Aloqa korxonalarini boshqarish usullari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	123.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Aloqa korxonalarini boshqarish usullari

Купить

Aloqa korxonalarini boshqarish usullari

Reja
Krisih
Asosiy qism:
1. Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha
2. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari
3. Boshqarishning iqtisodiy usullari
4. Boshqarishning ijtimoiy-ruhiy usullari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Hozirgi vaqtda bizning iqtisodiy taraqqiyotimizning birdan – bir yo’li – bu
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlaridir. Tabiiyki bu yangi uslubning
shakllanishiga olib keladi.
Madaniy taraqqiyot darajasi yuqori bo’lgan davlatlarning bozor iqtisodiyoti
davrini tahlil qila turib, birinchi qadamlar qo’yayotgan mustaqil davlatlarning
Boshqaruv uslubini aniqlab beruvchi ba’zi bir belgilarni ajratish mumkin.
Birinchi guruh belgilari – bu iqtisodiy fikr yuritishning yangi turi bo’lib, u yoki
bu tavsiflarni faoliyat tomonini qayta baholanishini o’z ichiga oladi. Gap shundaki,
bozor iqtisodiyoti yangi turdagi iqtisodiy munosabatlarni, erkin tadbirkorlik
munosabatlarini taqazo etadi. Bu munosabatlarga davlat idoralarining aralashishi
avvalgidan bir oz kamroq bo’ladi. Shunday ekan, bozor munosabatlarini
shakllanishida ishbilarmon odamlarni tayyorlash zarur. Boshqacha aytganda
tadbirkorlik, ishda faollik, erkinlik, yaxshi ishga va maoshga intilishlik kabi sifatlar
birinchi darajali ro’l o’ynashi mimkin.
Ikkimchi guruh belgilari – yangi uslubdagi Boshqaruvni aniqlab beradi. Bunda
Boshqaruv mehnat bilan band, ishbilarmonlikda bilimdan odamlarni belgilari
majmuasini kiritish mumkin. Bu eng avval o’z sohasida o’ta bilimdan, madaniy,
taraqqiyot darajasi yuqori davlatlarda to’plangan tajribani o’zlashtirgan, bozor
iqtisodiyotini barcha zamonaviy sohalarini, ya’ni tadbirkorlik, menejment,
marketing, bank ishi, soliq solishni va boshqalarni biluvchi mutaxasis bo’lmog’i
kerak. So’z asosan keng armiyadagi ishbilarmon odamlar – mutaxasislar, o’ta
yuqori darajadagi kasb egalari haqida bormoqda.

2

Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha
Usul - bu tadqiqot qilish yoki ta’sir ko’rsatish usulidir. Tadqiqot qilish
nuqtai nazaridan uslub deganda boshqaruv ob’ektini o’rganish jarayonida
qo’llaniladigan usullar, ya’ni:
• sistema (tizim)li yondoshuv;
• kompleks yondoshuv;
• tarkibiy yondoshuv;
• integratsion yondoshuv;
• modellashtirish;
• iqtisodiy-matematik yondoshuv;
• kuzatish;
• eksperiment;
• sotsiologik kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari tushuniladi.
Ta’sir ko’rsatish nuqtai nazardan esa usul deganda boshqarish
funktsiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv ob’ektiga ta’sir o’tkazish usullari
tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi:
- funktsional tizimosti ob’ektlarini boshqarish usuli;
- boshqarish funktsiyalarini bajarish usullari;
- boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari.
Har xil yondashuvlar, yo’sinlar, yo’llar yordamida amalga oshiriladigan
turli-tuman boshqaruv ishlarining majmui - boshqaruvning aniq va o’ziga xos
usullari deb yuritiladi.
Boshqaruv usullari - bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish
jamoalariga ta’sir ko’rsatish usullari bo’lib, bu usullar qo’yilgan maqsadlarga
erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg’unlashtirishni
nazarda tutadi.
Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonidagi
mavjud munosabatlardan ob’ektiv tarzda kelib chiqadi.
3

Funktsional tizim-osti ob’ektlarini boshqarish usuli boshqariladigan
ob’ektning tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi bo’limlarni boshqarishda
qo’llaniladigan o’ziga xos usullarni o’z ichiga oladi. Ularni quyidagi tizimosti
bo’limlar misolida ko’rish mumkin.
Tizimosti bo’limlar:
1. "Ishlab chiqarish" bo’limi
• mahsulotning pishiq (ishonchli) ligini tahlil qilish;
• mahsulot sifatini nazorat qilish;
• omilli tahlil;
• funktsional tahlil;
• ishchi kuchi, uskuna va materiallardan foydalanishni nazorat
qilish;
• ishlab chiqarish operatsiyalarini o’rganish;
• ishlab chiqarishni programmalashtirish, rejalashtirish va nazorat
qilish;  harajatlarni hisob-kitob qilish va boshqalar.
2. "Marketing" bo’limi
- tovarlar bozorida korxonaning mavqeini diagnostika qilish;
- korxonaning bozorga chiqish imkoniyatlarini tahlil qilish;
- yangi mahsulot va yangi bozorlarga chiqish bo’yicha talab va
ehtiyojlarni aniqlash;
- marketing kontseptsiyasini ishlab chiqish va h.k.
3. "Xodim" bo’limi
• ishchi kuchini rejalashtirish;
• xodimlar mehnatini va ish xaqini tashkil qilish;
• xodimlar va ularning martabalarini boshqarish;
• xodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish, tahlil qilish va
boshqalar.
4

Bu usullarni qo’llash yordamida boshqariladigan ob’ekt tarkibidagi
bo’limlarning maqsadlari va ularning echimi bo’yicha zarur tadbirlar aniqlab
olinadi.
Bu usullar boshqarish funktsiyalarini, ya’ni:
• rejalashtirish;
• tashkil qilish;
• nazorat qilish;
• muvofiqlashtirish;
• motivatsiya (vajlar, isbotlar keltirish) kabilarni
bajarish uchun qo’llaniladigan usullardir. Masalan, rejalashtirish
funktsiyasini bajarishda mutaxassislar:
• prognoz (oldindan aytish);
• ekstrapolyatsiya;
• regression tahlil;
• modellashtirish;
• hujum;
• Delfa;
• omilli tahlil;
• Maqsadlar shajarasi va uni echish kabi usullarni qo’llaydi.
Boshqarishning nazorat funktsiyasini bajarishda qo’llaniladigan usullar
tezkor, buxgalteriya hisobi va statistika holatiga bog’liq va shularga asoslanadi.
Motivatsiya usullari xodimlarni mehnatga undaydigan barcha usullarni, ya’ni:
• ish xaqi;
• rag’batlantirish tizimi;
• foyda taqsimotida qatnashish;
• ma’naviy rag’batlar;
• yuqori lavozimlarga tayinlash, malakani oshirish kabilarni o’z
ichiga oladi.
5

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi uslublarga asoslangan holda
amalga oshiriladi:
• muammoni qo’yish;
• muammoni hal qilish;
• qarorni tanlash;
• qilingan qarorlarning bajarilishini ta’minlash.
Muammoni qo’yish bosqichida qo’llniladigan uslublar muammoni batafsil
yoritishga, muammoga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashga,
vaziyatni baxolashga va shu asosda muammoli vaziyatni ifodalashga imkon
yaratadi. Bu usullar tarkibiga:
- ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish
usullari;
- muhim voqealarni qayd qilish usullari;
- qiyoslash usullari;
- dekompozitsiya va modellashtirish usullariga muhim o’rin beriladi.
Muammoni hal qilish, ya’ni echim variantlarini ishlab chiqish bosqichida
ham ma’lumotlarni yig’ishda qo’llaniladigan usullardan foydalaniladi. Ammo bu
usullarni qo’llashga "Nima sodir bo’ldi" va "qaysi sabablar ta’siri ostida bo’ldi"
degan muammoni hal qilishiga emas, balki "Muammoni qay tarzda hal qilish,
qanday boshqaruv usulini qo’llash lozim" degan savolga javob topish nuqtai
nazardan yondoshiladi.
Qarorni tanlash bosqichida, eng avvalo tanlash me’yor (kriteriya) larini
shakllantirishga e’tibor beriladi. Bu erda so’z ko’pincha maqsimumlashtiradigan
yoki minimumlashtiradigan maqsadli funktsiya to’g’risida boradi. Odatda bunday
tanlovni optimallashtirish deb ataladi. Optimallashtirish kriteriyalariga quyidagilar
misol bo’la oladi:
• foydani, daromadni, mehnat unumdorligini,
samaradorlikni
maksimumlashtirish;
6

• harajatni, qo’nimsizlikni, unumsiz ish vaqtlari va hokazolarni
minimumlashtirish.
Qabul qilingan qarorlarning bajarilishini ta’minlash bo’yicha tadbirlar
qaror qabul qilinib, tasdiqlangandan so’ng tuziladi. Bu bosqichda qarorlar
shajarasi tuzilib, unda maqsadga erishishning barcha yo’nalish va yo’llari ikir-
chikirigacha aniqlab chiqiladi.
Delfa usuli aksariyat hollarda qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi
a’zolarni to’plash imkoniyati bo’lmagan hollarda, ya’ni boshqaruvning markaziy
apparatidan uzoqda yashaydigan, filial va bo’limlarda ishlayotgan xodimlarni
yig’ish maqsadga muvofiq bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Bu usulga binoan
echilishi lozim bo’lgan muammo bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida
qatnashuvchi guruh a’zolarining bir-biri bilan uchrashish va fikr almashishiga
ruxsat etilmaydi.
Delfa usulini qo’llash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshi-riladi:
1) muammo yuzasidan tuzilgan savollar javob berilishi
uchun
qatnashchilarga tarqatiladi;
2) har bir qatnashchi savollarga mustaqil va xufiya tarzda javob beradi;
3) javoblar markaziy apparatda yig’iladi va ulardagi takliflar asosida
umumlashgan hujjat tayyorlanadi;
4) tayyorlangan hujjatning nusxasi har bir qatnashchiga jo’natiladi;
5) har bir qatnashuvchining umumlashgan hujjatga nisbatan bildirgan
fikri yana markaziy apparatda to’planadi. U ko’rilayotgan muammo echimiga
o’zgargirish kiritishga asos bo’lishi mumkin. Shu sababli:
6) bu ish umumiy qarorga kelinmagunga qadar takrorlanaveradi.
Bu usulning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda har bir qatnashuvchi
fikrining mustaqilligi ta’minlanadi.
7

Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o’rin
tutadi. Bu usullarga:
- boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;
- har bir boshqaruv bo’g’inining funktsiyalarini belgilash;
- kadrlarni to’g’ri tanlash;
- buyruklar, farmoyishlar va qo’llanmalar chiqarish, ularning
bajarilishini nazorat qilish;
- topshiriqlar va direktiv ko’rsatmalarni bajarmayotgan bo’linma
va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo’llash kiradi.
Tashkiliy-ma’muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi
organlarning bo’ysunishiga asoslanadi. SHuning uchun ularni ko’pincha ma’muriy
usullar deb yuritiladi. Yuqori ma’muriy organlar boshqariluvchi ob’ektning
bajarishi majburiy bo’lgan tartib-qoidalarni ishlab chiqadi, shuningdek
bo’ysunuvchi organlarga farmoyishlar beradi.
Tashkiliy usullar shu yo’l bilan boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning
tarkib topishiga yordam beradi. Bu uslublar boshqarish funktsiyalari
bajarilishining:
• tashkiliy barqarorligini;
• intizomliligini;
• muvofiqliligini;  uzluksizligini ta’minlaydi.
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqaruv organlarining o’zaro aloqada
ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi ob’ektlarga
ma’muriy ta’sir ko’rsatishning butun mexanizmini ifodalaydi.
Shu bilan birga, ma’muriy yoki to’g’ridan-to’g’ri boshqaruv usuli xo’jalik
yurituvchi sub’ektning tanlash erkinligini cheklab qo’yadi, muayyan huquqiy
chegaralarini belgilaydi. O’z mohiyatiga ko’ra ma’muriy boshqarish bozorga xos
bo’lgan tartibga solish harakatiga to’sqinlik qiladi.
8

Biroq, rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma’muriy usullari
o’z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo’lganda ulardan foydalaniladi. Xususan,
bozor iktisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ma’muriy usullar vositasida
monopoliyaga qarshi siyosat amalga oshiriladi. Davlat bozorning
monopollashtirilishiga to’sqinlik qiladigan ma’muriy cheklovlar
tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo’sinda
boshqaradi.
Ma’muriy usullardan;
• iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish;
• atrof-muhitni muhofaza qilish;
• xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish
chiqitlarini chiqarib tashlashni ta’qiqlash;
• odamlar sog’lig’iga zararli mahsulotni reklama qilishni ta’qiqlash kabi
sohalarda faol foydalaniladi.
Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari ikki shaklda:
- tashkiliy ta’sir ko’rsatish usullari;
- farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo’ladi.
Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo’llaniladi, bir-birini
to’ldiradi va rivojlantiradi. har ikkala shaklning uyg’unlashuvi ishlab chiqarish
sharoitlarini hisobga olingan holda optimal bo’lishi kerak.
Tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni, ya’ni:
- ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini
belgilash;
- ichki tartib-qoidalarini o’rnatish;
- boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o’rtasida optimallik va
oqilona nisbatni o’rnatish kabilarni o’z ichiga oladi.
Farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatish barcha boshqarish bo’limlari va
organlarining (uyg’un) ishlashini joriy ta’minlab turishdan iborat bo’lib, bunga
9

e’lon qilinadigan yozma yoki og’zaki ko’rsatmalar berish, yozma shaklda nashr
etilgan yoki og’zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi.
Tashkiliy ta’sir ko’rsatish boshqariladigan ob’ekt (korxona)ni loyihalash
bosqichidan boshlanadi. So’ngra reglamentlash, normalash ishlari bajariladi.
Jinoiy javobgarlik - bu mansab bilan bog’liq jinoyat sodir etilganda sud
tomonidan qo’llaniladigan jazodir. Shunday qilib:
Moddiy javobgarlikka - moddiy zarar etkazish, intizomiy javobgarlikka -
intizomiy nojo’ya harakat, ma’muriy javobgarlikka - ma’muriy huquqbuzarlik,
jinoiy javobgarlikka - jinoyat asos bo’ladi.
Boshqarishning iqtisodiy usullari
Boshqarishning iqtisodiy usullari - iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga
asoslanadi. Zero, har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo
manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch xil bo’ladi:
• umumjamiyag manfaatlari;
• jamoa manfaatlari;
• shaxsiy manfaatlar.
Bu manfaatlarni uyg’un sur’atda bog’lab olib borish muammosi bir qator
muammolarni hal qilishga, har bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan
munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi.
Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyag manfaatlarini ro’yobga
chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga, ya’ni:
• korxonalar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va
mustaqillik berish;
• xo’jaliklarni pirovard natijalariga binoan moddiy rag’batlantirish,
soliq imtiyozlarini berish;
• korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning bajarilish
intizomini mustahkamlash va ularning rolini oshirish;
• moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;
10

• bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq, rentabellik,
raqobat va hokazolarga keng e’tibor beriladi.
Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan
mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan xarajatni kamaytirishga imkon beruvchi
xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini
vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir.
Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish
orqali ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. Bu maqsadga qo’shimcha ish xaqi
to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim
ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy metodlar boshqarishning barcha metodlari ichida
etakchi o’rinni egallaydi. Har qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini
yaxshi bilishi va ularni to’gri qo’llay olishi kerak. Boshqariluvchi ob’ektga
iqtisodiy usullar orqali ko’rsatiladigan ta’sir korxonalarni:
• jiddiy rejalar qabul qilishga:
• mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;
• yangi texnologiyalarni joriy qilishga;
• mehnat unumdorligini oshirishga;
• raqobatbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga rag’batlantiruvchi va
shunga da’vat etuvchi bo’lishi kerak.
Shu bilan birga iqtisodiy metodlar shunday tanlanishi va qo’llanilishi
kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas, balki butun
jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona uchun foydali tadbir
davlatga ham foydali bo’lsin.
Boshqarishning iqtisodiy usullari jumlasiga:
• kredit va foiz stavkasi;
• soliq va soliq yuki;
• boj to’lovlari;
• subsidiya va sanktsiya;
• litsenziya;
11

• transfert to’lovlari;
• narx-navo va hokazolar kiradi.
Boshqaruv organlari, xususan, davlat bu usullarni qo’llab, bozorni
shakllantirish chog’ida ham, uning o’zini o’zi boshqarishi bosqichida ham g’oyat
muhim jarayonlarni boshqaradi.
Agar ma’muriy boshqarish usullari o’zini o’zi boshqaradigan bozor
mexanizmlariga qarshilik ko’rsatsa, ularga to’sqinlik qilsa, iqtisodiy usullar esa
aksincha, ulardan foydalanishga tayanadi. Xo’jalik sohasiga davlatning ta’siri ham
tubdan o’zgaradi. Binobarin, ma’muriy boshqarish usulida davlat korxonalarga o’z
ta’sirini qat’iy belgilangan reja orqali o’tkazadi.
Boshqaruvning ijtimoiy-ruhiy usullari
Ijtimoiy-ruxiy usullarnnng asosiy maqsadi jamoalarda sog’lom ijtimoiyruhiy
muhitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma’naviy vaziyatga ta’sir etish yo’li bilan
kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini hisobga olib ularning ijtimoiy (sotsial) talablarini
qondirish orqali boshqarishni bildiradi.
Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy-ruhiy usullar bu ishlab chiqarish
jamoalarini, ulardagi "psixologik vaziyatni", har bir xodimning shaxsiy
xususiyatlarini o’rganishga asoslangan usullardir.
Boshqarishning ijtimoiy-ruhiy usullari quyidagi muammolarni hal etishga
qaratilgan:
1. Kishilarning ijtimoiy-ruxiy xususiyatlari, chunonchi, qobiliyatlari,
mijozlari, harakatlari va hokazolarni hisobga olgan holda mehnat jamoalarini
tashkil toptirish. Buning natijasida jamoani rivojlantirish, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish maqsadida hamkorlikda ishlash uchun qulay
shartsharoitlar yaratiladi.
2. Ijtimoiy yurish-turish me’yorlarini o’rnatish va rivojlantirshga yaxshi
va namunali an’analarni qo’llab-quvvatlash va milliy urf-odatlarni joriy etish
hamda jamoa ongini o’stirishga yordam beradi.
12

3. Ijtimoiy rivojlantirishni va kishilarniig intilishini, tashabbusini
rag’batlantirish, umumiy ta’lim darajasini oshirish, madaniy, ma’naviy va ma’rifiy
o’sish, malaka oshirish, estetik ravnaq va mehnatga ijodiy munosabatni
ta’minlaydi.
4. Kishilarning madaniy va ijtimoiy-maishiy ehgiyojlarini qondirish,
chunonchi, uy-joylar, bolalar bog’chalari, klublar, profilaktoriylar, sport inshootlari
va hokazolarni ko’rishga sharoit tug’diradi.
5. Mehnat jamoalarida talabchanlik, o’zaro yordam, intizomni
buzuvchilarga murosasizlikdan iborat sog’lom ijtimoiy-psixologik muhitni vujudga
keltirish va uni qo’llab-quvvatlashga sharoit tug’diradi.
6. Odamlarning o’z mehnatidan, tanlagan mutaxassisligi va kasbidan
qoniqishlari uchun, ishlab chiqarish samaradorligi va ish sifatini oshirish uchun
shart-sharoitlarini vujudga keltiradi.
Bu muammolarning echimi boshqarishning yanada uyushqoq samarali
bo’lishini talab qiladi.
Amaliy boshqarishda sotsial-ruhiy metodlardan samarali foydalanish uchun
boshqarish ob’ektining holati to’g’risida keng axborotga ega bo’lish kerak. Bunday
axborot olish uchun jamoada bevosita sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish lozim.
Ijtimoiy tadqiqotlar juda xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi,
chunonchi:
• jamoa a’zolarining mehnatga va rahbarlarga munosabati;  boshqarish
usullarining bir-biri bilan o’zaro munosabati;
• jamoaning extiyojlari va qiziqishlari;
• xodimlar shaxsiyati;
• xodimlar qo’nimsizligi sabablari;
• xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi;
• jamoa a’zolarining ma’naviy va jismoniy ravnaqi.
Qayd qilingan ijtimoiy tadqiqotlarning ham ijobiy jihatlari, ham
kamchiliklari bor. Shuni hisobga olgan holda, u yoki bu usulni voqealikni real aks
13

ettirishi va ko’proq samara berishiga qarab tanlash lozim. Tajribalar esa bu
usullarni ma’lum darajada birga qo’shib qo’llanishi maqsadga muvofiq ekanligini
ko’rsatadi.
Ijtimoiy-ruhiy usullar "Boshqarish sotsiologiya"si va "Boshqarish
psixologiyasi"ga asoslanadi.
Boshqarish sotsiologiyasi insonning ishlab chiqarish omillari bilan o’zaro
aloqasi, jamoaning ijtimoiy rivojlanishini rejalashtirish, mehnat jamoasini tarkib
toptirish, xodimlarning tashabbusi va ijodiy faolligini oshirish kabi muhim
muammolarni ko’rib chiqadi.
Boshqarish psixologiyasi kishilarning boshqarish faoliyatlari xususiyatlarini
va natijalarni aniqlashga xizmat qiladigan hodisalarni o’rganadi. U kadrlarni
tanlashda, ularni joy-joyiga qo’yi щ da, topshiriqlarni, funktsiyalarni taqsimlashda,
xodimlarni rag’batlantirishda, intizomni mustahkamla щ da va hokazolarda
qo’llaniladi.
Psixologiya insonning ruhiyatini o’rganuvchi fandir. Inson ruhiyatiga esa
sezish, idrok qilish, tasavvur, tafakkur, taassuf jarayonlari, xotira, diqqat, e’tibor,
iroda, shuningdek inson shaxsining ruhiy xususiyatlari, chunonchi, qiziqish,
qobiliyat, harakter va mijoz kiradi.
Ijtimoiy psixologiya - bu kishilar va jamoa faoliyati psixologik va ijtimoiy
omillarning o’zaro aloqasi qonunlarini, turli sotsial guruhlar xususiyatlarini, jamoa
muloqoti va o’zaro ta’sir ko’rsatish shakllarini o’rganadigan psixologiya fanining
sohasidir.
Mehnat jamoalaridagi sotsial-ruxiy vaziyat yuzaga kelgan nizolar soni bilan
belgilanadi.
Nizo - bu rahbar, ishchi va boshqa xodimlar orasida muayyan masalalarni
hal qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir echimga kela olmaganligini bildiradi.
Jamoa a’zolari orasidagi nizolar, asosan ishlab chiqarishning qoniqarsiz
tashkil qilinganligi, jamoa a’zolarining ruhiy holatlari hisobga olinmaganligi, zarur
ish sharoitining yaratilmaganligi va boshqa sabablar natijasida vujudga keladi.
14

Mehnat jamoalari orasida nizo chiqaruvchi ayrim shaxslar bo’lishi
ehtimoldan uzoq emas. Bunday shaxslar ish paytida foydali mehnat bilan
shug’ullanish o’rniga, o’zlarining o’rinsiz e’tirozlarini gapirib ham o’zlarini, ham
boshqalarni ishdan chalg’itib, ishlashga halaqit beradi.
15

Sotsiologik tadqiqotlarni uyushtirish usullari

T/R Usullar Izoh
1 Xujjatli usul Bunda zarur ma’lumotlar statistik to’plamlardan
boshlang’ich hisobga olish xujjatlaridan olinadi
2 Shaxsiy harakterdagi
xujjatlardan
foydalanish usuli Turli masalalar yuzasidan kishilarning o’z qo’llari
bilan yozilgan narsalar: ariza, shikoyat, qarindosh
urug’ va tanishlarga yozilgan hatlar, tarjimai xol,
tushuntirish hatlari va xokazolar
Turli guruhdagi kishilarning hayotiy maqsadi,
yurish turush sabablari, talablari, ehtiyojlari,
tashvishlari to’g’risida fikr yuritish imkoniyatini
beruvchi muhim sotsiologik ahborot bo’lishi
mumkin.

3 Ilmiy konferensiyalar
o’tqazish usuli Bunday konferensiyalarni tayyorlash va uni
o’tkazishda, odatda, ayrim masalalar yuzasidan
material to’plovchi, amaliy tavsiyanomalar ishlab
chiqaruvchi bir qancha hodimlar ishtirok etadi.
Bu metodning ijobiy tomoni shundaki,
muammolarni o’rganishga keng jamoatchilik jalb
etiladi va jamoa fikridan foydalaniladi.
4 Anketa usuli Oldindan tayyorlangan dastur bo’yicha yozma
ravishda savollar beriladi va javoblar olinadi
5 Intervyu olish usuli Bunda muammoni o’rganish uchun hodim bilan
bevosita suhbat o’tkaziladi. Rahbar yoki tadqiqotchi
suhbat davomida masalalarni aniqlashlari,
chuqurlashtirishlari va shu yo’l bilan ishonchli va
16

mukammal ma’lumotlar olishlari mumkin.

6 Kuzatish usuli Jamoa faoliyatini shahsan kuzatish, odamlar bilan
uchrashish va muloqotda bo’lib, ob’ektiv va batafsil
ahborot yig’ish, , shuningdek, har bir jamoa rolini
baholash imkonini beradi.

7 Sotsial eksperiment
o’tqazish usuli Bu usulda sun’iy ravishda sotsial vaziyatni vujudga
keltirish yo’li bilan sotsial hodisalar to’g’risidagi
ilmiy hulosalar va mavjud bilimlar tekshirib
ko’riladi. Buning uchun mahsus guruh, uyushtirilib,
shu guruh faoliyati umumlashtiriladi va amaliy
hulosalar chiqariladi.

Amliy qism
2012-yilning to’rtinchi choragidan TELECOMTV savdo bеlgisi ostida
kompaniya aholi- ga intеrfaol tеlеvidеniya – IPTV xizmatlarini taqdim eta
boshladi. Hisobot davri yakunlari bo ’ yicha IPTV xizmatidan olingan daromad 78,6
mln . so ’ mni tashkil etdi . IPTV xizmatidan foydalanuvchi abonentlar soni mingdan
ortdi . xDSL va FTTx t е xnologiyalari bo ’ yicha keng polasali Int е rn е t xizmati
abon е ntlari bazasi ning o ’ sish sur ’ ati 2012- yil boshiga nisbatan 52 foizni tashkil
etdi va abon е ntlar soni 111 811 ga y е tdi . Har bir abon е ntdan olinadigan o’rtacha
oylik daromad 29 179 so’mni tashkil etdi. Kompaniya mobil aloqa abon е ntlari
sonini ham oshirib bormoqda. 2013-yil yakuni bo’yicha «O’zb е kt е l е kom»AK
Uzmobile filiali CDMA-450 standarti mobil aloqa foydalanuv- chilar soni 191 890
tani tashkil etdi va hisobot davrida abon е ntlar bazasi 2 barobarga oshdi. Mobil
aloqa xizmati har bir abon е ntidan olinadigan o’rtacha oylik daromad 9 950 so’mni
17

tashkil etdi. Kompaniyaning Int е rn е tga mobil aloqa orqali ulanish xizmatidan
foydalanuvchi abon е ntlari soni hisobot davri yakunlari bo’yicha o’n bir mingdan
ortdi.
Ko’rsatkichlar 2011 yil 31 dekabr* ‐ ‐
holatiga 2012 yil 31 dekabr* ‐ ‐
holatiga
Aktiv
Asosiy mablag’lar 306010241 364019606
Nomoddiy aktivlar 1092361 1543246
Boshqa uzoq muddatli
aktivlar 510610468 297964004
TMZ 31422850 57684207
Pul mablag’lari 72972754 41772178
Hisob – kitoblar va
boshqa aktivlar 70816363 78781216
Aktiv bo’yicha jami 992925037 841764457
Passiv
O’z mablag’lari
manbalari 358110163 271922271
Uzoq muddatli
majburiyatlar 532218597 435618166
Hisob – kitoblar
va boshqa
majburiyatlar 102596277 134224020
Passiv bo’yicha jami 992925037 841764457

2012 yil asosiy faoliyatning daromadlar tarkibi
18

Daromadlar dinamikasi (mlrd.so’m)
Ko’rsatkichlar
nomlari 2011 yil‐ 2012 yil ‐ O’sish sur’ati %
Xalqaro aloqa
bo’yicha o’zaro
hisob kitoblar 203 365 180
Mahalliy telefon
aloqasi 66 72 108
Kanallar ijarasi 41 51 125
Mobil aloqa
operatorlarini ulash 41 40 98
Shaharlararo,xalqaro
telefon aloqasi 37 39 106
Internet va
ma’lumotlar uzatish
tarmog’i 28 34 123
IP telefoniya
‐ 19 23 125
19
54 , 7
8,106,76 8,5 1,5 82 , 82 ,
,3 8 Xalqaro aloqa bo'yicha o'zarov
hisob kitoblar
Mahalliy telefon aloqasi
Kanallar ijarasi
Мо bil aloqa op е ratorlarini
ulash
Shaharlararo, xalqaro t е l е fon
aloqasi
Int е rn е t va ma’lumotlar uzatish
tarmog‘i
IP ‐ t е l е foniya

Simsiz radioulanish 9 19 202
Aloqa xizmatlaridan
boshqa daromadlar 8 25 306
Jami 450.8 667.6 148

2011 yilda ko’rsatilgan tеlеkommunikatsiya xizmatlaridan «O’zbеktеlеkom»
AK daromadi 450,8 mlrd. so’m (QQS bilan) miqdorida hisoblangan. Tarif bo’yicha
daromad darajasi o’tgan yilga nisbatan 45,7 foizga oshdi, shu jum- ladan,
tarmoqlar bo’yicha o’sish quyidagini tashkil qildi:
• shaharlararo va xalqaro tеlеfon aloqasi – 2 foiz;
• shahar va qishloq tеlеfon aloqasi – 11 foiz;
• kanallarni ijaraga bеrish – 0,5 foiz;
• xalqaro opеratorlar – 2,3 barobariga;
• Int е rn е t va ma’lumotlar uzatish tarmog’i – 51 foiz;
• mobil opеratorlarning ulanishi – 11 foiz;
• aloqa xizmatlaridan tushgan boshqa daromadlar – 29 foiz.
Aholiga ko’rsatilgan aloqa xizmatlari miqdori o’tgan yilga nisbatan 7,5 mlrd.
so’m yoki 13 foizga oshdi. Xizmatlarni eksport qilish o’tgan yilga nisbatan 2,1
barobariga oshdi. Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar 13,6 mlrd. so’mni
tashkil etdi. 2011 yilda xarajatlarning umumiy summasi 424,5 mlrd. so’mni tashkil
qildi.
Umumiy sarf-xarajatlarga nisbatan sarf-xarajatlarning solishtirma nisbatlari:
• ishlab chiqarish xarajatlari – 52,5 foiz;
• ma’muriy xarajatlar – 3,0 foiz;
• opеratsion xarajatlar – 25,7 foiz;
• sotish va rеklama uchun xarajatlar – 1,5 foiz;  moliyaviy xarajatlar – 17,3
foiz.
20

21
184,2 252,1 280,9 339,1 481,2
153,2 210 238,7 293 424,5
01002003004005006007008009001000
2007 2008 2009 2010 2011 Xarajatlar
Daromadlar

Xulosa
Zamonaviy menejment fan va amaliyot sohasi sifatlaridan ko’ra odamlarni
boshqarish san’ati sifatida ko’proq namoyon bo’ladi. Korxonaning tashkiliy
rejasida ko’zda tutilgan barcha tadbirlar, amaliyotning ko’rsatishicha, ishlab
chiqarishni rivojlantirish vazifasi korxona rahbariyatidan tashqari xodimlar
jamoasining ham zimmasida bo’lsa muvaffaqiyatli tuzilishi, kelgusida esa o’z
vaqtida va samarali amalga oshirilishi mumkin. Xodimlar iqtisodiyotda
boshqaruvning aktsiyadorlik shakllari etakchilik qilayotgan, biznes va tadbirkorlik
faqatgina biznes uchun tug’ilgan, tanlangan shaxslarning emas, balki har bir shaxs
shug’ullanishi mumkin bo’lgan hozirgi sharoitlarda ko’plab xo’jalik
subyektlarining xulq-atvori uchun qoidaga, deyarli zaruratga aylanib bormoqda.
Biroq, korxona muvaffaqiyati yo’lidagi butun jamoaning, kollektivning
harakatlari ilmiy menejment tamoyillari va talablariga zid kelmasligi kerak.
Birinchidan, jamoaning har bir a’zosi – oddiy ishchidan to birinchi rahbargacha
korxonada belgilangan qonun-qoidalarga asosan o’z vazifa va majburiyatlarini
bajarishi, ikkinchidan, mansabdor shaxslar, bo’linma va xizmatlar o’rtasidagi
o’zaro bo’ysinishning ta’minlanishi, uchinchidan esa, boshqaruvni tashkil qilishda
chuqur bilimga ega xodimlarni tanlash va samaradorlik ta’minlanishi lozim.
Ma’lumki, har bir shaxs o’ziga yarasha alohida hususiyatlarga ega bo’ladi.
Agar rahbar xodim, mutaxassis o’z salohiyatini to’liq ochib berishini istasa
boshqaruv jarayonida har bir shaxsga o’ziga xos yondashishi zarur. Inson tabiatini
yaxshi bilmagan rahbar muvaffaqiyatga umid qilishi qiyin, tashkiliy reja esa
qog’ozda qolib ketadi. Tajribalarning ko’rsatishicha, ko’plab qo’l ostidagi
xodimlar faoliyati ko’p jihatdan rahbariyat bilan munosabatlar xarakteriga bog’liq
bo’ladi. Aynan rahbariyat kimning nima ish qilishi va kim nima uchun javobgar
bo’lishini belgilab beradi.
Boshqaruv san’atidan yaxshi xabardor bo’lish rahbariyatning turli xil ichki va
tashqi vaziyat omillarini oldindan ko’ra bilish qobiliyatini anglatadi. Bu
jarayonning asosini rejada kutilayotgan natijalarni beradigan darajada odamlar
22

faoliyati va ishni tashkil qilish hisoblanadi. Bu esa ko’p jihatdan to’plangan ish
tajribasidan tashqari, boshqaruv usullariga, asosiy vazifalarni ikkinchi darajali
vazifalardan ajrata olish, jamoaning va har bir shaxsning hatti-harakatlarini
baholash va rag’batlantirish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi.
Qisqa muddat oralig’ida respublikani jahon bozoriga olib chiqish uchun
umumiy ishlab chiqarish samaradorligini ko’tarish uchun boshqaruv apparatining
yakuniy natijalariga qaratilganligi, bozor ehtiyojini to’laqonli qondirish kabi
ishlarni bajarish lozim. Milliy iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish , joriy
iqtisodiy siyosat bo’yicha yuqorida ko’rib o’tilgan masalalarni shakllanishi
bo’yicha qo’shimcha chora tadbirlarni amalaga oshirish talab etiladi. Umuman
olganda mamlakatni butun dunyoga yangi texnika ishlab chiqarishi ko’rsatkichi
bo’yicha dovrug’ini ko’tarish eng afzal yo’ldir. Biz yosh kadrlar esa hozirda o’z
bilimlarimizni kerakli yo’nalishda joriy qilishimiz, jamiyat hayotining turli sohalari
bo’yicha o’z bilimlarimizni chuqurlashtirishimiz kerak. Hozirda har bitta
rivojlanayotgan mamlakat o’z iqtisodiy darajasini chet el sarmoyasini kiritish
orqali oshirmoqda. Respublikaning investitsiya dasturi sifat jihatdan yangicha
yondashuvlar bilan shakllantiriladi. Bu dasturni 3 yillk davrga mo’ljallab ishlab
chiqarish nazarda tutilmoqdaki, u loyiha tuzilishidan to inshoot topshirilgungacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. O’zbekiston iqtisodiyotining yuqori sur’atlar bilan
barqaror rivojlanishi istiqlolning dastlabki kunlaridan Prezidentimiz Islom
Karimov tashabbusi bilan amalga oshirib kelinayotgan puxta o’ylangan keng
ko’lamli islohotlar samarasidir. Barcha tarmoqlarni muvozanatli rivojlantirish,
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash,
mahalliylashtirish dasturining amalga oshirilishi, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning har tomonlama qo’llab-quvvatlanishi mamlakatimizda ishlab
chiqarilayotgan, ichki va tashqi bozorlarda xaridorgir import o’rnini bosadigan
hamda eksportbop mahsulotlar hajmini muntazam oshirish imkonini bermoqda.
Ilm-fan va ishlab chiqarish o’rtasidagi hamkorlikning mustahkamlanishi hayot
23

sinovidan o’tgan, zikr etilgan ijobiy jarayonni rag’batlantiruvchi va
jadallashtiruvchi mexanizmga aylandi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. G’ulomov S.S “Tadbirkorlik va kichik biznes” o’quv qullanma. “Sharq” 2002-
yil
2. Mxmudov E.X “Korxona iqtisodiyoti” o’quv qo’llanma.
“O’zbekistonyozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti” 2004-yil
3. G’ulomov S.S, Alimov R, X, Saidov B.T, Xodiyev B.Yu
“Mikroiqtisodiyot” Sharq. 2001-yil
4. Sharifxo’jaev -M.: Abdullaev YO. Menejment: Darslik. -T.; O’qituvchi. 2000.
5. Sharifxo’jaev M., Abdullaev YO. Menejment: Darslik. T.; O’qituvchi. 2001.

Internet tarmog’i:
http://www.gov.uz http://www.student.uz
http://www.ziyouz.com
http://www.ccitt.uz

24

Aloqa korxonalarini boshqarish usullari

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti