shuningdek   30   mingga   yaqin   piyoda   jangchi,   5   ming   otliq,   yengil   qurollangan
yordamchi otryadlar va 160 kyema bo‘lgan. Aleksandr Granik (334 y.), Iss (333 y.)
va   Gavgamyela   (331   y.)   janglarida   Doro   III   qo‘shinlarini   yenggan.   Aleksandr
Eronning   markaziy   shaharlari - Bobil,   Suza,   Persepol,   Ekbatana   hamda   Misrni
egallagan.   Aleksandr   329   y.   Baqtriyani   egallagach,   satrap   Bess,   Oks   (Ukuz,
Amudaryo) dan kechib o‘tib, Navtaka (Qashqadaryo vohasi)ga chekingan. Ammo
Bess tezda qo‘lga olinib, qatl etilgan. So‘ng, Aleksandr Samarqand (Marokanda)ni
egallab, Sirdaryo tomon yo‘l oladida, u yerda shahar barpo etib, uni Aleksandriya
Esxata   (Chekka   Iskandariya)   deb   ataydi.   Umuman   Aleksandrning   O‘rta   Osiyoga
nisbatan bosqinchilik siyosati qattiq qarshilikka uchragan 13
.
Usrushonadagi   yettita   shahar-qal'a   Aleksandrga   qattiq   qarshilik   ko‘rsatgan.
Bularning   ichida   eng   kattasi - Kiropol   bo‘lib,   Kir   II   uni   boshqa   shaharqal'alarga
nisbatan   baland   devor   bilan   o‘rattirgandi.   Uning   ichida   mahalliy   aholining
ko‘pchilik qismi, eng jangovar jangchilar  to‘plangandi. Aleksandr  shahar  atrofiga
xandaq qazittirgan, manjaniqlar (devorteshar mashinalar) bilan devorning bir necha
yeridan   teshik   ochib,   u   yerdan   shaharga   bostirib   kirmoqchi   bo‘lgan.   Bu   urinishi
natijasiz chiqqach, u harbiy hiyla ishlatib, shahar ichidan o‘tgan quruq daryo o‘zani
orqali o‘zining xos jangchilari bilan shaharga kirgan. Kiropol mudofaachilari bilan
Aleksandr   jangchilari   o‘rtasida   shiddatli   jang   bo‘lgan.   Unda   Aleksandr   boshi   va
13
  Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C -234.
24 bo‘yniga   tosh   tegib   yarador   bo‘lgan,   bir   qancha   lashkarboshilari   (Krater   va   b.)
kamon o‘qidan shikastlangan.
Makedon   qo‘shini   katta   qiyinchilik   bilan   shaharni   egallagan.   Shahar
mudofaachilari   (jami   15   ming)   dan   8000   ga   yaqini   halok   bo‘lgan,   qolgani   ichki
qo‘rg‘onga   yashiringan,   so‘ng   tashnalikdan   qiynalib   taslim   bo‘lgan.   Makedon
qo‘shini  qolgan shaharlarni ham shu tariqa qiyinchilik bilan egallagan. Aleksandr
mahalliy   xalqning   jasoratidan   shu   qadar   xavotirga   tushganki,   Ptolemeyning
aytishicha,   u   o‘z   jangchilariga   asir   olingan   kishilarni   bo‘lib   berib,   to   bu
mamlakatdan chiqib ketmagunlaricha ularni zanjirband holda saqlashni topshirgan.
Aleksandr   Sug‘diyonada   Spitamen   qo‘zg‘olon   ko‘tarib,   Marokandani   qamal
qilgani (q. Spitamen, Spitamen qo‘zg‘oloni) va Tanais ortidan saklar podshosining
ukasi   Kartazis   boshchiligidagi   katta   qo‘shin   unga   yordamga   yetib   kelgani   haqida
xabardor   bo‘lgach,   qo‘zg‘olonchilarga   qarshi   2000   kishilik   qo‘shin   jo‘natib,   o‘zi
saklar   tomon   qo‘shin   tortgan   (q.   Tanais   daryosi   bo‘yidagi   jang).   Mazkur   qo‘shin
tor-mor   keltirilgach,   Aleksandr   shaxsan   o‘zi   katta   kuch   bilan   Spitamenni   dasht
chegarasigacha ta'qib qilib borib, ortga qaytishda 120 mingdan ortiq tinch aholini
qirib tashlaydi, ko‘plab qishloq va qal'alarni vayron qiladi, ekinzor, bog‘-rog‘larni
payhon etadi.
Aleksandr mil. av. 329-328 yillar qishini Zariaspa (Balx, Baqtra)da o‘tkazadi.
Bahorda uning huzuriga xorasmiylar podshosi Farasman 1500 jangchisi bilan kelib
o‘zaro   ittifoq   tuzishni   taklif   etadi.   Aleksandr   328-327   y.   boshida   Sug‘diyonadagi
tog‘lar ustida joylashgan qal'alardagi qo‘zg‘olonchilarni bo‘ysundirishga juda ko‘p
kuch sarflaydi, ularni  mag‘lub qilgach, Oksiartning qizi  Roxshanak (Roksana)  ga
uylanadi (q. So‘g‘d qoyasi, Xorien kal'asi va b.). Mil. av. 327 y. yozida Aleksandr
so‘g‘dlik   Oropiyni   So‘g‘diyona   hokimi   etib   tayinlab,   o‘zi   Hindistonga   yurish
qiladi-da, Gidasp daryosi (Hind d. irmog‘i) sohilida katta qiyinchilik bilan podsho
Por qo‘shini ustidan zafar qozonadi. Shu tariqa Aleksandr Panjobni egallab, Gang
daryosi   vodiysiga   yurishni   davom   ettirmoqchi   bo‘ladi.   Biroq   safar   va   kasallik
azobidan   holdan   toygan   qo‘shinning   ochiqdan-ochiq   qarshiligiga   duch   kyeladi.
Shu   bois   Aleksandr   Gifasis   daryosi   (Hind   d.   sharqiy   irmog‘i)   bo‘yidan   ortga
25 qaytishga   majbur   bo‘ladi.   Aleksandr   o‘z   davlatining   poytaxti   qilib   Bobil   sh.ni
tanlagan   va   shu   yerda   yangi   yurishlarga   tayyorgarlik   ko‘rish   asnosida   bezgak
kasaliga yo‘liqib, vafot etgan 14
.
Aleksandr   yurishlari   natijasida   vujudga   kelgan   ulkan   saltanat   hududi   Hind
daryosidan   Dunayga   qadar   cho‘zilgan   bo‘lib,   u   qad.   dunyoning   eng   yirik   davlati
edi.   Lekin   mustahkam   ichki   aloqalari   bo‘lmagan   bu   saltanat   Aleksandr   vafot
etgach, tezda parchalanib ketgan va uning hududida bir qancha ellinistik davlatlar
vujudga kelgan. Aleksandr harbiy san'at tarixida yirik sarkarda sifatida mashhurdir.
Qadim   zamonlardan   (mil.   av.   200   y.)   Aleksandr   haqida   ko‘plab   rivoyat,   afsona,
doston va miniatyuralar yaratilgan. Ular o‘rta asr adabiyotiga ham kirib kelgan.
Spitamen   (yun.-Spitamenes,   sug‘dcha-Spitamana)   (?-mil.   av.   328)-
Sug‘diyonada   vatan   ozodligi   yo‘lida   Aleksandr   (Iskandar)ga   qarshi   ko‘tarilgan
xalq   qo‘zg‘oloni   (q.   Spitamen   qo‘zg‘oloni)   rahbari.   Yozuvchi   V.V.Yanning
yozishicha,   Spitamenning   onasi-sug‘d,   otasi-sak   qabilasiga   mansub   aslzoda
xonadondan bo‘lgan. Spitamen yoshligida abjir, chaqqon yigit bo‘lib o‘sgan. Otda
chopish, kamon otish, qilichbozlikda unga hech kim tenglasha olmagan. Spitamen
dastlab Doro III ning, so‘ngra Bessning lashkarboshilaridan, yaqin safdoshlaridan
bo‘lgan.   Bess   o‘limidan   so‘ng,   yunon - makedon   istilochilariga   qarshi   3   y.
davomida   mardona   q arshilik   ko‘rsatgan.   Arriannmng   yozishicha,
qo‘zg‘olonchilarga   qo‘shilgan   ko‘chmanchi   massaget   qabilalari   rahbarlari
Aleksandrning cho‘l ichkarisiga yurish qilishidan xavotirlanib Spitamenni o‘ldirib,
boshini  Aleksandrga yuborganlar. Spitamenning   q izi Apana Salavk I ga berilgan,
bu   nikohdan   salavkiylarning   mashhur   hukmdori   Antiox   tug‘ilgan.   Spitamenning
nomi asrlar osha yashab mardlik va jasorat timsoli sifatida avlodlarga ruhiy madad
berib   kelgan.   Spitamen   haqida   ko‘plab   badiiy   (V.Yanning   «Qo‘rg‘on   uzra
olovlar»,   Ya.Ilyosovning   «Sug‘diyona»,   M.Qoriyevning   «Sug‘d   qoploni»
romanlari), tasviriy asarlar yaratilgan.
14
  Ковалев С. И.,  A лександр Македонский, Л., 1937. C - 68.
26 Spitamen qo‘zg‘oloni - Sug‘diyona va Baqtriyada Aleksandr boshchiligidagi
yunon-makedon   istilochilariga   qarshi   ozodlik   harakati   (mil.   av.   329-327   y.lar).
Rahbari-Spitamen.   Mil.   av.   329   y.   kuzida   boshlangan.   Spitamen   boshchiligidagi
qo‘zg‘olonchilar   Marokanda   (Samarqand)dagi   yunon-makedon   garnizonini   qirib
tashlab shaharni egallaydilar. Aleksandr ularga qarshi Farnux boshchiligida 3 ming
piyoda   va   800   otliq   qo‘shin   jo‘natgan,   Spitamen   Politimet   (Zarafshon)   ning   quyi
oqimidagi yerlarga chekingan. Bu yerda ko‘chmanchilarning otliq qo‘shinlari bilan
birlashib   hujumga   o‘tadi.   To‘satdan   qilingan   hujum   natijasida   yunon-makedon
qo‘shinining   katta   qismi   qirib   tashlangan,   qolgan   qutganlari   esa   shahar   qal'asiga
yashiringan.   Spitamen   yana   Marokandani   qamal   qilgan.   Aleksandr   Spitamenga
qarshi   Andromax,   Menedem   va   Karan   boshchiligida   otliq   va   piyoda   qo‘shin
yuborgan. Spitamen bundan xabar topib o‘rmon orasidan o‘tadigan yo‘lga pistirma
qo‘yib,   ularga   to‘satdan   hujum   qilgan.   U   mazkur   jangda   o‘zgacha   harbiy   usul
qo‘llagan. Har bir otga 2 tadan jangchi mindirilgan. Ular dushmanga 2 tomondan
zarba berar, biri nayza, qilich yoki kamon bilan hamla qilsa,  ikki si tosh bilan urib,
yovning boshini  majaqlar edi. Bu jangda dushman katta talafot ko‘rgan. Shundan
keyin Spitamenga qarshi Aleksandr asosiy kuchlari bilan otlangan, Spitamen cho‘l
ichkarisiga chekingan 15
.
Aleksandr   uni   ta'qib   etmagan,   lekin   Zarafshon   vohasining   tinch   aholisidan
qattiq   o‘ch   olgan   (120   ming   kishi   qirib   tashlangan),   shahar,   qishloqlarni   vayron
qilgan, ekinlar, bog‘larni yondirgan. Aleksandr Sug‘diyonadagi bir necha qal'a va
poytaxt   Marokandada   katta   qo‘shin   qoldirib,   o‘zi   qolgan   kuchlari   bilan   qishlovni
o‘tkazish uchun Baqtriya (ba'zi ma'lumotlarda-Navtaka)ga qaytgan. Mil. av. 328 y.
bahorida qo‘zg‘olonning 2 bosqichi boshlangan. Ko‘plab sug‘diylar turli qal'alarda
to‘planib   yunonmakedon   hokimlarini   tan   olmaganlar.   Bu   davrda   Sug‘diyona
qo‘zg‘olonning o‘chog‘i bo‘lgan. Spitamen Aleksandrning yo‘qligidan foydalanib
raqibining   orqa   tomonidan   aylanib   o‘tib,   600   otliq   bilan   Baqtriyada   yunonlarga
qaqshatqich zarbalar berib turgan. Yunonlar lashkarboshisi Ken Spitamenga qarshi
15
  Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C- 
102.
27 chiqib,   uni   dashtga   chekinishga   majbur   qilgan,   Spitamen   Zarafshonning   quyi
oqimi   bo‘ylariga   ketgan.   Mil.   av.   328   y.ning   kuzida   Spitamen   bu   yerdagi
qal'alardan   birini   egallab,   3   ming   otliq   bilan   Sug‘diyona   poytaxti   tomon   yurgan.
Yunonlar   butun   kuchlarini   unga   qarshi   tashlaydilar,   jangda   qo‘zg‘olonchilar
mag‘lubiyatga uchraydilar.
Sug‘diy   va   baqtriyalik   zodagonlarning   bir   qismi   Spitamenga   xiyonat   qilib
istilochilar   tomoniga   o‘tib   ketganlar.   Mil.   av.   328   y.   oxirida   Spitamen   xoinona
o‘ldirilgan.   Ayrim   tarixchilar   uni   Aleksandr   hujumidan   qo‘rqqan   massagetlar
o‘ldirgan deb hisoblaydilar. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda, Spitamenni o‘z xotini
o‘ldirib, boshini Aleksandr huzuriga keltirgan, biroq Iskandar uni o‘ta sovuq kutib
olgan.   Shunga   qaramay,   Spitamen   qo‘zg‘oloni   tugamagan,   uning   3-bosqichi
boshlangan.   Shu   tufayli   Aleksandr   mil.   av.   328-327   yillar   qishlovini   Sug‘dda
o‘tkazishga   majbur   bo‘lgan.   Qo‘zg‘olonchilar   tog‘   qal'alarida   kurashni   davom
ettirganlar. Hozirgi tadqiqotlarga ko‘ra, ular janubi sharqiy hududlarda joylashgan.
Aleksandr   mahalliy   aholi   qarshiligini   kuch   bilan   yenga   olmasligiga   ishongach,
ularga   yaqinlashishga   harakat   qilgan,   ularga   nisbatan   siyosatini   o‘zgartirgan.
Tog‘li hududlardagi  qo‘zg‘olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xorien kabilarni afv
etib,   molmulkini   qaytarib   bergan.   Oksiartning   qizi   Roxshanakka   uylangan.
Mahalliy   zodagonlarning   aksariyati   Aleksandr   hokimiyatini   tan   olib   uning
xizmatiga   o‘tib   ketishgan.   Mil.   av.   327   yil   oxirida   Sug‘diyona   Aleksandr
tomonidan batamom egallanib, qo‘zg‘olon bostirilgan.
Tarixiy   manbalarning   guvohlik   berishicha   Iskandar   Roksana   tufayli
Aksiartning   barcha   gunohlarini   kеchiradi   va   uni   Baqtriya   satrapi   etib   tayinlaydi.
Bu   voqеani   eshitgan   Iskandarga   raqib   bo`lgan   Eparx   Xoriеn   Iskandarga   jangsiz
taslim   bo`ladi   (qal'ani   yunon-makеdonlar   uning   nomi   bilan   atashgan)   va   o`z
qal'asiga hokim bo`lib oladi. Ana shu tariqa Iskandar boshqa qal'alarni ham birin-
k е tin   egallay   boshlaydi.   Plutarx   Iskandarning   yerli   xalq   urf-odatlari   va
madaniyatiga katta hurmat bilan qaraganligini alohida ta'kidlaydi. «hatto, dеydi u,
varvarlarning milliy kiyimlarini kiyib yurishni o`ziga ma'qul ko`radi... hatto, shoh
makеdon jangchilariga ham yerli xalqning urf-odatlarini o`rganishni  ta'kidlaydi». 2
28 Zikr   qilingan   manbada   ta'kidlanishicha,   Iskandar   «varvar»larning   (ya'ni   yerli
xalqlarning Sh.K. P.Sh) kiyimlarini dastlab ularning vakillari bilan uchrashganda,
ularning uylariga tashrif buyurganda, ahyon-ahyonda kiygan bo`lsa, kеyinchalik u
butunlay   «varvarchasiga»   kiyinib   yurishga   ko`nikib   qoladi.   Iskandarning   yerli
mahalliy   xalqqa   nisbatan   bunday   «odilona»   va   «insoniy»   munosabatda   bo`lishi
aholi ma'lum bir qismining, asosan yuqori tabaqa vakillarining Iskandar tomoniga
o`tishiga sabab bo`ldi. Xalq rahbarsiz qoldi.
Iskandar   qalbining   to`ridagi   yashirin   va   pinxona   istak   va   tilak   ham   aynan
shu   edi.   Bu   xol   uning   Baqtriya   va   So`g`diyona   xalqlari   ustidan   to`la   hukmronlik
o`rnatilishiga   imkoniyat   yaratdi.   Iskandar   miloddan   avvalgi   327   yilda   Markaziy
Osiyoni   batamom   o`ziga   bo`ysundirib   mahalliy   aslzodalardan   bo`lgan   Oropiyani
So`g`d   podsholigiga   tayinlaydi   va   Hindiqush   orqali   Hindiston   sari   otlanadi.
Hindistonni   ham   o`ziga   tob е   etgan   Iskandar   324   yilda   yana   Markaziy   Osiyoga
qaytadi.   Shu   yili   Suzda   Iskandar   katta   ommaviy   to`y   uyushtiradi.   Uning
askarlaridan   10   ming   jangchi,   shu   jumladan   shohga   yaqin   bo`lgan   Gеfеstion,
Krater,   Ptolomеy,   Salavk,   Evmеn,   Perdikka   va   boshqalar   sharq   ayollariga
uylanadilar. Iskandarning o`zi malika Roksana ustiga sharq odatiga ko`ra Doroning
katta   qizini   xotinlikka   oladi.   Shoh   kuyov-k е linlarga   katta   tortiqlar   va   sovg`a-
salomlar beradi 16
.
Iskandarning   Markaziy   Osiyodagi   xatti-harakatlari,   uning   bu   yerda
yurgizayotgan   siyosati   grеk-makеdon   lashkarlarning   ma'lum   bir   qismiga
yoqmaydi. Ular, Iskandarning sharq xalqlari vakillarini grеk va makеdonlar, shoh
yaqinlari-Gеtayrlar darajasiga ko`tarishidan norozi lashkarlar Tigr sohilidaga Opis
dеgan   shaharda   isyon   ko`taradilar.   Iskandarning   buyrug`iga   bo`ysunmaydilar.
G`azablangan   Iskandar   323   yilda   13   jangchini   jazolaydi.   F.Sulaymonova   asarida
ta'kidlanishicha Baqtriya va So`g`diyonaga ko`chirib kеltirilgan 10 ming faxriylar
o`z   vatanlariga   qaytadilar.   Biroq   lashkarboshi   Perdikka   ularning   barchasini
qurolsizlantiradi   va   mol-mulklarini   sodiq   askarlarga   bo`lib   beradi.   Endilikda
16
 Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2020). Тарих фанини ўқитишга оид экологик 
муаммолар масаласи « Scientific   Progress » 1(1). B -12-17.
29 Iskandar   qo`shinlarining   ko`pchiligini   Eroniylar,   Markaziy   Osiyo   xalqlari
vakillari - «varvarlar» tashkil  qilar  edilar. Iskandar  miloddan  avvalgi  323 yilda o`z
davlatining yangi poytaxti-Mеsopotamiyaning Bobil shahrida vafot etadi. Shunday
qilib, makеdoniyalik  Iskandar  Zulqarnayn  olib borgan  bosqinchilik va  talonchilik
urushlari   oqibatida   Markaziy   Osiyoda   Ahamoniylar   zulmi   yunon-makеdon
istilochilari   zulmi   bilan   almashdi.   Bu   zulmdan   qutulish   uchun   So`g`diyona
xalqlariga 150 yil, Baqtriya xalqlariga esa 180 yil kerak bo`ldi.
Tarixiy yozma manbalarda Iskandar Zulqarnayn adolatli, insofli va diyonatli
bir   podsho   sifatida   tilga   olinadi.   Bu   sohada   xususan   yunon   muarrixlari   alohida
jonbozlik   ko`rsatganlar.   Iskandarni   Markaziy   Osiyo   xalqlarining   do`sti,
adolatparvar,   ilm-ma'rifat   va   madaniyatni   yoyuvchi   shahanshoh   sifatida
ta'riflaydilar.   Plutarxning   yozishicha:   «Iskandar   Sharq   xalqlari   vakillarini   yunon
madaniyatidan   bahramand   qilishga...»   uringan   ekan.   Hatto   Markaziy   Osiyoda
bo`lganida «...yerli aristokratlarning 30 ming o`g`illarini tanlab olib, ularga yunon
tilini   o`rgatib   grеk   madaniyati   ilmidan   ta'lim   berishni»   buyurgan   ekan.   Albatta
yunonistonlik   muarrixlarning   bu   tutgan   yo`llarini   tushunmoq   kerak.   Ular   nima
bo`lganda   ham   Markaziy   Osiyoni   zabt   etgan,   uni   asoratga   solgan   fotih   Iskandar
Zulqarnayn avlodidirlar. Zyero, ular o`z davlatlarining, o`z vatandoshlari bosqinchi
Iskandarning qonli yurishlarini oqlashga, uni ijobiy tomondan ko`rsatishga harakat
qilishlari   tabiiy   ekanligini   fahm   etsa   bo`ladi.   To`g`ri,   Iskandar   Markaziy   Osiyo
hududlarida ham shaharlar barpo etgan. Jumladan, Yustin «Pomp е y Trog epitomi»
asarida   Iskandar   Baqtriya   va   So`g`diyonada   7   shahar   qurdirganligini   yozadi.
Shulardan biri Sirdaryo sohilida 17 kunda qurib bitkazishgan qal'a «Alеksandriya
Esxata», ya'ni  olisdagi  Iskandariya edi. Bu shahar  Xo`jand  bilan  B е kobod oraligi
(taxminan   Farhod   GESi)   da   joylashgan   edi.   Bu   qal'a   shaharlarni   Iskandar   nеga
qurdi?   U   bu   shaharlarda   grеk-makеdon   qo`shinlarini   joylashtirib   Baqtriya   va
So`g`dda   o`z   istilochilik   zulmini   kuchaytirishni   o`ylamaganmidik   «Alеksandriya
Esxata»ni   tеzda   barpo   etib,   Iskandar,   bu   yerdan   saklar   ustiga   yurish
boshlamaganmidik.   Bundan   tashqari   Iskandarning   Markaziy   Osiyoda   olib   borgan
yaratuvchilik   faoliyatiga   qaraganda,   uning   vayron   etuvchilik,   buzg`unchilik
30 faoliyati   o`n   chandon   ortiqroq   va   ko`proq   bo`lgan,   bеhisob   shahar   va
qishloqlarning   qo‘lini   ko`kka   sovurgan   edi.   Shu   sababdan   Iskandar   Zulqarnayn
Markaziy Osiyoni obod qildi, xalqlar orasiga ma'rifat va madaniyat kiritdi, dеyish
adolatdan emas.
31 XULOSA
Iskandar davlatini yaxlitligini  saqlab  qolishga uringan separat  kayfiyatlarga
qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. U makedon podsholigining
“Qonuniy” podsholari nomidan harakat qilgan, qator sabablarga ko‘ra hech qanday
hudud   va   qo‘shinga   ega   bo‘lmagan   birdan-bir   diadox   edi.   Lekin   uning   qo‘lida
Iskandar   sobiq   davlatining   turli   shaharlarida   bosib   olingan   katta   miqdordagi
moliyaviy mablag‘lar bor edi. Yevmen ana shu mablag‘lar hisobiga katta yollanma
qo‘shin   to‘plab   Bobil   va   Eronni   bosib   olishga   urindi.   Bu   xavfga   qarshi   Antigon
Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan ittifoq tuzdi va Yevmenga qarshi
yurish   qildi.   Mil.avv.   316-yilda   Gabiyn   yonida   (Midiya   va   Eron   chegarasi)
Yevmen   bilan   Antigon   o‘rtasida   hal   qiluvchi   jang   bo‘ldi.   Yevmenning   yollanma
qo‘shinlarning  xoinligi  jangni  Antigon  foydasiga  hal  qildi.  Yevmen  qo‘lga  olinib
qatl qilindi. 
Mil.avv. 317-yilda Iskandarning onasi Olimpiada hokimiyatni Roksananing
o‘g‘liga   qoldirish   uchun   Filipp   Arridey   va   uning   xotini   Evridikani   o‘ldirishga
buyruq   berdi.   Shundan   so‘ng   uning   o‘zi   Kassandr   tomonidan   qatl   qilinadi,
Roksana   va   Iskandar   IV   Kassandrni   asirligida   bir   necha   yil   ushlab   turilib
o‘ldiriladi   (Mil.avv.   311-yil   yoki   310-yil).   Yuzaga   kelgan   bu   vaziyat   diadoxlarni
o‘z   hududlarida   o‘z   podsholik   hokimiyatlarini   o‘rnatishga   intilishlari   uchun   hech
qanday rasmiy to‘siq qolmaganini bildirar edi 17
.
Diadoxlar   o‘rtasidagi   urushlar   uzoq   davom   etib,   Yunoniston,   Misr,   Kichik
Osiyo   va   Mesopotamiya   asosiy   jang   maydonlariga   aylandi.   Mil.avv.   306-yilda
Antigonning   o‘g‘li   Demetriy   Poliorket   (“shaharlarni   qamal   qiluvchi”)   makedon
garnizonlarini   Yunonistondan   haydab   yubordi,   Afina   va   Megarada   erkinlik   va
demokratiya e’lon qilindi. 
Mil.avv.   306-yilda   Antigon,   keyinroq   Ptolemey,   Lisimax,   Salauk   va
Kassandr   o‘zlarini   podsho   deb   e’lon   qildilar.   Aleksandr   Makedonskiyyaratgan
imperiya taxti uchun Aleksandr Makedonskiy diadox ( lashkarboshi) lari o‘rtasida
o‘rtasida   hukmronlikka   intilish   kayfiyati   kuchaydi.   Aleksandr
17
  Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C - 224.
32 Makedonskiyvafotidan   keyin   diadoxlar   –lashkarboshilar   o‘rtasidagi   kurashdan
so‘ng   Aleksandr   Makedonskiydavlati   3   qismga   bo‘linib   ketadi.   Misrda
Ptolomeylar, Gresiya va Makedoniyada Antigonidlar, O‘rta еr dengizining sharqiy
qismidan   to   shim.g‘arbiy   Hindistongacha   bo‘lgan   xududlarda   Salavkiy   qo‘lida
bo‘lgan 18
.
Ushbu   kurs   ishi   ma’lumotlaridan   o‘rta   ta’lim   maktablari   va   oily   ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
18
  Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C - 
168.
33 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
  3.   Mirziyoyev   Sh.M.   ,,Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliyjanob   xalqimiz   bilan
birga quramiz’’T.: ,,O‘zbekiston’’ 2016.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Azamat   Ziyo   O‘zbek   davlatchiligi   tarixi   (   eng   qadimgi   davrdan   Rossiya
bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000
2. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
3. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va 
texnologiya, 2008.
4. Madraimov   A.,   Fuzailov   G.   Manbashunoslik.   –T.:   O‘zbekiston   faylasuflari
milliy jamiyati, 2008.
5. Qudratov  S.S. Markaziy  Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi.  –
Guliston, 1998.
6. Qorayev S. Toponimika. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy   jamiyati, 2006.
7. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – 
T., 2000.
8. O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   Alimova   D,
Rtveladze.   E   –   Toshkent:   Sharq,   2001. Ergashev   Sh.E.   ,,O‘rta   asrlar   tarixi’’
T.:Cho‘lpon.2008
9. Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–
Л., 1948.
10. Ҳайдаров С.А. (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда “Зафарнома”дан 
фойдаланишни имкониятлари. Science and Education. 1(7). 192-198
34 11. Ҳайдаров   Сулаймон   Амирқулович . (2020).  Тарих   фанини   ўқитишга   оид  
экологик   муаммолар   масаласи  «Scientific Progress» 1(1).  12-17.
12. Ковалев С. И.,  A лександр Македонский, Л., 1937.
13. Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 
5;
                                                    Internet ma’lumotlari:
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
 7. www.gov.
35
Купить
  • Похожие документы

  • Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati
  • Yuechi-Kushon va Kushon davlati
  • Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari
  • Xorazmshohlar davlati
  • XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha