Amerikada fuqarolar urushi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	86.8KB
Покупки	2
Дата загрузки	27 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Amerikada fuqarolar urushi

Купить

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………2-4
I – BOB. Amerikada XIX asr 60 – yillarida fuqarolar ushuning sabablari.
1.1 Fuqarolar urushining sabablari va xarakteri………………………………..5-13
1.2 Fuqarolar urushi davrida Amerika Qo’shma Shtatlarining diplomatiyasi…14-
20
II – BOB. Amerika Qo’shma Shtatlarida Fuqarolar urushi natijalari va
rekonstruksiya jarayoni.
2.1 Urushdan so’ng janubda Rekonstruksiyaning о ‘tkazilishi…………………21-
24
2.2 Fuqarolar urushi va Rekonstruksiya natijalari……………………………..25-
31
Xulosa…………………………………………………………………………32-34
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………...35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. AQShdagi fuqarolar urushi (1861-1865) va
Rekonstruksiya (1865-1877) tarixini о ‘rganishning hozirgi zamondagi holatini
yoritish ushbu voqealarni tadqiq qiluvchilar о ‘rtasidagi turli yondashuvlar va farqli
mulohazalarni taxlil qilish mavzu dolzarbligini belgilaydi. Bu borada ikki
y о ‘nalish vujudga kelgan:
1). Fuqarolar urushi va Rekonstruksiya AQSH tarixidagi ikkinchi
inqilobdir deb hisoblovchilar y о ‘nalishi:
2). Bu voqealar halokatli oqibatlarni keltirib chiqargan milliy fojea
deb hisoblovchilar y о ‘nalishi. Har ikkala y о ‘nalishni tavsiflash va yangicha
talqinini yoritib berish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bugungi kunda
О ‘zbekiston—Amerika munosabatlari ikki tomonlama о ‘zaro manfaatli hamkorlik
asosida rivojlanib borayotganidan, о ‘ylaymizki, k о ‘pchilik vatandoshlarimiz
yaxshi xabardor. Ayniqsa, Biirinchi Prezident Islom Karimovning 2002 yil mart
oyida Amerika K о ‘shma Shtatlariga qilgan navbatdagi tashrifi ana shu hamkorlik
aloqalarini mustaxkamlash y о ‘lida olg‘a tashlangan g‘oyat muxim qadam
b о ‘lganini nafaqat ikki mamlakat siyosat namoyondalari, balki butun dunyo
jamoatchiligi e’tirof etmoqda. Albatta, davlatlarimiz о ‘rtasidagi bunday samarali
hamkorlikning qanchalik katta ahamiyatga ega ekani t о ‘g‘risida ortiqcha t о ‘xtalib
о ‘tirishga hojat b о ‘lmasa kerak. Chunki Amerika K о ‘shma Shtatlarini har bir
yurtdoshimiz dunyodagi eng qudratli davlat, ozodlik va demokratik qadriyatlar
timsoli, zamonaviy taraqqiyot yetakchisi, ummon ortidagi sehrli va jozibali diyor
sifatida biladi. Ayni paytda, amerikaliklar ham bizning yurtimizni Sharq
sivilizatsiyasining qadimiy beshiklaridan biri, boy tarixi, k о ‘hna va betakror
madaniyati, boqiy shaharlari, ma’naviyati teran, bag‘rikeng va mehmond о ‘st xalqi
bilan alohida ajralib turadigan, Markaziy Osiyo mintaqasida strategik jixatdan
g‘oyat muhim о ‘ringa ega b о ‘lgan mamlakat sifatida tasavvur qiladi va о ‘zlarining
2

bu zaminga b о ‘lgan qiziqishi, hurmat va ehtiromini hech qachon yashirmaydi. Bu
davlatning Vatanimiz mustaqilligini birinchilar qatorida tan olib, yurtimizda
birinchi b о ‘lib о ‘z elchixonasini ochgani ham bu fikrning amaliy isbotidir, desak
xato b о ‘lmaydi. Buni sobiq sh о ‘ro davrida ham Amerikalik k о ‘plab shoir
va adiblarning qator asarlari о ‘zbek tiliga tarjima qilingani, amerika jaz
musiqasining kirib kelgani va madaniy hayotimizdan о ‘ziga xos о ‘rin egallagani
ham tasdiqlaydi. Biz, ayniqsa, bolalik yillarimizda Mark Tven, Fenimor Kuper, Jek
London, Vashington Irving, Edgar Po, Teodor Drayzer, Ernest Xeminguey singari
amerikalik adiblarning asarlarini о ‘qib, ummon ortidagi bu xalqning ochiq qalbi,
о ‘ziga xos fe’l-atvori va qarashlari, kasb-hunar va taraqqiyot borasidagi bilim va
tajribalari bilan tanishganmiz, butun jahon tan olgan bu ijodkorlarning
qahramonlari kabi olis va noma’lum о ‘lkalarga sayohat qilish, hayot
qiyinchiliklari, taqdir sinovlarini mardona yengib yashashga qodir, mard va jasur,
mehnatkash insonlar b о ‘lib yetishishni orzu qilganmiz.
Biz bugungi kunda g о ‘zal va serqirra Amerika
diyori haqida gapirar ekanmiz, beixtiyor buyuk mutafakkir ajdodlarimizning о ‘z
aql-zakovati va tafakkur quvvatiga tayanib, ummon ortida noma’lum bir qit’a
borligi haqidagi fikrni birinchilardan b о ‘lib asoslab berganini esga olamiz. YA’ni,
о ‘zbek xalqining buyuk farzandi, qomusiy alloma Abu Rayxon Beruniy bundan
ming yillar oldin Yerning g‘arbiy tarafidagi ummon ortida quruqlik mavjudligini
bayon qilgan edi. Uning "Hindiston" asaridagi quyidagi fikrlar aynan ana shu
haqiqatga ishora ekanini mutaxassislar allaqachon isbotlagan: "Yerning t о ‘rtdan bir
qismida odamlar yashaydi. Mana shu odamlar yashaydigan quruqlikni g‘arb va
sharq tomondan Bag‘ri muhit deb ataladigan ummon qurshab turadi. Yunon eli
uning о ‘z yeriga yondosh qismini ummon, deb ataydi. Bu ummon ushbu mintaqa
hamda uning narigi tomonida mavjudligi extimol tutiladigan quruqlik yoki qit’ani
g‘arb va sharq tomondan ajratib turadi... " Amerikaliklar ham, xuddi bizning
xalqimiz kabi, о ‘z hayotini boshqa xalqlar taqdiri bilan mushtarak holda k о ‘radi.
Agar amerika xalqi tarixiga e’tibor bersak,
nafaqat о ‘z yurti, balki dunyoda b о ‘layotgan voqealar, biror-bir mamlakat yoki
3

elning qonuniy haq-huquqlari kamsitilishi uni aslo beparvo qoldirmaganini
k о ‘ramiz. Bu fazilat yetmish yildan ziyod vaqt mobaynida temir qafas ortida
yashagan davrda bizning xalqimizga nisbatan ham namoyon b о ‘lganini k о ‘pchilik
yurtdoshlarimiz yaxshi biladi. Mavzuning ob’yekti va predmeti
AQSH da XIX asrning 60- yillarida bo’lib o’tgan fuqarolik urushi mavzuning
ob’yekti etib tanlandi. Predmeti AQSHda fuqarolik urushi natijalari va
rekonstruksiya jarayonini o’rganishdir. Mavzuning
maqsad va vazifasi Mavzuning maqsadi AQSH da Fuqarolik urushidan so’ng
qayta reokunstruksiya jarayonini tadqiq qilish. Vazifalari esa quyidagicha
- Amerikada XIX
asr 60 – yillarida fuqarolar ushuning sabablarini o’rganish; - Fuqarolar
urushining sabablari va xarakterini tahlil qilish; - Fuqarolar
urushi davrida Amerika Qo’shma Shtatlarining diplomatiyasi; - Urushdan
so’ng janubda Rekonstruksiyaning о ‘tkazilishini yoritib berish; -
Fuqarolar urushi va Rekonstruksiya natijalarini o’rganishdir.
Mavzuning tarixiy chegaralanish davri AQSH da fuqarolar urushi davrini
yoritish yani XIX asrning 60 – 65 yillarida bo’lgan vaziyatni yoritishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I – BOB. Amerikada XIX asr 60 – yillarida fuqarolar ushuning sabablari.
1.1 Fuqarolar urushining sabablari va xarakteri.
AQShdagi fuqarolar urushi va islohotlari tarixini о ‘rganishni zamonaviy
xolatini yoritib, tadqiqotchilar orasida muammolarni ba’zi bir tomonlarida bir
fikrda, ba’zi bir tomonlarida xar xil yondoshganligiga ta’rif berishdir. Fuqarolar
urushi ( 1861-1865) va islohatchilar (1865-1877) vazifa va mazmun jixatidan
boshqa b о ‘lsada, qullikni y о ‘qotish va amerikada toza burjua jamiyatini vujudga
keltirish maqsadi tomonida bir xil edi, bu esa qator tarixchilarni yuqoridagi xolatni
ikkinchi Amerika q о ‘zg‘oloni etib nomlashlariga sabab b о ‘ldi.
Tarixshunoslikning boshqa y о ‘nalishidagi tadqiqotchilar bu ta’rifga xech
qachon q о ‘shilmagan. Ikkala raqib y о ‘nalishlarda ham fuqarolar urushi va
islohatlar ta’rifi yuzasidan qarshiliklar bor edi. qisqacha ularga ta’rif bersak
maqsadga muvofiq b о ‘lardi. Fuqarolar urushining sababi va borishi t о ‘g‘risida
birinchi tarixchilar y о ‘nalishi bunday talqin bergan vujudga kelishini qonunniyat,
natijalarini esa pozitiv baxo berilgan 1
. Shimoliy Amerika Linkol’n boshchiligida
konferativ shtati tomonidan qabul etilgan, janubliklarni vitse- prezidenti Aleksandr
Stefens, undan s о ‘ng о ‘zini- о ‘zi mustaqil qildi. Va quldor davlat deb e’lon qilgan.
Prezidenti Djefferson Devis fuqarolar urushi tugashi bilan shimoliy shtatlar va
ularning sardori A. Linkolnning qon t о ‘kishlikda ayblab о ‘z ma’ruzasi bilan
chiqish qilishgan. Ikkalasi xam fuqarolar urushiga quldorlik tuzimini xech qanday
aloqasi y о ‘qligini uqtirib о ‘tishgan. “Bitta sabab bu - federal konstitusiyani
not о ‘g‘ri” tushunilgan deyilardi. Markaziy xukumatni ishlariga aralashmaslik,
shtatlar va xaq xuquqlari teng b о ‘lishi tarafdorlari b о ‘lishi janubiy senatorlar eng
t о ‘g‘ri talqin qiluvchilar xisoblanadi. “Janubiy maktab” tarixchi mutaxassislari
keyinchalik Steffens Devis konsepsiyasini rivojlantiradi, unga yangi bir qator
1
Согрит В.В. Гражданская война и реконструкция США. Новая новейшая история. М.: 2010. C .11.
5

holatlarni q о ‘shishdi 1
. Xolatlardan birlari shimoliy shtatlarni “Seksion
egogezimiga ”asoslanib, unda ularni iqtisodiy manfaat uchun janub bilan falokatli
munosabatga yetib kelindi va о ‘rtadagi munosabatlarni yomonlashuvi shimoli –
sharqiy abonosionis –fanatlar tufayli b о ‘lganligi ular esa о ‘z navbatida 1860 y
Respublikachilar partiyasi azolarini sabrsizlikka chaqirgan XX xech qachon
kelisha olmaydi. Undan chiqdi fuqarolar urushi plantatsion qullikni kapitalistik
egaligi va quldorlikni ikkalovi xam urushini sababi emas edi. Filips va Yelkinsni
konsepsiyalari q о ‘zg‘olon oldi janubiy viloyatlardagi qoratanlilar xolati
t о ‘g‘risidagi k о ‘p yillik diskussiyaga sabab b о ‘ldi. Bu sababda bir xulosa
chegaralangan holda kelishildi desa b о ‘ladi. Yetakchi xolatlardan bu uzoq davomli
diskussiyada yangi iqtisodiy tarix yetakchilari Fagel.R S.Yengermanga ajratilgan
Kapitalistik holat va janubdagi quldorlikni yuqori rentabelligi t о ‘g‘risida ular
tinimsiz о ‘z chiqishlarida qora qullarni sharoitini xatto oq tanli ishchilarnikiga
taqqoslab yaxshilash kerak deb ta’kidlashar, Fagen konsepsiyasi nafaqat boshqa
q о ‘lyozmalarda balki arxeologik ishlarida ham о ‘z aksini topgan edi. XIX asr
о ‘rtalarida yashab о ‘tgan qul negrlari uylari qazilib tanilganida arxeologlar qullar
oq tanli x о ‘jayinlaridan pastroq ovkatlanishsada ammo kundalik yemishlaridan uy
xayvonlarini g о ‘shti va baliqni har xil turlari b о ‘lardi. Tez orada kliomentrislar
о ‘rtasida Fagel va Yengermanlarni ham oppaneshlari paydo b о ‘la boshladi 2
. Lekin
opponeshlar Yelkinsni negrlarni permanent degradatsiyasi t о ‘g‘risidagi fikriga
q о ‘shila olmas edilar. Ularningcha negrlarni о ‘zi yangi ijtimoiy tarix yaratilishiga
sabab b о ‘lgan ilmiy maktab shakllangan. Bu maktab vakillarning fikriga k о ‘ra,
ular keng sharoitlarda yashasada, insoniy qiyofasini y о ‘qotmay о ‘z kuchlari bilan,
о ‘zlarining xohishlariga qarshi, о ‘ziga yashash uchun sharoit yaratib olishgandi.
Qullik muammolarini aks ettirish ijtimoiy-siyosiy
kolliziyalarda aks ettirishda 1850 y tarixiy politologiyani (boshkachasiga
«yangisiyosiy tarix» nomi bilan mashxur) ulushi bor. Uning vakillari fuqarolar
urushi arafasida Amerika lektorati saylovi siyosiy madaniyati va sabablarini
1
Ефимов А.В. Очерки из истории США. Москва. 1958. C .30.
2
Новая истории стран Европа и Америки. I-том. М.: 1986. C .28.
6

о ‘rganishayotib, urushning sababi qullik emas balki etnik va diniy qarashlar edi
deb isbotlashga urunishdi. Isloxotlar natijalarini baxolash «Janubiy maktabga» Dj
Berdjes va U.Danningni berdi. Danning «Amerika millati rivojidagi zina» sifatida
fakat Amerika millatini qayta birlashib, qullarni huquqiy ozod kilinishi tan olib,
barcha islohotni muhim tadbirlarni va ayniqsa janubiy shtatlardagi harbiy-siyosiy
diktaturani qoralar edi. Danningni izdoshlari janubiy prezident Djon (buni Djonson
elon qilgan edi) tan olishib, bunda kongresni fuqarolar urushi natijasida yangi
о ‘zgarishlar kirib kelishini q о ‘llashib, kongresni janubiy plantatorlarni xukuklarini
kisib, ozod negr qullarni iktisodiy imkoniyat va fuqarolik ozodlik berishlarini
tanqid etishardi. Zamonaviy etabda fuqarolar urushi va islohotlar yakunini
baholashda «Yangi iktisodiy tarix» maktabi tavsiri sezilardi.
Tarixchi-kliometrislar kompyuter hisobi bilan
fuqarolar urushi va islohatlar davrida hech kanday yangilanish ham millatni
iqtisodiy rivojlanish b о ‘lmagan. «Yangi iktisodiy tarix» konsepsiyasi talqini real
haqiqatga yaqin b о ‘lib, haqiqatdan ham bu urush natijasida iqtisodiy о ‘zgarish
b о ‘lmasada har bir radikal tuzumni qayta qurish mevasi keyinroq k о ‘rinadi
(menimcha). Amerika tajribasi buni isbotladi: XIX asrni oxirgi choragida AQShda,
2- Amerika q о ‘zg‘oloni jamiyati qatlamlarini tozalamagan xolda, iqtisodiy parvoz
b о ‘ldi. Fuqarolar urushi va islohotni qonuniyatga asoslanganligi va pozitiv
xarakterga ega yekanligini taqdim etgan tarixshunoslik an’ana tarafdorlari liberal
va chap ijtimoiy-siyosiy oriyentatsiya vakillaridir. Har bir maktabning an’ana
doirasida о ‘ziga xos farqi bor. XXasr birinchi yarmida fuqarolar urushining
progressiv tarixiy xissasi borligini progressiv maktabi tan olgan. Bu maktab
asoschisi qulchilikni shimol va janubni t о ‘knashuvi sababchisi deb bilmaydi. Bu
mojaroni shimol va janubiy seksiyalarni AQSH b о ‘sh g‘arbiy yerlari uchun kurash,
yani «agrar mojarosi» deb kabul kilingandi. XX asr birinchi yarmi
progressiv maktab asosiy vakillaridan birlari Birdlar oilasi shimol va janub
mojarosini «ikkita erkin va qullar mehnatini takomillashtirish 2 xukmdor tuzish
mojarosi deb kabul kilishgan va fuqarolar urushini 2-Amerika q о ‘zg‘aloni deb
atashgan». Birdlar ham boshqa progressiv maktab vakillari singari faqatgina bu
7

t о ‘qnashuvda shimol va janubni iqtisodiy tuzilishini sabab deb bilib, bu
muammoni manaviy-marifiy madaniy dunyoqarash umuman sivilizatsion
jihatlarini xisobga olmagan. Bu pozitsiyani k о ‘p Tanqitchilar «iqtisodiy»
determinizim deb atashdi Pragressiv tarixchilarni bu chegaralanishni XX asrda
«yangi chap qanot» («radikal nomi bilan xam mashxur»).
Urush turt yil chuzildi. Bu urushda Shimol tomonida 2,8
million kishi, Janub tomonida 1,3 million kishi qatnashdi. Daslabki ikki yil ichida
isyonchilar taktika jixatidan muvaffaqiyatlarga erishdi. 1861 yil iyulda Ball-Rane
(Monassas) yonidagi jangda ular g‘alaba qildi; isyonchilar 1862 yil baxori- g‘arbda
ham jiddiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Urushning ch о ‘zilishi va uning birinchi
bosqichida Shimolning muvaffaqiyatsizliklarga uchrashining asosiy sababi
burjuaziyaning urushni revolyutsion y о ‘sinda olib borishni istamaganligi edi.
Urushning rasmiy maqsadi qulchilikni tugatish emas, balki ittifoqning
birligini 10 tiklashdangina iborat deb e’lon qilingan edi. Armiyada va hukumat
muassasalarida josuslik, xoinlik k о ‘p b о ‘lib turdi. Shimol «demokratik»
partiyasining yirik burjuaziyadan iborat reaksion qismining, asosan bankirlarning
manfaatlarini ifodalagan a’zolari ham mehnattkashlar ommasiga qarshilik k о ‘rsatar
edi. Quldorlarning tarafdorlari mamlakat ichkarisida oshkora va yashirin suratda
ish olib borar, isyonchilar bilan о ‘g‘rincha savdo qilar, gazetalar chiqarar va
Linkol’n hukumatiga qarshi propaganda olib borar edi. Burjuaziya urushdan boylik
orttirish manbai sifatida foydalandi. Q о ‘shinlarda sifati yomon mahsulotlardan
zaharlanish hollari k о ‘p b о ‘lib turardi. Xalq ommasining tazyiqi bilan mol yetkazib
beruvchilarning xiyonatlarini tekshirish uchun komissiyalar tayinlanardi, biroq bu
hiyonatlarga qarshi kurashish uchun qat’iy choralar k о ‘rilmasdi.
Mehnatkashlar kapitalga soliq solishni, gomstedlar t о ‘g‘risida qonun qabul
qilishni va qulchilikni tugatishni talab qilgan edilar, kongress bilan hukumat esa
buning о ‘rniga shoshib-pishib 1861 yilda k о ‘p miqdorda homiylik boji joriy qilindi
va Tinch okean temir y о ‘l shirkatiga juda katta yer maydonlari berdi. Vashington
hukumati chegaraga yondosh shtatlardagi quldorlarni g‘azabga keltirishdan
q о ‘rqardi va negrlarni armiyaga qabul qilishni taqiqladi. Armiyada mustahkam
8

uyushqoqlik va intizom y о ‘q edi. Armiyaga 1861 yil noyabrgacha juda keksa
general Skott, undan keyin esa Shimol «demokratlari» ning vakili Mak Klellan
boshchilik qildi. Shimol «demokratlari» xalq ommasini Linkolndan va
respublikachilar partiyasidan norozi qilish uchun urushni atayin ch о ‘zishga harakat
qildilar, bu norozilik natijasida Mak Klellan prezident saylovi vaqtida g‘alaba
qozonishni keyin Janub bilan yarashishni m о ‘ljallagan edi.
Mamlakatda qattiq norozilik tug‘dirgan Ball Rane yonidagi mag‘lubiyat va
boshqa muvaffaqiyatsizliklar hukumatni armiyaning tashkiliy tomonlari bilan,
unga ta’lim berish va qurollantirish ishlari bilan shug‘ullanishga, mudofaa
choralari bilan cheklanmay, hujumkorlik harakatlari planini tuzib chiqishga majbur
etdi. Armiyada abolitsionistlar ta’siri kuchli b о ‘lganligi tufayli g‘arbda urush
harakatlari shiddat bilan olib borildi. Biroq, Shimolning turli armiyalarining
birgalikda harakat qilishi k о ‘zda tutilgan yagona strategik reja y о ‘q edi.
1862 yil yozida Ball Rane yonidagi jangda federal
armiyasi ikkinchi marta sharmanda b о ‘ldi va yana isyonchilarning Vashingtonni
ishg‘ol qilish xavfi tug‘ildi. Yengilishlar mamlakatda yana revolyusion g‘alayon
k о ‘tarilishiga sabab b о ‘ldi. Qulchilikni bekor qilish va gomstedlar t о ‘g‘risida
qonun chiqarish borasida sustkashlik qilgan Linkoln hukumatining qat’iyatsizligi,
burjuaziyaning о ‘g‘irliklari va manfaatparastligi urushning borishiga va
mehnatkashlar ommasining ahvoliga juda yomon ta’sir etdi. Xalq ommasi urushni
siljib borish usulidan g‘azabga kelgan edi. «Yangi sotsial» tarixshunos maktablar
vakillari tomonidan zabt etildi 1
. Quldorchilik muammosi fuqarolar urushini asosiy
sababi deb maqola muallifi tomonidan xam tan olinadi. Shuning bilan birga bu
mojaroning ichiga oq tanli va qoratanli xalqni muammosi xal yetilgan xolatda
sabab b о ‘lib kirib qolgan. Fuqarolar urushini manbayi sifatida qulchilik muammosi
diskusion aspekt sifatida qarab, shimol va janubni qonli tuqnashuviga qora tanli
qullarni urush oldi holati qonli tuqnashuvga sabab b о ‘ladi.
Diskusiya aybni savol-javobli mojaroni boshi deb
«janub maktabi»ni vakili U.Fillipsni va unga qarama-qarshi S.Yelkinsni
1
Согрин В.В. Мифы и реальности Американской истории. М.: 1986. C .33.
9

konsepsiyasini olish mumkin. Fillips qora tanli qullarni xolatini pozitiv deb
gapirgan b о ‘lsa, Yelkins ularni degradatsiya xolatida, konsentratsion lager
sharoitida yashashayotganliklarini, oq tanlilar boshkaruvi ular uchun tarixiy
la’natlanish ekanliklarini aytadi. Fillips qora tanlilar xolatiga rozi b о ‘lib qarshilik
k о ‘rsatmagan desa, Yelkins qora qullar shunchalik quldorlar tarafidan kattik
qiynovga olinganki, shuning uchun qarshilik k о ‘rsatishmay yashayotgan
sharoitida, deydi shimol va janubni iqtisodiy tizimni sabab deb bilib, bu muomilani
ma’naviy-ma’rifiy, madaniy, dunyoqarash, umuman sivilizatsion jihatlarni hisobga
olmagan. Bu pozitsiyani k о ‘p tanqidchilar iqtisodiy determinizm deb ataydi.
Progresiv tarixchilarni bu chegaralanishi XX asrda yangi chap qanot (radikal nomi
bilan xam mashxur). Yangi sotsial tarixshunos maktablar vakillari tomonidan zabt
etildi. Quldorchilik muamosi Fukorolar urushini asosiy sababi deb maqola mualifi
tomonidan ham tan olinadi. Shuning bilan birga bu mojaroni
ichiga oq tanli va qora tanli xalkni muamosi hal etilgan xolatda sabab b о ‘lib kirib
qolgan. Fuqarolar urushining manbai sifatida qulchilik muammosi diskussion
aspekt sifatida kirib, Shimol va Janubni qonli t о ‘knashuviga qora tanli qullarni
urush oldi holati qonli t о ‘qnashuvga sabab b о ‘ladi. Diskussiya ya’ni savol-javobli
mojaroni boshi deb janub maktabini vakili U Filipisni va unga qarama-qarshi, S
Elkinsni konsepsiyasini olish mumkin, Filips qora tanli qullarni xolatini pozitiv
deb gapirgan b о ‘lsa, Elkins ularni degradatsiya holatida. Konsentratsion lager
sharoitida yashayotganliklarini, ok tanlilar boshkaruvi ular uchun tarixiy
la’natlanish ekanliklarini aytadi. Filips qora tanlilar xolatiga rozi b о ‘lib qarshilik
k о ‘rsatishmagan desa, Elkins, qora qullar shunchalik quldorlar tarafidan qattik
kiynovga olinganligi uchun qarshilik k о ‘rsatishmay yashayotgan sharoitida, deydi.
Birinchi navbatda chap qora qullarni oila k о ‘rganliklari, ularni xristian diniga
q о ‘shilganliklari, о ‘ziga xos afroamerikan sivilizatsion madaniyat norma va
an’analari yaratilishi t о ‘g‘risida ketyapti.
Qora qullar xolati t о ‘g‘risidagi tasavvurni tashkil b о ‘lishiga sabab, ular turli
xil ferma va plantatsialarda, har xil ixtisoslik b о ‘yicha ishlashardi. Har qalay nima
b о ‘lsada qullarni iktisodiy va xukukiy xolati t о ‘g‘risida о ‘rtamiyona tasavvur
10

yaratish mumkin, XVI asrga qaraganda XVIII asrda qoraqullarni xolati ancha
yengillashgandi. XIXasrda qora qullar nuklear oila turiga kiritildi. 2-3ta oila
aloxida taxtali uylarda yashashardi. Bazi negrlar x о ‘jayinidan tibbiy yordam olib
turardi. K о ‘pchiligi xristian diniga о ‘tishgan edi. Oziq – ovqati yaxshilanib, g о ‘sht,
baliq, meva va sabzavotlar bilan oziqlanishardi. Voyaga yetmagan qullarni
bollarini ota-onasidan ajratib sotish, qullarni sotish о ‘tgan asrlarda keng
q о ‘llanilgan. Bu barcha pozitav о ‘zgarishlar qullarni ularni tepasidagi
x о ‘jayinlarini xuquqlari ozayganini bildirmas, xuddi iqtisodiy, xuquqiy siyosiy
holatlari о ‘zgarmaydi. Qullar ztgan asrlardagidek XIX-asrda xam x о ‘jayinlarni
gapiruvchi mulki b о ‘lib qolavergan edi. Amalda quldorlar qullarni о ‘zlari
xoxlaganlariga sotib yuborar va huddi shunday qonunni chetlab, sotib olinar edi.
Quldorlar bu harakatlari bilan xar 3 negr oilasini buzishardi.
Quldorlar negr qullarni har
qancha jazolashsa ham hech qanday javobgarlikka tortilmas, qullar esa ularga
qarshi guvoxlik bera olmas va xuddi shunday xar qanday oqtanlikka qarshi ham
guvoqlik berisha olmas edi. (qullar faqat о ‘zlariga qarshi guvoqlik berisha olardi.)
qochoq qullar juda qattiq jazolanar, ularni q о ‘rgan har qanday oq tanli otib
tashlashga xaqqi bor edi. Qora qullarni bunday huquqsizligiga va og‘ir xolatiga
javoban turli xil ijtimoiy qarshiliklar yuzaga keldi. Eng radikallari bu q о ‘zg‘olon
va t о ‘polonlar edi. Bu mavzu tarixchilarda qaramaqarshi baxo berilishiga sabab
b о ‘lardi. Chap qanot tarixchilari, afroamerikan tadqiqotchilarga о ‘xshab bu
quldorchilikni biroz qimirlashiga olib keldi deyishsa, ammo k о ‘p tarixchilar
buning aksini, ya’ni qora qullar qurollanib, ba’zida b о ‘lsa ham, oq tanlilarni о ‘z
harakatlariga jalb etishardi deb ta’kidlashar edi. XIX asrda
uch bora qora qullarni qurollangan harakati b о ‘lgan b о ‘lib, ular bitta shtat
miqyosidan tashqariga chiqmagan va bunda bir necha о ‘nlab kishilar ishtirok
etgandi. Bunday qurolli chiqish 1800 yil Virginya shtatida yuz berdi. Bir necha
о ‘nlab qora qullar Gabriyel Prossero boshchiligida Richmon shtati yaqinida
t о ‘polon k о ‘tarilgan. Gubernator Dj Monro juda tez harakat qilib, t о ‘polonni
bostirib ulgurgan.30 dan ortiq qullar Gabriyel Prossero bilan birga osib о ‘ldirilgan.
11

1822 yil Janubiy karolinalik ozod negr Denmark Visi Charlstonda qullarni kurolli
chikishini tashkil yetmokchi b о ‘lgan,lekin tayyorgarlik jarayonida, ularni
uyushtirgan ishlari fosh etilib Visi va bir necha о ‘nlab ishtirokchilari osib
о ‘ldirilgan. Ikkala qurolli chiqishni fosh etishda ham loqayd negrlar chaqimchilik
kilishgan. Eng mashxur q о ‘zgolon Virginiyada 1831yili b о ‘lib о ‘tgan b о ‘lib, uni
Nat Terner boshchiligidagi kora qullar uyushtirgan. Ular Nat Terner bilan
birgalikda quldorni uyiga kirib butun oilasini uldiradi va undan sung graflikni
boshka punktlariga borishib bir sutka dovomida 60 nafar odamni, ulardan
k о ‘pchiligi bolalarni uldirishgan. Bunga javobon xukumat katiy jazoni
q о ‘llaydi; q о ‘zg‘olondagi odam soniga 2 barobar k о ‘p, 100 ta qulni о ‘limga
maxkum etadi, Nat Ternerni 2 oydan s о ‘ng ushlanib, osib о ‘ltirishadi. Fitnalarni
tez ochilib, bosilishini quldor Janubni (repressiya) qatag‘on mashinasini
samaradorligi natijasini endi oq tanlilar qatag‘oni qullarni kalbiga q о ‘rquv solishdi.
Har qanday q о ‘zg‘oloni qat’iyan
yovuzlarga bosilishi t о ‘g‘ri bildirar edi, k о ‘prok qullar qarshilikni passiv
shakllariga о ‘ta boshladi imkoniyat tug‘ildi deguncha ishdan bosh tortishlar
ishlashni xohlashmos edi. Lekin keng yoyila boshlagan usul bu ozod shtatlarga
qochish edi va yana olimlarni va bu qochishlarni natijalarni t о ‘g‘ri baxolanishiga
olib kelardi. Rasmiy mal’lumamatlarga kura yilda mintagacha qul qochar edi.
Lekin afroamerikan tatqiqodchilari ma’lumotiga k о ‘ra fuqarolar urushi arafasida
Shimolga 50 ming dan kam emas qul qochib о ‘tgan. Bu xulosalarga q о ‘shilgan
tarixchilar qullarni passiv va faol karshiligi quldorlik tuzumini qulashiga olib
kelgan deydi. Lekin k о ‘p Amerika tarixchilari biroz boshqa fikrda b о ‘lsa, ba’zilari
bu xolatga umuman xech kanday о ‘rin bermaydi va bugungi Fuqarolar urushiga
xech qanday dahli y о ‘q deyishadi. Fuqarolar urushini yetilishida muhim rol
о ‘ynagan va shimoliy abolitsionislarni faolligiga kuch beruvchi xarakat xam edilar,
chunki abolitsionislar xarakatlari qullarnikiga mosligi uchun ruxlanishar va unga
q о ‘shimcha qullarni karshiligi ham kuch bag‘ishlar edi. Ammo
qullarni karshiligini Fuqarolar urushini sabablaridan asossiylari deb b о ‘lmasdi.
Quldorlik tuzumi t о ‘g‘ri ok tanli amerikaliklar о ‘rtasidagi qarama-qarshilik bosh
12

о ‘rinni egallardi. Shimoldagi ok tanlilar (k о ‘pchiligi) quldorlik tuzumiga karshi
edi, janubda esa aksincha, k о ‘llab-quvvatlashar edi. Janubdagi oq tanli axoli
о ‘rtasidagi boy va kambag‘al tafovuti quldorlik tuzumiga turlicha karashga olib
kelgan, demak, ijtimoiy farq xam b о ‘lgan? Oq tanli kambag‘allar va о ‘rta hol
fermerlar boy quldorlarni yomon k о ‘rsada lekin qullarga nisbatan siyosatni qullab
quvvatlashar bu soxada plantatorlar bilan inoq edilar. Buni bunday tushunish
mumkin har qanday kambag‘al qachonlardir boyib, unda bir nechta о ‘nlab negr
qullari b о ‘lishini orzu qilar, bu bilan quldorlar quyi sinfiga xam ilashib qolishini
istar edi. Oq tanlini ijtimoiy baland xisoblab “gapiruvchi shaxsiy mulkni” saqlab
qolishda oq tanlilar birlashuvi tarafdorlari edi.
13

1.2 Fuqarolar urushi davrida Amerika Qo’shma Shtatlarining diplomatiyasi
Fuqarolar urushi bir davlatning ikki qismi o’rtasida bo’lganligi uchun ham u
boshqa urushlardan rasman farq qiladi, urush e’lon qilish ham umuman qoidaga
to’g’ri kelmaydi. Janubliklar Semter fortini olgandan so’ng Lin’kolin hamma
shtatlardan 75 ming volonterni militsiyaga chaqirib, 1861 yilning 15 aprelida
janubliklarning g’alayonini bostirishga buyruq berdi. Ittifoqqa qarshi fitna
uyushtirgan shaxslarga 20 kun muxlat berib, ularning tarqalishi va tinch hayotga
qaytishlarini talab qildi 1
.
1861 yilning 17 aprelida yirik quldor, Konfederasiya prezidenti Djefferson
Devis Qo’shma Shtatlarning savdo va harbiy dengiz flotiga qarshi kurash uchun
murojaatnoma e’lon qilib, buning " uchun kerakli xujjat talab " qildi. Ikki kundan
so’ng Linkoln janubni qamal deb e’lon qildi va janubliklar harakatini qaroqchilik
deb qoraladi. Shunday qilib urush haqiqatda boshlangan edi, endilikda Shimol
janubga qarshi, Janub esa shimolga qarshi urush e’lon qilishdi. Xarbiy
xarakatlarning boshlanishidan ikki xafta o’tgach, 1861 yilning 28 fevralida
Yevropa davlatlarining intervensiya (qurolli hujum) boshlashi xaqida xabar keldi.
Birinchi bo’lib Ispaniya yurish qilgan edi. Ispaniyaning tayanchi Kuba edi. Avval
ispanlarning mustamlakasi bo’lgan San-Domingo-orolning sharqiy qismini tortib
olmoqchi bo’ldilar. Qo’shma-Shtatlarning negrlar respublikasi San-Domingo bilan
rasmiy aloqasi bo’lmasada AQShning shtat-sekretari (tashki ishlar vaziri) Syuard
Ispaniyaning Vashingtondagi elchisiga 1861 yilning 2 aprelida xat bilan murojaat
qilib. Ispaniyasning zo’rovonlik bilan kirganiga qarshilik ko’rsatdi.
1861 yilning 1 iyunida ispan elchisi Syuardga Neflar respublikasini bosib
olish haqidagi xabarni yetkazdi. O’sha davrda Qo’shma Shtatlarning ahvoli ancha
1
Согрин В.В. Мифы и реальности Американской истории. М.: 1986. C .39.
14

og’ir bo’lganligi uchun bu masalada qulay payt kelishini kutishga to’g’ri keldi.
Yevropa davlatlari intervensiyasining navbatdagi bosqichi, bu Angliyaning
Janubiy urushuvchi davlat sifatida tan olishidir. 1861 yilning 3 mayida janub
qo’zg’olonchilarning emissarlari (bir davlatning ikknichi bir davlatga norasmiy
yuboradigan vakili) Yansi va Rost Angliya tashqi ishlar vaziri Rossel tomonidan
Bosh vazir Palmerston kabinetida qabul qilindilar. Qo’shma Shtatlarning
Londondagi elchisi Dallasning talabiga ko’ra, ular norasmiy xolatda qabul
qilingan. Fuqarolar urushi bilan bog’liq bo’lgan hamma masalalar Qo’shma
Shtatlarning yangi elchisi Charlz-Frensis Adame kelgandan so’ng hal qilamiz deb
Rossel Dallasga va’da berdi.
Adame Londonga kelgunga qadar, 6 may kuni Rossel Angliyaning
Vashingtondagi elchisi Layonsga instruksiya (yuriq) yuborib, Hukumatning
janubni urushuvchi davlat deb tan olganligini ma’lum qiladi. Adams 13 may kuni
Londonga yetib keladi va u qabul qilinguncha inglizlar deklaraitsiya qabul qilib,
o’zlarini betaraf deb e’lon qilishdilir. Bu deklaratsiyaga muvofiq Janub
qo’zgolonchi shtat emas, balki urushuvchi davlat deb ataldi. 13 maydagi
deklaratsiya Konfederasiyani tan olishda birinchi qadam bo’lib. Angliyaning
Ittifoqqa qarshi urushga kirishi uchun tayyorgarlik edi. Deklaratsiya e’lon
qilingandan so’ng Angliya hukumati Amerika suvlariga o’zining harbiy flotini
yuboradi. Yevropa davlatlarining Amerkada bosqinchilik zo’rovonlik harakatining
yangi bosqichi 1861 yil 31 oktyabrda Londonda imzolangan Buyuk Britaniya
Fransiya va Ispaniyaning Meksikaga qarshi intervensiya uyushtirish haqidagi
kelishuv bilan boshlanadi. Dekabrga kelib, ispan qo’shinlari Vera-
Krusga kelib tushdi. 1862 yilning yanvarida bularga Angliya va Fransiya
qo’shinlari birlashdi. Qo’shma shtatlar intervensiyaga qarshi turdilar. Ammo
intervensiya qo’shinlari shu yerda edi, ularni hududdan chiqarish, fuqarolar urushi
tamom bo’lgandan keyingina mumkin edi. Ingliz va ispan qo’shinlari ancha oldin
chaqirib olingan edi. Meksikaga uch davlat qurolli hujumi boshlangandan so’ng,
tezda Bosh vazir Palmerston tashabbusi bilan Qo’shma Shtatlarga qarshi
Angliyaning qurolli hujum xavfi tug’ildi. Ittifoq tomonidan Konfederatsiyani
15

qo’rshov deb e’lon qilinganligi uchun amerika paxtasini chetga chiqarish iloji
bo’lmadi, bu asa Yevropada katta shovshuvga olib keldi. 1861 yil 26 martda
inglizlarning Amerikadaga elchisi lord Dayons Styuard bilan bo’lgan uchrashuvda
shunday degandi: "Qo’shma Shtatlar zo’rlik bilan shtatlarda yetishtirilgan, Buyuk
britaniya uchun muhim bo’lgan paxta savdosini to’xtatsa, nima bo’lishini
aytolmayman va men unga javobgar emasman"6 . 1861 yil 8 noyabr kuni
quldorlarning emissarlari (Lazon va Slaydel inglizlarning savdo kemasi "Trent"dan
Qo’shma Shtatlarning "San-djasinto" harbiy kemasining kapitani Uilks tomonidan
tushurib olingan edi. Asirlar Boston
portiga olib kelingan edi. Angliya va Fransiyaning o’ta millatchi matbuoti bu
voqeadan foydalanib, katta shov-shuv ko’tardilar va Ittifoq bilan jang qilish
talabini qo’ydilar. Kapitan Uilksga qilingan yagona ta’na, bu elchilarni olib
kelgani, nima uchun kemaning o’zini olib kelmaganligidir. Lord Rossel Mezon va
Slarshelnn 7 kun muxlat ichida qaytarib berishni talab kildi. Angliya qo’shinlari
Kanadaga yuborilgan edi. Ingliz kemasozlari kechayu-kunduz ter to’kib
ishlayotgan edilar, bu zo’r berib qurollanish edi. "Palmerston urushni xoxlayapti.
Ingliz xalqi undan (urushdan) bezor, Bo’lajak voqea kimning bu kurashda yuqori
ekanligini, Palmerstonmi yoki xalqmi ko’rsating. Voqealar shuni ko’rsatadiki, xalq
ko’tarildi, birgina Angliyada emas, balki butun Yevropa va Amerikada xam xalq
qo’zg’aldi, agar Angliya qurolli xujumini to’xtatmasa, Angliyaning o’zida ham
fuqarolar urushi kelib chiqishi muqarrar bo’lib qoldi 1
. Xalqaro ahvolning
ana shunday murakkab davrida Shimolning hukumati yon berish mavqeini qo’llab,
janubning emissarlarini ozod qildi, bu bilan Yevropadan bo’ladigan qurolli
xujumga tusiq qo’ydi. Quldorlarning ingliz burjuaziyasi qurolli xujum boshlaydi,
degan umidlari chippakka chiqdi, ular xato qildilar. Janubning yana bir hatosi shu
ediki, ular xorijga paxta chiqarishni man qilgan edilar, bu o’zlariga katta zarar
keltirdi, pulga bo’lgan muxtojligi, ularni paxta sotishga majbur qildi, bu yo’l bilan
ular qo’rshovni yorib o’tmoqchi edilar. Bundan tashqari Yevropadaga 1861 yilga
ochlik paxtaga nisbatan g’allani qadrlashga olib keldi, g’alla yetishmay qoldi.
1
Слезкин Л.Ю. У истоков Американской истории. М.: «Наука» 1978. C .58.
16

Ittifoq esa xududida fuqarolar urushi bo’layotganiga qaramasdan Qit’aga ko’plab
g’alla chiqarayotgan edi. Ingliz va fransuz hukumatlari Janub bilan birga urushga
qatnashamiz degan niyatlaridan qaytdilar. Palmerston va Napoleon
III sodir bo’layotgan xorij voqealarini kutib, janub Shimolga qaqshatqich zarba
bergach, sekin aralashamiz degandilar. 1862 yilga kelib ham Linkoln xukumati
qullarni ozod qilish masalasini xal qilmadi. Shimol ketma-ket yengilayotgan edi.
Intervensiya tarafdorlari yana bosh ko’tara boshladilar. 1862 yilning aprelida
Napoleon III bilan suxbatlardan birida, janub emissari Slaydel Fransiya
Konfederatsiyani tan olishni talab qildi. Napoleon III, qoida bo’yicha tan olishni
aytgan bo’lsada, u shunday degandi: "Angliyadan bo’lak. biror-bir davlat yetarli
katta flotga ega emaski, u Fransiyaga okeanda jang qilish uchun yordam bersa…”.
Bu bilan imperator shunga sha’ma qildiki, agar Angliya Konfederatsiyani tan olsa,
Napoleon III ham shunday qilmoqchi ekanligini ma’lum qildi. Unga javoban
Slaydel Qo’shma shtatlarga qarshi Ispaniya, Avstriya, Prussiya, Belgiya,
Gollandiya, Shvesiya va Daniyalar bilan birgalikda hujum kilishini aytgandi.
Napoleon III ni ishontirib, agar Fransiya Konsbederatsiyani tan olsa, u vaqtda
Qo’shma Shtatlar janubga hujum qilmaydi, chunki ularning urushlari bilan qullari
band, degandi Slandel Slaydelning g’alati va’dalariga qaramasdan, imperiya
Konfederatsiyani tanishdan bosh tortdi va harbiy kemalar qurish uchun yashirincha
yordam berishga va’da qildi. Shuning bilan ularning suxbatlari tugadi. Ammo,
1862 yilning iyulida, shimolliklarning janggoxda katta zarbaga uchragan bir
vaqtda, Napoleon III Fransuz elchisi Tuvenelga quyidagi mazmunda telegramma
yuboradi: "Angliya xukumatidan birinchi, Janubni tan olish davri kelib
yetmadimikin?". Ammo, Palmerstonning intervensiyani boshlash haqidagi
taklifi umumiy palataning qarshiligiga uchradi. Angliya hukumati harbiy
harakatlarning oxiri nima bo’larkan deb kuta boshladi va Janubliklarga yordam
bera boshladi. 1862 yilning 29 iyulida Konfederatsiya uchun Diverpulning
Layyardda qurilgan Kreyser (xarbiy kema) Qo’shma Shtatlar elchisi Adamsning
karshiligiga qaramasdan ingliz xukumati topshirig’i bilan Angliyadan chiqarib
yuborildi. "Alabama" deb atalgan bu kreyser dengiz va okeanlarda suzib, 1864
17

yilning iyunigacha u 65 ta Qo’shma Shtatlar kemasini suvga cho’ktirdi va 5 mln
dollar qiymatga ega bo’lgan mulklarni yo’q qildi. 1864 yilning 19 iyunida
"Alabama" QShlar kreyseri "Kirsadj" bilan to’qnashib, kuchli zarbadan so’ng
"Alabama" suvga cho’ktirildi. "Alabama"dan tashqari shunga o’xshash yo’llar
bilan Konfederatlar uchun Angliyada "Florida", "Georgiya", "Shenandao" kabi
kaperlar qurilgan edi. 1862 yilning 14 sentyabrida Palmerston oxirgi qarorga kelib,
Rosselga xat yozib, Konfederatsiyani tan olishni tayinladi. Rossel javob qilib, bu
masalani xal qilish uchun 23 yoki 30 sentyabrda mahkama kengashini chaqiramiz
degandi" Bu vaqtga kelib ahvol birdaniga o’zgardi. Palmerston xati bilan ingliz
mahkamasi chaqirilayotgan kengash oralig’i vaktida Qo’shma Shtatlarda qullarni
ozod kilish haqida taxminiy qonun loyihasi e’lon qilindi.
Hukumatning shu choqqacha
sustkashligi xalq ommasini g’azablantirdi. Ularning talabiga ko’ra hamma
vositalar urushni boshqaroq olib borishga, negrlarni qullikdan ozod qilish va ularni
jangovar harakatlarga qatnashishiga safarbar qilinishi kerak. Minglab ishchilar
ozodlik bayrog’i ostida o’z erki bilan turib, hukumatning daxlsizligi va qonuniy
davlatni parchalashiga yo’l qo’ymaslik uchun kurashdilar. Xalq ommasining
tazyiqi ostida Linkoln hukumati inqilobiy choralar (qo’zg’olonchilarning mol-
mulklarini musodara qilishi, yangi hududlarda qulchilikni man qilish, aksilin
inqilobchilarni qamash) ni amalga oshirdi. Xal qiluvchi masala bu gomsted
haqidagi qonun va qullarni ozod qilish haqidagi qarorlar edi.
Ittifoq urushni "inqilobiy
yo’l" bilan olib bordi. Xal qiluvchi odim, bu mamlakat ichidagi xalq kutarinkiligi
va Ittifoqqa nisbatan chetdan bo’lgan, ayniqsa butun Yevropadan bo’lgan
yaqinlashuv va qullab-quvvatlash amalga oshgan edi. 1863 Yilga kelib
xisoblaganda Janubning qo’shinlari 1,2 mln askardan tashkil topgan bo’lsa,
Shimolniki - 2.8 mln kishini o’z tarkibiga olgan edi. Qullikni bekor qilingach,
qo’shinlarga 186 ming negr-askar kelib qo’shildi. Bulardan tashqari 250 ming
negrlar harbiy buyurtmalarni bajaradigan joylarda band edilar. Birinchi
janglardayoq negr-askarlar o’zlarini mohir jangchilar sifatida ko’rsatdilar.
18

Inqilobiy uslubga o’tish harbiy harakatlarni tub burilishiga olib keldi. Ko’shma
Shtatlarda qullikni bekor qilish xaqida qaror xabari Angliyaga kelib yetganda.
Janubni tan olish haqidagi masala maxkama majlisi kun tartibidan olib tashlandi.
Ammo Fransiya hukumati janub tarafida turishga yana urinib ko’rdi. 1862 yil 20
mayda xukumat qonun chiqarib, unga ko’ra AQSh ning xar bir fuqarosi yer ulushi
olib, uni olish 11yil davomida ishlab tursa, keyinchalik bu yer uning xususiy
mulkiga aylanar edi. 31 oktyabrga kelib Angliya bilan Rossiya diplomatik
vakillari Fransiya hukumatidan uch davlat, ya’ni Angliya, Rossiya va Fransiya
birgalikda urushga kirish haqidagi loyixani oldilar. Unda 6 oy muddatda yarash
bitimi tuzish, qo’rshovni bekor qilib, Yevropa savdosi uchun amerika portlarini
ochish masalalari aytilgandi. Rossiya bu taklifni rad qildi. Ingliz hukumati ham
Rossiyani o’rtaga qo’yib, rad javobini berdi.
Qulchilik bekor qilingach, Konfederatsiyaning ichki va tashqi ahvoli
shuncha yomonlashdiki, Konfederatsiyaning kichik-prezidenti, qulchilikning
mafkurachilaridan biri Aleksandr Stifens Shimol ustidan g’alaba qilishning birdan-
bir chorasi, ulardan ibrat olib, Janubda ham qullikni bekor qilish kerak degandi.
Richmonda chaqirilgan kongress bu masalani xal qilolmadi, xal qilmasdi ham.
1863 yilning iyulida shimolliklarning Getisburg va Vjsburg ostonalaridagi
g’alabasi va xarbiy xarakatlarda yasalgan katta burilish, Angliya va Fransiya
qurolli hujumini muqarrar qilib qo’ydi 1
. 1863 yilda Qo’shma Shtatlarni kutilmagan
Rossiya bilan ancha yaqinlashdi. Bu yaqinlashishga Rossiyaning Angliya va
Fransiya bilan munosabatlarining zidligi ayniqsa uni 1863 yilga kelib
keskinlashuvi sabab bo’ldi. Bu davrga kelib Palmerston va Napoleon III Polsha
masalasida Rossiya bilan urushish haqida o’ylamagan edilar. Rossiyada esa bu
masalaga katta e’tibor berib, uning bo’lishini har on kutayotgan edilar. Sodir
bo’lgan voqea va vaziyatga qarab, Amerikaga ikkita Rus eskadrasini yuborish
haqida qaror qildilar 2
. Rus eskadrasini okean ortiga yuborish rejasi
Aleksandr II tomonidan tasdiqlanib, 1863 yilning iyulida dengiz vazirligining
1
Слезкин Л.Ю. У истоков Американской истории. М.: «Наука» 1978. C . 64.
2
Фостер У. Очерки политической истории США. М.: 1955. C. 41.
19

boshqaruvchisi kontr-admiral Lesrvskiyga maxfiy yo’l-yo’riq topshirildi. Atlantika
va Tinch okeanlarga Rus eskadralarini yuborish bu pishiq uylanib, Angliya va
Fransiya bilan bo’ladigan urush jangohlarida xujum qilishga qodir ekanligiga
ishonib yuborilgan edi. 1863 yilning sentyabrida ikkita rus eskadrasi - biri admiral
Lesovskiy qumondonligi, ikkinchisi - admiral Popov qumondonligida yetib keldi:
birinchi eskadra Nyu-York portiga, ikkinchisi - San-Fransisko portiga keldi.
Eskadraning yuborishdan asosiy maqsad Angliyaning jahon savdo yo’liga g’ov
bo’lib xavf tug’dirish va Polsha masalasida inglizlar mavqeiga ta’sir etish edi.
Dengiz vazirligi boshqaruvchisining
Aleksandr II nomiga yozgan axborotida eskadralarni amerikaning qaysi portida
kutib olish aniqlanganligini ma’lum qildi. Bundan tashqari Krabbe Ittifoq flotining
kaperlari katta kuchga ega, dushmanga bas kela oladi deb ta’kidlagan edi. Dengaz
vazirlignning rejasiga qarshi tashqi ishlar vazirligida eskadralarni Amerikaga
yuborish siyosiy samara berishdan qurqdilar.. Kichik-kansler, tashqi ishlar vaziri,
knyaz Gorchakov va Qo’shma Shtatlarga yuborilgan vakil, baron Stekl
eskadraning jahon savdo yo’liga chiqqanligi va ular olib borayotgan ishlar yaxshi
samara berganligini ancha vaqt o’tkazib, undan murod xosil qilganliklarini ma’lum
qilgan edilar. Angliyadagi rus
elchisi,"Rus dnplomatiyasining otaxon" keksa baron Brunnov bu xabarni barini
eshitgach, xayratda qolgandi.
20

2.1 Urushdan so’ng janubda Rekonstruksiyaning о ‘tkazilishi.
Janub xalq ommasining va negrlarning z о ‘r g‘ayrat k о ‘rsatishi, urush olib
borishda revolyusion metodlarga о ‘tilishi, Yevropa ishchilar sinfining q о ‘llab-
quvvatlashi, Angliya-Fransiyaning intervensiya qilish planlari barbod b о ‘lishi
isyonchilarning tor-mor qilinishiga sabab b о ‘ldi. Shimol harbiy floti Janubni qamal
qildi. Federatsiya q о ‘shinlarining 1863 yil 3 iyulda Gettisberg yonida g‘alaba
qilishi, shuningdek 4 iyulda ularning Viksberg va Port Tudzonni ishg‘ol qilishi
urush harakatlarining borishida Shimol foydasiga burilish yuz berganligini
k о ‘rsatdi. Tashabbus batamom federal armiya q о ‘liga о ‘tdi 1
.
Demokratik asoslarda qaytadan tuzilgan federal armiyada, negrlar va hindlar
bilan birga, 1863 yilda 1 milliondan ortiq kishi bor edi. 1864 yil boshida general
Grant federal armiyaning bosh q о ‘mondoni qilib tayinlandi. U frontni b о ‘lib
yuborish maqsadida 1864 yil baxorida isyonchi shtatlarga hujum boshladi. Shimol
tomondan general Grant q о ‘mondonligidagi q о ‘shinlar, shimoli-g‘arb tomondan
general Sheridan q о ‘shinlari, janubi g‘arb tomondan esa general Sheradan
q о ‘shinlari bostirib kelaverdi. Isyonchilarning q о ‘shinlari nihoyatda holdan ketgan
edi va fakat prezident saylovi vaqtida Linkolnning mag‘lubiyatga uchrashini umid
qilib taslim b о ‘lmadi. 1864 yil noyabrida Linkoln yana prezidentlik lavozimiga
saylandi. Xalqaro ishchilar uyushmasi Internatsional va Yevropadagi barcha
demokratik kuchlar, Lu jumladan, rus «Sovremennik» jurnali ham Linkolnning
siyosiy g‘alabasini va uning о ‘zini Amerika xalqining atoqli progressiv arbobi
1
Слезкин Л.Ю. Легенда, утопия, быль в ранней Американской истории. М.: «Наука» 1981. C . 58.
21

sifatida tabrikladi 1
.
Konfederatsiya halokat yoqasida turar edi. Sherman armiyasi
Chattanaugadan Atlantagacha muvaffaqiyat bilan hujum qilib borib, janubiy
shtatlari kesib q о ‘ydi va Georgiya shtatining aloqa y о ‘llarini ishg‘ol qildi. 1865 yil
13 fevralda Sherman q о ‘shinlari Richmondga janub tomondan hujum boshladi.
Ayni vaqtda janubliklariing poytaxtiga shimol tomondan general Grant q о ‘shinlari
hujum qilib keldi. 3 aprelda ular shaharni ishg‘ol qildi, 9 alrelda esa bosh
q о ‘mondon general Li boshliq isyonchilar armiyasi taslim b о ‘ldi; 18 aprelda Janub
q о ‘shinlarining s о ‘nggi qolgan-qutganlari tor-mor qilindi. Richmond ishg‘ol
qilingandan keyin Shimolda g‘alaba munosabati bilan bayram tantanalari
boshlandi. Isyonchilar armiyasining soldat va ofitserlari uy-uylariga tarqatib
yuborildi, boshliqlarining k о ‘pchiligi qamoqqa olinmadi.
Janubliklar dushmanlik ishlarini davom
ettirish imkoniyatiga ega b о ‘ldi. 14 aprelda, Janub ustidan qozonilgan g‘alaba
sharafiga tantana о ‘tkazilayotgan vaqtda, A. Linkoln janubliklarning agenti aktyor
Buts tomonidan о ‘ldirildi. Fukarolar urushi tamom b о ‘lishi bilan «isyonchilarga
qarshi kurash tugadi qayta qurish xalq ommasining siquvi bilan kongress 1865 yil
fevralida butun mamlakatda qulchilikni taqiqlash t о ‘g‘risida konsitusiyaga 13-
tuzatishni qabul qildi. Negrlar va radikal respublikachilarning bir qismi sobiq –
qullarning har biriga mulk tarzida 40 akrdan yer va bittadan xachir berish va sobiq
isyonchilarga, qarshi qat’iy choralar k о ‘rishni talab etdi. Biroq yirik burjuaziya bu
talablarga qarshi chiqdi. Negrlarning siyosiy aktivligi о ‘sdi, janubiy shtatlarning
bir qanchasida esa ularning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat
organlaridagi vakillari aktiv progressiv ish olib bordi. Ba’zi joylarda negrlar
plantatsiyalarni bosib olib, о ‘zaro taqsim qildilar. Plantatorlar
negrlarning siyosiy faoliyatiga qarshi, ularning yarim qullik holatini saqlab qolish
maqsadida, prezident Djonson (1865—1869) hukumatining rag‘batlantirishi bilan
negrlarni va abolitsionislarni terror qilar, toshb о ‘ron qilib vaxshiyona jazolar
edilar. Shu maqsadda maxsus qurollangan shaykalar tuzilgan edi, ular orasida
1
Методическое пособие по новой истории. (1640-1870), М., "Проввъешение" 1991, с.208.
22

Bukluksklan terroristik tashkiloti asosiy r о ‘l о ‘ynar edi. Shaykalar Yangi Orlean,
Memfis va boshqa shaharlarda negrlarni qonli qirg‘in qilardi. Shimoliy shtatlar
zadagonlari qullikni amerika asoslariga qullikni yot etib bilsada, janubiy shtatlar
bilan yarashish uchun kompromissga tayyor edilar. Shimol va Janub majorasi davri
k о ‘proq bir kuchayib bir pasayib borganligini kuzatamiz. Shimoliy zadagonlarni
janubliklar bilan komprolissida nafaqat federal ittifoqni va ijtimoiy tinchlikni
saqlab qolish fikri yotardi, balki qora tanlilarga nisbatan oq tanlilar bilan birligini
saqlab qolish xam bor edi.
Shimoliy oq tanlilar qullikni tanqid qilib, qora tanlilarni qadrini k о ‘tarish
niyatida emas, balki ularni umuman AQShdan chiqarib yuborish, eng past irq
sifatida k о ‘rish edi. “qullikni shimoliy” deb XIX asr birinchi yarmida bu mavzuni
tadqiqotchilaridan biri L.Limvak shimolni atagan. Amerika tarixchilari tashkiloti
prezidenti Pulitiyer premiyasi nomzodi, Limvak qora tanlilar shimolda ozod etilan
b о ‘lsada shimol fuqarolaridan past irq sifatida xar qayerda pasga urilar oq
tanlilardan butunlay ajratilgan edi, deb yozadi, о ‘z monografiyasida birinchi
Amerika q о ‘zg‘oloni davrida shimoliy shtatlarida (1775-1783) qora tanlilar bir oz
b о ‘lsada о ‘zini himoya qilish xuquqiga ega b о ‘lgan, lekin keyinchalik о ‘sha
xuquqlarni yana y о ‘qotib borgan.
1831 yili AQShga tashrif buyurgan Age Tokvilni guvoxligiga
k о ‘ra qora, oq tanlilar past va yuqori tabaqalarga b о ‘linishgan edi. Fransuz
sayyoxini xulosalariga k о ‘ra qora tanlilar Janubdagi qullarga nisbatan shimoldagi
qora ozod fuqarolar yomon axvolda yashashar, ularga nisbatan oq tanlilar yomon
munosabatda edi. Qora va oq tanlilarni munosabatlari kelajagi Taqvim buyicha
juda qora ranglarda edi. Uning ta’kidlashicha qora tanlilar qullikdan ozod etiladi
lekin, buning ortidan irqiy diskminatsiya vujudga kelib, qora tanlilarning
k о ‘pchiligi otib о ‘ldiriladi yoki ajratilgan rezervatsiyaga j о ‘natiladi. Oq
tanlilarning bosh fikrlaridan biri ozod shtatlarda ikkita irq siqishmaydi, ularning
integratsiya t о ‘g‘risidagi fikri ummonlik, zarali va xavfli, xaqiqiy maqsad qora
tanlilarni oq tanlilardan ajratib, negrlarni y о ‘q qilish edi. Bu usullardan biri ba’zi
shtatlar, xatto XIX asr yarmida k о ‘pchilikka , negrlarni kirib kelishi man etardi.
23

Negrlarni q о ‘lidagi, oq tanlilarning fikricha, xavfli qurol bu saylash va ovoz berish
xuquqiga XVIII asrdan q о ‘zg‘olondan keyingi egaligi shuning uchun XIX asrda
ovoz berish xuquqidan maxrum qilishga urinishlar b о ‘lgan 1
.
Negrlarni ovoz berishini man
qilib, oq tanlilarni, ularni boy kambag‘alligidan qat’iy nazar imkoniyati kengayib
bordi. 1840 yilga kelib Shimoliy shtatlardagi negrlarni 93% ovoz berishidan
maxrum b о ‘lib, xattoki liberalizm о ‘chog‘i b о ‘lmish Pensilbvaniya shtatida xam
bu qonun amal qilardi.
1
Хрестоматия по новой истории. ч.1. 1958. c. 258
24

2.2 Fuqarolar urushi va Rekonstruksiya natijalari
Urushning birinchi kunlaridanoq negrlar о ‘z ozodliklari uchun kurashga
qat’iy bel bog‘ladilar. Urush vaqtida Shimolga yarim millioncha negr qochib о ‘tdi,
buning natijasida janubiy shtatlarda ishlab chiqarish keskin suratda pasayib ketdi.
Janubliklar mamlakatining ichkarisida t о ‘htovsiz g‘alayon va q о ‘zqolonlar
k о ‘tarilib turdi. Quldorlik shtatlarida qullarning umumiy q о ‘zg‘olon k о ‘tarish xavfi
isyonchilarning anchagina kuchini (100 mingga yaqin soldat va ofitserlarni) band
qilib q о ‘ygan edi. Negrlar partizan otryadlari (« о ‘rmon negrlari») tuzar va
quldarlarning bosqinchi shaykalaridan о ‘ch olar edilar. Bu ozodlik kurashining
qahramoni negr ayol Garriyet Tabman ayniqsa shuhrat qozondi 1
.
Negrlar Shimol armiyasiga razvedkachi va y о ‘l k о ‘rsatuvchi b о ‘lib xizmat
qilib bunda uddaburonlik bilan qahramonlik k о ‘rsatdilar. 1862 yil avgustida
negrlarga Shimol armiyasida harbiy xizmat qilish ruxsat etildi, ular juda z о ‘r
matonat va qahramonlik k о ‘rsatdilar. Shunga qaramay, ular kamsitilar edi (Kam
maosh olar, eng og‘ir ishlarga tayinlanar edi va hokazo). 1864 yilda armiyada 186
mingdan ortiq negr xizmat qilar edi, bundan tashqari harbiy dengiz flotida 30 ming
negr, federal armiyaning mamlakat ichkarisidagi qismlarida 250 ming negr bor edi.
Frontda jang qilgan negrlarning uchdan bir qismi qulchilikka qarshi va AQShning
yaxlitligini saqlash uchun kurashda halok b о ‘ldi. Linkoln, negrlar yordam bermasa
urushda Shimol yutqazgan b о ‘lar edi, deb e’tirof etgan edi. Isyon Fukarolar
urushidan Amerikada о ‘z hukmronliklarini о ‘rnatish va AQShning dengizdagi
raqobatini zaif qilish uchun foydalanishga intilgan Angliya va Fratssiya
1
Новая истории стран Европа и Америки. I-том. М.: 1986. C77.
25

hukumatlarining aktiv yordami bilan boshlangan va davom etayotgan edi.
Angliya va Fransiyaning isyonchilarga yordam berishi AQShga juda katta
zarar yetkazdi. Angliya va Fransiya Janub foydasiga qurolli intervensiya
uyushtirishga yoki federal hukumatni mamlakatni b о ‘lib yuborishga k о ‘ndirish
uchun unga tayziq о ‘tkazishga bir necha marta urinib k о ‘rdi. Biroq interventlarning
rejalarini barbod qilishga sabab b о ‘ldi. Rossiyanipg AQSH uchun qulay
pozitsiyada turganligi bu rejalarni barbod qilgan sabablardan biri b о ‘ldi. AQSH
hamda Rossiya davlatlari bilan Angliya о ‘rtasidagi ziddiyatlar Rossiya-Amerika
munosabatlariga katta ta’sir k о ‘rsatdi. Angliyaga qarama-qarshi о ‘laroq,
AQShning butunligi saqlanishidan manfaatdor b о ‘lgan Rossiya chet davlatlarning
intervensntsiyasiga. qarshi chiqdi va quldorlarni himoya qilishga aralashish hamda
AQShga qarshi salb yurishida qatnashish t о ‘g‘risidagi hamma takliflarni rad qildi.
1863 yil kuzida Amerika suvlariga ikkita rus
eskadrasi: biri Nyu-yorkka, ikkinchisi esa San-Fransiskoga yetib keldi. AQSH
qirg‘oqlarida rus flotining paydo bulishi Linkoln hukumatining xalqaro ahvolini
mustahkamlashga yordam berdi. 1820-1840 yil shimoliy shtatlarda quldorlikka,
qarshilar juda ozchilikni tashkil qilardi. AQSH siyosiy yuqori qatlami ularni inkor
etar, oq tanli janubliklar bilan mojarosi tufayli ijtimoiy - siyosiy xolatga ta’siri kam
edi. Janubiy shtatlar ularga dushman nazari bilan qarar xattoki erkin shtatlar xam
ularni unchalik xushlamas edilar. Abolitsionislar xar doim xavf ostida yashar,
ularni oq tanli rasis Shimoliy past irq vakillari о ‘ldirishmoqchi xam b о ‘lardilar. 40-
50 yil Shimol va Janubni mojorasi asosida yer muammosi yotar.
Meksikadan tortib olingan janubi-g‘arbiy
hududlarni Shimol bilan janub b о ‘lisha olmas edi. Bu muammo tarixchilarni, misol
uchun F.Dj.Ternyorga janub va shimol mojarosiga quldorlik tuzumini xech kanday
alokasi y о ‘k, bu xammasi agrar siyosatga borib taqaladi degan fikrga kelishiga
sabab b о ‘ldi. Tarixshunoslikdagi bu xolat keng yoyilgan edi, lekin juda tez
fursatda quldorlik birinchi о ‘rinda shimol va janub diskussiya va kurashlarida
k о ‘rina boshladi va ikki regionni b о ‘linishiga fundamental sabab b о ‘lgan.. 1846-yil
janub va shimol mojarosi demokratik partiya vakili D.Uilmot kongressga AKSH
26

ga k о ‘shilgan Meksika xududlarida qulchilikni man etdi. T о ‘g‘ri о ‘zini karashlarini
bayon etganida kuchayib ketdi. Bu taklif AKSH kongressi tomonidan rad etildi.
Bundan s о ‘ng Amerika siyosiy yukori tabakasiga noxush b о ‘lgan vokealari yuz
bera boshladi. 1846-1848-y AKShni Meksika
bilan urushidan s о ‘ng demokratik partiya tarafdorlarini bir kismi yakinda b о ‘lgan
prezident Van Byuren boshchiligida Fri Soyl partiyasini tashkil etib Yangi yerlarda
butkul quldorlik tuzumini man qilishni talab etardilar. Bu 1848-yili prezident
saylovlarida demokratik partiyani mag‘lubiyatga uchratishiga olib keldi.
Demokratik partiya va frisoylerlar eski demokratlar birgalikda Vichlardan k о ‘ra
k о ‘p ovoz berdi. Kanzas-Nebraska qonunini muxokama qilish vaqtidayoq amerika
siyosatchilari partiyaviyligi b о ‘yicha emas, geografik joylashuvi jixatidan
b о ‘linishgan. Bu yangi va yana musaxkamlanib, eski 2-partiyaviylik tizimini buzib
yuborgan 1
. Kanzas-Nebraska qonun buyicha asoratlari siyosiy
joylarni q о ‘rishda о ‘z kuchini k о ‘rsatgan. 1854 yil о ‘rtalarida vich demokratlari
shimoliy shtatlarda frisoylerlar bilan birlashib Respublikachilar partiyasini tuzimi
xaqida e’lon qilib, AQShning barcha xududlari, Shimol xox Janub b о ‘lsin
quldorlik tuzumiga y о ‘l q о ‘ymaslikni talab qildi. Republikachilar partiyasini
tashkil etilishini eski partiyalarga qarshi AQSH kakshadgich zarba yetkazdi.
Demokratchilarni shimoliy kanoti jiddiy zarar k о ‘rdi, chunki respublikachilarni
asosini о ‘shalar tashkil etgandi. Eng katta talofat Vichlar partiyasiga yetib 1854 y
milliy siyosiy kuch sifatida о ‘z kuchini y о ‘qotgandi. 1854 yildan boshlab
Respublikachilar AQShning quldorlik tuzumiga qarshi kurashuvchi kuchga aylana
boshladi. Uning t о ‘tgan о ‘rni, g‘oya va xarakatiga qarab Shimolni tortishuvi,
shimolliklarni fikri, mintaqalarni kelishmovchiligini mazmunini aniqlash mumkin
edi. Respublikachilar boshidan liberal-demokratik
koalitsiyaga tayanib ish boshlagan b о ‘lsa, koalitsiya о ‘z navbatida о ‘rta va mayda
mulkdorlar, fermer, xunarmand, ishchilardan tashkil topib, boshqa partiyachilarga
qaraganda quyi tabaqa fuqarolaridan k о ‘pchiligini tashkil qilardi. Respublikachilar
liberal va demokratlarni qadriyatlarni zid ekanligini bir tomondan ta’kidlashsa
1
Плешников В.Н. Внешная политика США в конце ХVIII века. Ленинград. 1984. C . 80.
27

ikkinchi tomondan quldorlikni qattiq tanqid ostiga olishdi. Shuning uchun
“quldorlikka qarshi” nomini olgan b о ‘lib, bu partiya ichida siyosiy oqimlar, ya’ni
ta’sirliroqlari radikal va m о ‘tadil edi 1
. Redikallar, ular asosan abolitsionislar,
nafaqat quldorlik tuzumini y о ‘q qilishni, balki qora tanlilarni oq tanlilarni
huquqlariga tenglashtirib, siyosiy huquqlarini ham bir xil b о ‘lishini talab etardi.
Rodikallar 1850 y m о ‘tadillar partiyasiga siyosiy
jixatdan yetib olishdi, m о ‘tadillar respublikachilarni dunyo qarashi va q о ‘zqalon
oldi о ‘n yillik davri srategiyasini aks ettirishardi. Respublikachilar partiyasini
g‘oyasida asosiy e’tibor quldornikni oq tanli Amerikaliklarni xoxishi k о ‘pchiligiga
t о ‘g‘ri kelmasligi t о ‘g‘ri b о ‘lib asosiy maqsadi deb “yerkin mehnat
sivilizatsiyasini” tashkil etilishini maqsad qilib oldilar tayanchi esa mehnatkashlar
sinfi ishchilar, fermerlar va mayda va о ‘rta tadbirkorlar b о ‘lib ular ishlab chiqarish
jarayonida ishtirok etib foydasi о ‘z shaxsiy mehnatiga asoslangan edi.
Respublikachilar bu sinfni qatlamlarga
b о ‘lishni istamas, chunki tadbirkorlar, fermerlar. Ishchilar b о ‘lar hammasi u
qatlamdan bu qatlamga о ‘tar kechagi ishchi bugun fermer yoki tadbirkorga
aylanardi. Linkol’n aynan shu sinf qarashlarini ifodalar chunki ular о ‘z oilasi о ‘zi
uchun ishlab, birovni yollamas edi. Shunday tadbirkor va fermer Amerika
jamiyatini xoxish istaklarini namoish etib, markaziy shaxs sifatida govdalantirib
guvoxlik berdiki mehnat kapitaldan ustunidir va jamiyatning asosiy kadr
qimmatidir. “Yollamma ishchilarni xolatini Linkol’n vaqtinchalik deb bashqalar
о ‘z hayotiy tajribasiga asoslanib eng yengil va chaqqon ishchilar о ‘z shaxsiy ishiga
100% imkon berilish va bu maqsad sari faqat intilish kerakligini uqtirardi. Bu
Amerika orzusi xaqiqatga aylanishi uchun erkin mehnat tizimi y о ‘lga q о ‘yilishi
kerak edi. Bundan Respublikachilar 1 gina “Yerkin mehnat” shiori kelib chiqar
edi. Respublikachilar siyosiy partiyasini maqsadi fuqarolariga Amerika orzusini
r о ‘yobga chiqarishiga k о ‘maklashish edi. K о ‘pchiligi
boylikka intilishni rad etsa hamki, harbiy yerlarga fermer va tadbirkorlarga ish
qilish uchun y о ‘l ochib berish edi. Respublikachilar “Gomstedlar”-yerkin
1
Ефимов А.В. Очерки из истории США. Москва. 1958. C. 94.
28

xududlarni oddiy xalqqa bekorga yoki oddiy ramziy pas baxoga yerlarni b о ‘lib
berish qonunni talab etildi. Yangi yerlarda bunday qonun quldorlik tuzumini paydo
b о ‘lishiga xalaqid berardi, bundan Respublikachilar ikki shiori “Erkin zamin” kelib
chiqadi. Fuqarolar urushi boshlanishdan ancha ilgari respublikachilar gomistedlar
t о ‘g‘risidagi qonunni AQSH kongressiga taqdim etgan lekin quldorlarni kuchi
tufayli rad etilgandi. Respublikachilarni о ‘z maqsadi y о ‘lidagi katta g‘ov quldorlar
b о ‘lib, harbiy yerlarni о ‘z qullariga о ‘tkazib olib va yerlarda ham quldorlik
tuzumini о ‘rnatish payida edilar. Quldorlik tizimini
y о ‘qotguncha Respublikachilar maqsadlari r о ‘yobga chiqmas, plantatorlar esa
qattiq kurashish y о ‘lida edilar. Shunda 3 chi “Yerkin odamlar” shiyori kelib
chiqqan edi. Linkol’n boshqa Respublikachilar singari Djeffersonni g‘oyasiga
q о ‘shilar hamda rivojlantirar edi. xuquqiy boshqaruvni t о ‘g‘ri demokratiya bilan
bog‘lash bunda xalq о ‘z- о ‘zidan davlat ishiga aralashadi. Aynan Linkol’nga
“Boshqaruv xalqniki, xalq orqali xalq uchun” shiyori tegishli b о ‘lib, xatto AQShda
klassik shiyorga aylangan Respublikachilarni siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy dasturi
Janub quldorlik qadiryatlariga mutloq zid b о ‘lib, Shimol va Janub о ‘rtasidagi
tasovvur ikki sivilizatsiyani bir-biriga t о ‘g‘ri kelmaydigan ijtimoiy-siyosiy
tizimlarni antaganizimi edi.
Respublikachilar liberal demokratik q о ‘zg‘olonni k о ‘zlar, chunki u orqali
burjua-liberal tuzumga kelib rivojlanib nafaqat kengayib, balki ichiga ham agrar
siyosat usulini uylashardi. Fuqarolar urushi yaqinlashgan sari Respublikachilarni
k о ‘pchiligi “1858 y Sayurdni aytgan gapini qaytarib, Shimol va Janubni
kelishmovchiligi t о ‘xtatib b о ‘lmaydigan jarayon deb ta’kidlashar edi. 1850 yilga
kelib, nafaqat Respublikachilar, balki Shimoliy Shtatlarni axolisini k о ‘pchilik
quldor, Janubni faqat dushman sifatida k о ‘rar va Shimoldan tubdan farq qilishini
aytishar edi. 1850 y Shimoliy shtatlarda g‘oyaviy q о ‘zg‘alon b о ‘lgan desa ham
b о ‘laveradi, chunki xalqni fikri 1830-1840 yilga qaraganda tubdan о ‘zgargan edi,
о ‘sha vaqtlarda janubni pozitsiyasiga nisbatan hech qancha negativ munosabatda
b о ‘lmagan edilar. Bir-biriga zidligini, tarixiy qarama-qarshiligini tan olgan Shimol
va Janub bir biridan tobora uzoqlashar. Siyosiy eksremislar.
29

Janubiy partiyada tobora t о ‘planib, kuchaya borar edi. Janubliklar
Shimoldan ajralishga tayyorgarlik k о ‘rar, Shimolga nisbatan qurol ishlatib
quldorlik sivilizatsiyasini saqlashga k о ‘rinardilar, bunga Respublikachilar partiyasi
vujudga kelmay turib tayyorgarlik k о ‘rishgan. Shimolliklarni va janubliklarni
ideologik diskussiyalari qattiq siyosiy kurashuv maydoniga aylanib, xar biri
Fuqarolar urushi uchun katalizator о ‘rnini bosar edi. Xuddi shunday
t о ‘qnashuvlardan biri Kanzas-Nebraska qonunini AQSH qongressi tasdiqlaganidan
s о ‘ng r о ‘y bergan. Bu qonunda ushbu shtatlarda yashovchi xalq xoxish istagiga
k о ‘ra tuzum tuziladi deyilgani uchun Konzas Shtatiga quldorlik tuzumini
q о ‘llaydiganlar ham q о ‘llamaydiganlar ham intilaverdi. 1855 yil kanzasda
quldorlik tuzimiga qarshi va q о ‘llaydigan konsituttsiyalar qabul qilingan. Kanzas
Amerika jamiyatini 2ga b о ‘linishini oynasi b о ‘lib, bu shtashdagi voqealar esa
milliy rivojlanishni modeli edi. Juda tez suratda bular hammasi kichik fuqarolar
urinishiga aylanib xayot uchun urinishardi. 1856 y xarbiy xarakatlar
tugashiga 200 kishi о ‘ldirilganligi aniqlangan. Ikkala tarafda ham о ‘z
qaxramonlariga ega b о ‘ldi: Shimolliklarda milliy mashxurlikka ega b о ‘lgan Jon
Braun b о ‘lgan Kanzasda yangi k о ‘chib borganlar munosabatini aniqlasholmay
berk k о ‘chaga kirib qolgan. Kanzas krizisini xal qiluvchi federal xukumatga
bog‘liq edi. Tez orada federal boshqaruvida quldorlik kuchlari tarafdorlari katta
mavqega esa ekanligi, ular tarafida prezident Pris, hamda (uning о ‘rnini 1857 –
yilda) D.J.Bbyukensn (prezident о ‘rnini egallagan) xarakat qilishardi (2 lasi xam
demokrat partiyada). Kanzasni Senatini qulchiligi quldorlik tuzimini quvvatladilar
faqatgina quyi palatasi vakillari orasida, kuchlar teng b о ‘lib mojoroni hal qilishi
y о ‘llari axtarilardi. quyi palatalari tufayli kanzas ittifoqqa quldorlar sharti bilan
emas balki erkin shtat sifatida 1861-kiradi. AQSH
oliy sudi ochiqdan ochiq quldorlik tuzimini q о ‘llar edi. Fedaral xukumati tarafidan
saylangan bu boshqaruv quldorlarni quvvatlagani uchun shimoliy shtatlarda
rodikal kayfiyatni uyg‘otardi. Buning yorqin k о ‘rinishi va uni quvvatlovchi
abolitsionislar xarakatlarida aks etardi 1
. 1850 y yarimida abolitsioniylarni sardori
1
Слезкин Л.Ю. У истоков Американской истории. М.: «Наука» 1978. C.63.
30

amalidagi federal konsitutsiya va quldorlar bilan siyosiy ittifoq saqlanganligi
xolatida quldorlik tuzimini y о ‘qotib b о ‘lmaydi. Shuning uchun Shimol – Janub
bilan aloqani uzilish va о ‘z kichkinagina davlatini tuzish g‘oyasini ilgari surardi.
Garrison, agar shimol ajrab janubni ajratib q о ‘ygan taqdirda, janub ishlab chiqarish
tovarlarini, moliya va banklarsiz (ya’ni Shimolda qolib ketar edi) tez orada
qulashini bashorat qiladi. Abolitsionislarni boshqa oqimi esa quldorlik tuzimini
sekin-asta z о ‘rliksiz y о ‘q qilish tarafdori edi.
1859 yil uning vakillari Djon Braun boshchiligida Virginiya shtatida
quldorlik tuzimiga qarshi q о ‘zg‘olon k о ‘taradilar, bunda oq tanli va qora tanli
fuqarolar ishtirok etadi. q о ‘zg‘olon yovuzlarcha bostiriladi, lekin radikal
kayfiyatlar tobora kuchayib boradi, Radikal xolat baribir keskin qoralanib,
respublikachilar atrofida yanada k о ‘pchilik t о ‘plana boshlagan. 1860 y milliy
saylov vaqtida 27 m о ‘tadillar oqimi sardori AQSH ni prezidenti etib saylanadi.
Partiyani dasturi buyicha quldorlikka keskin qarshilik b о ‘lmay, faqatgina erkin
ozod xududlarga kirib kelishi man etilgan. Janubliklar Lenkol’ni m о ‘t’adilligiga
ishonmas, chunki yillar davomidagi respublikachilarni ma’ruza diskusiyalaridan
quldorlik tuzumini y о ‘q qilish ularni oliy maqsadi ekanligi aniq edi.
4 fevral 1861 yil prezident sayloviga 1oy qolganida
Janubliklar о ‘z davlatini kurmoqchi b о ‘ldi va о ‘z konsitutsiyasini e’lon qildilar,
bunga Delover, Merlend, Missuri, Kentukki shtatlari kirib ozod shtatlar bilan
qiyinchilik qilib Ittifoqqa sodiqligini saqlab qolishgan. Janubiy Konfedratsiya
prezidenti b о ‘lib Djefferson Devis, vitse–prezidenti esa Aleksandr Steffens
saylangan 18-fevralda Linkol’nni saylovigacha ular qasamyod qilishgan Steffens
yangi davlatni mazmunini shunday tushuntirgan: “Bizning davlatda buyuk xaqiqat
о ‘tkir tig‘ sifatida turadi. Bu negir xech qachon oq tanliga teng b о ‘la ololmaydi.
Quldorlik esa yuqori irqqa b о ‘ysunish b о ‘lib bu uning tabiiy meyoriy xolatidir.”
Shimol va Janubni kelishmovchiligi 2 ta xar xil jamoa-siyosiy tuzumlari kurashi
b о ‘lib 2ta katta etab-fuqarolar urushi va isloxatlarni о ‘z ichiga oladi. Tadqiqotchi
tarixchilar bu voqealar qanchalik leberal, demakratik yer egaligi oxir oqibatda
ijtimoiy sinflar va Amerika qatlamlari oq tanli va qora tanlilar nimaga ega
31

b о ‘lishdi, q о ‘zg‘alon baxosi qanday b о ‘ladi. Yaqinmi yoki uzoqmi
iqtisodiy sotsial va siyosiy asoratlar quyida bu savollarga javob topishga urinamiz
2-Amerika q о ‘zqalonini etalari о ‘z davrlariga fuqarolar urishida ikki davr bor
b о ‘lsa bir davr 1861-1862 y Linkol’n va uning xukumati urush federal ittifoqni
tiklash uchun ketmoqda deb ta’kidlagan, lekin quldorlikni y о ‘qotilishini о ‘z oldiga
maqsad qilib q о ‘yishmagan.
Xulosa
Amerika Q о ‘shma Shtatlari jahonning eng yirik rivojlangan davlatlaridan
biri b о ‘lib, u Shimoliy Amerika qit’asida joylashgan. Sharqdan Meksika q о ‘ltig‘i,
g‘arbdan tinch okeani bilan о ‘ralgan. Shimolda Kanada, Janubiy-g‘arbda Meksika
bilan chegaradosh. Ma’muriy jihatdan 50 ta shtat va bir Kolumbiya federal
okrugiga b о ‘lingan. Poytaxti Vashington. AQSH davlati ham bugungi mavqega
yetib kelgunga qadar bir qancha voqeliklarni boshdan kechirgan. AQSH tarixida
salbiy oqibatlari bilan mamlakat rivojiga t о ‘siq b о ‘lgan quldorlik davrini e’tirof
etish mumkin. XVII asrdan to 1863 yilgacha davom etgan quldorlik davri
AQShning ma’naviy, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy sohalariga о ‘z ta’sirini k о ‘rsatdi.
Mamlakat ikki qismga b о ‘linib qoldi. Uning Janubiy qismida
quldorlik, shimolida kapitalistik munosabatlar rivojlandi. Jahonning k о ‘pgina
mamlakatlarida sanoat burjua inqiloblari b о ‘lgan bir davrda AQShda hali ham
qullar plantatsiyalarda eng og‘ir sharoitlarda davr talabiga javob bermaydigan
texnikalarda ishlashni davom ettirayotgan edi. Bu narsa esa mamlakat ichki
bozorini kengayishiga va sanoat ishlab chiqarishning о ‘sishiga halaqit berar edi.
Shimolning sanoat burjuaziyasi janub bilan aloqa uzilishini xoxlamas edi. Lekin,
Janub Shimol talabiga javob bera olmadi. Plantatsiyalarda eng og‘ir sharoitlarda
ishlayotgan qul mehnat unumdorligini oshishi uchun zamin b о ‘la olmas edi,
chunki qullar о ‘z mehnatidan manfaat k о ‘ra olmasligini tushunib yetgan edi. Lekin
daromad olish esa quldor – plantatorlarning asosiy maqsadi edi. Bu y о ‘lda u xar
qanday vaxshiylikdan qaytmagan. Quldorlik tuzumi tarixini
32

о ‘rganish davomida daslabki qullar oq tanlilar b о ‘lganligiga guvoh b о ‘ldik. Lekin
keyinchalik qul tushunchasi faqat qora tanlilarga nisbatan q о ‘llaniladigan b о ‘ldi.
Ularni inson о ‘rnida k о ‘rmaslik oddiy xolga aylanib bordi, lekin bu holatlar
quldorlikka qarshi harakatlar yetilib bordi. XIX asrning 20-30-yillarida 37
boshlangan abolitsionislar harakati bu tuzum intiqosiga sabab b о ‘ldi. Bu harakat
umumiy milliy harakat sifatida “Fridams Jornel” va “Uoner” chaqiriqi nashr
etilishi bilan boshlangan b о ‘lsa, uning oxiri о ‘lmas Jon Braunning qatl etilishi
(1859y), Gettisbergdagi qonli kurash (1863y) konsitutsiyaga о ‘zgartirish kiritish
bilan belgilanadi. Keyinchalik bu harakat keskin tus oladi. Mamlakat ikki tarafga
ajralib kurash avj oldi. Natijada 30-yillarning oxirlariga kelib fuqarolar urushiga
aylanib ketdi. Fuqarolar urushi Amerika tarixchisi Shelbi Fut ta’rifi bilan aytganda
“Amerika davlatchiligini aniqlab bergan, XIX asrning daxshatli, falokatli va
Amerika asosining ilk qadamlari” b о ‘lgan fuqarolar urushigacha q о ‘shma shtatlar
haqida “Ozod shtatlar” deya gapirishar edi, urushdan keyin esa va hozirgi
kungacha q о ‘shma Shtatlar haqida gap kelganda bir butun va yagona davlat deya
gapiriladi. Urush AQShni birlashtirdi.
AQSH tarixidagi qulchilikning bartaraf etilishi uchun mamlakatning
ikki qismga ajralishi va ularning qar bir sohadagi ziddiyatlari tabiiy shart-sharoit
keltirib chiqargan. qulchilik bekor qilinadi, insonlarning bir-biri ustidan
hukmronlik qilishiga, inson huquqlari poymol etilishiga barham berishdi. Shu bilan
birga AQShning rivojlanishiga t о ‘siq b о ‘lgan quldorlik tizimi yemirildi, natijada
esa AQSH rivojlanishning yangi bosqichiga qadam q о ‘ydi. AQSH tarixidagi
quldorlik davri alohida bir bosqich hisoblanadi. Shuning uchun undan k о ‘z yumib
b о ‘lmaydi. Bu davr hozirgacha ham alohida qiziqish bilan о ‘rganiladi. Zero,
prezidentimiz I.A.Karimov s о ‘zi bilan aytganda “Odamzot borki, avlod-ajdodi,
Vatanining tarixini bilishni istaydi, bunda esa tarix t о ‘liq hech bir о ‘zgartirishsiz,
b о ‘rtirishsiz, о ‘rganilishi kerak”. Umumiy xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki,
har bir davlat о ‘ziga xos tarixga ega, har bir davlat tarixida halokatli davrlar ham,
rivojlangan davr ham b о ‘ladi. quldorlik Amerika Q о ‘shma Shtatlari uchun
halokatli davr hisoblanadi. Shimoliy Amerikada shimol va Janubiy Shtatlar
33

о ‘rtasidagi fuqarolar urushi natijasida qullikka chek q о ‘yiladi. qullarni ozod qilish
haqidagi Alanifes urush tugamasdan bir yil avval – 1863 yilda imzolangan. AQSH
tarixida millatlarning teng huquqlilik uchun kurashi muhim о ‘rin tutadi. Etnik
guruhlarning aksariyati siyosiy va iqtisodiy teng huquqlilikka erishdilar ham,
ularning asosiy aholi bilan ham tenglik borasidagi talablari qondirildi. Lekin qora
tanlilar asrimizning 40- yillarigacha bundan mustasno edi.
Chikagoda yangi tashkilot – Irqiy tenglik kongressi tashkil etildi. Bu
tashkilot barcha jamoat joylarida igregatsiyani t о ‘xtatishga chaqirdi. Lekin qora
tanlilar huquqlari ikkinchi jahon urushidan keyin ham poymol etilishda davom
etgan.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Америка тарихи асослари. АҚШ ахборот агентлиги. 1998.
2. “Америка” //Сентябръ 1991 г. №418. издания правительства США.
8.Гидденс Э. Социология. Т.: “Шарқ”. 2002.
3. Ефимов А.В. Очерки из истории США. Москва. 1958.
4. Новая истории стран Европа и Америки. I-том. М.: 1986.
5. Плешников В.Н. Внешная политика США в конце ХVIII века.
Ленинград. 1984.
6. Согрин В.В. Мифы и реальности Американской истории. М.: 1986.
7. Слезкин Л.Ю. Легенда, утопия, быль в ранней Американской истории.
М.: «Наука» 1981.
8. Слезкин Л.Ю. У истоков Американской истории. М.: «Наука» 1978.
9. Советская историческая энциклопедия. I том. “Аболиционизм”. М.:
1971.
10. Фостер У. Очерки политической истории США. М.: 1955.
11. Хрестоматия по новой истории. I том. 1640-1870. М.: 1990.
12. Янги тарих. II том. Т.: 1967. 19. Қисқача сиёсий луғат. Т.: “Шарқ”.
1986.
35

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi