Amaliyotchi psixologning pedagoglardagi emotsional toliqish sindromi psixoprofilaktikasi bo’yicha ishlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	218.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

4 Sotish

Amaliyotchi psixologning pedagoglardagi emotsional toliqish sindromi psixoprofilaktikasi bo’yicha ishlari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………2
I BOB. AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING IJTIMOIY ROLI, KASBIY
POZITSIYASI VA FAOLIYATI…………………………….……………..….5
1.1. Amaliyotchi psixologning ahloqiy kasbiy faoliyati……………….....….5
1.2. Ta’lim sohasidagi psixolog faoliyatning axloqiy tamoyillari…………..9
II BOB. AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING PEDAGOGLARDAGI
EMOTSIONAL TOLIQISH SINDROMI PSIXOPROFILAKTIKASI BO YICHA ʻ
ISHLARI………………………………………………………………………14
2.1 Amaliyotchi psixolog shaxsiga qo yiladigan talablar………………….….14
ʻ
2.2. O qituvchining kasbiy so nishi: sabablar, korreksiya va oldini olish
ʻ ʻ
usullari………………………………………………………………………...20
XULOSA..........................................................................................................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................................... . 37

«Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni,
quvnoq, yoki jahldor bo lishini bilishi lozim, ʻ
U o zini shunday tutishi kerakki, uning har bir
ʻ
harakati tarbiyalasin va o qitsin».
ʻ
A.S.Makarenko
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Psixologik xizmatning vazifalaridan biri
o qituvchining kasbiy mahorati, ijodkorligi va o zini o zi anglashidagi eng keng
ʻ ʻ ʻ
tarqalgan to siqlardan biri bo lgan emotsional charchashning oldini olish uchun
ʻ ʻ
o qituvchilarga psixologik profilaktik yordam ko rsatishdir.
ʻ ʻ
Emotsional charchash - bu jismoniy, hissiy, ruhiy charchoq holati, bu
psixologik jarohatli ta sirlarga javoban hissiyotlarni to liq yoki qisman chiqarib
ʼ ʻ
tashlash shaklida shaxs tomonidan ishlab chiqilgan psixologik himoya mexanizmi.
Emotsional charchash sindromi o qituvchi kasbiy faoliyatining turli
ʻ
bosqichlarida rivojlanadi va xizmat muddatiga, uning turli bosqichlarida tashxis
qo yish qobiliyatiga bog liq emas.
ʻ ʻ O z vaqtida oldini olish va tuzatish charchash ʻ
sindromining salbiy oqibatlarini kamaytiradi.
Shu munosabat bilan, o qituvchilarning ruhiy salomatligini saqlash bo yicha
ʻ ʻ
ishlarni tashkil etish zamonaviy ta lim tizimining eng
ʼ dolzarb vazifalaridan biri
bo lib, hissiy o zini o zi boshqarish muammosi esa shaxsiy hayot uchun dolzarb
ʻ ʻ ʻ
bo lgan eng muhim psixologik va pedagogik muammolardan biridir.
ʻ
O qituvchi kasbi stressli kasblar toifasiga kirishi bilan belgilanadi, bu
ʻ
o qituvchidan o zini o zi boshqarish va o zini o zi boshqarishning katta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zaxiralariga ega bo lishini talab qiladi. Ijtimoiy fanlarga ko ra, o qituvchining
ʻ ʻ ʻ
mehnati hissiy jihatdan eng qizg in mehnat turlaridan biridir. O qituvchilarning
ʻ ʻ
kasbiy faoliyati hissiy stressni keltirib chiqaradi, bu aqliy funksiyalar
barqarorligining pasayishi va mehnat qobiliyatining pasayishi bilan namoyon
bo ladi. Aqliy madaniyatning past darajasi, muloqot qobiliyatlari, o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
1

boshqarish qobiliyatlari yetarli darajada rivojlanmaganligi o qituvchilarningʻ
muhim qismi (boshqa kasblarga nisbatan) stress kasalliklari - ko plab somatik va
ʻ
neyropsixik kasalliklardan aziyat chekishiga olib keladi.
Bu muammo har doim ham "emotsional charchash" atamasi bilan
belgilanmaydi, ammo bu hodisaga xos bo lgan alomatlar hamma uchun tanish. Bu
ʻ
dastlab sevimli ishiga qiziqishning yo qolishi, bolalarga, hamkasblarga nisbatan
ʻ
asossiz tajovuzkorlik va g azabning paydo bo lishi, motivatsiyaning yo qolishi, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishiga salbiy munosabat va natijada ish samaradorligining pasayishi, uning
qiziqishi, o z vazifalarini bajarishga beparvolik, salbiy o zini-o zi hurmat,
ʻ ʻ ʻ
tajovuzkorlik, passivlik, aybdorlik hissi kuchayishi. Bu ko rinishlar to planib
ʻ ʻ
insonni depressiyaga olib keladi, bu esa ishdan xalos bo lishga urinishlarga olib
ʻ
keladi: ishdan bo shash, kasbni o zgartirish.
ʻ ʻ
Zamonaviy o qituvchining shaxsiy va kasbiy rivojlanishi uchun dolzarb
ʻ
bo lgan eng muhim psixologik va pedagogik muammolardan biri hissiy o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
boshqarish muammosi bo lib qolmoqda. Shu munosabat bilan o qituvchilarning
ʻ ʻ
ruhiy salomatligini saqlash bo yicha maqsadli ishlarni tashkil etishga katta e tibor
ʻ ʼ
berilishi kerak, bu esa shaxsning shakllanishi va rivojlanishini belgilovchi asosiy
omillarning butun tizimini chuqur bilishga asoslanishi kerak.
Kurs ishining maqsadi:
– Amaliyotchi psixologning pedagoglardagi emotsional toliqishning oldini
olish uchun qulay usullarini o rganish, taxlil qilish;
ʻ
– Emotsional charchash sindromi, uning sabablari va uni bartaraf etish usullari
haqida psixologik bilimlarni o rganish;
ʻ
– Muloqot qobiliyatlarini, emotsional sohani rivojlantirish; birdamlik va
ishonch hissini rivojlantirish, emotsional stressni olib tashlash choralarini ishlab
chiqish;
– Shaxsdagi o zini o zi bilish va o zini o zi rivojlantirish ko nikmalarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllantirish.
Kurs ishining vazifalari:
2

– pedagoglarning axborot-nazariy kompetensiyasini rivojlantirish;
– Amaliyotchi psixologning o qituvchilarni salbiy emotsional holatlarʻ
bo yicha o zini tartibga solishning psixotexnik usullariga o rgatish;
ʻ ʻ ʻ
– o zini hurmat qilish, xavotirlarni bartaraf etish orqali shaxsning kasbiy
ʻ
o zini-o zi takomillashtirish uchun o qituvchilarning motivatsiyasini rivojlantirish;
ʻ ʻ ʻ
– pedagogik jamoada qulay psixologik mikroiqlimni saqlashga hissa qo shish,
ʻ
nizolar, tajovuzkorlik darajasini pasaytirish;
– pedagogik muhitda stressli vaziyatlarning, emotsional charchashning oldini
olish tizimini ishlab chiqish.
– Pedagogik-psixologik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obekti: Amaliyotchi psixolog pedagogic jamoa
Kurs ishining predmeti: A maliyotchi psixologning pedagoglardagi
emotsional toliqish sindromi psixoprofilaktikasi bo yicha ishlar
ʻ
Kurs ishining metodologik asosi. Yangi tahrirdagi «Ta’lim to g risida»gi
ʻ ʻ
Qonun, pedagog kadrlarni yuksaltirishga qaratilgan Davlat dasturlari, O zbekiston
ʻ
Respublikasi Prezidentining Farmonlari; me’yoriy hujjatlar; O zbekiston
ʻ
Respublikasi Prezidentining nutq va ma’ruzalari, asarlari hamda olimlarning
pedagogik va psixologik asarlari.
Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 bob, 4 bo lim, xulosa, ва
ʻ
foydalanilgan adabiyotlar ro yxati qismidan iborat. Kurs ishi jami _______ betdan
ʻ
iborat.
3

I BOB. AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING IJTIMOIY ROLI, KASBIY
POZITSIYASI VA FAOLIYATI.
1.1. Amaliyotchi psixologning ahloqiy kasbiy faoliyati
Psixologik xizmat haqida Nizom amaliyotchi psixolog o z faoliyatida amalʻ
qiladigan asosiy hujjat hisoblanadi. Psixologik xizmat haqida Nizom Sobiq
Ittifoqda 1989 yilda qabul qilingan. Ushbu Nizomga ko ra psixologlar haftasiga 41
ʻ
soat ishlashar edi. O zbekiston riustaqillikka erishganidan so ng barcha sohalarda
ʻ ʻ
bo lgani kabi psixologik xizmat sohasida ham bir qancha muvaffaqiyatlarga
ʻ
erishildi.
Ulardan biri 1994 yilda tuzilgan "O zbekiston Respublikasi xalq ta’limida
ʻ
psixologik xizmat, xalq ta’linii tiziinida ishlaydigan psixologlarning malakasini
oshirish va ularning attestatsiyasi haqida Nizom"ning Xalq ta’limi vaziri
J.G .Yo ldoshev tomonidan tasdiqlanishi (1996 yil 5 aprel) bo ldi. 2001 yilda bu
ʻ ʻ ʻ
Nizomga o zgartirish kiritildi. Nizomga yettinchi boMim, kasb hunarga
ʻ
yo naltirish bo limi ham qo shildi. Maktablarga maxsus kasb-hunarga yo naltirish
ʻ ʻ ʻ ʻ
darslari kiritildi. Ushbu darslarni psixologlar o ta boshlashdi. 2002 yilda Nizomga
ʻ
qayta o zgartirish kiritildi. Bu o zgarishning salbiy va ijobiy tomoni bo ldi. Ijobiy
ʻ ʻ ʻ
tomoni shundaki, psixolog xonasini jihozlash maktab, litsey, kollej ma’muriyati
zimmasiga yuklatildi. Salbiy tomoni esa, o quvchilar kontingentining ortishida
ʻ
namoyon bo ldi. Maktabda o quvchilar soni 1000 nafar va undan ortiq bo lsa, bir
ʻ ʻ ʻ
shtat birligi psixolog ajratiladigan bo ldi.
ʻ
Kollejlarda 750 va undan ortiq o quvchilarga 1 shtat birligi psixolog
ʻ
ajratilishi belgilandi.2010 yilda Nizomga qayta o zgartirish kiritildi.
ʻ
Psixologik xizmat haqida Nizom( 1996 y) 6 bo Iimdan iborat.
ʻ Ular:
1. Umumiy qoidalar.
2. Psixoprolilaktik ishlar.
3. Psixodiagnostik ishlar
4. Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar
5. Psixologning maslahat berish ishlari
4

6. Psixologik xizmat xodimlarining mas’uliyati aks etean.
Umumiy qoidalar quyidagi bandlarni o z ichiga olgan:ʻ
1. Psixologik xizmat xalq ta’limi va oliy o rta maxsus ta’lim tizimining
ʻ
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
2. Psixologik xizmat mutaxassislari barcha muammolami hal qilishda har
qaysi shaxsning “pedagog, o quvchi, talaba, ota-ona” manfaati va uning har
ʻ
tomonlama garmonik rivojlanishidan kelib chiqqan holda yondashadi.
3. Psixologik xizmat mutaxassislari o z faoliyatlarini tibbiyot xodimlari,
ʻ
defektologik xizmat, muhofaza qilish tashkilotlari, muayyan komissiyalar,
balog atga etmagan o smirlar inspeksiyasi, ota-onalar qo mitasi, ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ
jamoasi, jamoatchilik bilan uzviy aloqada amalga oshiradilar.
Amaliyotchi psixologlar o qituvchiga berilgan barcha imtiyozlardan
ʻ
foydalanish huquqiga ega. Ularning mehnat ta’tili muddati barcha o qituvchilar
ʻ
bilan barobardir. 1996 yildagi Nizomga ko ra o quvchilar soni 500gacha boMgan
ʻ ʻ
maktablarda 1 ta psixolog lavozimi belgilanadi.
O quvchilari 500 kishidan ortiq kontingentdagi maktablarda har 500 o quvchi
ʻ ʻ
uchun ikkinchi psixolog lavozimi belgilanadi. Maktabgacha tarbiya
muassasalaridagi har bir bolalar muassasasida lshtat birligida bolalar psixologi
lavozimi belgilanadi. Kollej va litseylarda har 250 o quvchi uchun shtatli psixolog
ʻ
lavozimi tayinlanadi. o quvchilar soni 250 kishidan yuqori kontingentli hollarda
ʻ
har 250 ta o quvchi uchunqo shimcha psixolog shtati belgilanadi.
ʻ ʻ
Psixologik xizmat xodimlari barcha muammolarni hal qilishda bolani har
tomonlama va garmonik rivojlanish vazifalariga va lining qiziqishlariga
tayanadilar. Amaliyotchi psixolog o z faoliyatini pedagogik jamoa va ota-onalar
ʻ
bilan yaqin aloqada amalga oshiradi.
Psixologik xizmat o z faoliyatida tibbiy, defektologik va boshqa xizmat
ʻ
turlari, shuningdek, bola tarbiyasida vordam ko rsatuvchi jamoatchilik xodimlari
ʻ
bilan yaqin aloqada ish olib boradi. Barcha mutaxassislar bilan munosabat tengiik
asosida va fikrlarning bir-birini o zaro to ldirishi asosida quriladi.
ʻ ʻ
5

Psixolog quyidagi aniq ishlarni amalga oshirishi lozim:
- bolalar. o quvchilar, talabalar va ta’lim-tarbiya ishi bilan shug ullanuvchiʻ ʻ
barcha shaxslarga, jumladan, ma’muriyat (direktor, rektor. mudira), o qituvchilar,
ʻ
murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy hamda jamoatchilik tashkilotlari xodimlariga aniq
maslahatlar berish;
- ta’lim, tarbiya, taraqqiyot, kasb tanlash va turmush qurish, o ‘zaro
munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga etganlar
munosabati, maslak, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor, axloq-diyonat, iymon,
vatanparvarlik muammolari yuzasidan yakka tartibda, guruh va jamoa tarzida
maslahatlar uyushtirish;
- mamuriyatga bolalar, o quvchilar va talabalarni (yotoqda, klublarda,
ʻ
kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo yicha maslahat berish; ularni
ʻ
faollashtirish, ularga ta’sir o tkazish to g risida rahbar kadrlarga amaliy
ʻ ʻ ʻ
ko rsatmalar va tavsiyalar tayyorlash;
ʻ
- shaxsning psixologik holati yuzasidan ekspert-konsultant sifatida tergov
ishlarida qatnashish, xalq sudlariga bolalar, o quvchilar va talabalar psixik
ʻ
o sishining xususiyatlariga oid ma’lumot berish, o 'g il va qizlarni asrab olish,
ʻ ʻ
onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g amho rlik va vasiylik
ʻ ʻ
to g risidagi qabul qilgan qarorga munosabatini bildirish, shaxsning taqdirini hal
ʻ ʻ
qilishda qatnashish va maslahatlar berish;
- ota-onalarga bolaning psixik rivojlanish xususiyatlari, shaxs sifatida
shakllanishi, odamlarning o zaro munosabati, bunda farzandning yosh, jins,
ʻ
shaxsiy tipologik xususiyatlari muammosi yuzasidan ilmiy- amaliy ma’lumotlar
berish;
- xalq ta’limi tizimining barcha bo g inlari va bosqichlarida ma’ruza o qish,
ʻ ʻ ʻ
ota-onalar yig ilishida, metod birlashma majlisida, pedagogik kengashda, ilmiy
ʻ
kengashda ishtirok qilish orqali muallimlar, ota-onalarning psixologik
madaniyatini oshirishga harakat qilish.
6

Psixolog ta’lim-tarbiya ish rejasini tuzishda, tarbiyaviy tadbirlar ishlab
chiqishda, o quv dasturi va qo llanmalarni yaratishda faol ishtirok etishi, boshʻ ʻ
maqsad bo lgan shaxsning intellektual qobiliyati, umuminsoniy fazilati. bilim olish
ʻ
ko nikmalari va malakalari, mutaxassislik fazilatlarini shakllantirishdek muqaddas
ʻ
ishga o zining munosib ulushini qo shishdan iborat sharafli vazifani bajaradi.
ʻ ʻ
Yangi tipdagi maktablarga, o rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy o quv
ʻ ʻ
yurtlariga o quvchilar, talabalar tanlash mohiyati, vazifasi, monandligi, ularning
ʻ
imkoniyati, istiqboli to g risida ilmiy-amaliy xususiyatga molik konsultativ ishlami
ʻ ʻ
olib borish: yoshlarni saralash, tanlash, ixtisosga yaroqlilik va layoqatlilik
darajasini aniqlash, tanlov jarayonida maslahatchi sifatida qatnashish va boshqalar
7

1.2. Ta’lim sohasidagi psixolog faoliyatning axloqiy tamoyillari.
Amaliyotchi psixologning o qituvchilar, o quvchilar, ota-onalar hayotiʻ ʻ
bo yicha muammolariga shaxsiy tajribasi bo lmay turib, maslahat berishga haqqi
ʻ ʻ
bormi?
Bu muammo birinchi navbatda oilaviy hayot va oilada bolalarni tarbiyalash
masalalariga tegishlidir. Bu masalani muhokama qilishda psixologlar anchadan
beri bahslashadilar va hali umumiy qarorga kelinmagan.
Ba’zilar bu savol xirurg haqidagi: «biror marta operatsiya stoliga yotmasdan,
operatsiya qilishga haqqi bormi?» - degan savolga o xshaydi, deyishadi.
ʻ
Ma’lumki, tibbiyotda bunday savol tug ilmaydi.
ʻ
Shuning uchun, psixologlarning birinchi guruhi, mutaxassis, amaliyotchi
sifatida har xil yoshdagi insonlar bilan turli muammolar bo yicha ishlashni bilishi
ʻ
kerak, deb hisoblaydilar.
Psixologning xususiy hayoti va shaxsiy tajribaning mavjudligi yoki yo qligi
ʻ
katta ahamiyatga ega emas: muhimi bu kasbiy mahorat (professionalizm).
Boshqa psixologlarning fikricha, amaliyotchi psixologning shaxsiy hayotiy
tajribasi muhim ahamiyatga ega, hech qanday eng yuksak kasbiy mahorat va
bilimlar bilan ham almashtirish mumkin emas. Ularning fikricha, nizolar va ularni
boshqarish usullari haqida o n soatlik ma’ruzani eshitish mumkin, lekin agar siz
ʻ
yaqin kishingiz bilan bo lgan nizoni boshdan kechirmagan bo lsangiz,
ʻ ʻ
munosabatlarni buzmasdan amaliy hal qila olmagan bo lsangiz, ish joyingizda
ʻ
nizolarni boshqarishga kirishmang. Bunda sizda faqat texnika va faqat kasbiy
mahorat namoyon bo Iadi, sizning ichki dunyoingiz, ruhingiz, sizning boshdan
ʻ
kechirganlaringiz, sizning dardingiz bo lmaydi. Shunday qilib, kasbiy ishda
ʻ
texnika yoki shaxsiy tajriba bilan boshdan kechirayotgan ichki dunyo, ruh -
ikkisidan biri bo lishi kerak.
ʻ
Nima uchun «va» so zini emas, yoki so zini ishlatish kerak. Bizningcha,
ʻ ʻ
amaliyotchi psixologning kasbiy ishi - bu kasbiy bilimlar va hayotiy tajribasidir.
8

Birini ikkinchisidan ajratish mumkin emas. Psixologik kasbda kasbiy bilimlar va
shaxsiy tajribasiz ish olib borish qiyin.
-Pianinochini kuzatsak. U soatlab texnik vosita hisoblanmish qo l vaʻ
barmoqlarni mashq qiladi. Lekin u chalayotganda «texnik barmoqlari» tagida asar
«musiqaviy hayot» sifatida yashay boshlaydi, o zining musiqiy ruhiyatiga ega
ʻ
boMadi. Siz doim texnik ijrochi bilan mumtoz ijroni ajrata olasiz.
Texnika faqat asos, haqiqiy ijod yetishib chiqadigan yer, negizdir. Psixolog
sizning havotingizda hammasi joyidami?
Maktab psixologlari, umuman amaliy sohadagi ishlaydigan psixologlarga
atrofdagilar boshqacha munosabatda bo ladilar. Men oramizda nima
ʻ
bo layotganiga tushunmayman? «Siz psixologsiz-ku, hammasini tushunishingiz va
ʻ
tushuntirishingiz kerak»,- deyishadi.
Yuqori sinfda o qiydigan qizi onasiga: «Oyi, siz nimadir qiling, psixologsiz-
ʻ
ku», deydi.
Maslahatga kelgan mijoz: «Siz psixologsiz, biz birga yashashimiz yoki
yashamasligimizni, o zingiz hal qiling», deydi. Psixologlar ko pincha boshqalarga
ʻ ʻ
oilaviy nizolar bo yicha maslahat berishadi-yu, lekin ba’zan o zlarining oilalarida
ʻ ʻ
hammasi joyida bo lmasligi ham mumkin. Bunga ko pincha ularning oila
ʻ ʻ
psixologiyasi bo yicha hamma narsani bilganliklari tufayli oilada haddan tashqari
ʻ
yumshoq bo lishlari ham sabab bo lishi mumkin. Ishda professional psixolog
ʻ ʻ
bo lib, uyda bo lsa professional rolni chetga qo yib, xuddi ish kiyimingizni yechib,
ʻ ʻ ʻ
uy xalati kiyganday, o zimizni erkin tabiiy his qilishimiz zarur.
ʻ
Amaliy psixologning huquqlari:
- Bog cha, maktab va oliy o quv yurtining ta’lim-tarbiya shart- sharoitlarini
ʻ ʻ
aniq hisobga olib faoliyat uchun eng muhim yo nalishni tanlaydi.
ʻ
- Pedagogik kengash, ota-onalar yig ilishi, ilmiy kengash va pedagogik
ʻ
konsiliumlarda ishtirok etadi.
-o quv-tarbiya jarayonida bolalar, o quvchilar va talabalar xulqi, o quv
ʻ ʻ ʻ
faoliyati xususiyatlarini kuzatish maqsadida dars, ma’ruza, sinfdan va
9

auditoriyadan tashqari mashg ulotlarda, umumiy tadbirlarni o tkazishdaʻ ʻ
qatnashadi.
-Murabbiy, ota-onalar qo mitasi, o qituvchilarning metod birlashmalari
ʻ ʻ
majlislarida ishtirok etadi.
-Bog cha, maktab, o quv yurtlarining hujjatlari bilan tanishadi va ularni tahlil
ʻ ʻ
qiladi.
-Muayyan davr oralig’ida amaliy faoliyatning yetakchi yo nalishi yuzasidan
ʻ
har xil ishlarni navbatma-navbat amalga oshiradi.
-Ilmiy izlanishlami yo lga qo yish maqsadida bog chada, maktabda, o quv
ʻ ʻ ʻ ʻ
yurtlarida guruhiy va yakka tartibdagi psixologik tekshirishlar hamda tajribalar
o‘tkazadi.
-Pedagog-psixolog sifatida o z tajribalarini umumlashtirib, maqolalar va
ʻ
xabarlar e’lon qiladi.
-Pedagogik-psixologik bilimlarni turmushda targ ibot qilish ishlarini olib
ʻ
boradi.
-Psixolog ixtisosligi bo yicha yarim stavkada ishlash imkoniyatiga ega
ʻ
(Ushbu fikr ikkinchi mutaxassislik sifatida qayta tayyorlovdan o tgan
ʻ
psixologlarga tegishlidir).
-Majburiyatlarini muvaffaqiyatli bajarish uchun yuqori tashkilotlardan shart-
sharoit yaratishni talab qiladi.
-Nizom bandlariga, uning ish tamoyillariga zid bo lgan ma’muriyat
ʻ
topshirig’ini bajarishdan bosh tortadi.
-Ma’muriyat orqali u yoki bu tashkilotga o quvchilarga yordam berish
ʻ
zaruriyati to g risida ma’lumotnoma yuboradi (ota-onalar ish rejimini o zgartirish,
ʻ ʻ ʻ
sanatoriy bilan ta'minlash, yo llanma berish, vaqtincha mehnat bilan ta’minlash va
ʻ
boshqalar).
- O quvchilar va abiturientlarni kasb tanlashga oid muammolarini hal qilish
ʻ
maqsadida kasbga yo naltirish markazlariga murojaat qiladi.
ʻ
10

-Ota-onalarga zaruriyat tug ilganda oilaviy turmush psixologiyasiga oidʻ
konsultativ xizmat xonalarini tavsiya qiladi.
- Tibbiyot va defektologik muassasalarga rasmiy talablar yuboradi.
-Tibbiy psixologik-pedagogik konsultativ ishlarda ishtirok qiladi, balog atga
ʻ
yetmagan o smirlar komissiyasi faoliyatida qatnashadi, bola taqdiri hal
ʻ
qilinayotgan tashkilotlar bilan aloqa bog laydi. Umuman, psixolog yordamchi ovoz
ʻ
berish huquqiga ega, xolos. Agarda qabul qilingan qarorlarga nisbatan e’tiroz
bildirsa, u holda o z fikrini bildirish, uni dalillash uchun yuqori tashkilotlarga
ʻ
murojaat qiladi.
-Psixologik xizmatni ilmiy jihatdan ta’minlash maqsadida ilmiy- uslubiy
markazlar bilan uzviy aloqa bog laydi.
ʻ
-Bog cha, maktab, o quv yurti faoliyatini yaxshilash, takomil- iashtirish bilan
ʻ ʻ
bog liq bo lgan muammolarni hal qilishni xalq ta’limi tashkilotlari oldiga qo yadi.
ʻ ʻ ʻ
-Ilmiy-uslubiy markaz rahbarligida yangi diagnostik metodikalar ishlab
chiqish, tavsiyalar yozishda faol ishtirok qiladi.
- Amaliy psixolog maktab ma’muriyati va tuman tashxis markaziga
bo ysunadi.
ʻ
-Kontingent 1000 tadan oshgan umumta’lim maktablarida maktab psixologi
lavozimi ta’sis etiladi.
-Maktabgacha tarbiya muassasalarining ikkitasiga bitta psixolog lavozimi
belgilanadi.
-Texnika, kasb - hunar bilim yurtlarida o quvchilar kontingenti 750 dan ko p
ʻ ʻ
bo lsa, bitta shtat ajratiladi.
ʻ
-Pedagogik kollejlarda, talabalar qancha bo lishidan qat’iy nazar amaliy
ʻ
psixolog faoliyat ko rsatilishi shart.
ʻ
-Oliy maktablarda psixologik markaz faoliyat ko rsatilishi lozim.
ʻ
Amaliy psixologning ish haqi katta metodist darajasida bo lishi nazarda
ʻ
tutiladi.
11

-Amaliy psixologning ta’tili barcha maktab o qituvchilari bilan bir vaqtdaʻ
bo ladi.
ʻ
Oliy va o rta maxsus, xalq ta’limi tizimidagi psixologlarning faoliyati,
ʻ
psixologik maslahat va muomalaning ijtimoiy-psixologik faol usullari,
psixokorreksion, psixodiagnostika, ijtimoiy, pedagogik, bolalar psixologiyasi
sohalari bo vicha umumpsixologik tayyorgarlik olgan, psixologik ixtisosga ega
ʻ
bo lgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi.
ʻ
12

II BOB. AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING PEDAGOGLARDAGI
EMOTSIONAL TOLIQISH SINDROMI PSIXOPROFILAKTIKASI
BO YICHA ISHLARI.ʻ
2.1. Amaliyotchi psixolog shaxsiga qo yiladigan talablar
ʻ
Amaliy psixologning faoliyati uning huquqlari va burchlari majmuasi bilan
boshqarilib turilishi lozim. U quyidagilardan iborat:
- Psixolog o z faoliyatini O zbekiston Respublikasi hukumatining xalq ta’limi
ʻ ʻ
sohasi bo yicha qabul qilgan hujjatlariga amal qilgan holda bajarishi shart.
ʻ
Psixolog oliy o quv yurtining psixologiya sohasini (qisqa kursni) bitirganligini
ʻ
tasdiqlovchi maxsus hujjatga ega bo lishi lozim.
ʻ
- Psixologiya fanining eng so nggi yutuqlaridan xabardor bo lishi, bolalar
ʻ ʻ
psixologiyasi, pedagogik psixologiya, amaliy psixologiyani chuqur bilishi zarur.
Diagnostik, psixoprofilaktik, rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlarning hozirgi
zamon ilmiy yutuqlariga asoslangan metodlar bilan qurollanishi, xalq ta’limi
tizimida doimo o z malakasini oshirib borishi kerak.
ʻ
- Muammolar muhokamasida va ular yuzasidan qaror qabul qilishda kasbiy
vakolat chegarasidan aslo chetga chiqmaslik ma’qul.
- Shu sohaning mas’ul mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan qoidalarga
rioya qilgan holda barcha ko rsatmalar va tavsiyalarni qat’iy bajarishi shart.
ʻ
- Barcha psixologik masalalami hal qilishda o quvchi va talaba manfaati,
ʻ
ijtimoiy tarbiya maqsadidan kelib chiqishi zarur.
- Diagnostik va korreksion faoliyat natijalarini sir saqlash, olingan
ma’lumotlar sinaluvchilar shaxsiyatiga zarar keltirmasligi, ularni qurshab turgan
muhit a ’zolari tahlikaga tushmasligi kerak.
- Ma’muriyat, ota-onalar, o qituvchilar jamoasi bilan hamkorlikda faoliyat
ʻ
ko rsatishi lozim.
ʻ
- Bog chada, maktabda va oliy o quv yurtida o tkaziladigan tadqiqot maqsadi,
ʻ ʻ ʻ
mohiyati, vazifasi va natijalari yuzasidan pedagogik kengash, ilmiy kengash,
13

ma’muriyat (rahbariyat, direktor, rektor)ga ma’lumot berish va Nizom bandlariga
qat’iy rioya qilishi maqsadga muvofiqdir.
- Ma’muriyatga, pedagogik kengashga, ilmiy kengashga o quvchi vaʻ
talabalarga yakka tartibda yondoshishni ta’minlovchi imkoniyat, ularni hal
qilishning psixologik shartlari, ta’lim-tarbiyadagi nuqsonlarning oldini olish
omillari, yo llari yuzasidan yordam ko rsatish zarur.
ʻ ʻ
- Bolalar, o quvchilar, talabalarning shaxsiy muammolarini hal qilishda baholi
ʻ
qudrat ko mak berishi darkor.
ʻ
- Ota-onalarga tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda maslahatlar berish, nizoli
vaziyat va psixologik holatlarni birgalikda tahlil qilish va amaliy tavsiyalar
bildiradi.
- Ota-onalarga farzandlarning tibbiy yordamga muhtojligi yoki boshqa
muassasalarga murojaat qilish zaruriyat ekanligini yuksak pedagogik odob bilan
tushuntirishi, berilayotgan ko rsatmalarga ularni ishontirishi shart.
ʻ
- Barcha qoidalarga va tasdiqlangan hujjatlarga rioya qilingan holda
o tkaziladigan ishlarni qayd qilish va belgilashi lozim.
ʻ
- O 'z faoliyatining (yutuq, nuqson, nizo, hamkorlik) natijalari yuzasidan
yuqori tashkilotlarga o z muddatida axborot berib borish, qabul qilingan hisobot
ʻ
shakllariga hech og ishmasdan rioya qilishi kerak.
ʻ
- Bog cha, maktab, yangi tipdagi o quv yurti va oliy o quv yurtlarida maxsus
ʻ ʻ ʻ
talablarga javob beruvchi, jihozlangan psixologik kabinetni tashkil qilishi
maqsadga muvofiq.
- Amaliy psixologlarning seminarlar va ilmiy-amaliy anjumanlarida faol
ishtirok qilishi kerak.
- O zbekistan Respublikasining mafkurasiga, Konstitutsiyasiga, ijtimoiy,
ʻ
etnopsixologik, axloq-odob qoidalariga zid bo lgan tekshirishlar o tkazmasligi
ʻ ʻ
kerak.
14

- Bolalar, o quvchilar va talabalar tanlash komissiyasida (birinchi sinfga,ʻ
maxsus sinflarga, yangi tipdagi maktablarga, oliy o quv yurtlariga qabul qilishda,
ʻ
chet elga ularni o qishga yuborishda) qatnashishi lozim.
ʻ
- Ijtimoiy psixologik holatlarni o rganishda mahalliy hokimiyatga yordam
ʻ
berish va ommaviy harakatlarni barqarorlashtirishda oldingi sat'da bo lishi darkor.
ʻ
Hozirgi vaqtda maktablarda, litsey va kollejlarda ikki yo l bilan amaliy
ʻ
psixologiyaga kelgan psixologlar ishlashadi. Birinchilari universitetlarning
psixologiya fakultetini bitirgan va ikkinchilari maktabda ma’lum vaqt o qituvchi
ʻ
bo lib ishlab, keyin amaliyotchi psixologlar fakultetini bitirib, so ng o z
ʻ ʻ ʻ
maktablariga psixolog sifatida qaytib kelganlar.
Bu ikki psixologlar guruhining qaysi biri mahsuldorroq, degan savol tug iladi.
ʻ
Asosiy ma’lumotli psixologlar yaxshi kasbiy bilimga egalar, psixologik metodlarni
yaxshi biladilar. Lekin ular maktab hayotidagi ishning barcha xususiyatlaridan
xabardor emaslar.
Ikkinchi mutaxassislikni egallagan o qituvchi psixologlar, aksincha, maktab
ʻ
va pedagogik amaliyot bilan yaxshi tanishlar, lekin psixologik bilimlar va
psixologik ish ko nikmalari yetishmasligini his qiladilar.
ʻ
Psixologning shaxsiy va kasbiy moslashuvi.
Psixolog bitiruvchilar dastlab maktabga borganda, o zlarini himoyasiz
ʻ
sezadilar, birinchi navbatda nima qilish kerakligini, o zini qanday tutishni, kim
ʻ
bilan qanday gaplashishni bilmaydilar. Ular maktabda muammolarga ko milib
ʻ
ketadilar, hammasini birdan bajarib, maktabga foydali ekanligini ko rsatishga
ʻ
urinadilar, maktabda har kuni, dam olish kunlari, hatto kechalari ham qolib
ketadilar. Natijada zo riqish, charchash, ish qobiliyatining pasayishi ko zga
ʻ ʻ
tashlanadi.
Shu o rinda psixologlar psixologik xizmat haqidagi Nizomda keltirilgan
ʻ
psixologlarning huquqlari va javobgarligi bilan tanishishlari maqsadga muvofiq.
Nizomda keltirilishicha, psixolog quyidagi huquqlarga ega:
15

* bolalar, ularning ota-onalari yoki qonuniy vakillari, shuningdek,
maktabgacha ta’lim, umumta’lim muassasasi, mehribonlik uyi pedagoglari bilan
olib boriladigan ishlarning muayyan yo nalishlarini mustaqil shakllantirish;ʻ
* psixologik xizmatni amalga oshirish doirasida tadbirlarning ketma-
ketligini, maktabgacha ta’lim, umumta’lim muassasasi, mehribonlik uyi pedagogik
jarayonining o ziga xos tomonlari, muayyan shart-sharoitlari va kontingentini
ʻ
hisobga olgan holda o z faoliyatining ustuvor yo nalishlarini belgilash;
ʻ ʻ
* muassasa rahbariyatiga o zi uchun xona, mebel jihozlari, kompyuter va
ʻ
boshqa texnika vositalari, idora buyumlari ajratilishi to g risidagi talablar bilan
ʻ ʻ
murojaat qilish;
* maktabgacha ta’lim, umumta’lim muassasasi, mehribonlik uyi hujjatlari
bilan tanishish;
* psixologik-pedagogik tashxisga oid yangi metodikalar, psixoprofilaktika va
korreksion-rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish, ularni sinovdan
o ‘tkazish va amaliyotga joriy etishda ishtirok etish;
* ma’muriyat bilan kelishgan holda sinfdagi va sinfdan tashqari
mashg ulotlar, shuningdek, boshqa tadbirlarda o quvchilarning xulq- atvori hamda
ʻ ʻ
individual xususiyatlarini, ularning o qishga, sinf rahbari va o qituvchilar bilan
ʻ ʻ
muomala munosabatini o rganish maqsadida ishtirok etish;
ʻ
* psixologik tadqiqot va tajribalar o tkazish, ularning natijalarini ilmiy
ʻ
jurnallarda hamda boshqa matbuot nashrlarida e’lon qilish;
* muassasa ma’muriyati ko rsatmalari psixologning mazkur Nizomda
ʻ
belgilangan majburiyatlari, funksiyalari va faoliyat yo nalishlariga zid bo Isa,
ʻ ʻ
ularni bajarmaslik;
* bolalar taqdirini hal etuvchi turli idoralar va komissiyalar ishida maslahat
ovozi huquqi bilan qatnashish, qabul qilingan qarorlar qoniqtirmagan holatlarda
yuqori turuvchi idoralarga murojaat qilish;
* joylardagi davlat hokimiyati idoralariga, tibbiyot va huquqni muhofaza
qilish muassasalariga, boshqa davlat va jamoat tashkilotlariga bolalar huquqlari
16

hamda manfaatlarini himoya qilish masalalari bo yicha iltimosnomalar bilanʻ
murojaat qilish;
* barcha darajadagi tashxis markazlariga maktab o quvchilarining kasbiy
ʻ
o zligini belgilashi hamda kasb - hunarga yo naltirish masalalalari bo yicha
ʻ ʻ ʻ
murojaat etish;
* O zbekiston Respublikasi qonunchiligida xalq ta’limi tizimi muassasalari
ʻ
xodimlari uchun nazarda tutilgan rag batlantirish va imtiyoziardan foydalanish.
ʻ
Psixolog quyidagilar uchun javobgardir
Ish faolivatini rejalashtirish va ularni bajarish, olinadigan natijalar hamda ular
bo yicha belgilangan tartibdagi hisobotlani tayyorlashga:
ʻ
– psixologik ma'rifat. tashxis. psixoprofilaktika, konrreksion-rivojlantiruvchi.
– maslahat tadbirlarining sifati hamda o tkazish. muddatlariga rioya qilishga:
ʻ
– psixologik tashxisining to g riligi. tashxis natijalari bo yicha beriladigan
ʻ ʻ ʻ
tavsiyalarning asoslanganligi;
– o quvchilar (tiarbiyalanuvchilar) ularning ota-onalari yoki qonuniy
ʻ
vakillatining, maktabgacha ta'lim, umumta'lim muassasasi. mehribonlik uyi
pedagogik va г ahbarlarning manfaatlaridan kelib chiqib ular to g risidagi
ʻ ʻ
ma’lumotlarning sir saqlanishiga;
– o quvchilar (tarbiyalanuvchilarning va ta'lim jarayoni boshqa sub'ektlarning
ʻ
shaxsiy muammolariga hamda tashxis natijalariga oid psixologik va boshqa
ma'lumotlarning oshkor etilishiga.
Shuningdek, psixologik xizmat haqidagi Nizomda keltirilishicha, psixologlar
mehnatini rag batlantirish quyidagi holatlarni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ
- Psixologlar mehnatini moddiy va ma’naviy rag batlantirish amaldagi
ʻ
qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
- Ko p yillik mehnatlari natijalari bo yicha yuqori natijalarga erishgan
ʻ ʻ
psixologlar O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi va O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Hukumatining mukofotlariga taqdim etilishi mumkin.
17

- Psixologlar shartnoma asosida haq to lanadigan ta’lim va psixologikʻ
xizmatlar ko rsatishda, shuningdek, xalq ta’limi muassa- salarining manfaatdor
ʻ
yuridik hamda jismoniy shaxslar bilan tuzadigan tadqiqotchilik loyihalari
(grantlar)ni bajarishda qatnashadilar.
- Psixologlarga malaka toifalari attestatsiya natijalariga ko ra belgilanadi
ʻ
hamda ularning mehnatiga haq to lash differensial tarzda malaka toifasiga muvofiq
ʻ
amalga oshiriladi.

18

2.2. O qituvchining kasbiy so nishi: sabablar, korreksiya va oldini olishʻ ʻ
usullari.
Amaliyotchi psixologning psixoprofilaktika ishlari.
1. Ushbu yo nalishning asosiy vazifalari har bir yosh bosqichida komil shaxs
ʻ
sifatida etilishi, aqlan barkamolligini ta’minlashning shartsharoitini yaratish.
2. Shaxs kommunikativ va intellektual taraqqiyoti bo sag asida vujudga
ʻ ʻ
kelishi mumkin bo’lgan buzilish va nuqsonlarni o ‘z vaqtida oldini olish.
Psixologik maorif yoki ma’rifat o quvchilar yoki xalq ta’limi xodimlari,
ʻ
aholining psixologik madaniy saviyasini ko tarishga qaratilgan. Psixologik
ʻ
ma’rifat quyidagi funksiyalami bajaradi:
1. Psixologik muammolar bo yicha pedagogik kengashlarda, ilmiy
ʻ
kengashlarda ma’ruzalar bilan chiqish.
2. Xalq ta’limi xodimlari o rtasida psixologiya fanining oxirgi yutuqlarini
ʻ
targ ib qilish.
ʻ
3. Ota-onalar, tarbiyachilar va psixologlar ishtirokida psixologik seminarlar
o tkazish (bog chada, maktabda).
ʻ ʻ
4. Psixoturkum ma’ruzalar va seminarlar tashkil qilish (oliy o quv yurtlarida).
ʻ
5. Metodik qo llanmalar ishlab chiqish.
ʻ
6. Ota - onalar bilan ma’rifiy suhbatlar o tkazish.
ʻ
7. Tajriba ishtirokchilarining kasbiy faoliyati xususiyatlarini hisobga olgan
holda ularga psixologik ко ‘rsatmalar va tavsiyalar ishlab chiqish.
Psixodiagnostik ish.
Mazkur ishlar o quvchilarni maktab, kollej va litseylarda o qitish davomida
ʻ ʻ
psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o rgatishga yo naltirilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ularning individual xususiyatlarini, ta’lim va tarbiyadagi nuqsonlar sabablarini
yoritishga yo naltirilgandir.
ʻ
Psixodiagnostika ishlari guruhda yoki yakka holda o tkaziladi. Bu asosda
ʻ
amaliy psixologlar quyidagi vazifalarni bajaradi:
19

1. Yosh davri taraqqiyoti mezonlariga muvofiqligini maktab o quvchilari vaʻ
bilim yurti tinglovchilarini, oliy o quv yurti talabalarini psixologik tekshiruvdan
ʻ
o tkaziladi. Ularning kamolot darajasini belgilaydi. o quvchilarning kasbiy
ʻ ʻ
yaroqliligini diagnostika qiladi.
Ularning shaxs hissiyotlari, irodaviy sifatlari, his-tuyg ulari, o z-o zini
ʻ ʻ ʻ
boshqarish imkonini, intellektual darajasini tekshiradi.
2. Maktab yoshidagi bolalar, o quvchilar kasb-hunar bilim yurti
ʻ
tinglovchilari, yangi tipdagi maktab, bolalarda uchraydigan o qitish malakalari
ʻ
ko nikmalarini egallashdagi nuqsonlar, xulq-atvoridagi kamchiliklar, intellektual
ʻ
taraqqiyot shaxs fazilatlaridagi buzilishlar sababini diagnostika qiladi.
3. Bolalarning voyaga etganlar va tengqurlari bilan munosabatini o rganish
ʻ
uchun ularni tekshiradi.
4. Iqtidorli yoshlar, talabalar, aspirantlar tanlovlarida ishtirok qilish.
Ilmiy psixologik tavsiyalar ishlab chiqish va shunga asoslanib nafaqa berish.
Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar.
Psixologik xizmat mazkur ijtimoiy psixologik institutlar shaxs va individning
tarkib topishi, ongiga faol ta’sir ko rsatishni taqozo etadi.
ʻ
Ta’lim tizimidagi psixologning vazifasi psixologik xizmatni muayyan qoida,
mezonga asoslanib tashkil qilishdan iborat. Yosh davr xususiyatlariga binoan
psixikaning rivojlanishi shaxsning shakllanish qonuniyatlarini amaliyotga tadbiq
etish, o qituvchilar jamoasiga bolalar o quvchilar va talabalar ta’lim tarbiyasini
ʻ ʻ
individuallashtirishga yordamlashish, ularning qobiliyatlarini shaxsini o sishi
ʻ
darajasiga qarab o qituvchilarga korreksiya ishlarini amalga oshirishda
ʻ
ko rsatmalar berish. Psixologik xizmatning ushbu y o nalishida alohida ahamiyat
ʻ ʻ
kasb etadigan narsa bu bolalar, o quvchiiar, talabalar o sishida kechikish, orqada
ʻ ʻ
qolish, ularda hulqning buzilishi, ta’limda o zlashtirishning yomonlashuvi
ʻ
kabilarni o rganish hisoblanadi.
ʻ
20

MASHG ULOT ISHLANMALARIʻ
1-mashg ulot. “O qituvchining kasbiy so nishi: sabablar,
ʻ ʻ ʻ
korreksiya va oldini olish”
Maqsadlar:
• kasbiy charchash tushunchasi, uning namoyon bo lish belgilari, shakllanish
ʻ
bosqichlari, sabablari va oldini olish usullari bilan tanishtirish;
• pedagoglar jamoasida o qituvchilarning ruhiy salomatligini saqlash va
ʻ
mustahkamlashga yordam beradigan qulay psixologik mikroiqlimni shakllantirish;
• pedagogik muhitda emotsional charchashning oldini olish tizimini ishlab
chiqish;
• o qituvchilarda shaxsning kasbiy o zini-o zi takomillashtirish
ʻ ʻ ʻ
motivatsiyasini shakllantirish.
Mashg ulotni tashkil etish shakli: o quv elementlari bilan seminar.
ʻ ʻ
Vizual va tarqatma materiallar: taqdimot, ish uchun blankalar, rangli
qalamlar, flomasterlar, rangli qog oz varaqlari
ʻ
Trening ishtirokchilari : o qituvchilar.
ʻ
1. Ishtirokchilar bilan salomlashish
Psixolog ishtirokchilarga keyingi 5 yil davomida mutaxassis sifatida o zlariga
ʻ
qanday tilaklar bildirishini yozishni taklif etadi. Ishni kasbiy va shaxsiy tarkibiy
qismlar hayotimizda qanday o rin egallashini tushunishdan boshlash taklif etiladi.
ʻ
1. "Haqiqiy va kerakli muvozanat" mashqi
O qituvchilarga doiralar tasvirlari bilan ishlash taklif etiladi:
ʻ
• birinchidan, ichki psixologik tuyg ularga e tibor qaratgan holda, bo yicha
ʻ ʼ ʻ
ish (kasbiy hayot), uy ishlari va shaxsiy hayot (sayohat, dam olish, sevimli
mashg ulotlar) nisbatlarini qayd etish;
ʻ
• ikkinchisida - ularning ideal nisbati.
Muhokama: farqlar bormi? Nima ular? Nima uchun bu sodir bo ldi? Ushbu
ʻ
kelishmovchiliklar qanday oqibatlarga olib keladi?
21

2. Mashq: “Aqliy hujum” “Emotsional so nish bu...”ʻ
1. Nazariy qism.
"So nggi yillarda nafaqat kasbiy stress haqida, emotsional so nish sindromi
ʻ ʻ
haqida ham ko proq gapirilmoqda.
ʻ
Kasbiy so nish sindromi nima? Kasbiy so nish - surunkali stress fonida
ʻ ʻ
rivojlanadigan va insonning hissiy, energiya va shaxsiy resurslarining charchashiga
olib keladigan sindrom.
Kasbiy charchash sindromi insonlar bilan ishlaydiganlar: o qituvchilar,
ʻ
ijtimoiy xodimlar, shifokorlar, jurnalistlar, biznesmenlar va siyosatchilarning eng
xavfli kasbiy kasalligi bo lib, ularning barchasi muloqotsiz faoliyat yurita olmaydi.
ʻ
Ushbu hodisaning birinchi tadqiqotchisi Kristina Maslach o z kitobini: "Hissiy
ʻ
yonish - hamdardlik bahosi" deb nomlagani bejiz emas.
Kasbiy charchash salbiy his-tuyg ularning ichki to planishi natijasida yuzaga
ʻ ʻ
keladi. Bu insonning emotsional-energetik va shaxsiy resurslarining tugashiga olib
keladi. Stress tushunchasi (G. Selye) nuqtayi nazaridan, kasbiy so nish stress yoki
ʻ
umumiy moslashish sindromining uchinchi bosqichi - charchash bosqichidir.
Emotsional so nish sindromi uchta asosiy komponentni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ
• Emotsional charchoq – o z mehnatidan kelib chiqadigan bo shliq va
ʻ ʻ
charchoq hissi.
• Depersonalizatsiya - mehnatga va o z ishining obyektlariga nisbatan
ʻ
bema ni munosabatni anglatadi.
ʼ
• Kasbiy yutuqlarning qisqarishi - xodimlar o rtasida o z kasbiy sohasiga
ʻ ʻ
layoqatsizlik hissi paydo bo lishi, undagi muvaffaqiyatsizlikni anglash.
ʻ
O z-o zini tashxislash
ʻ ʻ
Ishtirokchilarga ma lum bir belgining darajasi yoki namoyon bo lishi
ʼ ʻ
bo yicha o zlarini baholash taklif etiladi. Baholash, albatta, subyektivdir, va ichki
ʻ ʻ
sezgilarga asoslanadi. Belgi qanchalik tez-tez yoki yorqinroq paydo bo lsa, uning
ʻ
atrofidagi kataklar bo yaladi. O z-o zini tashxislash maydoni mustaqil ravishda
ʻ ʻ ʻ
to ldiriladi, u muhokamaga taqdim etilmaydi. Xohlaganlar o z taassurotlari bilan
ʻ ʻ
22

o rtoqlashishlari mumkin. Jadvalni to ldirgandan so ng, ishtirokchilarning e tiboriʻ ʻ ʻ ʼ
eng ko p to ldirilgan kataklar, ya ni muammoli tomonlar turini mustaqil tanlashga
ʻ ʻ ʼ
qaratiladi.
Kasbiy charchash bosqichlari
Kasbiy so nish sindromi asta-sekin rivojlanadi. U uch bosqichda o tadi
ʻ ʻ
Birinchi bosqich:
• his-tuyg ularning keskinligi pasayishi va yangi xavotirlar paydo bo lishi
ʻ ʻ
bilan boshlanadi;
• mutaxassisga hammasi yaxshidek ko rinadi, lekin kutilmaganda zerikarli va
ʻ
qalbida bo shliq paydo bo ladi;
ʻ ʻ
• ijobiy his-tuyg ular yo qoladi, oila a zolari bilan munosabatlarda qandaydir
ʻ ʻ ʼ
ajralishlar paydo bo ladi;
ʻ
• ba zi lahzalarni unutish ("xotiraning zaiflashishi").
ʼ
Ikkinchi bosqich:
• ishga qiziqishning pasayishi;
• muloqotga bo lgan ehtiyojning pasayishi (shu jumladan uyda, do stlar
ʻ ʻ
bilan): "Men hech kimni ko rishni xohlamayman";
ʻ
• o quvchilar, ota-onalar va hamkasblar bilan tushunmovchiliklar yuzaga
ʻ
kelsa, o qituvchi o z hamkasblari davrasida ularning ba zilari haqida nafrat bilan
ʻ ʻ ʼ
gapira boshlaydi;
• ish haftasining oxiriga kelib apatiyaning kuchayishi;
• doimiy somatik belgilarning paydo bo lishi (kuch, energiya yo qligi, ayniqsa
ʻ ʻ
hafta oxiriga kelib, kechqurun bosh og rig i, shamollash sonining ko payishi).
ʻ ʻ ʻ
Uchinchi bosqich:
• hayot qadriyatlari haqidagi g oyalar xiralashgan, dunyoga hissiy munosabat
ʻ
zaif, odam hamma narsaga, hatto o z hayotiga ham xavfli darajada befarq bo lib
ʻ ʻ
qoladi;
• kuzatilgan kognitiv disfunksiya (xotira, diqqatning buzilishi);
• uyqusizlik, erta uyg onish bilan uyqu buzilishi;
ʻ
23

• shaxsiy o zgarishlar, odam yolg izlikka intiladi (u uchun odamlardan ko raʻ ʻ ʻ
hayvonlar va tabiat bilan muloqot qilish ancha yoqimli);
• bunday odam, odatiga ko ra, hali ham tashqi hurmatni va qandaydir
ʻ
xushmuomalalikni saqlab qolishi mumkin, lekin uning ko zlari har qanday narsaga
ʻ
qiziqish uchqunlarini yo qotadi va uning qalbida deyarli jismonan seziladigan
ʻ
befarqlik sovuqlik kuzatiladi.
Ishdan qoniqish
Ishdan qoniqish - charchash bilan chambarchas bog liq bo lgan muhim
ʻ ʻ
professional omil.
O qituvchilarga savolga javob berish taklif etiladi: "Sizni kasbiy
ʻ
faoliyatingizdan qoniqishga nima to sqinlik qiladi?". Sanab o tilgan to siqlar
ʻ ʻ ʻ
yoziladi, psixolog esa u yoki bu norozilik sabablari qaysi omillarga - tashkiliy yoki
individual ekanligini tahlil qilishni taklif qiladi. Bundan tashqari, ishtirokchilar
e tibori charchashning paydo bo lishi va rivojlanishida yetakchi rol aynan
ʼ ʻ
shaxsning individual psixologik xususiyatlarining kombinatsiyasi bo lgan shaxsiy
ʻ
omillarga tegishli ekanligiga qaratiladi.
Individual omillar : yosh, jins (ayollar), ta lim darajasi, oilaviy ahvol
ʼ
(turmushga chiqmagan), ish tajribasi, chidamlilik, nazorat o chog i, qarshilik
ʻ ʻ
uslubi, o zini o zi qadrlash, nevrotiklik (tashvish), xushmuomalalik.
ʻ ʻ
Tashkiliy omillar: mehnat sharoitlari, ishning ortiqcha yuklanishi, vaqtning
yetishmasligi, ish kunining uzunligi, ish mazmuni, o z ishidagi mustaqillik, fikr-
ʻ
mulohazalar.
Xulosa: biz tashqi sharoitlarda ishimizdan noroziligimiz sabablarini
izlayapmiz, kasbiy charchashdagi o z rolimiz haqida o ylamaymiz.
ʻ ʻ
Amaliy qism
1. “Men o qituvchi bo lib ishlayman” mashqi.
ʻ ʻ
Jihozlar: A4 varaqlari, rangli qalamlar
24

Ishtirokchilarga o zlarini tasvirlash taklif etiladi: mehnat yo lining boshidaʻ ʻ
(agar mutaxassisning ish tajribasi kam bo lsa - o zi haqida kasbiy yo lning
ʻ ʻ ʻ
boshidagi g oyalari), hozir va 5 yildan keyin.
ʻ
Ishtirokchilar o zlarini tasvirlaganlari bo yicha his-tuyg ulari bilan
ʻ ʻ ʻ
bo lishishga taklif qilinadi. Ularning o zlari tasvirlanganlarning mazmuni, ishlab
ʻ ʻ
chiqilishi, rang sxemasidagi mumkin bo lgan farqlarni ko ra olishlari muhimdir.
ʻ ʻ
Muhokama: Yuzaga kelgan tasvirlar o rtasidagi farq nima? Qaysi tasvir sizga
ʻ
ko proq yoqadi, nega? Sizga hozirgi zamon tasviri yoqadimi, lekin kelajak
ʻ
qiyofasi? Nega? Kelajak tasvirida uchrashuvimiz boshida o zingiz uchun
ʻ
belgilagan istaklaringiz bormi?
2. Kasbiy charchashning oldini olish?
Qanday qilib o zimizni bu holatdan qutqarishimiz mumkin? Profilaktik chora
ʻ
sifatida eng qulayi o z-o zini tartibga solish va o z-o zini tiklash usullaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanishdir. Bu o z kasbiy faoliyati davomida odamlar bilan ko p va qizg in
ʻ ʻ ʻ
aloqada bo lgan mutaxassislar uchun xavfsizlik texnikasining bir turi.
ʻ
Ishtirokchilardan o zlari yoqtiradigan 10 ta narsani yozish so raladi (ya ni,
ʻ ʻ ʼ
"Menga nima zavq bag ishlaydi?" degan savolga javob berish). Bundan tashqari,
ʻ
ushbu ro yxat zavq darajasi, foydalanish imkoniyati va foydalanish chastotasiga
ʻ
qarab tartiblangan bo lishi kerak, bu sizga eng yoqimli va yoqimli faoliyat turlarini
ʻ
tanlash imkonini beradi. Ishtirokchilar navbat bilan psixo-emotsional holatni
tiklashning eng maqbul usulini aytishadi. Muhokama natijasida ular o z-o zini
ʻ ʻ
tartibga solish imkoniyatiga ega degan xulosaga kelishimiz mumkin, ammo turli
sabablarga ko ra buni amalga oshirishmaydi.
ʻ
O z-o zini tartibga solish samarali usullarining taxminiy ro yxati:
ʻ ʻ ʻ
• kulgi, tabassum, hazil-mutoyiba;
• yaxshi, yoqimli narsalar haqida fikr yuritish;
• mushaklarning bo shashtirish mashqlari kabi turli harakatlar;
ʻ
• xonadagi gullarni, derazadan tashqaridagi manzarani tomosha qilish;
• toza havodan nafas olish;
25

• she r o qish;ʼ ʻ
• birovga shunchaki maqtovli so zlarni aytish;
ʻ
• sokin musiqa tinglash;
• turmush o rtog i, bolalari, nevaralari bilan muloqot qilish;
ʻ ʻ
• qo l mehnati;
ʻ
• ijod bilan mashg ul bo lish.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, kasbiy charchashning oldini olish bo yicha tavsiyalarni
ʻ
tarqatish maqsadga muvofiqdir.
Yakuniy qism. Refleksiya . Tavsiyalar bilan eslatmalar. Ishtirokchilarga turli
rangdagi 2 varaq qog oz beriladi va ulardan biriga o ng tomonda o tirgan
ʻ ʻ ʻ
ishtirokchiga tilak yozish taklif etiladi (tilak ijobiy mazmunga ega bo lishi kerak).
ʻ
Tilaklar o qiladi va tantanali ravishda topshiriladi. Ikkinchi varaqda har bir
ʻ
ishtirokchi mashg ulotdan olgan taassurotini yozadi (u konstruktiv yoki hissiy
ʻ
yo nalishga ega bo lishi mumkin), xohishga ko ra, ulardan ba zilarini o qib berish
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
mumkin.
26

2- mashg ulot. O qituvchilar uchun "O zingizni seving" ʻ ʻ ʻ
Maqsad: O qituvchilarga psixo-emotsional holatni qanday tartibga solishni
ʻ
o rgatish; pedagogik jamoada ruhiy salomatlikni saqlash va mustahkamlashga
ʻ
yordam beradigan qulay psixologik mikroiqlimni shakllantirish.
1.Kirish. Assalomu alaykum, aziz ustozlar, sizlarni bugungi uchrashuvimizda
ko rganimdan xursandman.
ʻ
Ushbu bahor gulini bir-biringizga uzating va ayting-chi, “ish” so zi sizda
ʻ
qanday assotsiatsiyalarni (tuyg u) uyg otadi.
ʻ ʻ
Ish so zi hech kimda salbiy, ziddiyatli assotsiatsiyalarni uyg otmasligidan
ʻ ʻ
juda xursandman. So nggi paytlarda kasbiy "toliqish" kabi hodisa haqida ko p
ʻ ʻ
aytilmoqda va yozilmoqda.
Kasbiy charchash haqida kichik-ma ruza.
ʼ
Kasbiy charchash - bu faoliyati davomida olingan stressga insonning salbiy
munosabati. Quyidagi alomatlar odatda emotsional charchash holatiga mos keladi:
Hissiyot sohasida hamma narsadan charchash, tushkunlik, ishonchsizlik,
istaklarning amalga oshmasligi, xatolardan qo rqish, noaniq nazoratsiz
ʻ
vaziyatlardan qo rqish, yetarlicha kuchli, yetarlicha mukammal bo lib ko rinishdan
ʻ ʻ ʻ
qo rqish mavjud. O ziga nisbatan xatti-harakatlarning adolatsizligi, jamiyatdagi
ʻ ʻ
mavqening noloyiqligi, o z mehnatini boshqalar tomonidan qadrlanmasligi,
ʻ
o zining nomukammalligi haqida fikrlar paydo bo ladi.
ʻ ʻ
Harakat sohasida boshqalarni va o zini tanqid qilish, e tiborga olish istagi
ʻ ʼ
yoki aksincha, sezilmaydigan, hamma narsani juda yaxshi qilish yoki umuman
sinab ko rmaslik istagi paydo bo ladi.
ʻ ʻ
Bunday holatlarga ko pincha 35-40 yoshdagi insonlar tushadi. Ma lum
ʻ ʼ
bo lishicha, ular yetarlicha pedagogik tajriba to plagan va o z farzandlari
ʻ ʻ ʻ
allaqachon o sib ulg aygan va kasbiy sohada keskin o sishni kutishimiz
ʻ ʻ ʻ
mumkin,lekin aksincha keskin pasayish kuzatiladi.
Ularda sezilarli ravishda quyidagilar kuzatiladi:
• mehnatga ishtiyoq;
27

• muammoga pozitiv yechim topish;
• o sib borayotgan negativizm va charchoq.ʻ
Shu sababdan iqtidorli o qituvchi kasbiy “yaroqsiz” bo lib qoladi. Ba zida o z
ʻ ʻ ʼ ʻ
kasbini o zgartiradi,. "kasbiy toliqishda” insonda "psixoenergetik bo shliq" paydo
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Emotsional charchashning oldini olish uchun nima qilish kerak?
Inson tabiati shundayki, u qulaylikka, yoqimsiz his-tuyg ularni yo q qilishga
ʻ ʻ
intiladi. Bu inson ongini qo shimcha ravishda tabiiy tartibga solish usullari.
ʻ
Ehtimol, siz ulardan ko pini intuitiv ravishda ishlatasiz. Bu uzoq uyqu, mazali
ʻ
taom, tabiat va hayvonlar bilan muloqot qilish, massaj, harakat, raqs, musiqa va
boshqalar.
Organizmni tartibga solishning tabiiy usullari:
• kulgi, tabassum, hazil;
• yaxshi, yoqimli narsalar haqida fikr yuritish;
• mushaklarning bo shashishi kabi turli harakatlar;
ʻ
• derazadan tashqaridagi manzarani kuzatish;
• xonadagi gullar, fotosuratlar va inson uchun yoqimli yoki qiymatli bo lgan
ʻ
boshqa narsalarni ko rish;
ʻ
• ilohiy kuchlarga murojaat;
• quyoshda "cho milish" (haqiqiy yoki aqliy);
ʻ
• toza havo bilan nafas olish;
• she r o qish;
ʼ ʻ
• birovga shunchaki maqtovlar aytish.
Albatta, to g ri dam olish,, psixo-emotsional holatlarni boshqarish usullarini
ʻ ʻ
o zlashtirish kerak.
ʻ
O z-o zini tartibga solish natijasida uchta asosiy ta sir paydo bo lishi
ʻ ʻ ʼ ʻ
mumkin:
• tinchlantiruvchi ta sir (hissiy tanglikni bartaraf etish);
ʼ
• tiklanish ta siri (charchoq yuzaga kelishining zaiflashishi);
ʼ
28

• faollashtirish effekti (psixo-fiziologik ta sirning kuchayishi).ʼ
Masal:
“Hamma narsani biladigan bir donishmand bor edi. Bir kishi donishmand
hamma narsani bilmasligini isbotlamoqchi bo ldi. U kapalakni qo lida ushlab
ʻ ʻ
so radi: - Ayting-chi, donishmand, mening qo limdagi kapala: o likmi yoki
ʻ ʻ ʻ
tirikmi? Uning o zi o ylaydi: "Agar tirik aytsa, men uni o ldiraman, agar o lik
ʻ ʻ ʻ ʻ
aytsa, men uni chiqarib yuboraman". Donishmand o ylanib turib: “Hammasi
ʻ
sening qo lingda”, deb javob berdi.
ʻ
Men bu hikoyani tasodifan misol keltirmadim. Jamoada o zingizni qulay his
ʻ
qiladigan muhit yaratish bizning qo limizda. Chunki o zingiz hayotingizdagi
ʻ ʻ
barcha voqealar uchun 100% javobgarsiz.
Bugun men sizga psixo-emotsional holatingizni boshqarish, o zingizning
ʻ
hurmatingizni oshirish va hissiy kayfiyatni ko tarishning bir nechta usullarini
ʻ
bermoqchiman. Va shuning uchun siz MEHNAT so zini faqat quvonchli va baxtli
ʻ
daqiqalar bilan bog laysiz.
ʻ
“ Agar hayajonlanayotgan bo lsangiz, chuqur nafas oling”
ʻ
Hissiy noqulaylikni boshdan kechirganingizda, qanday nafas olayotganingizni
tekshiring. Nafas olish uch fazadan iborat: nafas olish - pauza - nafas olish.
Qo zg aluvchanlik, tashvish, asabiylashish yoki asabiylashish kuchayishi bilan siz
ʻ ʻ
shunday nafas olishingiz kerak. Nafas olish - pauza - nafas chiqarish. 5 soniyadan
boshlang. Bunday ritmda uzoq vaqt nafas olish kerak emas. Kuch to plash uchun
ʻ
fazalar almashinuvi quyidagicha: nafas olish-nafas chiqarish-pauza bo lishi kerak.
ʻ
Mushaklarni bo shatish qobiliyati neyropsik stressni bartaraf etishga imkon beradi.
ʻ
2. Amaliy qism.
29

“Limon” mashqi
Maqsad : mushaklarning kuchlanish va bo shashish holatini nazorat qilish.ʻ
Bemalol o tiring: qo llaringizni tizzangizga erkin qo ying (kaftlaringizni
ʻ ʻ ʻ
yuqoriga, yelkangiz va boshingizni pastga tushiring. O ng qo lingizda limon
ʻ ʻ
borligini aqlan tasavvur qiling. To liq sharbatni “siqib chiqarganingizni” his
ʻ
qilmaguningizcha uni sekin siqib boshlang. Dam oling. "O z his-tuyg ularingizni
ʻ ʻ
eslang. Endi limon chap qo lingizda ekanligini tasavvur qiling. Mashqni
ʻ
takrorlang. Yana dam oling va his-tuyg ularingizni eslang. Keyin mashqni ikkala
ʻ
qo l bilan bir vaqtning o zida bajaring. Dam oling. Tinchlik holatidan rohatlaning."
ʻ ʻ

2. “O chirg ich” mashqi
ʻ ʻ
Barqaror psixologik holatni saqlab qolish, shuningdek, turli kasbiy
psixosomatik kasalliklarning oldini olish uchun ziddiyatli vaziyatlarni unuta olish,
ya ni xotiradan "o chirish" muhimdir.
ʼ ʻ
Qulay o tirib, o zingizni bo sh qo ying. Ko zlaringizni yuming. Oldingizda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo sh albom varag ini, qalamlar, o chirg ichni tasavvur qiling. Unutilishi kerak
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan salbiy holatni xayolingizda varaqqa chizing. Bu haqiqiy rasm, majoziy
ʻ
tasvir, ramz va boshqalar bo lishi mumkin. Xayolan o chirgichni oling va qog oz
ʻ ʻ ʻ
30

varag idan chizgan holatingizni ketma-ket "o chirishni" boshlang. Rasm varaqdanʻ ʻ
yo qolguncha "o chiring". Ko zlaringizni oching. Tasavvuringizda rasm
ʻ ʻ ʻ
o chirilmagan bo lsa, yana ko zingizni yuming va qog oz varag ini ko z oldingizga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keltiring. Agar rasm yo qolmagan bo lsa, o chirgichni yana oling va u butunlay
ʻ ʻ ʻ
yo qolguncha "o chiring". Biroz vaqt o tgach, mashq yana takrorlanishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Stressga qarshi mashqlarni bajarish natijasida miya yarim sharlarining o zaro
ʻ
ta sir tiklanadi va neyroendokrin mexanizm faollashadi, bu stressli vaziyatga
ʼ
moslashishni va undan asta-sekin psixofiziologik chiqishni ta minlaydi.
ʼ
• O z-o zini tashxislash "Men quyosh nurlaridaman"
ʻ ʻ
Maqsad : o ziga bo lgan munosabat darajasini aniqlash (ijobiy yoki salbiy,
ʻ ʻ
ijobiy fazilatlarini izlash va tasdiqlash).
Bir varaq qog ozga doira chizing. Doira ichiga o z portretingizni chizing. Bu
ʻ ʻ
doiradan chiqayotgan nurlarni chizsangiz quyosh rasmi chiqadi. Har bir nur
bo ylab sifatlaringizni yozing.
ʻ
Tahlil qilayotganda nurlar soni (aniq o zini-o zi tasviri) va ijobiy
ʻ ʻ
fazilatlarning ustunligi (ijobiy o zini o zi idrok etish) hisobga olinadi. Nurlarni
ʻ ʻ
hisoblang va raqamni yozing!
31

• “Beshta yaxshi so z” mashqiʻ
Kerakli materiallar: qog oz varaqlari, qalamlar
ʻ
Ish shakli: Ishtirokchilar 6 kishilik kichik guruhlarga bo linadi.
ʻ
Har bir ishtirokchi qog ozga chap qo lini qo yib tasvirini chizadi, kaftiga
ʻ ʻ ʻ
ismini yozib, varag ini o ngdagi qo shningizga uzatadi va o zi chapdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shnisidan uning varag ini oladi.
ʻ ʻ
Birovning chizilgan rasmining "barmoqlaridan" biriga uning egasining eng
yaxshi, o rnak bo lgan sifatini yozadi. Boshqa bir kishi boshqa barmog iga yozadi
ʻ ʻ ʻ
va hokazo, varaq egasiga qaytguncha.
Barcha yozuvlar bajarilganda, boshlovchi rasmlarni oladi va "maqtovlar"
bilan tanishadi.
Munozara: "Qo lingizdagi" yozuvlarni o qiganingizda o zingizni qanday his
ʻ ʻ ʻ
qildingiz? Boshqalar yozgan barcha fazilatlaringizdan xabardor edingizmi?
4. Yakuniy qism. Qayta aloqa. Tavsiyalar bilan eslatmalar.
1) Quduq haqidagi masal
Men esa siz bilan uchrashuvimizni bir masal bilan yakunlamoqchiman.
Bir kuni eshak quduqqa tushib, yordamga chaqirib, baland ovoz bilan
qichqirishni boshladi. Uning faryodidan egasi yugurib kelib, eshakni quduqdan
tortib olishning iloji yo qligini tushundi.
ʻ
32

Shunda xo jayin shunday deb mulohaza yuritdi: “Mening eshagim allaqachonʻ
qarib qolgan, men yangi yosh eshak sotib olmoqchi edim. Bu quduq allaqachon
butunlay qurigan va men uni to ldirib, yangisini qazishni anchadan beri xohlardim.
ʻ
U ko p o ylamasdan qo shnilarini chaqirdi va hamma birgalikda belkuraklarini
ʻ ʻ ʻ
olib, quduqqa tuproq tashlay boshladilar. Eshak nima bo layotganini darrov
ʻ
tushundi va baland ovoz bilan qichqira boshladi, lekin odamlar uning faryodiga
e tibor bermay, indamay quduqqa tuproq tashlashda davom etishdi.
ʼ
Biroq, eshak tez orada jim qoldi. Egasi quduqqa qarasa, eshak yelkasiga
tushgan har bir yer bo lagini silkinib, oyoqlari bilan ezar edi. Biroz vaqt o tgach, u
ʻ ʻ
hammani hayratda qoldirib, quduqdan sakrab chiqdi! Shunday qilib…
Ehtimol, sizning hayotingizda ham har xil muammolar ko p bo lgan va
ʻ ʻ
kelajakda hayot sizni ko proq va ko proq sinaydi. Va har doim sizni yelkangizga
ʻ ʻ
shunday “yuk” tushsa, uni silkitib tashlashingiz mumkinligini unutmang va bu
bo lak tufayli siz biroz yuqoriga ko tarilishingiz mumkin. Shunday qilib, siz asta-
ʻ ʻ
sekin eng chuqur “quduqdan” chiqib ketishingiz mumkin bo ladi.
ʻ
Beshta oddiy qoidani yodda tuting:
1. Yuragingizni nafratdan ozod qiling - sizni xafa qilgan barchani kechiring.
2. Qalbingizni tashvishlardan ozod qiling - ularning aksariyati foydasiz.
3. Oddiy hayot kechiring va bor narsangizni qadrlang.
4. Ko proq bering.
ʻ
5. Kamroq kuting.
Sizga yanada ijodiy muvaffaqiyatlar tilayman! Salomatlik! Quvonch!
Ishtirokingiz uchun rahmat!
• Qayta aloqa “Nishon” mashqi
Va ana endi treningda ishtirokingizni baholash uchun nishondagi raqamga
belgi qo ying.
ʻ

XULOSA
33

Xulosa sifatida shuni ta’kidlashni istardimki, hissiy kasbiy charchash juda
murakkab jarayondir, chunki bu sindromga moyil bo‘lgan odam, ko‘pincha, uning
alomatlarini bilmaydi. U o‘zini tashqaridan ko‘ra olmaydi va unga nima
bo‘layotganini tushunmaydi. Shuning uchun unga qarama-qarshilik va ayblov
emas, balki qo‘llab-quvvatlash va e’tibor kerak. Ushbu sindromning paydo
bo‘lishining oldini olish, zaiflashtirish yoki bartaraf etish uchun profilaktika
choralarini ko‘rish kerak. An’anaviy tarzda aytishimiz mumkinki, charchash juda
yuqumli va xodimlar orasida tez tarqalishi mumkin. Kuchlanishga moyil
bo‘lganlar kinik, negativist va pessimistlarga aylanadi va ular boshqa odamlar
bilan ish joyida o‘zaro munosabatda bo‘lib, tezda butun jamoani “tuyganlik”
to‘plamiga aylantirishi mumkin. Shu sababli kasbiy hissiy charchashning oldini
olish ta’lim muassasasi rahbarining boshqaruv faoliyatida muhim yo‘nalishga
aylanishi kerak.
Haqiqiy ish sharoitlarini kuzatish va o‘qituvchilar bilan suhbatlarda
professional hissiy charchash belgilarining ko‘rinishini tobora ko‘proq ko‘rish
mumkin:
– hissiy charchoq (o‘qituvchilar ish tufayli hissiy bo‘shliq va charchoqni his
qilishdi);
– depersonalizatsiya, ishga va uning obyektlariga nisbatan beadab munosabat
(ko‘pincha, o‘qituvchilar hamkasblar, ota-onalar va bolalarni barcha muammolari
bilan tirik odamlar sifatida emas, balki “mashina” sifatida ko‘rishadi, buning uchun
siz smenani ishlab chiqishingiz kerak; shuning uchun ularda bir-biriga, ota-
onalarga, bolalarga nisbatan befarq, ba’zan g‘ayriinsoniy munosabatlar yuzaga
keladi);
– kasbiy yutuqlarni kamaytirish (o‘qituvchilarda o‘zlarining kasbiy sohalarida
qobiliyatsizlik hissi, undagi muvaffaqiyatsizlikni anglashlari, ishni o‘zgartirish
istagi bor edi).
Toliqishning tabiatini tushuntirib beradigan qator nazariyalar mavjud. Biroq
tadqiqotlar bu nazariyaning asossiz ekanini ko‘rsatdi, chunki toliqish energetik
34

resurslar (glikogen) tugamasdan oldin ham yuz berishi mumkin. Boshqa nazariya
tarafdorlari (Veyxard va boshqalar) toliqishni organizmda “toliqish zaharlari” hosil
bo‘lishi bilan tushuntirganlar. Pedagogik faoliyatdagi xissiy toliqish sindromi
quyidagi sababalar bilan bog‘liq bo‘ladi:
1.Informasiyaning haddan ziyod ko‘pligi.
2.Vaqtni to‘g‘ri taqsimaslik.
3.Metodik ta’minotning noto‘liqligi.
4.Qaror qabul qilishning vaqtga bog‘liqligi.
5.Pedagogik jamoadagi ma’suliyatning noto‘g‘ri taqsimlanganligi.
6.Pedagogik jamoadagi noturg‘unlik va boshqalar.
Toliqish, aftidan, butun organizm funksional holatining o‘zgarishi bilan
izohlanib, bunda markaziy nerv tizimidagi o‘zgarishlarning roli yetakchi
hisoblanadi. O’ta toliqish uchun bosh og‘rig‘i, uyqusizlik, gunohkor bo‘lmasligi,
arzimas narsalarda achchiqlanish, xotiraning susayiishi, organizm odamning
pasayib ketishi xos. Harakatlanish barvaqt toliqib qolishga sabab bo‘lishini
unutmaslik kerak.
Pedagog jamoasidagi xissiy toliqishning psixoprofilaktikasi aynan mana shu
simptomlarga nisbatan tolerant munosabatni shakllantirish orqali amalga oshiriladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Siyosiy adabiyotlar ro yhati.
ʻ
1. O zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O quvchilarni
ʻ ʻ
psixologik-pedagogik qo llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish
ʻ
to g risida”gi 2019 yil 12 iyuldagi 577-sonli qarori
ʻ ʻ
2. Yoshlarga oid davlat siyosati to g risida qonun 2016 yil 14 sentyabr
ʻ ʻ
O RQ-406-son. «Xalq so zi» gazetasining 2016 yil 15 sentyabrdagi 182 (6617)-
ʻ ʻ
soni.
3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 24 dekabrdagi
ʼ
“Iqtisodiy taraqqiyot va kambag allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi
ʼ
Mahallabay ishlash va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish
chora-tadbirlari to g risida” gi PQ-62-son qarori.
ʼ ʼ
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 1-iyundagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Ijtimoiy himoya milliy agentligi
ʻ
faoliyatini tashkil etish to g risida”gi PQ-176-son qarori
ʻ ʻ
5. 1994 yilda tuzilgan "O zbekiston Respublikasi xalq ta’limida psixologik
ʻ
xizmat, xalq ta’limi tizimida ishlaydigan psixologlarning malakasini oshirish va
ularning attestatsiyasi haqida Nizom" J.G .Yo ldoshev
ʻ ʻ (1996 yil 5 aprel)
Asosiy adabiyotlar
1.Glaz ы rina L. Profilaktika sindroma emotsionalnogo v ы goraniya. Trening
dlya pedagogov “Lyubi sebya” [Elektronn ы y resurs] – 2012 g. Rejim dostupa:
http://www.maam.ru/detskijsad/profilaktika-sindroma-yemocionalnogo-
vygoranija-trening-dlja-pedagogov-lyubi-sebja.html
2. Gorbushina O. P. Psixologicheskiy trening. Sekret ы provedeniya. /
Prakticheskaya psixologiya. – SPb.: Piter, 2008. – 176 s.
3. Yegorova M. V. Trening profilaktiki emotsionalnogo v ы goraniya dlya
pedagogov “Goret ili jit”. – [Elektronn ы y resurs] – Resurs ы obrazovaniya. Portal
informatsionnoy podderjki spetsialistov doshkoln ы x uchrejdeniy. – 2012 g. –
Rejim dostupa: http://www.resobr.ru/materials/46/38491/
36

4. Zarubina N. I. Profilaktika emotsionalnogo v ы goraniya pedagogov.
[Elektronn ы y resurs] – Festival pedagogicheskix idey “Otkr ы t ы y urok”. – 2012 g.
– Rejim dostupa: http://festival.1september.ru/articles/578061/
5. Komko Yu. O. Metodicheskaya razrabotka seminarsko-prakticheskogo
zanyatiya dlya prepodavateley “Professionalnoye «v ы goraniye” prepodavatelya:
prichin ы i profilaktika». – [Elektronn ы y resurs] – Yu. O. Komko – 2012 g. –
Rejim dostupa: http://5psy.ru/raznoe/professionalnoe-vigoranie-prepodavatelya-
prichini-i-sposobi-profilaktiki.html
6. Kotova Ye. V. Profilaktika sindroma emotsionalnogo v ы goraniya:
uchebnoye posobiye. [Elektronn ы y resurs] / Krasnoyar. gos. ped. un-t im.
V.P. Astafyeva. – Krasnoyarsk, 2013. – 76 s.
7. Nikiforov G.S. Psixologiya professionalnogo zdorovya. – SPb: Piter, 2006. –
607 s.
8. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. –T.: TDPU, 2006. – 162 b.
9.Dubrovina I.V.Rabochaya kniga shkolnogo psixologa. – M.: Prosve щ yeniye
Pedagogika, 1991. – 303 s.
10. Barotov Sh.R. Ta’limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
11. Maktab pedagogik jamoasi psixik salomatligini saqlash va
mustahkamlashga imkon beruvchi qulay muhitni shakllantirish bo yicha amaliyʻ
dastur. S.Alimxodjayeva.
12. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va
psixodiagnostikasi T.: TDPU 2017 – 264 b. 2. G oziyev E. Ontogenez
ʻ
psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010. – 356 b.
13. Do stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T. va boshqalar Yosh davrlari va
ʻ
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b.
14. G oziyev E. G . Pedagogik psixologiya. –Toshkent: Universitet, 2014.-
ʻ ʻ
208 bet. 6. Bodrov V. A. Informasionn ы y stress. M, PER SE, 2000.
Elektron adabiyotlar
1. www.wikipediya.uz
37

2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.google.uz
38

kurs ishi Amaliyotchi psixologning pedagoglardagi emotsional toliqish sindromi psixoprofilaktikasi bo’yicha ishlari

Sotib olish