Alohida faoliyat turlari va motivatsiyalarning o‘rganilishi

MAVZU:  ALOHIDA FAOLIYAT TURLARI. MOTIVATSIYALARNING O‘RGANILGANLIGI .
REJA:
KIRISH
I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA. 
1.1. Faoliyatning va uning tuzilishi
1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish. 
1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi
II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI.
2.1. Faoliyating psixologik tavsifi
2.2. Faoliyatning psixologik nazariyalari.
2.3. Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Insonning dunyoga kelishi nafaqat tug'ilishdan iborat tabiiybiologik hodisa, balki tug'ilgandan so‘ng o‘z
davrining   taraqiyoti   darajasiga   ko‘tarilishi,   mavjud   ijtimoiy-tarixiy   tajribaga   ega   bo‘lishi,   jamiyatda   o‘z   o‘rnini   belgilab   olishi,   tarixiy
jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, bu jarayonda keksa avlod o‘zining yashash, kurash va mehnat tajribasi, bilim va ko‘nikmalarini yosh
avlodga   beradi.   Bu   esa   tarbiya   deb   ataluvchi   shaxsning   shakllanishi,   rivojlanishida   muhim   rol   o‘ynaydigan   ijtimoiy   hodisa   orqali   amalga
oshiriladi. 
Qolaversa, barkamol, yetuk shaxslarni yetishtirish ham ko‘payib, o‘zgarib boradi. Ma'lumki, har qanday jamiyat o‘z a'zolari bilan
insonparvarlik   munosabatida   bo‘lishga   intiladi   va   uning   maqsadi-insonning   o‘z-o‘zini   namoyon   qilishi,   o‘z-o‘zini   tasdiqlashi,   jamiyat
tomonidan shaxs sifatida tan olinishi zaruriyatini amalga oshirish uchun yo‘l ochib berishdir. 
Bugungi kunda butun dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy, ijtimoiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ta'lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotida
juda ko‘p o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Yangi ijtimoiy sharoitda mavjud pedagogik amaliyotni metodologik va amaliy muammolarni nazariy
nuqtai nazardan chuqur anglamasdan amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki bu muammolarni hal qilmasdan ta'lim va tarbiyaning ta'siri bo‘lmaydi.
Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, o‘z-o‘zini anglab, har bir harakatini muvofiqlashtiruvchi shaxsga xos bo‘lgan
eng   muhim   va   umumiy   xususiyat   -   bu   uning   faolligidir.   Faollik   (lotincha   ―actus   -   harakat,   ―activus   -   faol   so‘zlaridan   kelib   chiqqan‖ ‖
tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha xatti - harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyadir. 
Bu - o‘sha oddiy qo‘limizga qalam olib, biror chiziqcha tortish bilan bog‘liq elementar harakatimizdan tortib, toki ijodiy uyg‘onish
paytlarimizda amalga oshiradigan mavhum fikrlashimizgacha bo‘lgan murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning
uchun   ham   psixologiyada   shaxs,   uning   ongi   va   o‘z-o‘zini   anglashi   muammolari   uning   faolligi,   u   yoki   bu   faoliyat   turlarida   ishtiroki   va   uni
uddalashi aloqador sifatlari orqali bayon etiladi.
Har   qanday   sharoitda   ham   barcha   harakatlar   ham   ichki-psixologik,   ham   tashqi   -   muvofiqlik   nuqtai   nazaridan   ong   tomonidan
boshqarilib boradi. Ijtimoiy amaliyotning turli sohalarida ongli ravishda ishtirok etishga intilayotgan o‘z hayotini yaratuvchisi sifatida harakat
qila   oladigan,   shaxsning   ijtimoiy   yo‘nalishini   shakllantirish   uchun   shart-sharoitlar   yaratish,   ijtimoiy   harakatlarga   tayyorgarlik   ko‘rish,   yosh
avlodlarni atrofdagi haqiqatni ijodiy o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatga jalb qilish maqsadida maktab va boshqa ijtimoiy institutlarning ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatini tashkil etishda faollashishi zarurligini tushunishga olib keladigan inson tarbiyasi ustuvor vazifadir.
Psixologik   va   pedagogik   hodisa   sifatida   o‘smirlarning   ijtimoiy   faolligini   o‘rganishga   bo‘lgan   qiziqish,   ularning   psixofizyologik
xususiyatlari,   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   harakatlar   qilish   istagi   va   istagi   tufayli   ushbu   yosh   toifasidagi   vakillarning   mavjudligi   bilan
bog'liq. 
Qadriyatlar tizimining harakatchanligi, ijtimoiy makonni kengaytirishga bo‘lgan ehtiyojni ilgari surish, tengdoshlar orasida o‘zini
himoya qilish va boshqalarning roziligini olish, o‘zlarini shaxsiyat va o‘smirlarga xos bo‘lgan boshqa xususiyatlar sifatida bilish, bu yoshdagi
bolalarni maktab, oila, jamoatchilikning eng zaif va diqqatga sazovor joylariga aylantiradi. 
2 Konstruktiv   ijtimoiy   faoliyatni   shakllantirish   zamonaviy   jamiyat   talablariga   javob   beradigan   uyushgan   muhitni   yaratishni   o‘z
ichiga oladi. Ta'lim muassasalarining devorlarida bunday muhitning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun boshqa ijtimoiy institutlarni (oilalar,
jamoat   tashkilotlari)   tarbiyalash   jarayoniga   kiritish   kerak,   bu   esa   jamiyat   hayotining   etarli   darajada   aks   ettirilishini   ta'minlaydi.   Ta'lim
muassasalari bolaning eng yaqin atrof - muhitiga-uning oilasiga ta'lim ta'sirining xususiyatlarini hisobga olmaydi. 
Mavzuning   maqsadi .   Shu   munosabat   bilan   maktab   va   oila   o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabatlar   tizimini   o‘smirlarning   ijtimoiy
faolligini shakllantirish omili sifatida ishlab chiqish muammosi o‘ta dolzarbdir.
Ijtimoiy   faollik   kishilarning   ijtimoiy   voqelikning   biror   bir   sohasidagi   fikrlari,   his-tuyg‘ulari   va   hatti-harakatlarini   jamlashga
jamiyat hayotiga baho berishga va shu asosda ijtimoiy voqelikning tegishli tomonlarini o‘zgartirishga ta‘sir ko‘rsatadi.
Inson   mavjud   ekan   u   o`zining   hayotiy   tajribasiga   asoslanib,   u   yoki   bu   holda   idrok   etish,   olamni   anglash,   narsa   va   hodisalarni
ajratish   kabi   xususiyatlarga   ega   ekanligi   haqida   o`ziga   -   o`zi   hisob   beradi.   Inson   olamni   qabul   qilibgina   qolmay,   unda   harakat   qiladi,   o`z
faolligini   namoyon   etadi,   qaror   qabul   qiladi,   maqsadga   intiladi,   qiyinchiliklarga   duch   kelganida   qat’iyatlilik   va   irodaviy   sifatlarni   namoyon
qiladi. Inson biror bir jihati bilan boshqalardan farq qiladi: kimdir texnikaga qiziqadi, boshqa birov musiqaga, yana kimdir sportga, kimdadir
qobiliyatlar,   boshqada   she’r   yozish,   uchinchisida   texnik   qobiliyatlar   mavjud,   kimdir   harakatchan,   boshqa   birov   bosiq,   befarq,   uchnchisi   –
dilkash, chaqqon, birov mehnatsevar va kamsuqum va xokozo. 
Tashviqot ishining obyekti.  Alohida faoliyat turlari ushbu ishning o‘rganiladigan obyekti hisoblanadi. 
Tashviqot   ishining   predmeti.   Ushbu   ishning   predmeti   sifatida   faoliyatning   va   uning   tuzilishi,   harakatni   boshqarish   va   nazorat
qilish, faoliyatning asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi o‘rganiladi.
Tashviqot ishining vazifalari  quyidagilardan iborat:
 Faoliyatning va uning tuzilishi
 Harakatni boshqarish va nazorat qilish
 Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi
 Faoliyating psixologik tavsifi
 Faoliyatning psixologik nazariyalari
 Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi o‘rganiladi.
Tashviqot ishining tuzilishi.  Ushbu tashviqot ishi kirish, ikkita bob, oltita paragraff, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan
iborat bo‘lib, jami 47 betni tashkil qiladi.
3 I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA.
1.1. Faoliyatning maqsadi va uning tuzilishi
Faoliyat  va uning maqsadlari  haqida tushuncha. Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay  atrof-muhit bi lan belgilansa, kishining
faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib bori- ladi. Xatti-harakatning bu turi shu qadar
o‘ziga xoslikka egaki, psixologiyada uni  atash  uchun maxsus  termin — faoliyat  ter mini  qo‘llaniladi. Faollikning  bu,  alohida  maxsus insoniy
turi- ning farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat?
Bu   farq   qiluvchi   belgilardan   biri   shundan   iboratki,   faoliyat-   ning   mazmuni   tamomila   uni   keltirib   chiqargan   ehtiyoj   bilan
belgilanmaydi. Basharti motiv sifatidagi ehtiyoj faoliyatga turt- ki berib, uni rag‘batlantirar ekan, u holda faoliyatning shakl- lari va mazmuni
ijtimoiy   shart-sharoitlar,   talablar   va   tajriba   bilan   belgilanadi.   Masalan,   kishini   ishlashga   undagan   motiv   (sabab)   ovqatga   nisbatan   ehtiyoj
tug‘ilishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan
detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyat mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan undan
jamiyat talab qilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash uchun belgilanadi. Kishining nima uchun muayyan tarzda harakat qilayotgani uning
nimani   ko‘zlab   ish   qilayot-   ganiga   mos   kelmaydi.   Uni   faoliyatga   undovchi   xohish-istak-   lar,   sabab   bilan   ushbu   faoliyatni   yo‘naltiruvchi
bevosita maqsad bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi.
Binobarin,  faoliyatning   birinchi   farqli   belgisi   shundan   ibo-   ratki,   u  faollik   manbayi   bo‘lgan   ehtiyoj   sifatida   yuzaga  chiqqan   holda
faollikning yo‘naltiruvchisi bodgan anglashilgan maqsad bilan boshqariladi.
Faoliyat muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun psixika narsalar- ning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan (organizmning
ehtiyojlari bilan emas) oldiga qo‘yilgan maqsad- ga erishish usullarini ham belgilab berishi lozim. Va nihoyat, faoliyat kishining xulq-atvorini
maqsadga   qaratilgan   harakat-   larni   ro‘yobga   chiqarish,   xususan   olganda   esa   yuzaga   kelgan   ehtiyojlarni,   o‘zicha   zudlik   bilan   qondira
olmaydigan, ya’ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni rag'batlantirish va qo‘llab-quvvatlash imkonini beradigan darajada boshqarishga
qodir bodishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, faoliyat bi 1 ish va iroda bilan chambarchas bogdiq bodadi, ularga tayanadi, bi- lish va irodaviy
jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas.
Demak, faoliyat - kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faol- ligidir.
Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bodishi uchun kishi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim.
Faoliyatning barcha qolgan jihatlari — uning motivlari, bajarilish usullari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bodishi ham,
anglanilmagan bodishi ham mumkin. Ular shuningdek, chala-yarim tarzda anglanilgan va hatto noto‘g‘ri anglanilgan bod ish i ham mumkin.
Masalan,   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bola   uni   o‘ynashga   majbur   qila-   digan   ehtiyojni   kamdan   kam   tarzda   anglab   yetgani   kabi   kichik
yoshdagi   maktab   o‘quvchisi   o‘z   o‘qish   faoliyatining   motivlarini   anglamagan   holda   ish   ko‘radi.   Intizomsiz   o‘smir   o‘z   xatti-harakatlarining
haqiqiy motivlarini chala-yarim va ko‘pincha noto‘g‘ri anglaydi.
4 Faoliyatning tuzilishi.  Faoliyat — voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni
qurshab   turgan   olam   o‘rtasida   real   bogianish   hosil   qilinadi.   Odam   faoliyat   orqali   tabiatga,   narsalarga,   boshqa   kishilarga   ta’sir   ko‘rsatadi.
Faoliyatda u o‘z ichki xususiyatlarini ishga solib va namoyon qilib, narsalarga nisbatan subyekt sifatida, odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida
gavdalanadi.   O‘z   navbatida   ularning   javobiy   ta’sirotini   his   qilgan   holda,   u   shu   yo‘l   bilan   odamlarning,   narsalarning,   tabiat   va   jamiyatning
haqiqiy, obyektiv, muhim xususiyatlarini bilib oladi. Lining qarshisida narsalar obyektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida gavdalandi.
Harakat va sa’y-harakatlar. Toshning og‘irligini bilish uchun uni ko‘tarib ko‘rmoq, parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa
unda samolyotdan sakrab ko‘rmoq kerak. Kishi toshni ko‘tarayotib va parashyutdan tushayotib, faoliyat orqali ularning real xususiyatlarini bilib
oladi. 
U ana shu real harakatlarni timsoliy harakatlar bilan almashtirishi, ya’ni «tosh og‘ir» deb aytishi yoki parashyutdan tushish tezligi va
traektoriyasini tegishli formula bo‘yicha hisoblab chiqishi mumkin. Lekin hamisha ham ish, amaliy faoliyat birinchi galda turadi. 
Ushbu   faoliyatda   faqat   tosh   yoki   pa rashyutning   emas,   balki   kishining   ham   o‘z   xususiyatlari   (u   nima   uchun   toshni   ko‘tardi,
parashyutdan   foydalandi   va   hokazo)   ham   namoyon   bo‘ladi.  Amaliyot   kishining   nimani   bilishi   va   nimani   bilmasligini,   uning   olamda   nimani
ko‘rayotgan va nimani ko‘rmayotganini, nimani tanlab olayotgani va nimani rad etayotganini belgilaydi hamda ko‘rsatadi. Boshqacha so‘zlar
bilan  aytganda,  u kishi  psixikasining  mazmunini  hamda ma’ruza  uning mexanizmlarini   belgilab  bcradi  va shu  bilan  barobar  ularni   namoyon
qiladi.
Faoliyatga yo‘llagan maqsad, odatda, yo ko‘proq, yo ozroq darajada uzoqlashgan boladi. Uning uchun ham unga erishish kishi ana
shu maqsad yo‘lida harakat qila borgan sa ri uning oldida paydo bo‘ladigan qator juz’iy vazifalarning ki shi tomonidan izchillik bilan hal etila
borishidan tarkib topadi.
Misol   uchun,   ishchining   mehnat   faoliyati,   jumladan,   umuman   muayyan   bir   mahsulotni   talab   qilingan   sifat   darajasida   ishlab
chiqarishdan iborat yagona maqsadga va mo‘ljallangan mehnat unumdorligiga erishishga qaratilgan deylik. Bu maqsadni amalga oshirish uchun
vaqtning   har   bir   bo‘lagi   mobaynida   ma’lum   bir   joriy   vazifalarni   bajarish,   masalan,   detaliyyo‘lni,   zagotovka   (tanavor)ni   o‘lchab   chiqish,
xomashyoni apparatga solish va shu kabilarni muvaffaqiyatli hal etish zarur bo‘ladi. Faoliyatning yolg‘iz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga
yo‘naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atashadi.
Biz yuqorida keltirgan mehnat harakatlari narsalar bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat. Tashqi olamdagi narsalarning holatini
yoki xususiyatlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarni shunday deb atashadi. 
Narsalar   bilan   bajariladigan   har   qanday   ish   (harakat)   makon   va   zamonda   bog‘langan   muayyan   sa   y-harakatlardan   tarkib   topdi.
Masalan, «а» harfini yozish harakati ruchka (qalam)ga va bir-biriga nisbatan muayyan tarzda joylashgan bosh, ko‘rsatkich va o‘rta barmoqlar
bilan   ruchka   (qalam)ni   bosishdan,   so‘ngra   ruchka   (qalam)ni   qog‘oz   ustida  ushlab   turish   va   ma’lum   birjoyda   pero   qog‘ozga   tekkunga   qadar
pastga   tushirishdan,   keyin   esa   peroni   yuqoridan   o‘ngdan   chap   tomonga   qarab   va   so‘ngra   soat   millariga   qarshi   yo‘nalishda   doira   shaklida
5 yurgizib,  yuqorida  yozuv   boshlangan   nuqtada  to‘xtash,  egilgan   chiziq   bo   ylab   pastga xuruj   qildirish,  doiraning   quyi  qismiga  yotgan  joyda  о
ngga qarab burish va chapdan o‘ngga qa rab yoysimon shaklni chizish bilan tugallashdan tarkib topadi.
Kishining   narsalar   bilan   qiladigan   sa’y-harakatlari   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   ularning   barchasi   ham   tashqi   rang-barangligiga
qaramasdan,   qoida   tariqasida   gavdaning,   oyoqlarning   va   boshning   yordamchi   sa’y-harakatlari   bilan   birga   qo‘shilgan   uchta   oddiy   qismdan
«olish», «ko‘chirish», «qo‘yib yuborish»dan tarkib topadi. Sa’y-harakatlarning har xil turlarida bu qismlar o‘z traektoriyasi, qanchalik davom
etishi,   kuchi,   tezligi,   sur’ati   (ma’lum   bir   vaqt   mobaynida   takrorlanish   soni)   bilan   ular   tananing   qaysi   bir   qismi   bilan   bajarilishiga   qarab
farqlanadi. Sifat nuqtayi nazaridan sa’y-harakatlar aniqligi, nishonga tegishi, epchilligi va umumlashganligi bilan belgilanadi.
6 1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish.
Sa’y-harakatlarning bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari harakatning pirovard maqsadi bilan, taqqoslangan
holda to‘g‘rilab (korrektirovka qilib) boriladi.
Ana   shunday   nazorat   va   korrektirovka   buzilgan   taqdirda   bemorlar   hatto   eng   sodda   harakatlarni   ham   muvaffaqiyatli   bajara
olmaydigan bo‘lib qoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo‘liga olishda hamisha adashib, qo‘lni boshqa tomonga cho‘zadilar, suv ichish uchun
stakanni og‘izlariga to‘g‘ri olib bora olmaydilar, uni keyin o‘rniga qo‘ya olmaydilar. Ular stulga to‘g‘ri o‘tira olmaydilar, nonni kesaman deb
qo‘l barmoqlarini kesib yuborishadi, satrlarga rioya qilgan holda chiziqlar o‘tkazishga qodir emaslar va hokazo.
Harakat   qay   yo‘sinda   nazorat   qilib   boriladi?   Bu   o‘rinda   hali   ko‘p   narsa   aniqlangan   emas.   Bu,   shubhasiz,   sezgi   a’zolari   (ko‘rish,
eshitish,   mushaklar   sezgisi)   vositasidagina   ro‘y   berishi   mumkin.   Sa’y-harakatlarni   sensor   nazorat   qilishi   (sezgi   a’zolari   yordamida   nazorat
qilish)ning roli sinab ko‘rilayotgan kishi geometrik shaklning, masalan, olti burchakli yulduzning tasvirini uning oynadagi aksiga qarab turib
chizishi lozim bo‘lgan tajribalarda durustgina isbot etiladi.
Odatda buni oldiniga sira bexato bajarib bo‘lmaydi, chunki kishi oynada qalamning odam qo‘li harakat qilayotgan tomonga emas,
balki   qarama-qarshi   tomonga   qarab   yurgizilayotganini   ko‘radi.   Sinalayotgan   kishi   faqat   mashq   qilish   tufayligina   ko‘rish   natijasida   olingan
ma’lumotlardan foydalanishni va ularni qo‘lning harakati bilan to‘g'ri muvofiqlashtirishini o‘rganadi.
Sinab   ko‘rilayotgan   odamga   tajriba   jarayonida   narsalarning   va   qo‘l   harakatlarining   amaldagi   holatini   jiddiy   ravishda   buzib
ko‘rsatadigan prizmali ko‘zoynak taqilib o‘tkazilgan tajribalar shu nuqtayi nazardan olganda yanada qiziqarliroqdir.
Bunday   holatda   kishi   o‘zining   sa’y-harakatlarini   to‘g’ri   boshqarish   (narsalarni   ushlash,   ularga   yaqinlashish,   belgilangan   joyga
qo‘yish va shu kabi jarayonlarni bajarish) qobiliyatini mutlaqo yo‘qotib qo‘yishi ma’lum bo‘ldi. Faqat uzoq vaqt mobaynida mashq qilganidan
keyingina   u   bunday   buzilishlarni   to‘g‘rilashga   o‘rgandi.  Agar   ko‘rish   signallari   yana   taxminan   o,27   soniyasiga   kechika   boshlagan   bo‘lsa,
buzilishlarga ko‘nikishiga hech qanaqa mashq bilan erishib bo‘lmasdi. Ha, aytgancha, faol sa’y-harakat qilish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan
hayvonlar ham agar oldingi oyoqlarining harakatlarini ko‘rib turmasalar, uni boshqara olmaydilar.
Bundan ma’lumki, sa’y-harakatlarni boshqarish teskari aloqa prinsipiga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa
vositasi,   narsalar   va   sa’y-harakatlarning   muayyan   idrok   etiladigan   va   harakat   moijallari   (orientirlari)   rolini   o‘ynaydigan   bclgilari   axborot
manbayi bolib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.
Shunday   qilib,   ashyoviy   (yoki   boshqa   xildagi   tashqi)   harakatning   bajarilishi   ma’lum   bir   tizimga   oid   sa’y-harakatlarni   amalga
oshirish   bilangina   cheklanmaydi.   U   muqarrar   ravish da   sa   y-harakatlarning   joriy   natijalari   va  harakatlar   obyektining   xususiyatlariga  muvofiq
tarzda sa’y-harakatlarni sen sor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni o‘z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’y-harakatlar
qanday ro‘y berayotgani va lining natijalari haqidagi axborotni yetkazib turadigan hissiy orientirlarini o‘zlashtirish ana shu jarayonning negizi
hisoblanadi.
7 Chunonchi,   temirchi   temirning   qizdirilishi   darajasini   lining   rangiga   qarab   chamalab   ko‘rib,   bolg‘ani   urish   kuchini   shunga
mutanosiblashtiradi. Duradgor randani bosish kuchini va sa’y-harakat tezligini yog‘ochning qarshiligini o‘zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali
moslashtiradi. Kranchi yukni qo‘l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-biriga mutanosib va uzluksiz sa’y-harakatlari bilan traektoriyasini ko‘rish
orqali nazorat qilgan holda uyg‘unlashtirib, murakkab va eng qulay traektoriya bo‘ylab o‘tkazadi. Haydovchi mashinani to‘xtatarkan, tormoz
tepkisini bosish kuchini mashinaning harakati tezligi, yo‘lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan uyg‘unlashtiradi.
Ko‘rib   turganimizdek,   ushbu   barcha   mo‘ljallar   sa’y-harakatlarni   alohida   o‘zicha   emas,   balki   harakat   maqsadiga   muvofiq   tarzda
belgilaydi. Masalan, doira chizig‘i chizish va bo‘lak chiziqlarni o‘lchash uchun foydalanish urinishlarning turli xil tizimini taqozo etadi. Qalam
bilan «а» harfini yozishda «о» harfini yozish chog‘idagiga qaraganda boshqacha urinish bo‘ladi. Kechikib qolib avtobus orqasidan chopayotgan
yo‘lovchining sa’y-harakatlari tizimi rekord qo‘yishni niyat qilgan yengil atletikachini sira ham qanoatlantirmaydi.
Bundan   ko‘rinib   turibdiki,   harakat   tarkibiga   kiruvchi   sa’y-harakatlar   tizimi   pirovard   natijasida   ushbu   harakatning   maqsadi   bilan
boshqariladi va yo‘naltiriladi. Qilinayotgan sa’y-harakatlarning natijalari aynan shu maqsad nuqtayi nazaridan baholanadi va to‘g‘rilab turiladi.
Aynan shu harakat ning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshi izga solishda narsalarning qaysi bir xususiyati va holati mo‘ljal bo‘la
olishini belgilab beradi.
Nomlarning rang-barangligi ushbu modellar mohiyati nimadan iboratligi, ular miyada qanday tarkib topishi va amal qilishi haqida
tavsiya etilayotgan gipotezalarning rang-barangligini aks ettiradi. Bularning hammasini hozircha biz aniq bilmaymiz. Lekin bo‘lg‘usi harakatlar
va   ulardan   kutilayotgan   natija   miyada   oldindan   allaqanday   tarzda   tasavvur   qilinishining   o‘zi   shak-shubhasizdir.  Aks   holda,   yuqorida   ko‘rib
o‘tganimizdek, faoliyatning o‘zi ham bo‘lishi mumkin emas edi.
8 1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi
Kishi faoliyati ongli ravishdagi faollik sifatida uning ongi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning
o‘zi ongning shakllanishi hamda rivojlanishi negizi, uning mohiyati manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
Faoliyatning shakllantirilishi
Faoliyat  hamisha  kishining boshqa odamlar  bilan  muayyan  munosabatlari  tizimida yuz  beradi. U  boshqa odamlarning  yordami   va
ishtirokini   taqozo   etadi,   ya’ni   birgalikdagi   faoli yat   xususiyatiga   ega   bo l ladi.   Uning   natijalari   tevarak-atrofdagi   olamga,   boshqa   kishilarning
hayoti   va   taqdiriga   muayyan   ta’sir   ko   rsatadi.   Uning   uchun   faoliyatda   kishining   faqat   narsalarga   munosabati   emas,   balki   uning   boshqa
odamlarga bo‘lgan munosabati ham doimo o l z ifodasini topadi.
Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadi va anglash chogida faoliyat uning shaxsini shakllantiradi.
Ahil,   uyushgan   jamoaning   sobitqadamlik   bilan   olib   borilayotgan   ijtimoiy   foydali   faoliyatida   ishtirok   etish   kishida   jamoatchilikni,
uyushqoqlikni,   o‘z   manfaatlarini   jamiyat   manfaatlari   bilan   bog'lash   ko‘nikmasini   rivojlantiradi.   Xulq-atvordagi   jasurliklar   takrorlanib,   odat
tusiga kirib qoladi. Ma’lum bir sharoitlarda sodir bo‘ladigan muayyan xatti-harakatlar shaxs fazilati darajasiga ko‘tariladigan odatlarni keltirib
chiqaradi.
Kishida xilma-xil faoliyat turlarining paydo boiishi va rivojlanishi murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayondir.
Bolaning   faolligi   faqat   asta-sekinlik   bilan   rivojlanish   jarayonida,   tarbiya   va   ta’lim   ta’siri   ostidagina   ongli   ravishda   maqsadga
yo‘naltirilgan faoliyat shaklini kasb etadi.
Bu  faollik  oldiniga impulsiv  xatti-harakat  xususiyatiga ega bo‘ladi. Tug k ilganidan  keyingi  dastlabki  kunlarda  bolaning  xulq-atvori
bir nechtagina oddiy tug‘ma reaksiya — himoyalanish (nur yoruglashganda yoki baland tovush chiqqanida ko‘z qorachig‘ining torayishi, og‘riq
sezgan paytida ingrashi va bezovtalana boshlashi), ovqat so‘rash (tamshanishi), chalkash-chulkash (tebratilganda jimib qolishi) va birmuncha
keyinroq   esa   mo‘ljallash-izlanish   (qo‘zg‘atuvchiga   boshini   o‘girishi,   narsalarga   qarashi   va   boshqalar)   kabi   reaksiyalar   bilan   cheklanadi.   o‘n
birinchi-o‘n   ikkinchi   kunligidan   tortib   chaqaloqda   dastlabki   shartli   reflekslar   shakllana   boshlaydi.   Shu   tufayli   bir   yoshi   mobaynida   bolada
izlanish xulq-atvori (ushlash, ko‘zdan kechirish, har xil shaklda aylantirish) rivojlana boradi, buning natijasida u tashqi dunyodagi narsalarning
xossalari haqida ma’lumot yig‘adi va harakatlar uyg‘unligini o‘zlashtiradi. Ta’lim olishi va taqlid qilishi ta’sirida bir yoshidan boshlab bolada
amaliy   xulq-atvor   shakllana   bo radi.   Buning   yordamida   bola   buyumlarni   ishlatishning   insoniy   usullarini   va   ularning   ijtimoiy   amaliyotdagi
ahamiyatini o‘zlashtira boshlaydi.
Faollikning   ushbu   shakllari   bilan   birgalikda   kommunikativ   xulq-atvor   bolaga   o‘z   ehtiyojlari   va   istaklarini   qondirish,   ijtimoiy
talablarni va axborotni o‘zlashtirishi uchun yordam beradigan asosiy vosita rivojlana boshlaydi.
Dastlabki  kezlarda bu xulq-atvor nutqqacha davri  shakllari  (baqirish, imo-ishora qilish, miniika) orqali  rcfyobga chiqariladi. Yetti-
sakkiz oyligidan bola oldiniga sustroq, keyinroq esa faol ravishda insoniy muloqot, hamjihatlik va axborot ayirboshlashning asosiy vositasi —
9 nutqiy   xulq-atvorni   o‘zlashtira   boshlaydi.   Nutqning   o‘zlashtirilishi   timsollarni   buyumlardan   va   harakatlardan   ajratish   uchun,   ma’nolarni
bo‘rttirib ko‘rsatish, ularni qayd etish va xulq-atvorni idora qilishda ularga tayanib ish tutish uchun hal qiluvchi negiz yaratadi.
О‘yin
Hayotining   birinchi   yillaridayoq   bolada   faoliyatning   oddiy   shakllarini   o‘zlashtirishi   uchun   dastlabki   shart-sharoitlar   tarkib   topa
boshlaydi.  Ulardan  birinchisi  o‘yin   faoliyati   hisoblanadi.   Ma’lumki,  o‘yin  faoliyati  hayvonlarning  bolalarida  ham  kuzatiladi.   Bu   —  ularning
turli   xildagi   xarxashalaridan,   urishishning   taqlid   qilinishi,   u   yoqdan-bu   yoqqa   chopishi   va   hokazolardan   iboratdir.   Ba’zi   bir   hayvonlarning
buyumlarni o‘ynashlari ham kuzatiladi. Jumladan, mushukcha dumalayotgan ip koptogidan koYlarini uzmay qarab o‘tiradi va unga tashlanadi,
uni   dumalatadi   va   hokazo.   Kuchukcha   topgan   lattasini   pol   ustida   sudrab   yurib,   titkilay   boshlaydi.   Hayvon   bolalarining   o‘yin   jarayonidagi
qilig'ini  avvalo   ularning  organizmidagi  faollikka,  jamlangan   kuch-quvvatni   sarflashga  bo   lgan   chtiyojni  qondirishi   deb  qarash  mumkin.  Ular
och   qolganlarida   yoki   kamroq   oziqa   berilganda,   yuksak   haroratli   muhitning   ta’siri   ostida   va   nihoyat,   hayvonning   tanasi   haroratini   oshirib
yuboradigan yoki miyaning faolligini susaytirib qo‘yadigan kimyoviy moddalar ta’siri ostida o‘yinni to‘xtatishlari ana shundan dalolat beradi.
Agar hayvon birmuncha vaqt mobaynida o‘ynaydigan sherigidan mahrum etib qo‘yilsa’ keyinchalik lining qo‘zg‘alishi va o‘yin faoliyati keskin
kuchayadi, ya’ni go‘yo tegishli kuch-quvvat to‘plangani kabi hodisa ro‘y beradi. Bu hodisa «o‘yinga to‘ymaslik» deb ataladi.
O‘yin faoliyati bilan organizmda kuch-quvvat almashinuvi o‘rtasidagi bog'Ianish o‘yinga nisbatan maylning tug‘ilishiga olib keladi.
Lekin o k yin faoliyatini ro‘yobga chiqaradigan fe’l-atvor shakllari qanday va qayoqdan paydo bo‘ladi? Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bulardan
ba’zi birlari, masalan, mushukchadagi «sichqon ovlash» ishtiyoqi hayvonning tug'ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari
esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi
bir   xili   tevarak-atrofdagi   olam   bilan   o‘zaro   birgalikda   harakat   qilish   jarayonida   hayvonlarning   o‘zlari   tomonidan   topiladi.   Shunday   qilib,
hayvon   bolalari   harakatlarining   manbayi   ham   xuddi   katta   yoshdagi   hayvonlarda   bo‘lgani   kabi   turlarga   xos   instinktlarda,   taqlid   qilishda,
o‘rganishda   mujassamlashgandir.   Shuning   uchun   ham   hayvon   bolalarining   xatti-harakatlari   katta   yoshdagi   hayvonlarning   turlariga   oid   fe’l-
atvorga  o‘xshamasligi   mumkin   emas.  Lekin   bu  harakatlar  katta  yoshdagi   hayvonlarda  ovqatlanishga,  dushmanlardan  o‘zini   himoya  qilishga,
muhitda to‘g‘ri mo‘ljal olishga, xavfxatardan saqlanishga va shu kabilarga bo‘lgan muayyan real biologik ehtiyojlarni qondirishi uchun xizmat
qiladi.   Hayvon   bolalarida   esa   xuddi   ana   shu   harakatlar   shunchaki   «faoliyat»   o‘rnida   sodir   bo‘ladi   va   o‘zining   real   biologik   maqsadlaridan
ajralgandir.   Ular   o‘yin   faoliyatining   o‘ziga   xos   tub   xususiyati   ana   shunda   mujassamlashgandir.   Uning   maqsadi   o‘zining   yordami   tufayli
muvaffaq boiinadigan amaliy natijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat»ning o‘zidan iboratdir.
Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  o‘yin   bolalarda  ham  o‘z  faolligini   ro‘yobga  chiqarish  shakli,  hayot  kechirish   va  faoli yat  ko‘rsatish
shakli bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan bog‘liqdir. Faollikka bo‘lgan ehtiyoj uning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, taqlid
qilish va tajriba esa man bayi hisoblanadi. Lekin bolaning o‘yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va
amaliy   xulq-atvorning   katta   yoshdagilar   bilan   muloqot   jarayonida   va   katta   yoshlilar   rahbarligida   o‘zlashtirib   olinadigan   insoniy   shakllari
10 zamirida   rivojlana   boradi.   Bu   hoi   bolalar   o‘yin   taoliyatining   prinsipial   jihatdan   muhim   xususiyatlarini   belgilab   be   radi,   uning   shakllari,
manbalari, mexanizmlari, funksiyalari va natijalari hayvonlarning o‘yinidan tubdan larq qilishiga olib keladi.
Bola   o‘z   tajribasida   qurol   buyumlar   bilan   bir   vaqtning   о   zic   a   boshqa   turdagi   buyumlar   —   o‘yinchoqlarga   duch   keladi.   О
yinchoqlarini   ishlatishning   insoniy   usuli   —   o‘yin,  ya  ni   ular   yordamida   allaqanday   boshqa,   haqiqiy   buyumlar   va   harakatlarni   ifoda  etishdir.
Katta   yoshdagilar   bolalarni   o‘yinchoqlardan   ana   shu   tarzda   foydalanishga   o‘rgatadi.   Ular   bolaga   qo‘g‘irchoqqa   suv   qanday   ichirilishi,   uni
qanday qilib tebratish kerakligini, sayr qildirishni, o‘yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash kerakligini
ko‘rsatishadi va hokazo.
Lekin bolada o‘yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o‘zi o‘yin faoliyatiga faqat so z aralashuvi
munosabati bilan hosil bodadi.
Kichkina   bola   (bir   yoshdan   ikki   yoshga   qadar)   hali,   masalan,   tebratish,   ovqatlantirish   va   boshqa   shu   kabi   harakatlarni   qo‘g   ir _
choqdan   cho k pga   ko‘chira   olmaydi.   U   tegishli   buyumsiz   harakatni   tasvirlashni   yoki   bu   harakatni   bir   buyumdan   ikkinchisiga   ko‘chirishni
uddalay   olmaydi.  Bunday   jarayonlar  u  faqat   nutqni   egallagandagina yuz  berishi   mumkin.  Bola  payraxaga  qo‘g‘irchoq  sifatida muomala  qila
boshlashi uchun uni qo‘g‘irchog‘im deb (masalan, «Katya» deb) ataydigan bo‘lishi kerak. U ovqat lantirish harakatini qo‘g‘irchoqdan toychaga
ko‘chirishi   uchun   unga   katta   yoshdagi   kishilar   «toychani   ovqatlantir»   va   hokazo   deb   aytishi   kerak.   Keyinroq   so‘z   kattalar   «haqiqiy»
buyumlarda   kuzatadigan   harakatlarni   bolaning   o‘zi   ham   mustaqil   ravishda   o‘yinchoqqa   ko‘chirishiga   imkoniyat   yaratadi.   Bola   so‘zning
ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o‘zlashtirib olgan holda so‘z bilan birgalikda
bu   harakatlarni   o‘ynaydigan   buyumlariga   ko‘chiradi.   Bu   o‘rinda   o‘yin   faoliyati   buyumning   ahamiyatini   belgilaydigan   harakatlarni   o‘sha
buyumning   o k zidan   ajratishdan   va   bu   harakatlarni   boshqa   buyumga   —   o‘yinchoqqa   ko‘chirishdan   iborat   bo‘ladi.   Uning   faoliyati   tufayli
so‘zning ahamiyatini buyumning tashqi ko‘rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi
vazifasi bilan bog‘lanadi.
Bu   jarayon   qanchalik   chuqurlasha   borgan   sari   so‘z   buyumlar   bilan   bevosita   boglanishidan   xoli   bo‘la   boradi.   So‘zning   ahamiyati
tashqi   harakatlarda,   so‘ngra   esa   harakat   to‘g‘risidagi   tasavvurda   borgan   sari   kengroq   ifodalana   boshlaydi.   Buyumlar   bilan   bajariladigan   real
harakatlarni nutq harakatlari bi lan almashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi. To‘rt-besh yoshga yetganda o k yinchoqlar bilan o‘ynash chog‘idagi
real harakatlar borgan sari yo‘qola boradi va nutq harakatlarga aylana boshlay di. Bola qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish jarayonini batafsil tasvirlash
o‘rniga endi qoshiqchani uning og‘ziga bir martagina tutish va «Ovqatlantiryapman... Endi bas, to‘yib qolding», deyish bilan kifoyalanadi va
hokazo.
Uchinchi yoshning o‘rtalariga borib bolada o‘z harakatlarini boshqalarning harakatlariga qarshi qo‘yish paydo bo‘ladi, bola faoliyati
va   istaklarining   tashqi   olamga   hamda   boshqa   odamlarga   e’tirozini   ifoda   etuvchi   «meni»   ajralib   turadi.   Buyumlarga   bo‘lgan   munosabat
odamlarning   buyumlarga   nisbatan   funksiyalari   sifatida   namoyon   ЬоЧа   boshlaydi.   Rolli   o‘yinlar   pay do   bo‘ladi.   Rolli   o‘yinlarda   bola   katta
yoshdagi   kishilarning   o‘zi   kuzatgan   ijtimoiy   funksiyalarini,   ularning   shaxs   sifatidagi   xulq-atvorini   aynan   takrorlaydi.   Jumladan,   ikki   yashar
11 qizcha   qo‘g‘irchoqni   ovqatlantirarkan,   ovqat   yedirish   o‘yini   bilan   ovora   bo‘lsa,   to‘rt   yashar   bola   qo‘gkirchoqni   ovqatlantirayotganda   qizini
ovqatlantirayotgan   ona   bo‘lib   o‘ynaydi.   Bolaning   sotsial   tajribasi   kengaya   borgan   sari   maishiy   mavzuga   oid   sujetlar   («оpа»,   «tarbiyachi»,
«kino»,   «bolalar   bog‘chasi»,   «hayvonot   bog‘i»),   ishlab   chiqarishga   oid   sujetlar   («uchuvchilar»,   «tramvay»,   «zavod»)   va   so‘ngra   ijtimoiy-
siyosiy   («urush»   va   shu   kabi)   sujetlar   bilan   boyitila   boradi.   Bunda   o‘yin   mazmuni   konkret   harakatlarni   tasvirlashdan   odamlar   o‘rtasidagi
munosabatlarini tasvirlashga tobora ko‘proq ko‘chiriladi.
Та’lim
O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar
yuzaga keladi. O‘quv faoliyati insonning butun hayoti davomida namoyon bo‘luvchi uzluksiz jarayondir.
Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari mavjudligini, bola ongi aynan o‘quv faoliyatida o‘sishini
ta'kidlaydi.
D.B.Elkonin esa o‘quv faoliyatining xususiyatlarini ko‘rsatib,  uni mohiyatiga , mazmuniga va o‘zini namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra
ijtimoiyligini ta'kidlaydi.
O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, uning natijasida avvalo o‘quvchida o‘zgarish yuz beradi. Uning ma’suli turli motivlar asosida
qurilgan bo‘lishi  darkor.  Bu  motivlar bevosita  o‘quvchi shaxsining o‘sishi  va rivojlanishi  bilan  bog’liq bo‘lishi  kerak.  O‘quv faoliyati  ta'lim,
o‘qish va o‘rganish degan tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligidagi o‘quv faoliyati, o‘qituvchining
bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘quvchilarga o‘rgatish jarayonidir.
Ta'lim   jarayoni   bevosita   muayyan   axborotni,   xarakatlarni,   xulq-atvorning   shakllarini   o‘zlashtirishga   qaratilgandir.   O‘qish   va
o‘rgatish tushunchalari o‘quv faoliyati bilan bog’liq bo‘lib, ular bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga, o‘rgatishga xizmat qiladi.
O‘quv faoliyatining besh elementi mavjud:
1. O‘quv motivlari.
2.O‘quv topshiriqlari.
3. O‘quv xarakatlari.
4. O‘qituvchining nazorati.
5. O‘qituvchining baxolashi.
D.B.Elkoninning   ta'kidlashicha,   o‘quv   faoliyatining   shakllantirilishi   bu   faoliyat   ayrim   kishilar   bajarilishini   asta-sekinlik   bilan
o‘quvchining o‘ziga o‘qituvchining ishtirokisiz mustaqil bajarish uchun o‘tkazilishidir.
Ta'lim jarayoni alohida tashkil etiladigan hamda boshqariladigan faoliyat bo‘lib, u o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini tashkil etadi
va ularni boshqaradi. Ta'lim jarayoni besh elementdan iborat:
1. Ta'limning maqsadi - nima uchun o‘qitish kerak?
2. Ta'limning mazmuni - nimaga o‘qitish kerak?
12 3. Ta'limning metodlari, usullari va pedagogik muloqot yo‘llari.
4. Ta'lim beruvchi.
5. O‘quvchi.
Ta'lim jarayonini tashkil etish: ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi
olamning   muhim   ahamiyatli   xossalari   xususidagi   axborotning   o‘zlashtirilishi:   faoliyatning   ana   shu   barcha   turlari   tarkib   topgan   usullari   va
jarayonlarining o‘zlashtirilishiga; maqsadga muvofiq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g’ri tanlash va foydalanishga bog’liq.
Ta'lim jarayonining muvaffaqiyati:
1. Motivasiya.
2. Ma'lumot usullari.
3. Ma'lumotning tushunarliligi.
4. Xotira.
5. Ma'lumotni qo‘llash.
Ta'lim va ta'lim jarayonida bolaning  rivojlanishi  muammosi  yosh  davrlari  va pedagogik psixologiya fanining  asosiy  masalalaridan
biridir. Ta'lim va rivojlanish muammosiga doir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan biri:
1.  Aqliy xatti-xarakatlar , bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni bosqichma-bosqich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya.Galperin).
P.Ya.Gal'perin nazariyasi bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni olti bosqichni boshidan kechirib, ularga:
1. Motivasiya.
2. Tushuntirish.
3. Moddiy formadagi xatti-xarakatlarni bajarish.
4. Baland ovozda xatti-xarakatlar va vazifalarni bajarish.
5. Bajariladigan xatti-xarakatlarni ichki rejada ovoz chiqarmay bajarish.
6. Faoliyatni fikran bajarish kiradi.
Ushbu nazariyada ta'limning uchta asosiy turlari ajratiladi:
-  birinchi   turda  -   xatti-xarakatlarni   o‘zlashtirish   xatolar   bilan   kechadi,  berilayotgan   material   yetarli   darajada  anglanilmaydi,   ta'lim
oluvchi ta'limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi;
-   ikkinchi   turda   -   materialni   nisbatan   dadil   va   to‘la   tushunilishi   va   material   bilan   bog’liq   tushunchalarni   ajratilishi   bilan
xarakterlanadi ;
- uchinchi tur - tez, samarador va bexato xatti-xarakatlarni o‘zlashtirilishini ta'minlab beradi.
V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirilishini tashkil qiladi.
13 Bunda o‘quvchilar tomonidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini o‘zlashtirilishi lozim bo‘lib, bu o‘z o‘rnida xususiydan
umumiy bilimlarga o‘tilishni ta'minlaydi. Qator nazariyalar muammoli ta'lim bilan bog’liq bo‘lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan
olib borilgan tadqiqotlar ta'limda muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir.
Ta'limning psixolik asoslari muammosi ko‘pgina masalalarni qamrab oladi. Ta'limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga
boqliq bo‘ladi. Avvalo o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan munosabatiga to‘xtaylik. Bu munosabat diqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlar va irodada,
shuningdek, shaxsning tutgan yo‘lida namoyon bo‘ladi.
Ta'lim jarayoni avvalo o‘quvchilar diqqatini yo‘lga solishni talab etadi. 
Darslarda   ko‘rgazmali   qurollardan,   axborot   texnologiyalari   vositalaridan   foydalanish   ta'lim   oluvchida   ixtiyorsiz   diqqatni   yuzaga
keltiradi.   Ta'lim   jarayonida   ta'lim   beruvchining   vazifasi   darsda   ishlash   holatini   yuzaga   keltirishgina   emas ,   balki   o‘quvchilarning   darsda
o‘tiladigan   materialini   idrok   etishga   tayyor   turishlarini   kuzatish   hamdir.   Dars   jarayonida   o‘quvchilarning   diqqati   o‘zgarib   turadi.   O‘qitish
jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va o‘quvchilar diqqatini materialning asosiy jihatlariga jalb etish hamda ularni takrorlash kerak.
Ta'lim jarayonining samaradorligi  ko‘p  jihatdan  o‘qituvchi  tomonidan beriladigan  ko‘rsatmalarga ham bog’liq. O‘qituvchining  roli
shundan   iboratki,   u   o‘quvchilarga   tegishli   ustanovkani   hosil   qilishi,   nimani   vaqtincha,   nimani   umrbod   esda   olib   qolishi   kerakligini,   nimani
butunlay   esda   olib   qolmasdan,   faqat   tushunib   olish   kifoya   qilishini,   nimani   so‘zma-so‘z   esda   olib   qolishni ,   nimaning   ma'nosini   o‘z   so‘zlari
bilan   aytib   berish   uchun   esda   olib   qolish   zarurligini   ko‘rsatib   o‘tishi   lozim.   Kuzatishlar   ko‘rsatadiki,   bunday   ko‘rsatmalar   berilmaganda,
o‘quvchilarda ko‘pincha notog’ri tasavvurlar vujudga keladi.
O‘qitishning emosionalligi ta'limning muvaffaqiyatliligini ta'minlovchi omillardan biridir. Ta'lim berish jarayoni emosional jarayon.
Agar   o‘quvchilarga   berilayotgan   axborot   ularda   hech   qanday   his-tuyg’u   uyg’otmasa,   uni   o‘quvchilar   yaxshilab   esda   olib
qolmaydilar.   Gap   o‘quvchilarning   psixik   holatlari,   ya'ni   ularning   muayyan   bir   paytdagi   kechinmalari   haqida   ham   borishi   kerak,   albatta.
Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o‘quv faoliyatini juda samarali qiladi. O‘quvchilar emosional ruhdagi materialni durustroq o‘zlashtirib
oladilar.
O‘tkazilgan   tajribalar   o‘quvchilar   hech   qanday   his-tuyg’u   uyg’otmaydigan   materialga   qaraganda,   emosional   ruhdagi   materialni
yaxshiroq  eslab  qolishlarini  ko‘rsatadi.  O‘qituvchi  o‘quv  jarayonining  emosional  tomoni  haqida g’amxo‘rlik  qilishi kerak. Bu muammo  juda
muhim   ahamiyatga   ega,   Chunki,   birinchidan ,   ta'limning   mazmuni   nihoyatda   murakkablashib,   hajmi   esa   g’oyat   kattalashib   ketgan.   Uning
muvaffaqiyatli   o‘zlashtirilishiga   erishish   uchun   o‘quvchilarning   o‘quv   faoliyatini   kuchaytirish   lozim.   Ijobiy   tuyg’ular   o‘quv   mehnatining
samaradorligiga   kuchli   ta'sir   etadi.   fafsala   bilan   bajarilgan   beg’araz   munozara   paydo   bo‘ladi,   baxslashiladi,   befarq   qaragan   yoki   undan   ham
salbiy munosabatda bo‘lgan ishga esa, hech qanday hafsala bo‘lmaydi.
Jamiyatimizdagi   mehnat   -   haqiqiy   ijod,   quvonch   manbai.   Maktab   o‘quvchilarida   o‘quv   mehnatiga   ijobiy   munosabat   uyg’otib,
mehnatning haqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga ko‘maklashish kerak.
14 Qadimda greklar juda ajoyib iborani qo‘llaganlar: "Talaba -to‘ldirilib turilishi kerak bo‘lgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim
bo‘lgan  mash'aldir".   Bu   fikrning   tagida  chuqur  ma'no   bor.  Zero,  o‘qituvchi   biz  yuqorida  ta'kidlab   o‘tgan   ta'lim  metodlari:   muammoli   ta'lim,
qisman   izlanish   metodi   va   tadqiqot   metodlaridan   keng   qo‘llanishi   kerak.   Ta'lim   jarayonini   bugungi   kundagi   asosiy   talablaridan   biri   erkin
fikrlovchi , mustaqil tafakkurga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilgan metodlardan foydalanish uchqunlardan katta
mash'allar paydo bo‘lishini ta'minlab beradi.
Ta'lim   jarayonida   o‘quvchilarning   bilishga   qiziqishlari   g’oyat   katta   rol   o‘ynaydi.   Ma'lumki,   qiziqish   o‘quvchilarning   emosional
bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo‘nalishidir.
Ma'lumki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o‘quvchilarning ta'lim jarayonida aniqlanadi. Birinchisi, bevosita qiziqish, ikkinchisi
bilvosita   qiziqish.   Har   bir   o‘qituvchi   o‘z   o‘quvchilarida   o‘z   faniga   nisbatan   bilvosita   qiziqishni   tarkib   toptirishga   harakat   qiladi.   Qiziqishlar
orqali o‘quvchilarda ta'limga faol munosabat namoyon bo‘ladi. Psixologiyada qiziqish - bu shaxsning o‘zi uchun qimmatli yoki yoqimli bo‘lgan
muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning muhim va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qiziqishlar
o‘quvchilar hayotida katta rol  o‘ynaydi. Ular o‘quv faoliyatini faollashtiruvchi  asosiy  turtkilar - motivlardir. Qiziqishlar maktab o‘quvchisiga
fan asoslarini durustroq o‘zlashtirib olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o‘sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi.
O‘qituvchilarning vazifasi o‘quvchini dastlab qiziqtirib qolgan ishning o‘zi bilan shug’ullanishga majbur qilish emas, balki undagi
qiziqishlarni chuqurlashtirish   va kengaytirish , ta'sirchan qilish, qiziqishlarining markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan shug’ullanish istagiga,
mayliga aylantirishdir.
O‘quvchilarning   muayyan   maqsadni   ko‘zlab   ish   tutishida,   qiyinchiliklarni   yenga   olishida,   ishdan   chalg’itadigan   narsalar   bilan
shug’ullanishdan  o‘zini  tiya  olishida, unda o‘qishga ishtiyo? tarkib  toptirishda namoyon  bo‘ladigan  iroda,  ta'lim jarayonida alohida axamiyat
kasb etadi.
Umumiy   psixologiya  kursidan  ma'lumki,  iroda  bu  shaxsning  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadining   aniqligi,  uni   amalga  oshirish   uchun
intilishi, maqsad yo‘lida ma'lum bir qarorga kelish tezligi va uni o‘z vaqtida ijro etishi bilan belgilanadigan sifatidir. Ta'lim jarayonida o‘quv
materialiga bo‘lgan diqqatning barqaror bo‘lishida irodaviy zo‘r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta'limda iroda o‘quvchida maktab va
uyda o‘tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda namoyon bo‘ladi. O‘quv materialini o‘rganish, eslab qolish va o‘quvchining irodaviy zo‘r
berishiga   bog’liq.   Iroda   o‘quvchilarning   fikrlash   faoliyatlarida   -   masalani   yechishga ,   qo‘yilgan   savolga   javob   topishga   va   hokazolarga
intilishida   namoyon   bo‘ladi.   Ular   o‘quvchilarda   ko‘nikma,   va   malakalarni   hosil   qilishda   ham   tarkib   topadi.   Psixologlar   olib   borgan
tadqiqotlarda o‘quvchilar tomonidan berilgan materialning o‘zlashtirilishi ko‘p jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik
ta'limning   zarur   shartidir.   Ta'lim   muassasasidagi   ta'lim   jarayonining   o‘zi   o‘quvchilardan   irodaviy   o‘stirish   omillaridan   biridir.   Bunda
o‘quvchilarning kundalik rejimi, o‘sish va oqilona dam olishni bir-biri bilan to‘g’ri almashtirib turishda katta rol o‘ynaydi.
Ta'lim   jarayonida   bilish   jarayonlarini   shakllantirishga   alohida   e'tibor   berish   lozim.   Zero   bilish   jarayonlari   juda   murakkab   faoliyat
bo‘lib, unda jonli mushohadadan mavhum tafakkurga, mavhum tafakkurdan esa amaliyotga o‘tiladi, ana shundan so‘ng ob'ektiv haqiqat bilib
15 olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko‘rib chiqishimiz lozim bo‘lgan narsa o‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya
kursidan   ma'lumki,   idrok   bu   narsa   va   hodisalarni   sezgi   organlariga   ta'sir   etishi   natijasida   ularning   kishi   psixikasida   yaxlit   obrazini   paydo
bo‘lishi   bo‘lib,   idrok   etish   jarayoni   ta'limda   turli   formalarda   o‘qituvchining   og’zaki   hikoya   qilishida,   suhbat   o‘tkazishda,   ma'ruza   o‘qishida,
kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko‘rgazmali qurollar ko‘rsatish, ekskursiyalar o‘tkazish, o‘quvchining o‘ziga darsliklar hamda boshqa
qo‘llanmalarni o‘qitish tarzida o‘tishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini
hisobga   olish   nihoyatda   muhimdir.
Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlarda turli farqlar mavjud bo‘ladi.
Biologik   yo‘l   bilan   nasldan-naslga   faqat   organizmning   sotsial   tajribani,   xulq-atvor   va   faoliyatning   insoniy   shakllarini   amalda
o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan ayrim xususiyatlarigina o‘tishi mumkin. Bola xulq-atvorining tug‘ma biologik xususiyatlarga oldindan qat’iy
xoli ekanligi uning hayvon bolasiga nisbatan eng rnuhim afzalligi hisoblanadi. Ana shunday afzallik tufayli kishi xulq-atvori turlari va faoliyati
usullari evolutsiyasining boshlanishi uning organizmining biologik rivojlanishi bilan emas, balki jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan belgilana
boshladi.
Shunday   qilib,   o‘rgatish   bolada   xulq-atvoming   va   borliqni   aks   ettirishning   insoniy   shakllarini   hosil   qilishga   yordam   beradigan
yetakchi rivojlanish omili sifatida amal qiladi.
Lekin   bola   xulq-atvori   va   faoliyatining   biz   hoziiga   qadar   ko‘rib   chiqqan   barcha   turlarida   ushbu   pirovard   natija,   ya’ni   ijtimoiy
tajribaning   o‘zlashtirilishi   faoliyatning   aynan   o‘z   maqsadlariga   to‘g‘ri   kelgani   yo‘q.   Bola   buyumlarni   biron-bir   narsani   o‘rganish   uchun   u
yoqdan-bu yoqqa surmaydi. U dastlabki qadamlar qo‘yayotganida va ilk bor gapirishga urinayotganida yurish va gapirishni o‘rganishni maqsad
qilib   qo‘ymagan   bo‘ladi.   Uning   xatti-harakatlari   tekshirib   ko‘rishga,   faollik   ko‘rsatishga,   buyumlarga   egalik   qilishga,   tevarak-atrofdagilarga
ta’sir o‘tkazishga va shu kabilarga bo‘lgan bevosita ehtiyojlarni qondirishga qaratilgandir. Tegishli harakatlarning va axborotning o‘zlashtirilishi
shu sababdan ham bola uchun maqsad emas, balki tegishli ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida xizmat qiladi.
Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan vaqt ham yetib keladi. Bu maqsad bevosita muayyan axborotni, harakatlarni,
xulq-atvor   shakllarini   o‘zlashtirishga   qaratilgan   faoliyatdir.   Subyektning   o‘rganishni   o‘ziga   maqsad   qilib   olgan   bunday   o‘ziga   xos   faoliyati
ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: 
a) ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning muhim ahamiyatli
xossalari xususidagi axborotning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli — bilimlardir); 
b) faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullarva jarayonlaming o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakalardir)d)
qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvo lq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun ko‘rsatilgan
axborotdan foydalamsh yo‘larning egallanishidir (bu jarayon mahsuli -ko‘nikmalar hosil qilinishidir).
Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan   1   limlar, malakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaiatilgan ongli maqsad
bilan idora qilingan joydagina yuz beradi.
16 Bundan ko‘rinib  turibdiki, ta’lim o‘ziga xos  insoniy fao1yatdir. Hayvonlarda esa faqat  o‘rganish  bo‘lishi mumkin. Le  kin odamda
ham faqat  u o‘z xatti-harakatlarini  anglab  yetgaci  yuksak xayoliy maqsadga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqa tiga ega bo‘lgandagina ta’lim
faoliyati  yuz  berishi   mumkin.  Bunday   layoqatning   yetarli   darajadagi  rivojlanishiga  laqat   о  ti-yetti   yoshga  chiqqan   paytga kelib,  faoliyatning
oldingi turlari — o‘yin, nutq amaliy xulq-atvor va shu kabilar negizida shakllana borgan holda erishiladi. o‘quv faoliyatini shakllantirishning
eng   birinchi   asosiy   sharti   —   bolada   muayyan   bilimlarm,   ko‘nikma   va   malakalarni   o‘zlashtirish   uchun   anglanilgan   motivlar   tughlishi
hisoblanadi.
Katta yoshli kishilar bolaning rivojlanishiga faol ijtimoiy ta’sir ko‘rsatuvchilar sifatida namoyon bo‘ladilar. Ular Lining faoliyati va
xulq-atvorini uyushtiradilar, ularni insoniyatning ijtimoiy praktikasi doirasida yo‘naltiradilar. Bola faoliyati va xulq-atvorini ularning insoniyat
ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish sari yo‘naltirishdan iborat ushbu faol jarayon o‘qitish deb ataladi. Bola shaxsining rivojlanishiga uning ta’siri
nuqtavi   nazaridan   olinganda   bu   jarayon   tarbiya   deb   ataladi.   Та   lim   va  tarbiyani   amalga  oshirishga   yordam  beradigan   asosiy   vositalar   —   bu
bajarilishi   lozim   bo‘lgan   ishni   ko‘rsatish   va   tushuntirishdan,   rag'batlantirish   va   jazolashdan,   vazifalar   va   talablar   qo‘yishdan,   tekshirish   va
tuzatishdan iboratdir. Katta yoshli kishilar ushbu ta’sirlar yordamida bolada bilimlarni egallashga va faoliyat koTsatishga istak tug'dirgan. uni
yo l naltirgan, na zorat qilgan, to‘g’rilab borgan va shu yo‘sinda uni shakllantirgan holda bu faoliyatni boshqarib turadilar.
Mehnat
Mehnat — bu ma’lum bir ijtimoiy foydali (yoki hech bo‘lmaganda jamiyat tomonidan iste’mol qilinadigan) moddiy yoki ma’naviy
mahsulotni   ishlab   chiqarishga   yo‘naltirilgan   faoliyat   demakdir.   Mehnat   faoliyati   kishining   eng   yetakchi,   asosiy   faoliyatidir.   Insoniyat   agar
mehnat   qilishni   to‘xtatadigan   bo‘Isa,  u  (tur  sifatida)  o‘z hayot-mamotini  tugallagan  bo‘lar  edi. Lining   uchun   ham  mehnat   faoliyati   kishining
hayot kechirishini, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuclilari va moddalaridan foydalanishini ta’min etadigan o‘ziga xos
turga oid xulq-atvori deb hisoblanishi mumkin.
Mehnat   faoliyati   odamlar   iste’mol   qiladigan   buyumlarni   va   ana   shundan   iste’mol   qilinadigan   buyumlarni   ishlab   chiqarish   uchun
zarur buyumlarni — don va mashinalarni, mebel va qurollarni, kiyim-kechak va avtomobillarni hamda shu kabilarni ishlab chiqarish maqsadini
ko‘zlagan bo‘lishi mumkin. Bular energiyadan (issiqlik, yorug‘lik, elektr, harakat) va axborot vositalaridan (kitoblar, chizmalar, filmlar) iborat
bo‘lishi   mumkin. Pirovardida bu ideologiya  mahsulotlari   (fan,  san’at, g‘oyalar) va kishilarning  xulq-atvorini  hamda  mehnatini   uyushtiruvchi
(boshqaruv, nazorat qilish, muhofaza qilish, tarbiyalash) harakatlar bo‘lishi ham mumkin.
Bu o‘rinda kishi tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot uning o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun zarurligi yoki zarur emasligining
ahamiyati   yo‘q.  Agar bu  mahsulot   umuman   jamiyatga  kerak   boisa,  uning  o‘zi  kifoya.  Xususan,  kishi   faoliyatining   maqsadlari   uning  shaxsiy
ehtiyojlari   bilan   belgilanmaydi.   Bunday   maqsadlarni   unga   jamiyat   belgilab   berayotir,   faoliyatning   o‘zi   esa   muayyan   ijtimoiy   topshiriqni
bajarish shaklini kashf etmoqda. Shunday qilib, kishilarning mehnat faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hisoblanadi. U jamiyat ehtiyojlari
bilan shakllanadi, belgilanadi, yo‘naltiriladi va boshqariladi.
17 Bu   faoliyat   o‘z   xarakteriga   ko‘ra   ham   ijtimoiy   hisoblanadi.   Hozirgi   jamiyatda   mehnat   taqsimoti   tufayli   kishi   o‘zi   uchun   talab
qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigan emas, balki bironta ham mahsulotni ish lab chiqarishda deyarli hech qachon boshidan
oxiriga  qadar   ishtirok  etmaydi.   Uning  uchun   ham  kishi   hayot   uchun  talab   qilinadigan  barcha  nar salarni   oz   mehnatiga  ayirboshlangan   tarzda
jamiyatdan olishi kerak. Shaxsning ehtiyojlari tashqaridan qaraganda uning oz mehnati bilan emas, balki jamiyat tomonidan qondirilayotgandek
bo‘lib tuyuladi. Buning qanday yuz bcrishi jamiyatda hukmron bo‘lgan ishlab chiqarish munosabatlari tizimilan elgilanadi. Uning uchun ham
jamiyatda har qanday ma su otning ishlab chiqari1ishi ayni paytda mehnat qi 1 ish, uning mahsulini taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qi1ish
jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga  chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi.
Bu   xildagi   harakatlarni   bajarish   va   boshqarish   uchun   axborotni   qayta   ishlashning   oliy   jarayonlaridan   foydalanish   va   eng   avvalo,
tasavvur va tafakkurni ishga solish zarurdir.
Bulardan   shu   narsa   ravshanki,   kishi   psixikasining   bu   ajoyib   xususiyatlari   manbayini   isbot   qilish   maqsadida   «ruh»ning   qandaydir
alohida   xususiyatlarini   o‘ylab   topishga   hojat   yo‘qBularga   bo‘lgan   zarurat   inson   faoliyati   qonuniyatlari   bilan   belgilanadi,   ya’ni   kishining
ijtimoiy-mehnat mohiyatiga eg a  bo lgan jonzot sifatida mavjudligi shaklining o‘zidan kelib chiqqandir.
Ro   yobga   chiqarilishi   uchun   yuksak   psixik   funksiyalar   bajarilishini   taqozo   etarkan,   jamoa   mehnat   faoliyati   ayni   chog‘da
insoniyatning rivojlanish jarayonida ularning shakllanishi uchun asos va shart-sharoitlar yaratadi.
Misol   uchun   ibtidoiy   ovchilar   o‘rtasidagi   hurkituvchilarning   xatti-harakatlarini   olib   ko‘raylik.   Ularning   harakatlari   o‘z   holicha
o‘ljani   ushlashga   qaratilgan   bo‘lmaydi.   Bunisi   tugul,   agar   u   yolg‘iz   o‘zi   harakat   qiladigan   bo l lsa,   u   holda   uning   bu   harakatlari   o‘ljaning
osongina  qochib   ketishiga   olib   kelgan   bo‘lardi   —  uning   o‘zi   esa  qolardi.  Shuning   uchun   uning   butun  faoliyati  faqat   boshqa  kishilarning  —
ovchilarning  faoliyati bilan  uyg‘unlashgan  tarzdagina  biron-bir ma’no  kasb etadi.  Hayvon  hurkituvchi  maqsadga erishish  uchun  ovchilarning
harakatlarini hisobga olishi, ya’ni bug‘uni duch kelgan tomonga haydamasdan, balki ovchilar tomonga haydashi kerak. Shu tariqa uning xatti-
harakatlari   biologik   mohiyatga   ega   bo‘lgan   maqsad ga   qaratilgan   bo‘lmasdan,   aksincha   ijtimoiy   mohiyat   kasb   eta di.   U   ichki   instinktiv
kechinmalar shaklida emas, balki  tashqi real  obyektlar bilan bo‘ladigan  harakatlarning  idrok  etilishi orqali  aks  etadi. Shu  tarzda obyektlar va
ular bilan  bajariladigan  harakatlarning  timsollari  faoliyatga  undaydigan  biologik ehtiyojning  xayoldagi  kechinishidan  amaliyotning o‘zi  bilan
ajratiladi.
Voqelikka   nisbatan   bunday   munosabatda   bo‘lish   esa,   yuqorida   ko‘rib   o‘tganimizdek,   ongning   negizini   tashkil   etadi.   U   kishini
buyumlarga   nisbatan   faoliyat   subyektiga   va   odamlarga   nisbatan   esa   shaxsga   aylantiradi.   U   kishini   tevarak-atrofdagi   damning   qulidan   uning
sohibi darajasiga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljallangan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi,
kishining   xatti-harakatlarini   ongli   ravishda   rejalashtirilgan   faoliyatga   va   uning   Yer   kurrasida   mavjudligini   esa   moslashgan   holda   hayot
kechirishdan ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot kechirishga aylantiradi.
18 II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI.
2.1. Faoliyating psixologik tavsifi
Tirik   mavjudotlarning   atrofdagi   olam   bilan   hayotiy   ahamiyatga   molik   bog‘lanishlar   bo‘lishini   ta’minlaydigan   faoliyati   ularga   xos
yalpi xususiyat hisoblanadi.
Jonli   mavjudotni   muayyan   tarzda   va   muayyan   yo‘nalishda   harakat   qilishga   undaydigan   ehtiyojlar   uning   faolligi   manbayi   bolib
hisoblanadi.   Ehtiyoj   —   jonli   mavjudotning   hayot   kechirishining   konkret   shart-sharoitlariga   uning   qaramligini   ifoda   etuvchi   va   bu   shart-
sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatidir.
Kishining   faolligi   ehtiyojlarning   qondirilishi   jarayonida   namoyon   boladi.   Xuddi   shu   o‘rinda   odamning   faolligi   shakllari   bilan
hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining obyekti bo‘lishi hamda unda ularni egallab
olish   uchun   faol   intilishga   da’vat   etishi   ehtimoli   borligini   o l zining   tabiiy   tuzilishiga   (tanasining   va   a’zolarining   tuzilishiga,   instinktlarining
boyligiga)   ko‘ra   bamisoli   oldindan   bilishi   tufayli   faollik   bilan   harakat   qiladi.   Hayvonlar   ehtiyojining   qondirilishi   jarayoni   ularning   muhitga
yaxshiroq   moslashuvini   ta’minlaydi.   Masalan,   qunduz   xatti-harakatining   tug‘ma   ravishda   hosil   bo‘lgan   programmasi   uning   quruvchilik
ehtiyojlarini   qamrab   qolmasdan,   balki   bu   ehtiyojlarni   qondirish   obyektlari:   to‘g‘on   quriladigan   daraxtlarning   navlari,   daraxtlarning   suvga
yaqinligi, «o‘rmon kesish» usullari (qunduzlar daraxtning shoxi aynan suvga tushishini mo‘ljallab, uning suvga qarshi tomonini kemiradi) va
hokazolar ham aks etgan bo‘ladi.
Shunday qilib, hayvonning ehtiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan buyum bevosita ishtirok etadi.
Odamning faolligi va faollikning manbayi bo‘lgan insoniy ehtiyojlar tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni
tarbiyalash jarayonida, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi. 
Tabiatdan olinadigan buyum shunchaki oddiy oija, ya’ni faqat biologik ma’noga ega ovqat tarzidagi buyum bo‘lmay qoladi. Odam
qurollar yordamida buyumni tarixiy taraqqiyot mahsuli hisoblanmish xususiy ehtiyojlariga moslashtirilgan holda tubdan o‘zgartirishga qodirdir.
Shuning uchun  ham kishining o‘z ehtiyojlarini  qondirish  jarayoni  ijtimoiy taraqqiyot  bilan belgilanadigan  faoliyat  shaklini egallashning  faol,
muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. 
Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi. Ular hozirgi zamon kishisida lining ajdodlarida bo‘lganiga qaraganda
boshqachadir, lining avlodlarida ham boshqacha bo‘ladi. Kishining ehtiyojlarini to‘la-to k kis qondirish uni har tomonlama rivojlantirishning eng
muhim   shartlaridan   biri   hisoblanadi,   lekin   bu   yakkayu   yagona   shart   emas,   albatta.   Bulling   ustiga   kamolotga   erishishning   boshqa   shart-
sharoitlari   (va   birinchi   navbatda   mehnat)   mavjud   bo‘lmasa,   o‘z   ehtiyojlarini   osongina   qondirish   imkoniyati   kishini   ko‘pincha   inqirozga
uchratadi. Mehnat bilan yo‘naltirilmaydigan tekinxo‘rlik ehtiyojlari zid xulq-atvor (ba’zan esa jinoiy xatti-harakatjning manbayi bo‘lib qolishi
mumkin va ayrim kishilarda shunday bo‘lmoqda.
Mehnat   qilishga   bo‘lgan   ehtiyojning   yanada   rivojlanishi   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish,   ko‘pgina   ishlab   chiqarish   jarayonlarini
maksimal darajada avtomatlashtirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ish vaqtini qisqartirish natijasida, faqat ijtimoiy foydali mehnatdan o‘zini
19 namoyon eta oladigan bunyodkorlik kuchlarini jonlantirish oqibatida yuz beradi, deb hisoblash uchun asos bor. Hozir ba’zan og‘ir va zerikarli
bo‘ladigan mehnat sogMom, har tomonlama kamolga yetgan kishi uchun quvonch va rohat-farog‘at manbayiga aylanadi.
«Umumiy   ta’lim   va   hunar   maktabini   isloh   qilishning   asosiy   yo   nalishlari»da   o‘quvchilarning   mehnat   tarbiyasi   va   kasbga   yo
naltirilishi qanday rol o‘ynashi ta’kidlangandir.
Ehtiyojlarni tanlash va shakllantirish masalasi axloqiy tarbiyaning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. A.S.Makarenko buni aniq-
ravshan tarzda ta’kidlagan hamda insoniy ehtiyojlarni tanlash va tarbiyalash, ularni kishini yanada barkamollik sari kurashga odatlantiradigan
o k sha ma’naviy cho‘qqiga ko‘tarish lozimligi haqida yozgan edi.
Ehtiyojlarning turlari
Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xarakterga egadir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xarakterga
ega   bo‘lib   tuyuladigan   (masalan,   oziqovqat   bilan   bog‘liq)   ehtiyojlarni   qondirish   uchun   ham   ijtimoiy   mehnat   taqsimotining   ma’sulidan
(dasturxonga non seleksiyachilar, agronomlar, traktorchilar, kombaynchilar, elevatorlarning xodimlari, tegirmonchilar, novvoylar, sotuvchilar va
boshqa   shu   kabi   odamlar   mehnat   g‘ayrat-shijoatlarining   moddiylashgan   mahsuli   sifatida   kelib   tushadi)   foydalanilishida   o‘z   ifodasini   topadi.
Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijtimoiy muhitda tarkib topgan vositalar va usullardan foydalanadi, hamda muayyan
shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Bir parcha go‘shtni iste’mol qilish uchun hech bo‘lmaganda o‘sha go‘sht tegishli usulda tayyorlangan bo‘lishi
lozim. Kishida likopcha, pichoq va vilka, ba’zi bir gigiyena talablariga rioya qilish va shu kabilarga eh tiyoj tug'iladi. Va nihoyat, uchinchidan,
kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan va birgalikda mehnat
qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning ehti yojlarini ifodalaydi jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy eh tiyojlari tusini kasb etadi.
Bu jarayon quyidagi misolda o‘zining yorqin ifodasini topishi mumkin. Yig‘ilishda ma’ruza qilishdan iborat jamoat topshirig‘iga ega
bo‘lgan o‘quvchi ma’ruzaga uni tayyorlashning o‘zi, aytaylik, qiziqarli kitobni o‘qishga qaraganda ham jozibaliroq mashg‘ulot ekanligi sababli
emas, balki u jamoaning talabini bajarishga o‘zida juda zo‘r ehtiyoj sezayotganligi uchun ham g'oyat puxtalik bilan tayyorgarlik ko‘radi.
Ehtiyojlar kelib chiqishiga va predmetiga ko‘ra farqlanadi.
Kelib chiqishiga ko‘ra ehtiyojlar tabiiy va madaniy bo‘lishi mumkin.
Tabiiy  ehtiyojlarda kishining  faollik  kasb  etayotgan  faoliyati, lining  hayoti  va lining  avlodi  hayotini  saqlash  va  qodlab-quvvatlash
uchun zarur bodgan shart-sharoitlarga bo‘ysunganlik ifodalanadi, barcha odamlarda ovqatlanishga, suv ichishga, qarama-qarshi jinsning mavjud
bodishiga,  uxlashga,  sovuqdan   va  haddan  ziyod   issiqdan  saqlanishga  va  hokazolar  tabiiy   ehtiyoj   bodadi. Agar tabiiy   ehtiyojlardan   qaysi  biri
biron darajada uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok bodadi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan
mahrum bodadi.
Garchand tabiiy ehtiyojlar (ularning soniga ko kr a) odamning hayvon ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bodsa
ham lekin   ular o‘z psixologik  mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning   tabiiy  ehtiyojlaridan  tubdan  farq   qiladi. Ehtiyojlarni   qondirishning  usullari  va
qurollari o‘zgaribgina qolmasdan, eng muhimi, ehtiyojlarning o‘zi o‘zgarib bormoqda.
20 Madaniy   ehtiyojlarda   odamning   faol   faoliyati   insoniyat   madaniyatining   mahsuliga   bogdiq   ekanligi   ifodalanadi;   lining   ildizlari
butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. U yoki bu xilda tarkib topgan madaniyat sharoitlarida bironbir tabiiy ehtiyojni qondirish
vositasi bodib xizmat qiladigan narsalar (vilka va qoshiq, ovqatni yeyish uchun ishlatiladigan cho‘plar) ham, shuningdek, boshqa odamlar bilan
mehnat va madaniy munosabat bogdash uchun, kishining murakkab va rang-barang ijtimoiy hayot kechirishi uchun zarur bodgan nar salar ham
madaniy ehtiyojlar obyekti hisoblanadi. Turli iqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida lining tarbiyasiga va xulq-atvorning keng yoyilgan
hamda   udum   bodgan   odatlari   va   shakllarini   o‘zlashtirishiga   bogdiq   holda   turli   xildagi   madaniy   ehtiyojlar   tugdladi.  Agar   kishining   madaniy
ehtiyojlari   qondirilmasa,   u   halok   bodmaydi   (tabiiy   ehtiyojlari   qondirilmagan   sharoitda   ana   shunaqa   bodishi   mumkin   edi),   lekin   undagi
odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi.
Kishi ehtiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari
Hayvonning  xatti-harakati  hamisha u  yo bu  ehtiyojni  qondirishga  bevosita  yo‘naltirilgan   bo‘ladi.  Ehtiyoj  hayvonni  faqat  faollikka
undab   qolmasdan,   balki   ushbu   faollikning   shakllarini   ham   belgilaydi.   Misol   uchun   ovqatlanish   ehtiyoji   (ochlik)   hayvonda,   jumladan,
ovqatlanish faolligini vujudga keltiradi — og‘zida so‘lak ajratila boshlanadi, ovqatni izlash yoki o‘ljani poylash, egallash va uni iste’mol qilish
kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. 
Shartli refleks — bu faollikni yangi qo‘zg‘atuvchilar (masalan, qo‘ng‘iroq chalinishi) bilan yoki yangi harakatlar (masalan, tepkini
bosish)   bilan   bog‘lanishi   mumkin.   Lekin   bunda   hayvonning   xatti-harakati   tuzilishi   shundayligicha   qoladi.   Qo‘ng‘iroqning   chalinishi   tashqi
qo‘zg‘atuvchilar   oqimidan   aynan   ovqatlanish   haqida   xabar   beruvchi   signal   sifatida   ajralib   turadi.   Hayvon   tepkini   bosishni   aynan   ovqatning
olinishiga   olib   keluvchi   xatti-harakat   tarzida   bajaradi.   Boshqa  so‘zlar  bilan   aytganda,  hayvon   eng   murakkab   shartli   reflekslar  orqali   faoliyat
ko‘rsatgan taqdirda ham  ehtiyojlar  to‘g‘ridan to‘g‘ri  uning psixikasining  ham aks  ettirish, ham yo l naltirish  funksiyalarini  belgilaydi. Hayvon
organizmining talab-ehtiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga nimalarni in’om etishi va qanday javob xatti-harakatlarini keltirib chiqarishini
belgilab beradi.
21 2.2. Faoliyatning psixologik nazariyalari.
Qiziqish   motiv   singari   borliqning   mo‘jizakor   tomonlarini   bilishga,   fan   asoslarini   egallashga,   faoliyatning   turli-tuman   shakllariga
nisbatan ijodiy yondashishni vujudga keltiradi, mehnatga, ta’limga mas’uliyat  bilan munosabatda bo‘lishni  shakllantiradi, har qaysi yakkahol
(individual)  shaxsga  ishchanlik,  g‘ayrat-shijoat,  yengilmas   irodani   tarkib   toptirishga  puxta psixologik  shartsharoitlarni   yaratadi.  Qiziqishning
psixologik   mohiyatidan   kelib   chiqqan   holda   yondashilganda,   qiziqish,   insonga   intilish,   faollik,   ichki   turtki   ehtiyojni   ro‘yobga   chiqarish
manbayi, rolini ba jaradi.
Mashhur sovet psixolog A. N. Leontevym tomonidan taklif etilgan faoliyat psixologik nazariyasi, yo‘naltiradi va uning rivojlanishini
belgilaydi jamiyat, ichidagi psixologik va jismoniy inson faoliyatini inobatga.
Nazariyaning   o‘rganish   predmeti,   ya'ni,   keng   ma'noda   faoliyati   sub'ektning   atrof-muhit   bilan   faol   o‘zaro   bog’liq.   Bu   o‘zaro   ta'sir
mavzu (mavzu) yoki ichki dunyo qiyofasini o‘zgartiradi.
Har qanday inson faoliyati bir necha darajada bo‘linishi mumkin, degan ma'noni anglatadi, murakkab ko‘p qatlamli tuzilishga ega.
An'anaviy,   birinchi   deb   nomlangan   harakat   darajasiga   bir   ta'siri   ostida   muayyan   maqsadga   erishish   qaratilgan   o‘sha   alohida   va   maxsus
jarayonlar mavjud. boshqa narsalar orasida, har qanday faoliyat funktsional birligi hisoblanadi. 
Bu   jarayon   to‘liq   anglab  kabi   faoliyat   nazariyasi   chora  tushunadi,  deb   qayd   etish   muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  o‘z-o‘zidan  harakat
yoki avtomatizmi emas. faoliyati va ongi jismoniy namoyon birligini - bu doimiy har doim bu yondashuv doirasida yodda chora saqlab qilgan
maqsadida bilan bog'liq beri.
Bu   erda   asosiy   tushuncha   ehtiyoj   bo‘ladi   -   ba'zi   uchun   ehtiyoj,   rozi   bo‘lishi   kerak   tanasi,   stress   sabab   bo‘ladi.   inson   tajribasi
kuchlanish kamaytirish mumkin, ya'ni, u  biladi,  va uni qondirish uchun ma'lum bir element  qidirmoqda  qanday aytadi bo‘lsa, qidiruv faoliyati
niyatlar  bilan  qo‘llab-quvvatlanadi.
Kishining   o`z  ehtiyojlarini   qondirish   jarayoni   ijtimoiy   taraqqiyot   bilan   belgilanadigan   faoliyat   shaklini  egallashning  faol   muayyan
maqsadga yo`naltirgan jaraeni sifatida alohida ajralib turadi.
Extiejlar kelib chikishiga va predmetiga ko`ra farqlanadi:
1. Tabiiy extiejlar - bu insonning o`zini va avlodini xaetini saqlab qolishga qaratilgan faolligida namoen bo`ladi. Bularga oziklanish,
uyquga extiej, nasl qoldirishga bo`lgan ehtiyoj.
2.   Madaniy   ehtiyoj   -   odamning   insoniyat   madaniyati   maxsuliga   bog`liq   bo`lgan   faolligida   namoen   buladi.   Ularning   bog`lanishi
insoniyat tarixining  boshlanishiga borib  taqaladi. Madaniy  ehtiej ob`ektiv  bo`lib,  tabiiy  ehtiyojlarni  qondirishga xizmat  qiladigan  predmetlar,
vositalar kiradi. Predmetga ko`ra moddiy va ma`naviy ehtiejlar bo`ladi.
1.   Moddiy   ehtiyojlar   -   kishining   moddiy   ma`daniy   predmetlarga   vositalarga   bo`lgan   bog`liqligida   namoen   bo`ladi.   Bular
ovqatlanishga kiyinishiga uy-joyga maishiy turmush ashyolariga va boshqalarga ehtiyoj sezilishi.
22 2.   Ma`naviy   ehtiyoj   ma`naviy   madaniyatni   o`zlashtirib   olishda   va   yaratishda   namoyon   buladi.   Ma`naviy   ehtiejlarga   o`qish,   ilm,
san`at,   muzika   tinglash,   kinofil`m,   teatr   va   shu   kabilar   kiradi.   Ixtiyoriy   (ongli   irodaviy)   harakatlarning   ixtiyorsiz   (ongsiz   impul`siv)   xatti-
harakatlardan   asosiy   farqi   kanday   motivlar   asosida   amalga   oshirilganligiga   bog`liq.   Ehtiyoj   asosida   odamda   faoliyatning   motivlari   ya`ni
muayyan   ehtiyojlarni   qondirish   bilan   bog`liq   bo`lgan   ichki-turtki   kuchlar   paydo   bo`ladi.   Shu   boisdan   motiv   odamni   faoliyatga   undovchi
sababdir. Motivlar bir-biridan ehtiyoj turlariga qarab hamda ijtimoiy xarakteriga ega bo`lishiga qarab farqlanadi. Anglash darajasiga qarab esa
anglangan qiziqishlar ishonch intilish xavas ideal kabi va anglamagan, mayl, ishqibozliklar bo`lishi mumkin. Odam qandaydir motivlar asosida
ma`lum   bir   faoliyatga   kirishar   ekan,   ko`zlangan   maqsadga   erishmaguncha   harakat   kilaveradi.   Maqsadga   erishilganligidan   so`ng   faoliyat
tugallanadi. Maqsad bu odamning biron ishni bajara turib nimagadir intilishidir.
Faoliyat   maqsadi   deganda   biz   ana   shu   faoliyat   oxirida   qo`lga   kiritiladigan   natijani   tushunamiz.   Faoliyat   voqelikka   nisbatan   faol
munosabat   bildirishning   shunday   shaklidirki,   u   orqali   tabiatga,   narsalarga,   boshqa   kishilarga   ta`sir   ko`rsatadi.   Fiziologlar   K.Anoxin,
N.A.Bernshteyn,   U.A.Asratyanlarning   tadqiqotlari   muskullarining   ishi   bevosita   sa`i   harakat   vazifalari   bilangina   emas,   balki   hamisha   sa`i
harakat ruy berayotgan shart sharoitlar bilan ham boshqarilishini ko`rsatadi. Sa`yi harakatlarning bajarilishi uzliksiz ravishda nazorat qilib va
uning natijalari harakatining maqsadi bilan taqqoslangan holda to`g`irlab boriladi. Sa`yi harakatlarni boshqarish teskari aloqaga binoan amalga
oshiriladi. Sezgi a`zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va sa`i harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat mo`ljallari, belgilari
axborot manbai bo`lib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.
Shunday   qilib   oshyoviy   (yoki   boshqa   xildagi   tashqi)   harakatning   bajarilishi   ma`lum   bir   sistemaga   oid   sa`yi-harakatlarni   amalga
oshirish bilangina cheklanmaydi. Muqarrar ravishda sa`yi-harakatlarning joriy natijalari harakatlar ob`ektining xususiyatlariga muvofiq tarzda
sa`yi-harakatlarni   sensor   (hissiy)   nazorat   qilishni   o`z   ichiga   oladi.   Miyaga   tashqi   muhitning   holati,   unda   sa`yi   -   harakatlar   qanday   ro`y
berayotganligi va uning natijalari haqida axborotni etkazib turadigan hissiy arientirlarning o`zlashtirishi ana shu jarayonning negizi hisoblanadi.
Bo`lg`usi   harakat   modellari   (sa`yi-harakat   programmasi)   va   uning   natijasi   maqsadining   programmasini   miyada   ushbu   harakatning   o`zini
oldindan   hosil   qiladigan   andozalarini   fizologlar   “harakat   aktseptori”   va   oldindan   aks   ettirishi   (P.K.Anoxin)   harakatlantiruvchi   vazifa   va
bo`lg`usi ehtiyoj andozasi (N.A.Bernshteyn) zaruriy mohiyatning va “kelajak andozasi” deb atadilar. Rejalashtirish xatti- harakatlari nazorati va
boshqaruvchi   qator   fiziolog,   psixologlar   tomonidan   –   P.K.Anoxin,   N.A.Bernshteyn,   E.Astrotyan   va   boshqalar   tomonidan   aniqlangan   xatti-
harakat qismlari va ularning vazifalarini quyidagi sxemada ko`rish mumkin
Qiziqish   muammosi   psixologik   nuqtayi   nazardan   L.A.Dobrinin,   N.D.Levitov,   M.F.Belyayev,   L.A.Gordon,   L.I.Bojovich,
N.G.Mordova, M.G.Davletshin, M.V.Vohidov, E.G'.G'oziyev va boshqalarning nazariy metodologik xususiyatga cga bo lgan asarlarida hamda
maxsus eksperimental tadqiqotlarida rivojlanlirildi. Qiziqishning psixologik mohiyatining dastlabki ko‘rinishi — bu odamlar tomonidan anglab
yetish yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini, lining oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina obyektiv borliqdagi narsa va
hodisalarga ongli, tanlab  munosabatda boladi. Lekin  bu  voqelik  (anglash,  tushunish) insonda  birdaniga  sodir bo‘lmaydi, balki   muayyan   vaqt
davomida   unda   bilish   jarayonlari,   shaxsiy   fazilatlari,   individual-tipologik   xususiyatlari   rivojlanishi   tufayli   yuzaga   keladi.   Inson   o‘z   shaxsiy
23 qiziqishini qondirgandan  keyin  unda yoqimli  his-tuyg‘ular uyg‘onadi, ruhiy  qoniqish  esa   o‘z   navbatida lazzatlanish  (praksik) hissini  vujudga
keltiradi, bu lling natijasida frustratsiya (ruhiy tushkunlikka tushish) uning shaxsiyatini egallaydi.
Qiziqishning   psixologik   mohiyatining   uchinchi   kohinishi   —   uning   irodaviy   sifatlar   bilan   umumlashgan   tarzda   vujudga   kelishidir.
Irodaviy zo‘r berish, muayyan qaror bo‘yicha intilish, ba’zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillikni namoyon qilish xususiyatini qaror toptiradi,
shaxsni   maqsad   sari   yetaklaydi.   Qiziqishning   psixologik   mohiyatining   to‘rtinchi   ko‘rinishi   uning   oliy   nerv   faoliyati   xususiyatlari   va
temperament  tiplari  bilan  birga mujassamlashgan holda namoyon bo‘lishidir. Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari  to‘g‘risida mulohaza
yuritilganda, dastavval  rus olimi  l.P.Pavlovning  oliy  nerv faoliyati  haqidagi ta’limotini  ta’kidlab  o‘tish  joiz, uning  «bu nima?»  refleksi, ya ni
orientirovka (mo‘ljal olish) refleksi qiziqishning moddiy negizini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlaridan
keyin   P.K.Anoxin,   N.A.Bernshteyn,   B.M.Teplov,   V.S.Merlin,   V.D.Nebilitsin   va   boshqalar   insondagi   qiziqishning   nerv-fiziologik
mexanizmlarini   bosh   miya   katta   yarim   sharlari   po‘stlog‘ida   orientirovka   refleksi   negizida   murakkab   muvaqqat   bog‘lanishlarning   vujudga
kelishidir,   degan   tarzda   talqin   qildilar.   Qiziqishning   moddiy   asoslari   o‘zaro   induksiya   qonuni,   po‘stloqdagi   optimal   qo‘zg‘alish   oAhogM   va
dinamik   stereotiplar   (I.P.Pavlov),   dominanta   (A.A.Uxtomskiy),   orientir   murakkab   psixofiziologik   hodisa   ekani   (E.N.Sokolov)   va   boshqalar
bo‘lib hisoblanadi.
Psixologiyada qiziqish mana bunday tiplarga ajratilishi mumkin:  maimimiga ko‘ra: shaxsiy va ijtimoiy; maqsadiga binoan: bevosita
va bilvosita; ko‘lamiga qaraganda: keng va tor.
Qiziqishlar darajasi bo‘yicha: barqaror, beqaror va boshqalar.
Qiziqishning   mazmun   jihatidan   o‘zaro   tafovutlanishi   quyidagilarda   mujassamlashadi:   bilish   ehtiyojlarining   obyektlari   qaysilar,
bilimning mazkur faoliyat maqsadi bilan mutanosibligi; shaxsning yashayotgan muhitiga nisbatan munosabati kabilar.
Faoliyatga nisbatan  anglanilmagan  mayllar borasida eng  ko‘p  o‘rganilgan  masala ko‘rsatma berishdir. Bu  masala gruzin  psixologi
D.N.Uznadze   va   uning   xodimlari   tomonidan   ishlangan.   Ko‘rsatma   berish   deganda   bilish   faoliyati   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ehtiyojlarni   ma’lum
usulda qondirishga tayyor turish tushuniladi. Talabalar o‘qituvchilar beradigan topshiriqlarni bajarishga doim tayyor turadilar.
24 2.3. Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi
Shaxsning   jamiyatdagi   ijtimoiy   xulqi   va   o‘zini   qanday   tutishi,   egalagan   mavqei   ham   sababsiz,   o‘z-o‘zidan   ro‘y   bemaydi.
Faoliyatning amalga oshishi va shaxs hulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. 
Motivatsiya»   tushunchasi   «motiv»   tushnchasidan   kengroq   ma’no   va   mazmunga   ega.   Motivatsiya   –   inson   xulq-atvori,   uning
bog‘lanishi,   yo‘nalishi   va   faolligini   tushuntirib   beruvchi   psixologik   sabablar   majmuini   bildiradi.   Bu   tushuncha   u   yoki   bu   shaxs   xulqini
tushuntirib   berish   kerak   bo‘lganda   ishlatiladi,   ya’ni:   «nega?»,   «nima   uchun?»,   «nima   maqsadda?»   degan   savollarga   javob   qidirish-
motivatsiyani qidirish demakdir. Demak, u xulqning motivatsion tasnifini yoritishga olib keladi. 
Shaxsning   jamiyatda   odamlar   orasiidagi   xulqi   va   o‘zini   tuutishi   sabablarini   o‘rganish   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   narsa
bo‘lib,  masalani   yoritishning   ikki  jihati   farqlanadi:  a)  ichki   sabablar,  ya’ni  hatti-harakat  egasining  sub‘ektiv   psixologik  xususiyatlari   nazarda
tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mo‘ljallar, istaklar, qiziqishlar va hakozolar); b) tashqi sabablar – faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va
holatlari. Ya’ni, bular ayni konkret holatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladigan tashqi stimullardir. 
Shaxs   xulq-atvorini   ichkaridan,  ichki   psixologik  sabablar tufayli   boshqarish   odatda  shaxsiy  dispozitsiyalar ham  deb  ataaladi.  Ular
shaxs tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Ya’ni, ba’zan shunday bo‘ladiki, shaxs o‘zi amalga oshirgan ishi yoki o‘zidagi
o‘zgarishlarga   nisbatan   shakllangan   munosabatning   haqiqiy   sababini   o‘zi   tushunib   yetmaydi,   «Nega?»   degan   savolga   «O‘zim   ham   bilmay
qoldim,  bilmayman»,  deb   javob  beradi.  Bu   anglanmagan  dispozitsiyalar yoki  ustanovkalar  deb  ataladi. Agar shaxs   biror  kasbga  ongli  tarzda
qiziqib, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo‘ladi, ya’ni, dispozitsiya anglangan,
ongli hisoblanadi. 
Shu nuqtai nazardan motiv – konkrketroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu hulq –atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni
tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi Ko‘rt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari
borasida katta keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va
baholashga moyil bo‘ladi. Shunisi ajablanarliki, o‘sha bir konkret vaziyat xususidagi turli shaxslarning baholari ham turlicha bo‘ladi.
Psixologiyada inson motivatsiyasining quyidagi turlarini ajratish odatiy holdir:
 Tashqi motivatsiya  – bu har qanday faoliyatning mazmuni bilan bog’liq bo‘lmagan, lekin inson uchun tashqi holatlar bilan bog’liq
bo‘lgan motivatsiya (mukofot olish uchun musobaqalarda qatnashish va boshqalar).
 Ichki motivatsiya  – bu faoliyat mazmuni bilan bog’liq bo‘lgan motivatsiya, ammo tashqi sharoitlar bilan bog’liq emas (sport bilan
shug’ullanish, chunki u ijobiy his-tuyg’ularni beradi va hokazo).
 Ijobiy motivatsiya   – bu ijobiy rag’batlantirishga asoslangan motivatsiya (agar men  injiq bo‘lmasam, ota-onam menga kompyuter
o‘yinini o‘ynashga ruxsat berishadi va hokazo).
 Salbiy   motivatsiya   –   bu   salbiy   rag’batlantirishga   asoslangan   motivatsiya   (agar   men   harakat   qilmasam,   ota-onam   meni   tanqid
qilmaydi va hokazo).
25  Barqaror motivatsiya  – bu insonning tabiiy ehtiyojlari (tashnalik, ochlik va boshqalarni qondirish) ga asoslangan motivatsiya.
 Barqaror motivatsiya   – bu  doimiy  tashqi  qo‘llab-quvvatlashni  talab  qiladigan  motivatsiya  (chekishni  tashlash,  vazn  yo‘qotish  va
hk).
Barqaror va beqaror turtki turiga qarab ham farq qiladi. Motivatsiyaning ikkita asosiy turi mavjud: “bir narsaga” yoki “bir narsadan”
(uni ko‘pincha “sabzi va tayoq usuli” deb ham atashadi). Ammo qo‘shimcha turtki turlari mavjud:
 O‘z-o‘zini boshqarishni ta’minlashga qaratilgan  individual motivatsiya  (chanqash, ochlik, og’riqdan saqlanish, haroratni saqlash va
boshqalar);
 Guruh motivatsiyasi  (avlodlarga g’amxo‘rlik qilish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish, jamiyat tuzilishini saqlab qolish va boshqalar);
 Kognitiv motivatsiya  (o‘yin faoliyati, izlanish harakati).
Bundan tashqari, odamlarning harakatlarini qo‘zg’atadigan alohida motivlar mavjud:
 O‘z-o‘zini   tasdiqlash   motivi   –   o‘zini   jamiyatda   tasdiqlash,   ma’lum   maqomga,   hurmatga   sazovor   bo‘lish   istagi.   Ba’zan   bu   istak
obro‘-e’tibor motivatsiyasi bilan bog’liq (yuqori maqomga erishish va uni saqlab qolish istagi).
 Identifikatsiya  qilish  motivi  – kimgadir o‘xshashlik istagi (hokimiyat, but, ota va boshqalar).
 Kuchning motivi  – bu odamning boshqalarga ta’sir qilish, ularni boshqarish, o‘z harakatlarini yo‘naltirish istagi.
 Protsessual va moddiy motivlar  – tashqi omillar emas, balki faoliyat jarayoni va mazmuni orqali harakatga turtki.
 Tashqi motivlar  – harakatni keltirib chiqaradigan omillar faoliyatdan tashqarida (obro‘-e’tibor, moddiy boylik va boshqalar).
 Shaxsiy o‘sishga intilish, o‘z potentsialini ro‘yobga chiqarish  o‘z-o‘zini rivojlantirish  motividir.
 Erishish motivi  – eng yaxshi natijalarga erishish va biror narsada mahoratni egallashga intilish.
 Prosotsial motivlar (ijtimoiy ahamiyatga ega)  – burch, odamlar oldidagi javobgarlik hissi bilan bog’liq motivlar.
 Birlashish (qo‘shilish) motivi  – bu boshqa odamlar bilan aloqani o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlash, ular bilan aloqa qilish va yoqimli
muloqot qilish istagi.
Agar   biz   inson   hayotini   uning   rivojlanish   yo‘lidagi   oldinga   siljishi   deb   hisoblasak,   demak,   hayot   bu   yangi   chegaralarni   doimiy
ravishda engib  o‘tish, yaxshi natijalarga erishish, o‘z-o‘zini  rivojlantirish va shaxsiy  o‘sish jarayoni. Va bu jarayonda etakchi  rollardan  birini
inson   bajaradigan   barcha   harakatlar   va   ishlarning   ma’nosi   masalasi   o‘ynaydi.   Inson   faoliyati   va   xulq-atvoriga   nima   ta’sir   qiladi?   Nega   u
umuman  hech   narsa  qilmayapti? Unga nima turtki   beradi? Sizni  nima undaydi? Axir,  har qanday  harakat   (va hatto   harakatsizlik) deyarli   har
doim o‘z sababiga ega.
Har qanday turtki inson psixologiyasi va xulq-atvorini o‘rganishda juda muhim rol o‘ynaydi. Ammo odamning motivatsiyasiga nima
ta’sir qiladi? Qanday omillar mavjud? Aynan shu masalalarni o‘rganish motivatsiya nazariyalari qo‘llaniladi.
Xodimlarning motivatsiyasi.
26 Kadrlarni   rag’batlantirish   –   bu   ishchilarni   ma’naviy   va   moddiy   rag’batlantirish   tizimi.   Bu   mehnat   faoliyati   va   mehnat
samaradorligini   oshirish   bo‘yicha   chora-tadbirlar   majmuini   nazarda   tutadi.   Ushbu   chora-tadbirlar   juda   boshqacha   bo‘lishi   mumkin   va
tashkilotda qanday rag’batlantirish tizimi ta’minlanganiga, umumiy boshqaruv tizimi nima va tashkilotning o‘ziga xos xususiyatlariga bog’liq.
Xodimlarni rag’batlantirish usullarini iqtisodiy, tashkiliy va ma’muriy va ijtimoiy-psixologik deb ajratish mumkin.
 Iqtisodiy   usullar   moddiy   rag’batlantirishni   nazarda   tutadi,   ya’ni.   xodimlarning   o‘z   vazifalarini   bajarishi   va   moddiy   manfaatlarni
ta’minlash uchun ma’lum natijalarga erishishi.
 Tashkiliy va ma’muriy usullar  kuchga, qoidalarga, qonunlarga, qonunlarga, bo‘ysunishga va boshqalarga bo‘ysunishga asoslangan.
Ular majburlash imkoniyatiga ham ishonishlari mumkin.
 Ijtimoiy-psixologik usullardan  ishchilarning ijtimoiy faolligini oshirish uchun foydalaniladi. Bu erda odamlarning ongiga, ularning
estetik, diniy, ijtimoiy va boshqa manfaatlariga ta’sir o‘tkazish hamda mehnat faoliyatini ijtimoiy rag’batlantirish amalga oshiriladi.
Hamma  odamlar  turlicha  ekanligini   hisobga olsak,  motivatsiya  uchun  biron   bir  usulni   qo‘llash  samarasiz bo‘lib   tuyuladi,  shuning
uchun menejment amaliyotida ko‘p hollarda uchta usul va ularning kombinatsiyalari mavjud bo‘lishi kerak. Masalan, faqat tashkiliy-ma’muriy
yoki   iqtisodiy   usullardan   foydalanish   xodimlarning   ijodiy   salohiyatini   faollashtirishga   imkon   bermaydi.   Va   faqat   ijtimoiy-psixologik   yoki
tashkiliy-ma’muriy usul (nazorat, ko‘rsatmalar, ko‘rsatmalar) moddiy rag’batlantiruvchi (ish haqi, mukofotlar, mukofotlar va boshqalar) bilan
rag’batlantiradigan odamlarni “bog’lamaydi”. Motivatsiyani oshiradigan chora-tadbirlarning muvaffaqiyati ularning malakali va har tomonlama
amalga   oshirilishiga,   shuningdek   xodimlarning   tizimli   monitoringiga   va   har   bir   xodimning   ehtiyojlarini   alohida-alohida   mohirlik   bilan
aniqlashga bog’liq.
Talabalarni   rag’batlantirish   –   bu   o‘quvchilarga   bilim   berishda   ma’no   beradigan   motivlarni   shakllantirishning   muhim   bosqichi
bo‘lib, o‘quv faoliyati faktini o‘zi talaba yoki talaba uchun muhim maqsadga aylantiradi. Aks holda, muvaffaqiyatli o‘rganish imkonsiz bo‘lib
qoladi.  Afsuski,   o‘rganish   motivatsiyasi   kamdan-kam   hollarda   o‘z-o‘zidan   namoyon   bo‘ladi.  Aynan   shu   sababli,   uni   shakllantirishning   turli
usullarini qo‘llash kerak, shunda u uzoq  vaqt davomida samarali  o‘quv  faoliyatini  ta’minlay oladi  va ushlab turishi mumkin. O‘quv  faoliyati
uchun motivatsiyani shakllantirishning bir nechta usullari / texnikalari mavjud. Quyida eng keng tarqalganlari keltirilgan.
 Qiziqarli vaziyatlarni yaratish  – bu o‘quvchilar e’tiborini jalb qiladigan va ularning o‘rganish mavzusiga qiziqishini uyg’otadigan
qiziqarli va ko‘ngilochar tajribalarni, hayotiy misollarni, paradoksal faktlarni, g’ayrioddiy o‘xshashliklarni sinfga kiritish jarayoni.
 Hissiy tajribalar  – bu mashg’ulotlar davomida g’ayrioddiy faktlarni keltirib chiqarish va tajribalar o‘tkazish orqali hosil bo‘ladigan,
shuningdek taqdim etilgan materialning ko‘lami va o‘ziga xosligi bilan bog’liq bo‘lgan tajribalar.
 Tabiiy   hodisalarni   ilmiy   va   kundalik   talqinlarini   taqqoslash   –   bu   ba’zi   ilmiy   dalillarni   keltiradigan   va   odamlarning   turmush
tarzidagi o‘zgarishlar bilan taqqoslanadigan usuldir, bu talabalarni ko‘proq o‘rganishga qiziqish va istakni chaqiradi, tk. u haqiqatni
aks ettiradi.
27  Kognitiv   bahsli   vaziyatlarni   yaratish   –   bu   metodika   munozara   har   doim   mavzuga   bo‘lgan   qiziqishni   kuchayishiga   asoslanadi.
Talabalarni   ilmiy   munozaralarga   jalb   qilish   ularning   bilimlarini   chuqurlashtirishga   yordam   beradi,   ularning   e’tiborini
rag’batlantiradi, qiziqish to‘lqini va bahsli masalani tushunishga intilishni uyg’otadi.
 O‘qishda muvaffaqiyat holatlarini yaratish  Ushbu uslub asosan o‘rganishda muayyan qiyinchiliklarga duch kelgan o‘quvchilarga
nisbatan qo‘llaniladi. Texnika quvonchli tajribalar o‘rganishdagi qiyinchiliklarni engishga hissa qo‘shishiga asoslanadi.
Ushbu usullardan tashqari, o‘rganish motivatsiyasini oshirishning boshqa usullari ham mavjud. Bunday usullar o‘quv materialining
mazmunini muhim kashfiyotlar va yutuqlarga yaqinlashtirish, yangilik va dolzarblik vaziyatlarini yaratish uchun ko‘rib chiqiladi. Shuningdek,
ijobiy va salbiy bilim motivatsiyasi mavjud (yuqoriga qarang (ijobiy yoki salbiy motivatsiya).
Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, o‘quv faoliyati mazmuni va o‘quv materialining mazmuni talabalarning motivatsiyasiga katta ta’sir
ko‘rsatadi.   Bundan   kelib   chiqadiki,   o‘quv   materiali   qanchalik   qiziqarli   bo‘lsa   va   talaba   /   talaba   faol   o‘quv   jarayoniga   qanchalik   ko‘p   jalb
qilinsa, uning ushbu jarayonga bo‘lgan motivatsiyasi shunchalik ko‘payadi.
Ko‘pincha motivlar oshishiga ijtimoiy motivlar ham ta’sir qiladi. Masalan, foydali bo‘lishga yoki jamiyatda ma’lum bir pozitsiyani
egallashga intilish, vakolat olishga intilish va h.k.
Ko‘rib turganingizdek, maktab o‘quvchilari va universitet talabalarining bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun siz mutlaqo
boshqa usullardan foydalanishingiz mumkin, ammo bu usullar har doim boshqacha bo‘lishini tushunish muhimdir. Ba’zi hollarda asosiy e’tibor
jamoaviy motivatsiyaga qaratilishi kerak. Masalan, har bir guruhdan ma’lum bir masala bo‘yicha o‘zlarining sub’ektiv fikrlarini bildirishlarini,
talabalarni   munozaralarga   jalb   qilishlarini   so‘rang,   shu   bilan   qiziqish   va   faollikni   oshiring.   Boshqa   hollarda,   siz   har   bir   talabaning
individualligini   hisobga   olishingiz,   ularning   xatti-harakatlari   va   ehtiyojlarini   o‘rganishingiz   kerak.   Kimdir   o‘z   izlanishlarini   olib   borishdan
zavqlanib,   keyin   nutq   so‘zlashi   mumkin   va   bu   o‘z-o‘zini   anglash   ehtiyojini   qondiradi.   Kimdir   o‘rganish   yo‘lida   o‘z   taraqqiyotini   amalga
oshirishi   kerak,   keyin   talabani   maqtash   kerak,   unga   juda   kichik   bo‘lsa   ham,   uning   yutug’ini   ko‘rsatish   va   rag’batlantirish   kerak.   Bu
muvaffaqiyat hissi va ushbu yo‘nalishda harakat qilish istagini yaratadi. Boshqa holatda, o‘rganilayotgan material bilan real hayot o‘rtasida iloji
boricha ko‘proq   o‘xshashliklarni   keltirib   chiqarish  zarur,   shunda  o‘quvchilar  o‘rganayotgan   narsalarining  ahamiyatini  anglab   etishlari  va  shu
bilan ularning  qiziqishini  uyg’otishlari mumkin. Kognitiv  faoliyatni shakllantirishning asosiy  shartlari  har doim o‘quvchilarning  faol  fikrlash
jarayoniga   tayanish,   o‘quv   jarayonini   ularning   rivojlanish   darajasiga   va   mashg’ulotlar   davomida   hissiy   muhitga   mos   ravishda   olib   borilishi
bo‘ladi.
O‘z-o‘zini rag’batlantirish  – bu odamning ichki e’tiqodiga asoslanib biror narsaga intilishi yoki orzu qilishi; u amalga oshirmoqchi
bo‘lgan harakat uchun rag’bat.
Agar   biz   o‘z-o‘zini   motivatsiya   qilish   haqida   bir   oz   boshqacha   tarzda   gapiradigan   bo‘lsak,   unda   uni   quyidagicha   ta’riflashimiz
mumkin:
28 O‘z-o‘zini   rag’batlantirish   –   bu   tashqi   tomondan   motivatsiya   unga   to‘g’ri   ta’sir   qilishni   to‘xtatganda,   odamning   holatiga   ta’siri.
Masalan, biror narsa siz uchun ishlamasa va ishlar juda yomon ketayotgan bo‘lsa, siz hamma narsadan voz kechishni, voz kechishni xohlaysiz,
lekin o‘zingiz harakat qilishni davom ettirish uchun sabablarni topasiz.
O‘z-o‘zini   rag’batlantirish   juda   individualdir,   chunki   har   bir   inson   o‘zini   rag’batlantirishning   turli   usullarini   tanlaydi.   Ammo
ko‘pchilik odamlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan ma’lum usullar mavjud. Keling, ular haqida aniqroq gaplashaylik.
29 XULOSA
Yuqoridagi   fikrlardan   kelib   chiqqan   holda   «ijtimoiy   faollik»-shaxsning   har   sohadan   xabardorlik,   komillik   darajasini   ko‘rsatuvchi
mezon,   deyish   mumkin.   Ijtimoiy   faolikka   intilib   yashashning   o‘zi   g‘oya   hisoblanadi.   Uning   mazmunini   esa   jamiyat   ma‘naviy   yuksalishini
ta‘minlaydigan bilim, odob axloq, iste‘dod, qobiliyat, ijobiy ko‘nikma va malakalar, bular asosida shakllangan dunyoqarashlar majmui tashkil
etadi. 
Yoki   aniqroq   aytsak,   ijtimoiy   faollik   shaxs   ma‘naviyatini   kamolot   sari   etaklovchi,   barcha   ijobiy   mazmunga   ega   sifatlarni   o‘zida
mujassam etgan, ijtimoiy taraqqiyotni ta‘minlashga xizmat qiladigan g‘oyalar majmuidan iborat. Bo‘lajak o‘qituvchi talabaning ijtimoiy faolligi
shaxs sifati bo‘lib, jamiyat ravnaqi yo‘lidagi g‘oyaviy, siyosiy, kasbiy-madaniy va fuqarolik mas‘uliyatining qonuniy ifodasidir. har bir bo‘lajak
o‘qituvchi  o‘z  faniga  oid  ilmiy   bilimlarni   egallash   bilan   bir qatorda  jamiyatimizda  amalga oshirilayotgan  islohotlar  mazmunini,  mamlakatda
yuz berayotgan o‘zgarishlarni anglab etishi, g‘oyaviy jihatdan qurollangan bo‘lishi ham talab etiladi.
Ijtimoiy   faollik   sifatlarining   asosiy   elementlarini   o‘ziga   singdirib   olgan   har   bir   talaba   yosh,   bo‘lajak   mutaxassis   sifatida   xayot
qonuniga mas‘uliyat bilan yondashib, ijtimoiy-iqtisodiy voqelikni aniq idrok etishga, o‘zi va kasbdoshlarining sha‘ni va qadr-qimmatini himoya
qilishga,   ezgu   maqsad   yo‘lidagi   to‘siqlarning   hech   biridan   cho‘chimay   engib   o‘tishga   tayyor   bo‘ladi.  Ya‘ni,   demokratik   xuquqiy   davlatning
shakllangan ijtimoiy faol fuqarosiga aylanadi. To‘la bilimlarga tomon xarakat kilish sifatida soodir bo‘ladi. 
Bilish   tevarak-atrofdagi   odamning   narsa   va   xodisalarni   xissiy   idrok   kilishdan   boshlanadi.   Tashqi   olamning   sezgi,   idrok   va
tasavvurning   xosil   bulishiga   olib   keladi,   bular   real   borlikdagi   narsalarni   inson   ongida   aks   ettiradi.   Tevarak-atrofdagi   olamga   muvaffakiyatli
ta‘sir etish uchun bu olam rivojlanishining ob‘ektiv konuniyatlarini bilish kerak. Fakat xissiy bilish yordamidagina bu konunlarning moxiyatini
tushunish mumkin emas. Abstrakt tafakkur tabiat va jamiyat xayoti rivojlanishining ob‘ektiv konunlarini bilishga xizmat kiladi.
30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Boeree C.G. Hans Eysenck /Personality Theories. Psychology Department Shippensburg University. 1997. — P.5.
2. Boeree C.G. Personality Theories. Psychology Department Shippensburg University. 1997. — P.3.
3. David G. Mers «Psychology». NY, 2010. WORTH PUB LISHERS 118p.
4. Duane P.Schultz, Sydney Ellen Schultz. Theories of person ality. COPYRIGHT © 2005 Wadsworth. - P.550.
5. Groegerd J.A. Memory and Remembering (1997).
6. Michael W. Eysenck, Mark T. Keane Cognitive psychology. Psychology press USA, 2005 130.
7. Mers D.G. Psychology. Ninth Edition. - Worth Publishers, 2010. - P. 910.
8. Philip J. Corr, Gerald Matthews. Personality Psychology. Cambridge University Press 2009. - P. 906.
9. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177.
10. Barotov Sh.R. va boshq. Eksperimental psixologiya: Magistrlar uchun o‘quv qo‘llanma. - T.: «Fan» nashriyoti, 2008.108
b.
11. Barotov Sh.R. Psixologik xizmat: Magistrlar uchun darslik. T.: «Navro‘z» nashriyoti, 2018. - 344 b.
12. Баротов   Ш.Р.   Психологическая   служба   образования:   от   теории   к   практике.   (Учебно-методическое   пособие).   -
Бухара: Дурдона, 2017. -172 с.
13. Баротов Ш.Р. Социально-психологические и научно- практические основы создание психологической службы в
Узбекистане. Автореферат дисс.докт.психол.наук. - Т, 1998. 37 с.
14. Barotov Sh.R. 0‘quvchi shaxsi va sinf jamoasini psixologik tahlil qilish usullari. — Buxoro, 1993. — 29 b.
31

Bu kurs ishi alohida faoliyat turlari va motivatsiya va uning psixologik tavsifi haqida to‘liq ma'lumot berilgan. Faoliyatning tuzilishi, boshqarilishi va rivojlanishi haqida tahlil qilinadi.