Войти
Регистрация
Docx
Рефераты
Дипломные работы
Прочее
Презентации
Рефераты
Курсовые работы
Дипломные работы
Диссертациии
Образовательные программы
Инфографика
Книги
Тесты
Информация о документе
Цена
25000UZS
Размер
296.0KB
Покупки
0
Дата загрузки
11 Январь 2025
Расширение
doc
Раздел
Курсовые работы
Предмет
Дошкольное и начальное образование
Продавец
Baxtiyor
Дата регистрации 03 Май 2024
1 Продаж
Alisher Navoiyning komil insonni shakllantirishga oid qarashlari
Купить
kurs ishi
Купить
Похожие документы
Ona tili savodxonlik
Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi
Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni
Ta’limni tashkil etishnig asosiy shakli sifatida
Oila tarbiyasi
Подтвердить покупку
Да
Нет
![I-BOB. ALISHER NAVOIYNING KOMIL INSON MA’NAVIYATINI
SHAKLLANTIRISHGA QARATILGAN TERAN G‘OYALARI
1.1.Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari
Har bir o‘qituvchi- pedagog faoliyat yuritar ekan, berayotgan ta’lim-
tarbiyasining yanada samarali bo‘lishi uchun o‘z ustida muttasil ishlashi , bilimini,
mahoratini o‘stirishi, o‘quvchilar bilan bo‘ladigan munosabatlarni puxta o‘ylab,
ularning ko‘ngliga ozor yetkazmasdan ish olib borishi lozim. Muomala
madaniyati, o‘zini tuta bilishini nazorat qilishi kerak. Har bir tarbiyachining
dunyoqarashi uning muomalasida namoyon bo‘ladi. Muomalaning asosiy vositasi
– tildir. Xalqimizda shunday naql bor “Bola – shirin so‘zning gadosi”. Shunday
ekan, tarbiyachi muomala jarayonida juda ehtiyotkor bo‘lishi maqsadga
muvofiqdir. Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahorati haqida shunday
deydi: “Shirin so‘z ko‘ngillar uchun bamisoli asaldir”. Shuning uchun ham
o‘qituvchi har on nutq madaniyatiga qattiq e’tibor berishi, o‘zining psixologik,
estetik, jismoniy, axloqiy jihatlarini namuna holatda namoyon etishi muhim.
O‘qituvchi o‘zining pedagogik faoliyatida to‘g‘riso‘z bo‘lishi, ishlarni adolat bilan
olib borishi kerak. Bu xislat tarbiyachi bilan o‘quvchi o‘rtasida yaqinlikni oshiradi ,
chunki adolat insonlar xulqini baholovchi muhim mezondir. Hazrat Alisher Navoiy
aytganidek: “Loaqal bir harf o‘rgatgan ustozning haqqini yuz ming ganj-u xazina
bilan ham uzib bo‘lmaydi”. Biz ulardan umrbod qarzdormiz. [4]
Alisher Navoiy yoshlarga chuqur bilim berish uchun muallimlar, mudarrislar
va ustoz-murabbiylarning o‘zlari ham bilimli va tarbiyali bo‘lishi zarurligini
uqtiradi. U nodon mutassib johil domlalarni tanqid etadi va o‘qituvchi ma’lumotli,
o‘qitish yo‘llarini biladigan muallim bo‘lishi zarur, deydi. Masalan, “Mahbub ul-
qulub” asarida maktabdorlar haqida fikr yuritar ekan, ularni o‘ta qattiqqo‘l, jo-hil
va ta’magirliklarini qoralaydi. Darhaqiqat, johil muallimlar gunohsiz yosh
bolalarga jafo qiluvchidir. U yosh bolalarni azoblashga, kaltaklashga o‘rgangan,
g‘azabli, qoshi chimirilgan,gunohsizlar bilan achchiqlanishga odatlangan. Ularning
ko‘pchiligida ko‘ngil qattiqligi va ta’b xastaligi oshkor. Buning ustiga ular aql
5](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_5.png?v=1)
![bo‘lmasligi, bunday inson yashagan jamiyat ham ravnaq topishi , barcha xalq baxt-
saodatga erishish mumkin, deb hisoblagan. Alisher Navoiy odamlarni axloqli va
odobli bo‘lishga da`vat etadi hamda axloqni bunday ta`riflaydi. “Ahloq shaxsning
og‘ir baholig‘ libosidir va libos jismning sangin debosi. Shuning bilan birga
odamni bezaydigan ham axloqdir” Alisher Navoiy hikmatlaridan olam –olam
ma`no mujassamdir. Uning hikmatlarida ilm – ma`rifat, mehr – oqibat, insoniylik
kabi masalalar markaziy o‘rinni egallaydi. Birov kim qilsa olimlarga ta`zim, Qilur
go‘yoki payg‘ambarga ta`zim. Shoir olim ahlini qadrlaydi, ulug‘laydi. Olimlarga
ta`zim qilish – payg‘ambarga ta`zim qilish bilan barobar ekanligini ta`kidlaydi .
Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning komil insonni shakllantirishga oid
fikrlari, uning ta’limiy-axloqiy qarashlari pedagogik fikr taraqqiyotida muhim
ahamiyat kasb etadi. Allomaning pedagogik qarashlari o‘zidan oldin o‘tgan
olimlarning bu boradagi ilg‘or ta’limotiga, shuningdek , komil insonni
tarbiyalashga oid an’anaviy Sharq xalqlari ta’lim-tarbiya yo‘riqlariga asoslanadi.
Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor berar ekan, tarbiya
jarayonlarini, vositalarini, talablarini ko‘rsatadi. U ta’limda ilmiylikka
asoslanganlik tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi. O‘z davridagi musulmon
maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. [5]
8](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_8.png?v=1)
![Qilur go‘yoki payg‘ambarga ta’zim.
Shoir olim ahlini qadrlaydi, ulug‘laydi.Olimlarga ta’zim qilish- payg‘ambarga
ta’zim qilsh bilan barobar ekanligini ta’kidlaydi
Navoiy kishi bilimga ega bo‘lishi uchun oz-ozdan o‘rganib borishi
lozimligini, bilimlari yig‘ilib ma’lum ko‘nikmaga ega bo‘lishi mumkinligini
yozadi va buni tomchi-tomchi suvlar yig‘ilib daryoga aylanishiga o‘xshatadi.
Ilk ustoz tolibiga savod chiqarishida ko‘maklashadi, bu bilan uning hayot
yo‘lini- to‘g‘ri yo‘lni belgilab beradi. Alisher Navoiy insonga birinchi navbatda
hayotdagi amaliga qarab baho beradi. Odamiylikning mezoni bu -porsolik
(taqvodorlik), pokdomonlik va haqparastlikdir. Uyg‘oq qalb sohibi nazdida har
qanday holatda ham to‘g‘ri so‘zni ayta olgan, haqiqat tarafida turib harakat qilgan
kishigina inson nomiga munosib. Aksincha, sharoitga qarab o‘zgaraverish, o‘z
shaxsiyatini asrab, haq gapni aytishdan qo‘rqish -bu imonsizlik belgisi.
Yaxshilikka davogarlik qilgan holda yomonlar hayliga ham sherik bo‘lib
ketaverish -bu munofiqlik namunasidir. Aytish lozimki, Navoiy insonga tanbeh
berar ekan, avvalo o‘z hayotiy kuzatishlariga asoslanadi. Pok e’tiqodi, ijtimoiy
qarashlari taqozosiga ko‘ra mulohaza yuritadi. Ulug‘ inson tafakkurining hayotiy
tajribalaridan kelib chiqqan xulosaviy fikr -mulohazalari xalqning “Yaxshiga
yondosh, yomondan qoch”, “yaxshi bilan yurding yetding murotga, yomon bila
yurding, qolding uyatga”, “Yaxshi odam yo‘ldoshidan bilinar”, “Do‘sting
kimligini aytsang, sening kimligingni aytaman” kabi maqollar bilan butunlay
mushtarakdir.[6]
Uyg‘oq qalb sohibi nazdida yaxshi inson yoki yaxshilik tushunchasining
ma’nosi nihoyatda keng bo‘lib, unda imon va etiqod, odat va hayo kabi inson
zotini bezaydigan go‘zal fazilatlar jamuljam bo‘lgan. Odamiylikning mezoni bu
faqat o‘zi uchun emas, balki, o‘zgalar manfaati , xalq g‘am- tashvishi bilan
yashashdir. Binobarin, axloq targ‘ibotchisining navbatdagi tanbehi ham yaxshilik
xususida: “Baxlning andoqki, butun topqoni zaxira bo‘lg‘ay, tong va qabri ham bu
10](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_10.png?v=1)
![biz avlodlarni qayta qayta hayratlantirib keladi. Negaki, Mir А lisher Navoiy
ijodining negizida inson, uning ma naviy dunyosi, chin inson qiyofasi, insonlarniʼ
Vatanni sevishga, xalqning dardi bilan yashashga da vat etib hech qachon o z
ʼ ʼ
ahamiyatini yo qotmaydi.
ʼ А ksincha, nohaqlikning ustidan adolat, yovuzlikning
ustidan ezgulik g alaba qilishida qayta qayta tarbiya vositasi bo lib, komillikka
ʼ ʼ
erishish uchun yo l ko rsatuvchi bo lib xizmat qiladi. Odami ersang, demagil
ʼ ʼ ʼ
odami, Onikim yo q xalq g amidin g ami degan hikmatli baytlari «Xamsa» ning
ʼ ʼ ʼ
birinchi dostoni «Hayratul abror»dan joy olgan va shu dostonning asosiy g oyasini
ʼ
belgilaydi. А na shu birgina bayt orqali, ikki misraga juda katta ma noni singdirib,
ʼ
ya ni xalqning g ami bilan ishi yo q, faqat o z manfaatini o ylab ish tutadigan,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
xudbin insonni inson demagilki, u komil inson emasdir deyiladi. Chin ma nodagi
ʼ
inson faqat o zini emas o zgalarni ham o yladi, faqat moddiy dunyo yig ish, yoki
ʼ ʼ ʼ ʼ
soxta obro ga erishish emas, xalqqa xizmat qilishi uning odamiyligining qay
ʼ
darajada ekanligini belgilaydi deydi ushbu baytida. Bu esa kishilarni
insonparvarlikka, odamiylikka, xalqparvarlik singari ezguliklarga chorlaydi. Shu
bois ham mutaffakir bobomizning asarlari jahon adabiyoti durdonalari ichra ham
durdona asar bo lib asrlar davomida yashab, avloddan avlodga ulkan adabiy meros
ʼ
bo lib kelmoqda. Birgina «Hayrat ul abror» dostoni to g risida so z yuritar
ʼ ʼ ʼ ʼ
ekanmiz, ushbu doston 64 bobdan iborat bo lib, 21 bobi an anaviy muqaddimalar,
ʼ ʼ
20 bobi maqolat, 20 tasi hikoyat, 3 bobi esa xotimalardan iboratdir. Ular diniy,
axloqiy ma rifiy, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy masalalar bo lib, bu g oyalarni
ʼ ʼ ʼ
ifodalashda ko plab hikoyatlar keltirilgan.[7]
ʼ
Navoiy «Hayrat ul-abror» dostonida А lloh madhi, payg ambar tarifi va dunyo
ʼ
hamda koinot, inson va tabiat haqidagi qarashlarini bayon etar ekan, А lloh
tomonidan yaratilgan mavjudodlar orasida eng sharaflisi bo lgan insonni
ʼ
ulug laydi, uni ko klarga ko taradi. Shuningdek ana shu inson uchun yaratilgan
ʼ ʼ ʼ
butun borliqni ham ulug laydi. Maktab adabiyotidanoq murg ak qalbimizdan joy
ʼ ʼ
olgan ushbu ruboiyga e tibor bering, G urbatda g arib shodmon bo lmas emish, El
ʼ ʼ ʼ ʼ
anga shafiqu mehribon bo lmas emish. Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa,
ʼ
Bulbulga tikondek oshyon bo lmas emish. Yana shuni ham alohida ta kidlash
ʼ ʼ
13](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_13.png?v=1)
![4.Ijtimoiy tuzilmalar yig‘indisini ifodalovchi semantik maydon.
Insonning ruhiy olamni ifodalovchi semantik maydonni ushbu mikro
maydonlarga ajratish mumkin:
1.Aql farosat mikromaydoni.
2.Sezgilar mikro maydoni.
3.Idrok mikro maydoni.
4.Tushuncha tasavvur mikro maydoni.
5.Xayol mikro maydoni.
6.Tafakkur mikro maydoni.
7.Yoqimli hislar mikro maydoni.
8.Yoqimsiz hislar mikro maydoni.
9. Iroda mikro maydoni.
10.Temperament mikro maydoni.
11.Axloq odob mikro maydoni.
12.Qobiliyat mikro maydoni.
13.Erk mikro maydoni.
14.Nutq (ovoz )mikro maydon.
Axloq-odob mikro maydondagi tarbiya konseptini tor va keng ma’nolarda
tushunish mumkin keng ma noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta siri etishi ijtimoiyʼ ʼ
hodisa sifatida qaraladi. Tor ma’noda esa pedagogik jarayon sharoitida ta’lim
maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus
tashkil etilgan faoliyati tushuniladi.[8] Tarbiya konsepti va uning atrofida leksik
semantik maydon hosil qiluvchi so zlarni hamda til tizimining xususiyatlarini
ʻ
16](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_16.png?v=1)
![va turli tumanligi bilan xarakterlanadi ularni izohlash vositasni flash
tilshunoslikning eng murakkab masalalardan biridir. Masalan, Abdulla Avloniy
yaxshi va yomon xulqlarni shunday tasniflaydi: Yaxshi xulqlar:fatonat ,diyonat,
islomiyat ,nazorat, g‘ayrat ,riozat, qanoat ,shijoat ,ilm, sabr, hilm, intizom,miqyosi
naf,vijdon, vatanni suymak,haqqoniyat ,nazariy ibrat,iffat,hayo, idrok va zakot,
hifzi lison,iqtisod,viqor xavf va rajo, itoat,haqshunoslik,
xayrixohlik ,munislik ,sadoqat ,muhabbat va avfdur.
Yomon xulqlar: g azab, shahvat,jaholat, safohat, hamoqat, atolat, hasosat,ʻ
rahovat, anoniyat, adovat, namimat, g‘iybat, haqorat, jibonat, hasad, nifoq, ta’ma,
zulmdur. Avloniy ularning har biriga batafsil izoh bergan. Misol uchun "Hifzi lison
deb har bir millat o‘z ona tili va adabiyotini saqlamog‘ini aytilur";" Namimat deb
so z yuritmak,chaqimchilikni aytilur "kabi.[9]
ʻ
Barchamizga ma’lumki,inson barkamolligi uning tashqi ko‘rinishiga qarab
emas,balki uning ma’naviy dunyosiga qarab belgilanadi.Jamiyat ravnaqi esa ana
shu jamiyatda yashaydigan insonlar ma’naviy kamolotiga bog‘liqdir.Zamon
rivojlanib borar ekan,,kundan kunga ehtiyojlar paydo bo‘lib boradi,shuning uchun
ham jamiyatimizda tarbiyali insonlarga ehtiyoj katta.Tarbiya bu insonlarni
kamolotga yetaklaydi,kishilarning yurish-turishi,odob-axloqi uning tarbiyasi orqali
namoyon bo‘ladi.Tarbiya tarixiy jarayon ekan,inson ona qornidaligidayoq uning
tarbiyasi shakllanadi,u tug‘iladi,voyaga yetadi,yetuk shaxs bo‘lib shakllanadi.
Qarabsizki,uning tarbiyasi o‘zi bilan birga rivojlanib ,shakllanib boraveradi.
Muhtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek: Eng katta boylik bu aql-
zakovat va ilm ,eng katta meros -bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik bu
bilimsizlikdir.
Alisher Navoiyning barcha asarlari uchun mushtarak bo‘lgan
asl g‘oyani, ya’ni Navoiyning badiiy ijoddan ko‘zlagan asosiy maqsadini
yoritishga urindik. Adibning barcha asarlarida yaxlit bir g‘oya mavjud: bu
insonning Yaratgan tomon ma’naviy komillik sifatlari bilan ko‘tarilib borishidir.
Shoirning eng kichik asarlaridan tortib to ulug‘vor “Xamsa”sining mohiyatida ham
19](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_19.png?v=1)
![akademik Oybek haqli ravishda shunday yozadi: “Navoiy – demokrat, Navoiy –
mehnatkash ommalar manfaatining himoyachisi, Navoiy – ateist, podsholar,
sultonlarning ashaddiy dushmani, Navoiy revolyutsioner va hokazo noto g riʼ ʼ
tasdiqlashlar ulug
ʼ shoirning merosini o rganishga zarar beradi... Uning asarlarini ʼ
atroflicha, chuqur tekshirmasdan, tekshiruvchi oldindan belgilab qo ygan
ʼ
maqsadlarini isbot qilish uchun ataylab misralar qidirsa, yoki tasodifiy yulib
olingan joylarga vosita qilinsa, shoirdan xohlagan figurani – ...ateist,
revolyutsioner va hokazoni yasash qiyin emas. Bu – juda zararli. Shoir
ideallashtirish yoki asrlashtirish (modernizatsiya)ga mutlaqo muhtoj emas”.
Alisher Navoiy ijodi butun insoniyat uchun faqat va faqat ezgulikka,
yaxshilikka, bunyodkorlikka undovchi bongdir. Uning mohiyati har qanday
zamonasozlikdan, mafkurabozlikdan xoli. Navoiy ijodining hali-hanuz
dolzarbligining tub negizi ham shunda. Muslihiddin Muhiddinov “Komil inson –
adabiyot ideali” asarida “Komil inson xususiyatlari bilan anbiyo va avliyolarning
xususiyatlari orasida o xshashlik bor.
ʼ А mmo tasavvuf ahli bir ovozdan
komillikning oliy namunasi – komil inson timsoli deb hazrati Muhammad
rasulullohni tilga oladilar. А gar hazrati Rasululloh oliy darajadagi komillik
namunasi bo lsa, valiylar undan keyin
ʼ turuvchilardir. Valiylarning ham bir necha
zinalardan iborat martabalari bor, qutbdan abrorgacha darajalari ma lum. Shunday
ʼ
qilib, shayxi murshidlar, karomatli pirlar, orif va solihlar, darveshso fiylar ham
ʼ
kamolot yo lidagi martabalarni egallagan kishilardir”.
ʼ
Navoiyshunos olim ulug‘ xamsanavislarning birinchi dostonlaridagi komil
inson talqini va tasvirida har bir adibga xos umumiy va xususiy, mushtarak va
farqli jihatlarini tadqiq qilib, komil inson sifatida anbiyo va avliyolarni nazarda
tutadi. Chindan ham ulardagi komillik sifatlari Navoiyda ham, Navoiydan avvalgi
xamsanavislarda ham atroflicha talqin etilgan. Navoiy Suqrotni quyosh kabi porloq
siymo, jismi pok ruh kabi, shaxsi aqlning haykali deb ta’riflaydi.[10] U Farhod
bilan yakkama-yakka suhbatlashib, uni o‘z farzandiday e’zozlaydi.Chunki bu yigit
siymosida u o‘z suluk(yo‘l)ining davomini ko‘rgan edi.
21](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_21.png?v=1)
![fikr salavotlar zamiriga singdiriladi va iqtibos, talmih hamda tashbih san'atlari
orqali rasuli akram vasf qilinadi. "Va durudi noma’dud ul mahbubi oqibat
mahmudg‘akim, Haq taolo anga qurb va manzilat berdikim, olam va odam
vujudidan maqsud aning vujudi erdi. Xujasta tiynati ruhi pokdin tohir va farxunda
xilqati anosir tarkibidan pok erkani zohir. Ansorining yeli Masih anfosi va tufrog‘i
Yaqub ko‘zining to‘tiyosi va suyi Xizr chashmasining zuloli va o‘ti Kalim
daraxtining nori ishti'oli. Bu anosirni ruhi pok desa yeri bor va ruhig‘a ruhi fidok
demak sazovor".[11]
Kalomi sha’ni (Qur'on)da u haqda shunday deyilgan: "Va mo yantiqu anil
havo" (U sizlarga keltirayotgan Qur'onni o‘z havoyi xohishi bilan so‘zlamaydi) va
nutqi bayonida "In -huva illo vahyun yuho"- U (Qur'on) faqat Olloh tomonidan
Payg‘ambarga tushirilayotgan vahiydir.
Payg‘ambarimiz madhidan so‘ng quyidagi 8 misralik masnaviy keltiriladi:
Ikki gisusi iki laylat ul-qadr, Bu yanglig‘ iki layl ichra yuzi badr, Layl-u badr o‘lub
sham 'i shabiston, Uzoridin xo‘y anda kavkabiston. Bu kavkablardin aylab Tengri
mavjud, Nubuvvat spehrida quyosh erkoni ma 'lum,
Musohiblari sha 'nida ashobi kan-nujum.
Na’t masnaviyda ikki olam sarvari Muhammad (s.a.v.) olam va odamning
murodi sifatida ta’riflanadilar. Unda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) zoti unsuri pokligi
to‘rt unsur (havo, tuproq, suv, olov) talqinida ta’riflanib yeli Masih anfosiga,
tuprog‘i bani Isroildan bo‘lib Baytul hazanga, suvi tiriklik chashmasi Xizr suviga,
o‘ti esa Isro va Me'roj tafsilotlarining dalili bo‘lgan daraxt nuridan sho‘lalangan
Kalomda keltirilgan daraxtga tashbih etiladi. Na’t ikki olam rahmati
Payg‘ambarimiz (s.a.v) va me'roj kechasi bilan bog‘liq barcha ta’rif-u tafsilotlari
ma’naviy san'atlar bilan ifodalanadi. Muhammad (s.a.v.)ning ikki kokili ikki qadr
kechasiga, yuzi to‘lin oyga o‘xshatiladi. Payg‘ambarimiz quyoshga, sahobalari
yulduzlarga qiyoslanadi hamda "Sahobalarim yulduzlar kabidirlar" deb
boshlanadigan hadisga ishora qilinadi.
24](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_24.png?v=1)
![muhabbati orqali tasvirlaydi va bob yakuni vazifasida kelgan fardda majoziy ishq
kishini shu ahvolga solgan bo‘lsa, haqiqiy ishqda ne ahvol bo‘lishini o‘ylab ko‘r
dedi. Navoiy ushbu hikoyatni qalamga olishda ma’naviy piri Farididdin Attorning
"Ilohiynoma" asaridagi "Oshiq darvesh hikoyatidan" ta’sirlanganini kuzatishimiz
mumkin. "Bir darvesh shahzodaga oshiq bo‘ldi. Kecha-kunduz shahzoda yodida
oh-u nola chekar edi...bir na’ra tortib, jonini jabborga topshirdi...”.[12]
Tasavvufiy tushuncha sifatida sabr tariqat maqomatlaridan biridir. Qur'oni
karimda sabr haqida juda ko‘p o‘rinlarda to‘xtalib o‘tilgan. "Mahbub ul-qulub"
asarining beshinchi bobi Sabr zikrida deb nomlanadi. "Sabr o‘zni chiqarmoqdur
huzuzi nafsonidin va tana’umoti jismonidin va nafsini habs qilmoqdur ibodat
mehnatida va qadamni sobit qo‘ymoqdur riyozot suubatida. Haq yo‘lida
qotig‘irikka tuzmakdur va yaxshi -yomondin har ne eshitgan va ko‘rganga
tahammul ko‘rguzmakdur. Achchig‘dur, ammo sudmand; qattig‘dur, ammo dofei
gazand".
Navoiy sabr shiddatini totib ko‘rganlardan biri hazrat Ayub alayhissalom va
qiyinchiliklarga bardosh berganlardan Muhammad (s.a.v.)dir deb nasriy
matnlardan so‘ng bir fard keltiradi:
Ajab ranjeki andin sa’b yo‘q ranj,
Vale chekkan kishining bahrasi ganj.
Ushbu bobda Navoiy bir bechora-notavonning ko‘ngliga bir gulyuzning ishqi
tushganligi haqidagi hikoyatni keltiradi. U tuhmat tufayli zindonga tashlanadi.
Tuhmatni bo‘yniga qo‘yish uchun unga berilmagan azob qolmaydi, ammo u
maxfiy sirni tilga olmaydi. Oxir oqibat sabri tufayli xayoliga kelmagan saodatga
erishadi. Hikoyatdan so‘ng quyidagi fard xulosa o‘rnida keltiriladi: Kimki har
shiddat aro sabr-u tahammul ayladi, Baxt aning nishini no‘sh-u xorini gul ayladi.
Axloqiy, diniy, tasavvufiy g‘oyalar mushtarakligi Alisher Navoiyning tariqat
maqomlari talqinida Qur'oniy siymolarga murojaatida ham yorqin ko‘rinadi.
Masalan, Ilohiy kitobdan "Mahbub ul-qulub"ga ko‘chgan Ayyub timsoli asrlar
28](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_28.png?v=1)
![osha kishilarni ruhiy tetiklik, taqdir zarbalariga chidash, matonat va mardlik ruhida
tarbiyalab keladi. Shu bilan birga muallifning Ayyubga ishorasi zaminida
so‘fiylarning Haqdan o‘zgaga iltijo qilmaslik, e'tiqodi mustahkam kishilarning
munojoti Haq dargohida inobatga o‘tishi aqidasi yotadi. Mazkur aqida esa
"Anbiyo" surasining 83-84-oyatlari asosida shakllangan.
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini ifodasi bo‘lib, asarning ikkinchi
qismidagi 10 ta bobda Naqshbandiya sulukidagi 10 ta maqomatning asl mohiyati,
ilohiy haqiqatlari to‘la ochib berilgan. Ilm ahliga ma’lumki, tariqatda maqomat va
hol tushunchalari muhim ahamiyatga ega. "Maqomat" - maqom (manzil, bekat)
so‘zining ko‘pligi bo‘lib, solikning ruhiy-ma’naviy kamoloti bosqichlarini
anglatadi.
Mutasavvuf olim Najmiddin Komilovning "Tasavvuf" kitobida tariqatning
maqomotlari Abu Nasr Sarroj qaydi bilan quyidagicha keltirilgan: l.Tavba;
2.Vara’; 3. Zuhd; 4. Faqr; 5. Sabr; 6. Xavf; 7. Rajo; 8. Tavakkul; 9. Rizo.
Shayx Najmiddin Kubro "Usuli Ashara" (O‘n usul va sharhi) asarida 1)
Tavba, 2) Zuhd, 3) Tavakkul, 4) Qanoat, 5) Uzlat, 6) Zikr, 7) Tavajjuh, 8) Sabr, 9)
Muroqaba, 10) Rizo kabi maqomat bosqichlari sanab o‘tilgan. [4] Navoiy esa bu
maqomatlar tarkibiga tavoze va ishqni kiritadi. Mutafakkirning fikricha haqiqiy
oshiqda tavoze (kamtarlik) va ishq ham mukammal bo‘lmog‘i kerak. Navoiy komil
inson axloqi haqida mulohaza yuritib, tasavvuf g‘oyalarini aqliy-nazariy
mushohadadan ko‘ra hissiy-obrazli tafakkur bilan tushuntirishni joiz deb biladi va
asosiy muddaoni she'riy satrlar yordamida ifodalaydi. Demak, Navoiy shoir
sifatida ma’rifat siriga yetkazuvchi maqomot konsepsiyasini yaratgan desak,
mubolag‘a bo‘lmaydi.
Alisher Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri, badiiy madaniyati tarixida
butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha’n -u sharafini dunyoga tarannum qilgan
o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda tirkiy va forsiy tilde
so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa , Navoiyni sevmasa,
29](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_29.png?v=1)
![vafo, ma’rifatlilik kabi go‘zal tuyg‘ularning yuksak badiiy shaklda ifodalashi
orqali o‘zbek adabiyoti shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqdi. Buyuk alloma,
shoir Alisher Navoiy umuminsoniy tarbiya sohasida bir butun asar yaratmagan
bo‘lsa ham, o‘zining bu haqidagi fikrlarini turli ilmiy va adabiy asarlarida
ifodalagan. Alisher Navoiy o‘zining umuminsoniy tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarini
badiiy asarlarida barkamol inson obrazini yaratish yo‘li bilan bayon etdi. [13]
31](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_31.png?v=1)
![obrazida ham juda go‘zal tasvirlanadi. U ishq o‘tida yonganidan turli
mashaqqatlarga ham rozi bo‘ladi va turli tilsimlarni yengib chiqishga
kirishadi.Komillikning eng asosiy sharti qalbni nasf qutqusidan xalos etmoqdir.
Shuning bilan birga kasb-hunar bilan band bo‘lmoqlikdadir. Farhod ham
aynan shu yo ldan boradi. Alisher Navoiy "Farhod va Shirin" dostoni markazidaʻ
komil inson tarbiyasi turadi. Shariat ahkomiga tariqat rasmi rusumlari, pir muridlik
an’anasi, solik odobi, poklanish, tavba tazarru, zikr-u samo - hamma hammasidan
maqsad insonni komillikka yuksaltirish, ruhni yaxshilash, g aybiyotning sir-u
ʻ
asrorini kashf etish. Alisher Navoiy Farhod timsolida insonni ruhiy, ma’naviy va
jismoniy kamol toptirish va poklash ilmi bo‘lgan futuvvat orqali poklaydi.
Farhodning botinidagi barcha tuzatishxislatlarni nafs tushunchasiga bog‘lab
izohlaydi va unga qarshi jihod e’lon qiladi. Asarda temir odam, dev obrazlari nafs
timsolidir. Navoiy uchun insonning birinchi narsa o‘o‘z nafsini biladi jilab olishi,
uni mahy etishidir deb. Qanoat, saxovat va himmat bilan inson o‘zining ilohiy
tanqidni va ulug‘ligini anglasa, eng yomon dushman nafsi tanqid ham anglaydi.
Navoiy ushbu dostonda aynan komillikka yetishishning bir yo‘li futuvvat haqida
Farhod obrazi orqali ko‘rsatib beradi. "Farhod va Shirin"ni biz ishq, muhabbat
ruhida yozilgan noyob asarlar sirasiga kirita olamiz. Dostonda Farhodning Shirin
ishqi uchun, unga yetish uchun qilgan harakatlarida ko plab insoniy fazilatlarni
ʻ
jumladan: insonparvarlik, tinchlik, do‘stlik, har bir ishga butun vujudi bilan
yondashib tez o‘rganish, mehnatsevarlik, obodonchilikka harakat qilish kabi
hislatlarni uchratamiz.Bu asar sevgi va muhabbatni tarannum etish bilan birgalikda
chin ma’nodagi inson shaxsiyatini yortib bergan komillikka yetishish yulidagi
qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich bosib o‘tish kerakligini ko‘rsatadi.[14]
Farhodni kuch-quvvat, qat’iyat, matonat, Shirin esa guzallik, latofat timsolida
ko ramiz. Farhod orqali ilm olish, hunar egalashga, sabr toqat va insoniy fazilatlari
ʻ
orqali yetuklikka intilishni targ‘ib qilingan yoshlarni ayni shu xislatlar bilan
oziqlanishi kerakligini takidlangan. Asarda shoir Farhodni voyaga yetguniga qadar
parvarish qilib ilm-u hunarni mohirlik bilan uning shaxsiyatiga singdiradi shu
ma’noda barcha imkon yoshlar qo‘lida ekanligini, harakatchan, izlanuvchan
35](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_35.png?v=1)
![kamtarligi, oddiy odamlar bilan ariq qazishdagi ishtiroki ana shu yuksak fazilat –
kamtarlikning yorqin badiiy ifodasidir.
Demak, ishq insonni faqr yo`lga boshlaydi. Faqr esa insonning o`zligini
yo`q qilib, uni xoksorlikda kamolga yetkazadi. Majnun ham Faqr va xoksorlikdan
shu qadar yuksaladi-ki, unda insoniy vahshatdan asar ham qolmaydi.Shu sababli.
Hatto hayvonlar ham u bilan do`stlashadi.Farididdin Attorning "Tazkirat –ul
avliyo" asarida shu ma`nodagi hikoya keltiriladi, unda nafsning insonni razillikka,
hayvoniy tubanlikka yetaklashi tasvirlangan.kamolt yo`lida g`ov bo`lib turgan bu
qusurga qarshi kurashish vahdatga intilishning yetakchi g`oy ava asosiy
maqsadlaridan biri bo`lmog`I lozim.Zero, "Lison-ut tayr" dostonida buyuk shoir
nafs masalasiga bir necha o`rinlarda urg`u berib, uning ulug` maqsadlar yo`lida
g`ov bo`lishi, insonni tubanlik va razolatga boshlashi haqida qayta-qayta uqtirib
o`tadi.[15]
38](https://docx.uz/documents/1810d79e-4398-460d-9fc3-17db54f6ea4e/page_38.png?v=1)
