Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 46.7KB
Покупки 7
Дата загрузки 07 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda

Купить
Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir
sarkarda
Reja:
I Kirish
II Asosiy qism
1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi.
2 Amir Temurning "Buyuk Amir" sifatida saylanishi.
3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati
III Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar I Kirish
Mamlakatimiz   mustaqillikni   qo’lga   kiritgan   dastlabki   kunlardanoq   tariximizni
qayta   tiklash,   tarix   haqiqatlarini   xalqimizga   boricha   yetkazish,   buyuk
ajdodlarimizning   nomlarini   ulug’lash,   xalqimizning   umumbashariyat   tan   olgan
ma’naviyatini qaytarish va yangi davr talablari asosida yuksak darajaga ko’tarishni
asosiy   maqsad   deb  belgiladi.   Bu   hol   esa   O’zbekiston   tarixining  barcha   davrlarini
chuqur o’rganish, tarixiy haqiqatni bekam-u ko’st yuzaga chiqarishni kun tartibiga
qo’yadi. Ushbu fanning dolzarbligi zamonaviyligi shundan iboratki, hozirgi davrda
barcha sohalar kabi Qurolli Kuchlarimizda ham harbiy xizmatchilarning ma’naviy-
ma’rifiy   tarbiyasiga   katta   e’tibor   berilmoqda,   ushbu   tarbiya   jarayonida   o’sib
kelayotgan   yosh   avlodimizni   vatanparvarlik   va   buyuk   ajdodlarimizga   hurmat,
ularning   bosib   o’tgan   yo’llarini   bilish,   tariximizda   o’chmas   iz   qoldirganligini,
meroslarni   o’rgatish,   har   bir   ulg’ayib   kelayotgan   yosh   avlodni   tarbiyalashda
muhim   rol   o’ynaydi.   Istiqlolimiz   tufayli   mamlakatimizda   sodir   bo’layotgan   tub
demokratik   o’zgarishlar   jarayoni   Sohibqiron   Amir   Temurning   turkiy   xalqlar
davlatchiligi   an’analarini,   tajribalarini,   islom   hamda   shariat   qonun-qoidalarini
barpo etilgan  qudratli   davlatning asosiy   dasturi  qilib,  o’z  siyosati  va  hukmini  yer
yuzining   juda   keng   mintaqalariga   yoyganligi   haqidagi   bor   haqiqatni   teran   anglab
yetishga imkoniyat yaratdi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z
yurti,   tili,   madaniyati,   qadriyatlari   tarixini   bilishga,   o’zligini   anglashga   qiziqishi
ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabi,
o’zi   tug’ilib   voyaga   yetgan   qishloq,   shahar,   xullas,   Vatanining   tarixini   bilishni
istaydi.   Hozir   O’zbekiston   deb   ataluvchi   hudud,   ya’ni   bizning   Vatanimiz   nafaqat
Sharq,   balki   umumjahon   sivilizatsiyasi   beshiklaridan   biri   bo’lganini   butun   jahon
tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqda buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar,
olim-u ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqan. II 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi.
        А mir   T е mur   1336   -   yilning   9   -   а pr е lid а   K е sh   vil о yatining   h о zirgi
Sh а hris а bz yaqinid а gi   Х o’j а   Ilg’ о r qishl о g’id а   yirik b а rl о s b е gi   а mir Muh а mm а d
T а r а g’ а y   о il а sid а   dunyog а   k е ldi.   T е murning   b о l а ligi   v а   o’spirinligi   K е sh
t о g’l а rid а   o’tdi.   Yoshligid а   u   о v   v а   о td а   mus о b а q а l а rni,   n а yz а   ul о qtirish   v а
k а m о nd а n  о tishni  х ush ko’r а rdi, h а rbiy o’yinl а rg а  m о yilligi s е zilib tur а r edi. U o’n
yoshg а   to’lg а ch,   T а r а g’ а yning   х izm а tid а   bo’lg а n   mur а bbiyl а r   –   о t а b е gil а r
T е murni   h а rbiy   s а n’ а tg а   v а   sp о rt   o’yinl а rig а   o’rg а tdil а r.   Yoshi   ulg’ а yg а ch   u
ko’pchiligi   b а rl о sl а rd а n   bo’lg а n   b о l а ligid а gi   do’stl а rini   yig’di   v а   ya х shi
qur о ll а ng а n   о tryad   t а shkil   etdi.         А mir   T е mur   h а rbiy   х izm а tni   m а h а lliy
hukmd о rl а r rahbarligida b о shl а di. U kichik l е kin ya х shi qur о ll а ng а n   о tryadg а   eg а
bo’ldi   va   shu   bil а n   birg а likd а   h а rbiyt а ktik   t а jrib а   о rttirdi.   T е z   о r а d а   T е murning
j а s о r а ti   butun   Q а shq а d а ryo   v о diysid а   m а shhur   bo’ldi.   Sh о nshuhr а t   T е murni
M о v а r о unn а hrning   о bro’li   а mirl а ri   bil а n   yaqinl а shtirdi.   XIV   а srning   o’rt а l а rid а
Chig’ а t о y ulusi ikkit а  must а qil d а vl а tg а  bo’linib k е tdi: birinchisi Muv а r о unn а hrd а ,
ikkinchisi es а   Mo’g’ulist о nd а , ikk а l а sid а   h а m h о kimiyat Chingiziyl а rning qo’lid а
s а ql а nib   q о lindi.   Mo’g’ulist о n   Mov а r о unn а hrd а   hukmr о nlikni   d а ’v о   qilib
b о sqinchilik   siyos а tini   о lib   b о rdi.   Mov а r о unn а hrd а   а mirl а r   o’rt а sid а   d о im о
urushl а r   d а v о m   etib   turdi,   Chingiziyl а rning   h о kimiyati   es а   kuchsizl а nib
q о ldi.1360–1361-yill а rd а   Mo’g’ulist о n   хо ni   To’qlug’   T е mur   M о v а r о unn а hrg а
b о stirib kirdi. U h е ch q а nd а y q а rshiliksiz Q а shq а d а ryog а ch а  y е tib k е ldi. To’qlug’
T е murning   qur о lli   kuchl а ri   ustunligini   his о bg а   о lg а n   yigirm а   uch   yoshli   T е mur,
Mo’g’ulist о n   хо ni  bil а n muz о k а r а l а rni   о lib b о rdi  v а   uning   х izm а tig а   kirdi.   А mir
T е mur   o’zining   bu   h а r а k а ti   bil а n   K е shd а   q о n   to’kilishining   о ldini   о ldi.
Mo’g’ulist о n   хо ni   M о v а r о unn а hrd а   o’z   o’g’li   Ilyos   Х o’j а ni   hukmd о r   etib
t а yinl а g а nid а n k е yin T е mur ung а   х izm а t qilishd а n b о sh t о rtdi.1362–1363 yill а rd а
А mir   T е mur   Chingiziyl а rning   xoni   Hus а yn   bil а n   yaqinl а shdi   v а   uning   singlisig а
uyl а ndi.   Ul а r   ikk а l а si   bir   n е ch а   b о r   Ilyos   Х o’j а   qo’shinig а   q а rshi   h а rbiy
h а r а k а tl а rni   uyushtirdil а r.   1364   yilning   ох irid а   ul а r   Ilyos   Х o’j а   qo’shinini
M о v а r о unn а hrd а n   h а yd а b   chiq а rishg а   muv а ff а q   bo’ldil а r.   Shu   v а qtg а   k е lib   а mir Hus а ynning   bo’ysunm а s   hukmd о rl а r   bil а n   kur а shi   kuch а yib   k е tdi,   bund а   T е mur
ung а   f ао l   ko’m а kl а shdi.   S а kl а r   yash а ydig а n   S е yist о ng а   (h о zirgi   Er о n   v а
А fg’ о nist о nd а gi vil о yat) h а rbiy yurishni   о lib b о rg а n v а qtid а   T е mur o’ng qo’li v а
o’ng   о yog’id а n   yar а l а ndi   v а   bir   umrg а   о qs о q   bo’lib   q о ldi.   Shuning   uchun   uni
T е murl а ng   (f о rs   tilid а n   «T е mur   cho’l о q»)   d е b   а t а shg а n.   Yevr о p а likl а r   uni
«T а m е rl а n» d е b nomlaganl а r. G’ а rbd а   u shu n о m bil а n m а shhur bo’ldi. To’qlug’
T е murning   o’limid а n   k е yin   M о v а r о unn а hrd а n   h а yd а lg а n   Ilyos   Х o’j а   o’zining
m а g’lubiyatini   t а n   о lishni   хо hl а m а di.   1365-yild а   u   k а tt а   qo’shin   bil а n   yan а
M о v а r о unn а hrg а  qo’shin t о rtdi. Ikk а l а   а mirl а rning  хо n bil а n kur а shi 1365-yilning
22-m а yid а   Chin о z   yaqinid а ,   Chirchiqning   qirg’ о g’id а   bo’lib   o’tdi.   J а ng   p а ytid а
do’l yog’ib, h а mm а  yoq b о tq о qq а   а yl а nib k е tdi. Bu j а ng t а ri х g а  «L о y j а ngi» n о mi
bil а n kirdi. H а l qiluvchi v а qtd а   Hus а ynning qo’shini q а t’iyatsizlik qildi, j а ng b о y
b е rildi.   T е mur   v а   Hus а yn   qo’shinining   q о lg а n   qismi   bil а n   а vv а l   S а m а rq а ndg а ,
k е yin es а  B а l х  vil о yatid а  yashirindi. Ilyos  Х o’j а  o’sh а  muv а ff а qiyatid а n so’ng o’z
g’ а l а b а sini   must а hk а ml а sh   m а qs а did а   S а m а rq а ndg а   yurish   qildi.   Sh а h а r   yan а
mo’g’ull а r   b о sqini   ха vfi   о stid а   q о ldi,   Sh а h а rning   mud о f аа sini   s а rb а d о rl а r
b о shchiligid а gi tinch   а h о li o’z qo’lig а   о ldi. S а rb а d о rl а r h а r а k а ti XIV   а srning 30-
yill а rid а   Х ur о s о nd а   m а yd о ng а   k е ldi.   Und а   kichik   s а vd о g а rl а r   v а   hun а rm а ndl а r
ishtir о k   etg а nl а r,   ul а rning   shi о rl а ri   quyid а gich а   bo’lg а n   –   «mo’g’ull а rg а   х izm а t
qilg а nd а n   ko’r а   d о rg а   о silg а n   m а ’qul».   Ul а rning   l а q а bl а ri   «s а r»   -   b о sh,   «d о r»   -
d о r,  b о shini  d о rg а   tikk а nl а r  so’zid а n  k е lib  chiqq а n.  S а m а rq а ndning  mud о f аа sig а
M а vl о nz о d а   v а   b о shq а l а r   b о shchilik   qildi.   А h о lining   h а mm а si   12   yoshli
b о l а l а rd а n   t о   k е ks а l а rg а ch а   qo’lig а   qur о l   о ldi.   Him о ya   t а ktik а si   t а k о mill а shg а n
d а r а j а g а   е tdi.   Sh а h а rning   b о sh   ko’ch а l а ri   о chiq   q о ldirildi,   l е kin   ichki   ko’ch а l а r
to’siql а r   bil а n   to’sildi,   t е p а sid а   es а   z а njirl а r   t о rtildi.   Qul а y   j о yl а rd а
k а m о nchil а rning   о tishl а ri   uchun   tuynukl а r   yar а tildi.   Mo’g’ull а r   bir   n е ch а   b о r
h а r а k а tl а nish m о b а ynid а  sh а h а r  а tr о fig а  yorib kirishg а  h а r а k а t qildil а r, l е kin k а tt а
t а lafotl а r   ko’rib   ch е kindil а r.   K е yin   о tliql а r   j а ngg а   t а shl а ndi,   ul а r   o’zl а rining
uchqur   h а r а k а tl а ri   bil а n  sh а h а r   him о yachil а rini   sarosimaga   qo’yishl а ri   k е r а k  edi.
L е kin   s а rb а d о rl а r   es а nkir а b   q о lm а dil а r.   Ul а r   ch а v а nd о zl а rni   t о r   ko’ch а l а rg а kiritdil а r,   k е yin   es а   to’s а td а n   ul а rg а   o’q   yomg’irini   yog’dirdil а r,   t о shl а r   v а
yog’ о chl а r   bil а n   ul а rg а   z а rb а   b е rdil а r.   Mo’g’ull а r   ch е kinishg а   m а jbur   bo’ldil а r.
O’l а t v а b о si t а rq а lib, ul а r  о tl а rining k а tt а  qismid а n m а hrum bo’ldil а r.1366-yilning
b а h о rid а   s а rb а d о rl а r   r а hb а rl а rining   о r а sid а   k е lishm о vchilikl а r   yuz а g а   k е lg а nid а n
f о yd а l а ng а n   T е mur   Hus а yn   bil а n   birg а   S а m а rq а ndg а   y е tib   k е ldi   v а   s а rb а d о rl а r
o’rt а sid а   t а rtib buz а rlikl а rni chiq а rg а nl а rning ustid а n sud o’tk а zdi. Shund а y qilib,
Hus а yn   v а   T е mur   S а m а rq а ndning,   qolaversa,   butun   M о v а r о unn а hrning   to’liq
hukmd о rig а   а yl а ndil а r. Hus а yn m а ml а k а tning yo’lb о shchisig а   а yl а ndi, T е mur es а
uning   o’ng   qo’li   bo’ldi.   L е kin   t е zd а   ul а rning   mun о s а b а tl а ri   k е skinl а shib   k е tdi.
Hus а yn   А mir   T е murning   h а rbiy   b о shliql а rid а n   k а tt а   t о v о nl а rni   to’l а shni   t а l а b
qilib   q о ldi   v а   yangi   ist е hk о ml а rni   qurib   B а l х ni   must а hk а ml а y   b о shl а di.   T е mur
j а nubg а   Q а shq а d а ryod а n   T е rmizg а ,   А mud а ryo   bo’yl а rig а   tushdi,   d а ryoni   k е chib
o’tib   1370-yild а   B а l х   sh а hrini   b о sib   о ldi.   Hus а ynning   ustid а n   q о z о nilg а n
g’ а l а b а d а n k е yin T е mur  M о v а r о unn а hrning hukmd о rl а ri  o’rt а sid а   b о shliq bo’ldi.
B а l х   eg а ll а ng а nd а n   k е yin   v а zirl а r,   b е kl а r   v а   а rmiya   qo’m о nd о nl а ri   o’rt а sid а
bo’lib o’tg а n qurult о yd а  T е mur M о v а r о unn а hrd а  ch е ksiz h о kimiyatg а  eg а  sh ах sg а
а yl а ndi.   Shu   yili   А mir   T е mur   p о yt ах tni   K е shd а n   S а m а rq а ndg а   ko’chirdi   v а   t е z
о r а d а   must а hk а m d е v о rl а r v а   q а l’ а l а r qurdir а   b о shl а di. D а vl а tni b о shq а rish bil а n
birg а   u   h а rbiy   yurishl а r   t а shkil   etib,   M о v а r о unn а hrd а gi   -   А mud а ryo   v а   Sird а ryo
o’rt а sid а gi   y е rl а rni,   F а rg’ о n а   v а   Sh о sh   vil о yati   y е rl а rini   o’z   d а vl а ti   t а rkibig а
kiritdi.   А mir   T е murning   k е yingi   а s о siy   v а zif а si   M о v а r о unn а hrd а   kuchli
m а rk а zl а shg а n   d а vl а tni   b а rp о   etish,   uning   ха vfsizligini   t а ’minl а sh   v а   yangi
y е rl а rni   o’z   d а vl а ti   t а rkibig а   qo’shishd а n   ib о r а t   edi.   А mir   T е mur   K е p а k хо nning
d а vrid а n   а m а l   qilib   k е ling а n   m а ’muriy   tizim–tum а nl а rg а   bo’linish,   ya’ni   o’ng
minglik   qo’shinni   y е tk а zib   b е rish   q о biliyatig а   eg а   bo’lg а n   vil о yatl а r   tizimini
s а ql а b   q о ldi.   А mir   T е mur   d а vrid а   S а m а rq а nd   vil о yati   y е ttit а   tum а nd а n   ib о r а t
bo’lg а n. 
    M а rk а zl а shg а n d а vl а t h о kimiyatining  а s о siy t а yanchi, d а vl а t ch е g а r а l а ri
b а rq а r о rligini v а   yangi y е rl а rni z а bt etish qur о li bo’lib   х izm а t qilg а n h а rbiy kuch
his о bl а ndi.   А mir   T е mur   а rmiyasi   m а rk а zl а shg а n   v а   o’t а   intiz о mli   bo’lib,   o’ng ming,   ming,   yuzlik   v а   o’nlikl а rg а   bo’ling а n   edi.   H а r   bir   o’nlik   o’z   k о m а ndirig а
eg а  bo’lg а n, h а r o’nt а  o’nlikning k о m а ndirl а rid а n bitt а si yuzlikning k о m а ndiri etib
t а yinl а ng а n v а   h о k а z о . H а r bir  qo’shin  bo’linm а si  s а f а rd а   h а m, l а g е rd а   turg а nd а
h а m o’z o’rnini v а   v а zif а sini ya х shi bilg а n. H е ch kim o’z o’nligid а n, yuzligid а n,
mingligid а n   yoki   o’n   mingligid а n   b о shq а   yoqq а   k е tishg а   h а qqi   bo’lm а g а n.
А rmiyaning   а s о sini   А mir   T е murning   а vl о dl а ri,   ya’ni   b а rl о sl а r   t а shkil   etg а n,
ul а rd а n k а tt а k а tt а  qo’shin birl а shm а l а rining qo’m о nd о nl а ri t а yinl а nib, ul а r j а ngd а
muv а ff а qiyat   v а   m а g’lubiyatl а r   uchun   j а v о bg а r   his о bl а ng а nl а r.   Chig’ а t о yl а rd а n
ish о nchli   gv а rdiyani,   t о m   m а ’n о d а   b а rl о sl а r   а vl о did а n   t а shkil   etish   muhim   ish
bo’lib   his о bl а ndi.   Gv а rdiya   k а tt а   imtiyozl а rg а   eg а   bo’lib,   d а vl а tning   t а yanchi
bo’ldi.   Uning   yord а mi   bil а n   А mir   T е mur   А mud а ryo   v а   Sird а ryo   o’rt а sid а gi
y е rl а rni  h а md а   F а rg’ о n а   v а   h о zirgi  T о shk е nt vil о yatid а gi hududl а rni  birl а shtirdi.
L е kin h а li h а m Mo’g’ulist о n t о m о nid а n s о linib turg а n  ха vf ха t а r tug а g а n em а s edi.
Mo’g’ull а rning   О ltin   O’rd а si   h а m   m а vjud   bo’lib,   u   h а m   О q   O’rd а   sing а ri   Jo’ji
ulusining   bir   qismi   edi.   O’sh а   p а ytd а   А mir   T е mur   d а vl а ti   bil а n   О ltin   O’rd а
o’rt а sid а   Хо r а zm   j о yl а shg а n   bo’lib,   u   q а dimd а n   M о v а r о unn а hr   bil а n   umumiy
iqtis о diy, siyosiy v а  m а d а niy m а nf аа tl а r bil а n b о g’liq bo’lg а n. Mo’g’ull а r d а vrid а
Хо r а zm ikki bo’l а kk а  bo’ling а n edi: m а rk а zi Urg а nch bo’lg а n Shim о liy  Хо r а zm -
О ltin   O’rd а   s а fig а   kirg а n,   p о yt ах ti   K а t   his о bl а ng а n   J а nubiy   Хо r а zm   -
Chig’ а t о yning   ulusig а   t е gishli   bo’lg а n.   XIV   а sr   60-yill а rining   b о shl а rid а
Хо r а zmning   ikk а l а   qismi   h а m   So’fil а r   sul о l а sid а n   е tishib   chiqq а n   m а h а lliy
hukmd о r   Hus а yn   t о m о nid а n   birl а shtirildi   (1361–1372).   А mir   T е mur   d а vl а tining
а s о sini   M о v а r о unn а hr   t а shkil   etg а n   bo’ls а   h а m,   а yrim   а mirl а r   uning
hukmd о rligini q о nuniy d е b t а n   о lm а dil а r, chunki ul а r Chingiziyl а rg а   q а r а shli edi.
D а vl а tning   shim о liy   v а   sharqiy   ch е g а r а l а rig а   d о im о   mo’g’ull а r   v а   О q   O’rd а
hujum   qilib  turdi.   А yniqs а   bund а n  sharqiy  F а rg’ о n а   v а   O’tr о r,  Yassi   (Turkist о n)
S а yr а mning   cho’lli   ch е g а r а   hududl а ri   k а tt а   а z о buqub а tl а r   ch е kdi.   1370–77
yill а rd а   Mo’g’ulist о n   hukmd о ri   а mir   Q а m а riddin   (Ilyos   Х o’j а ning   o’g’li)   bir
n е ch а   m а rt а   T о shk е nt   v а   А ndij о ng а   hujum   qildi.   1376   yild а   es а   u   F а rg’ о n а
v о diysining   k а tt а   qismini   b о sib   о lishg а   muv а ff а q   bo’ldi   v а   sh а h а rqishl о ql а rni v а yr о n а g а   а yl а ntirdi.   Bu   h о l   А mir   T е murni   Mo’g’ulist о ng а   q а rshi   k е tm а k е t   bir
n е cht а   h а rbiy   yurishl а rni   а m а lg а   о shirishg а   m а jbur   etdi.   Bu   yurishl а r   n а tij а sid а
d а vl а tning   sharqiy   ch е g а r а l а ri   ха vfsizligi   t а ’minl а ndi   v а   uning   hududl а ri
Gurjig а ch а   k е ng а ydi.   20   yil   ichid а   (1370–1390)   А mir   T е mur   h а mm а si   bo’lib
Mo’g’ulist о ng а   y е tti   m а rt а   h а rbiy   yurish   uyushtirdi.   Хо r а zmni   o’z   d а vl а tining
а jr а lm а s   qismi   d е b   his о bl а g а n   А mir   T е mur,   Хо r а zmg а   b е sht а   yurishni   а m а lg а
о shirdi.   Birinchi   yurish   1371-yild а   K а t   sh а hrini   eg а ll а nishi   bil а n   tug а di.   1373–
1375-yill а rd а   uyushtirilg а n ikkinchi v а   uchinchi yurishl а r muv а ff а qiyatsiz tug а di.
Хо r а zm   hukmd о ri   Yusuf   So’fi   1376-yild а   o’z   qo’shini   bil а n   Bu хо r о   v а   uning
а tr о fl а rid а gi   sh а h а rl а rni   t а l а di.   Хо r а zmg а   n а vb а td а gi   yurish   1379-yild а   а m а lg а
о shirildi. J а ng p а ytid а  y е vr о p а lik rits а rl а r mus о b а q а l а rig а  o’ х sh а sh m а nz а r а  bo’lib
o’tdi.   Yusuf   So’fi   А mir   T е murni   yakk а m а yakk а   kur а shg а   ch а qirdi,   А mir   T е mur
bu t а klifni q а bul qildi v а  q а l’ а ning yaqinig а  k е lib r а qibini ch а qirdi, l е kin u so’zid а
turm а y kur а shg а  chiqm а di. 
        Shund а n   so’ng   А mir   T е murning   j а ngchil а ri   j а ngni   b о shl а dil а r   v а
sh а h а rni   eg а ll а dil а r.   Хо r а zm   hukmd о ri   m а g’lubiyatini   t а n   о ldi   v а   А mir   T е mur
bil а n sulh tuzdi. 1388-yild а   О ltin O’rd а   хо ni To’ х t а mish qo’shinining bir qismini
Хо r а zmg а   q о ldirdi.   Bu   h о l   А mir   T е murni   n а vb а td а gi   b е shinchi   yurishni
uyushtirishg а   m а jbur   etdi.   Ushbu   h а rbiy   yurishd а n   k е yin   Хо r а zmning   butligi
tikl а ndi v а  u  А mir T е mur mulkig а  kiritildi. 
        O’z d а vl а tini must а hk а ml а b,  А mir T е mur q а l’ а l а rni must а hk а ml а shg а
k а tt а   e’tib о r   b е rdi.   1380-yilning   b а h о rid а   А mir   T е mur   Sh а hris а bz   а tr о fid а   q а l’ а
d е v о rl а rini   qurdirdi.   M о v а r о unn а hrning   must а qilligig а   ikkit а   mo’g’ul   d а vl а tl а ri
О q   O’rd а   v а   О ltin   O’rd а   k а tt а   ха vf   s о lib   tur а rdi,   а yniqs а   ul а rning   yag о n а   bir
d а vl а tg а  birl а shishi ko’ngilsiz  о qib а tl а rg а   о lib k е lishi mumkin edi. Shuning uchun
А mir   T е mur   Jo’ji   ulusid а   bo’l а yotg а n   h о dis а l а rni   diqq а t   bil а n   kuz а tib   turdi   v а
ul а rning   birl а shishl а rig а   yo’l   qo’ym а slikk а   h а r а k а t   qildi   v а   h а r   q а nd а y   qul а y
v а ziyatd а n o’z m а nf аа ti uchun f о yd а l а ndi.   О q O’rd а   t ах tig а   o’z   о d а mini qo’yishi
k е r а k   edi.   1376-yild а   А mir   T е mur   О q   O’rd а   v а   О ltin   O’rd а ni   birl а shtirishg а
h а r а k а t qilg а nligi uchun,  О q O’rd а   хо ni O’ris хо n t о m о nid а n q а tl etilg а n Tuy H о ji O’g’l о nning o’g’li To’ х t а mish o’g’l о nni qo’ll а b-quvv а tl а y b о shl а di.   А mir  T е mur
To’ х t а mishg а   k а tt а   s о vg’ а s а l о ml а r in’ о m etdi, S а br а n vil о yati v а   Sign а k sh а hrini
ung а   b е rdi.   1377yild а   D а shti   Qipch о qq а   uyushtirilg а n   yurushid а n   k е yin   v а
O’ris хо n  о l а md а n o’tg а nid а n k е yin S о hibqir о n  О q O’rd а  t ах tig а  To’ х t а mish хо nni
o’tq а zdi.   L е kin   k е yinch а lik   To’ х t а mish   А mir   T е murg а   хо inlik   qildi,   u
O’ris хо nning   izid а n   b о rdi.   1380   yild а   To’ х t а mish,   rus   qo’shinl а rid а n   ch е kk а n
m а g’lubiyatid а n kuchsizl а nib q о lg а n (Kulik о v о  j а ngi) M а m а y хо nni t о rm о r etdi v а
О ltin   O’rd а   t ах tini   eg а l а di.   Shund а y   qilib,   u   О q   O’rd а   v а   О ltin   O’rd а ni
birl а shtirdi.   K е yingi   v о q еа l а r   shuni   ko’rs а tdiki,   To’ х t а mish   А mir   T е murning
а sh а ddiy dushm а nig а   а yl а nib q о ldi. 
А mir   T е mur   d а vl а tining   yar а tilishi   borasida   M о v а r о unn а hr   v а   Хо r а zm
y е rl а rini birl а shtirishni  ох irig а  y е tk а zg а ch,  А mir T е murning k е yingi b о sh v а zif а si,
а vv а l   ucht а   g’ а rbiy   mo’g’ul   ulusl а rig а   q а r а shli   bo’lg а n   hududl а rd а   yag о n а
d а vl а tni b а rp о   etishd а n ib о r а t bo’ldi. 1380-yilg а   k е lib ung а   t о b е   bo’lm а g а n ulus,
Er о nni o’z s а fig а   о lg а n  Х ul а gid ulusi edi  хо l о s. 
        J а nubiy   vil о yatl а rni   z а bt   etish   Х ur о s о ng а   yurish   bil а n   b о shl а ndi.
Х ur о s о nning   p о yt ах ti   Hir о t   muhim   h а rbiystr а t е gik   а h а miyatg а   eg а   edi.   1381-
yild а   А mir T е murning qo’shini Hir о t, Tus, K е l а t v а  S а bz а v о r sh а h а rl а rini eg а ll а di.
1382-yild а n   1385-yilg а ch а   А mir   T е mur   Х ur о s о ng а ,   Moz а nd а r о ng а ,   Shim о liy
Er о ng а   (Sult о niya   sh а hrig а ch а )   v а   О z а rb а yj о ng а   bir-n е cht а   yangi   h а rbiy
yurishl а rni   а m а lg а   о shirdi.   Bu   yurishl а r   n а tij а sid а   А mir   T е mur   d а vl а ti   t а rkibig а
Х ur о s о n,   А fg’ о nist о n, S е yist о n, M о z а nd а r о nning bir qismi, Er о nning Shim о lid а n
Sult о niyag а ch а  bo’lg а n hududi kiritildi. 
        Amir   Temur   siyosiy   faoliyatining   boshlanishi.   Amir   Temur   ilk   harbiy
faoliyatini qo l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdanʻ
boshlagan.   Ularning   o zaro   kurashlarida   qatnashib,   jasorat   ko rsatgan,   janglarda	
ʻ ʻ
chiniqqan,   harbiy   mahoratini   oshirgan,   dong i   butun   Qashqadaryo   vohasiga	
ʻ
yoyilgan.   Amir   Temurning   aql-u   zakovati,   shijoati   va   shuhrati   uni
Movarounnahrning   nufuzli   amirlaridan   amir   Xizr   Yasovuriy   va   amir   Qazag on	
ʻ
bilan yaqinlashtirdi. Xondamirning yozishicha, otasi amir Tarag oy Amir Temurni	
ʻ avval (1355) amir Joku barlosning qizi Nurmushk og aga, so ngra o sha yili (1355)ʻ ʻ ʻ
Qazag onning   nabirasi   va   amir   Husaynning   singlisi   O ljoy   Turkon   og’aga	
ʻ ʻ
uylantiradi.   Keyingi   nikoh   tufayli   Amir   Temur   bilan   Balx   hokimi   amir   Husayn
o rtasida   ittifoq   yuzaga   kelib,   ular   birgalikda   mo g ullarga   qarshi   kurashadilar.	
ʻ ʻ ʻ
Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yo lidagi harakati XIV-asrning 60-	
ʻ
yillari   boshlaridan   boshlandi.   XIV-asr   ning   50-yillari   oxirida   Movarounnahrda
amirlarning   o zaro   kurashi   kuchayib,   amir   Qazag on   o ldirildi.   Mamlakatda	
ʻ ʻ ʻ
siyosiy   parokandalik   avjiga   chiqib,   og ir   tanglik   sodir   bo ldi.   Xondamirning	
ʻ ʻ
"Habib   us-siyar"   kitobida   keltirilgan   ma lumotlarga   qaraganda,   ulus   o nga   yaqin
ʼ ʻ
mustaqil   bekliklarga   bo linib   ketgan.   Samarqand   viloyatida   amir   Bayon   Sulduz,	
ʻ
Keshda   amir   Hoji   Barlos,   Xo jandda   amir   Boyazid   Jaloir,   Balxda   Uljoy   Bug a	
ʻ ʻ
Sulduz, Shibirg onda Muhammad I Xoja Aperdi Nayman, Ko histonda Badaxshon	
ʻ ʻ
shohi   amir   Sotilmish,   Xuttalonda   Kayxusrav,   Hisori   Shodmon   hududida   amir
Husayn va amir Xizr Yasovuriylar o zlarini hokimi mutlaq deb e lon qiladilar. Bu	
ʻ ʼ
davrda   Chig atoy   ulusining   sharqiy   qismi   -   Yettisuv   va   Sharqiy   Turkistonda	
ʻ
hukmronlik   qilayotgan   mo g ul   xonlari   Movarounnahrdagi   og ir   siyosiy	
ʻ ʻ ʻ
vaziyatdan foydalanib, bu yerda o z hokimiyatini o rnatishga harakat qildilar. Jeta	
ʻ ʻ
xonlaridan   Tug luq   Temur   va   uning   vorisi   Ilyosxoja   1360   -   1361   va   1365-yilda	
ʻ
Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirdilar. Mo g ul xonlarining bosqinchilik	
ʻ ʻ
yurishlari va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Biroq, Movarounnahr amirlari
xalqqa   bosh   bo lib,   mo g ul   bosqinchilariga   qarshi   kurashga   jur at   eta   olmadilar.	
ʻ ʻ ʻ ʼ
Ularning   bir   qismi   dushman   tarafiga   o tdi,   ikkinchi   qismi   esa   el-yurtni   tark   etib,	
ʻ
o zga   mamlakatlardan   boshpana   izladilar.   Amir   Temurning   amakisi,   Kesh	
ʻ
viloyatining   hukmdori   amir   Hoji   Barlos   Xurosonga   qochdi.   Mana   shunday   og ir	
ʻ
pallada   siyosat   maydoniga   Amir   Temur   kirib   keldi.   Mo g ullarga   qarshi   turish	
ʻ ʻ
uchun kuchlar nisbati teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360-
yilning   boshida   Tug luq   Temur   tomonidan   Keshga   yuborilgan   beklar   bilan	
ʻ
kelishadi.   Sharoit   taqozosi   bilan   xon   xizmatiga   o tib,   uning   yorlig i   bilan   o z	
ʻ ʻ ʻ
viloyatining   hukmdori   etib   tayin   qilinadi.   Shubhasiz,   bu   noilojlikdan   qo yilgan	
ʻ
siyosiy   hamda   strategik   qadam   bo lib,   bu   bilan   Amir   Temur   mo g ullarning	
ʻ ʻ ʻ navbatdagi   talon-tarojliklarni   oldini   olgan,   mamlakat   va   xalqni   falokatdan
qutqargan edi. Biroq, Movarounnaxrning hukmdori etib tayin qilingan Ilyosxoja va
uning   lashkarboshisi   amir   Bekkichik   bilan   Amir   Temurning   murosasi   kelishmay
qoladi.   Shu   sababdan   1361-yilning   oxirida   u   mamlakatni   tark   etishga   majbur
bo ladi.   Xivaning   janubida,   Urganjiy   dashtida   Amir   Temur   Tug luq   Temurningʻ ʻ
yana bir raqibi - qaynog asi amir Husayn bilan uchrashadi. Amir Temur mo g ullar	
ʻ ʻ ʻ
bilan   kurashish   maqsadida   u   bilan   birlashib,   ikkovlon   kuch   to plashga   kirishadi.	
ʻ
Dastlab   ular   Tug luq   Temurxonning   farmoniga   binoan   Amir   Temurni   ta qib	
ʻ ʼ
qilishga  kirishgan  Xiva  dorug asi  To qol  (Tavakkal)  bilan  jang  qiladilar.  So ngra	
ʻ ʻ ʻ
1362-yilning   kuzida   Seyistonda   viloyat   hukmdori   Malik   Qutbiddinning   tarafida
turib   mekroniylar   bilan   bo lgan   to qnashuvda   Amir   Temur   o ng   kifti   va   o ng	
ʻ ʻ ʻ ʻ
oyog idan jarohatlanadi. 	
ʻ
Amir   Temur  va  amir  Husayn  keyingi   ikki  yil   davomida Ilyosxoja  boshliq
Jeta   lashkari   bilan   bir   necha   marta   jang   qiladilar.   Nihoyat,   1364-yil   oxirida   ular
mo g ul   qo shinlarini   Movarounnahr   hududidan   quvib   chiqarishga   muvaffaq	
ʻ ʻ ʻ
bo ladilar. Biroq, Movarounnahrni qo ldan chiqarishni  istamagan Ilyosxoja 1365-
ʻ ʻ
yilning   bahorida   yana   Turkiston   ustiga   qo shin   tortadi.   Toshkent   bilan   Chinoz	
ʻ
oralig ida   ikki   o rtada   sodir   bo lgan   jang   tarixda   "Loy   jangi"   nomi   bilan   shuhrat	
ʻ ʻ ʻ
topadi.   Jangda   amir   Husaynning   xiyonati   oqibatida   mag lubiyatga   uchraydilar   va	
ʻ
o z qo shinlari  bilan Amudaryo bo ylariga chekinib, Balx viloyatida o rnashdilar.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ilyosxoja   esa   hech   qanday   qarshilikka   uchramay   Xo jand,   Jizzax   va   boshqa   bir	
ʻ
qancha   shahar   hamda   qishloqlarni   egallab,   Samarqand   ustiga   yuradi.   Samarqand
o sha paytlarda katta qo shinga qarshilik ko rsata olmasdi. Shaharning na devori va	
ʻ ʻ ʻ
na   mustahkam   istehkomlari,   na   qurollangan   sipohiysi   bor   edi.   Bek   va   amirlar
shaharni   tark   etgan   edi,   lekin   mo g ullarga   qarshi   xalq   ko tariladi,   sarbadorlar	
ʻ ʻ ʻ
shahar mudofaasini o z qo llariga oladilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi	
ʻ ʻ
ilmlaridan   Mavlonozoda   Samarqandiy,   jun   (paxta)   tituvchilar   mahallasining
oqsoqoli   Abu   Bakr   Kuluyi   (Kalaviy)   Naddof   va   mergan   mavlono   Xurdaki
Buxoriylar   boshchilik   qiladilar.   Sarbadorlar   Samarqand   shahrida   mo g ullarga	
ʻ ʻ
qaqshatqich   zarba   beradilar.   Ilyosxoja   dastlab   Samarqandni,   so ngra   butun	
ʻ Movarounnahrni   tashlab   chiqib   ketishga   majbur   bo ladi.   Sarbadorlarningʻ
mo g ullar   ustidan   qozongan   g alabasi   haqidagi   xabar   amir   Husayn   bilan   Amir	
ʻ ʻ ʻ
Temurga ham borib yetgan. Amir Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amudaryo
bo yidan   o tkazib,   1366-yil   bahorida   Samarqandga   yo l   oldilar.   Ular
ʻ ʻ ʻ
sarbadorlarning   dushman   ustidan   qozongan   g alabalaridan   mamnun	
ʻ
bo lganliklarini   va   ular   bilan   uchrashmoqchi   ekanliklarini   bildiradilar.   Biroq,	
ʻ
sarbadorlarning   boshliqlari   amirlar   huzuriga   kelganlarida   amir   Husayn   buyrug i	
ʻ
bilan Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof bilan mavlono Xurdak Buxoriylar dorga
tortiladi, Mavlonozodani esa Amir Temur o z himoyasiga olib qutqarib qoladi. Shu	
ʻ
tariqa   sarbadorlar   boshliqsiz   qoldirilib,   Movarounnahrda   amir   Husaynning
hukmronligi   o rnatiladi,   ammo   ko p   vaqt   o tmay   Husayn   bilan   Amir   Temur	
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi   munosabat   keskinlashib,   ochiqdan-ochiq   nizoga   aylanadi.   Amir	
ʻ
Temurning nufuzi ortib borayotganligidan xavfsiragan amir Husayn Balxga qaytib,
uning qal a devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. Balx, Qunduz	
ʼ
va  Badaxshondan   ko p  sonli   lashkar   ham   to playdi.   Kesh   va   Qarshi   viloyatlariga	
ʻ ʻ
bosh bo lgan Amir Temur ham amir Husaynga qarshi hal qiluvchi jangga hozirlik	
ʻ
ko radi. 1366 - 70 yillar o rtasida bir necha bor to qnashuvlar bo lib o tadi. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ II 2 "Amir Temurning Buyuk amir" sifatida saylanishi.
     XIV-asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan nihoyatda og irʻ
siyosiy va iqtisodiy vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli bir davlat tashkil etishni
taqozo   qilmoqda   edi.   Amir   Husayndan   ko ra   Amir   Temur   zamonining   bunday	
ʻ
talabini   yaxshiroq   tushunardi.   Shuning   uchun   ham   o z   faoliyatining   dastlabki	
ʻ
bosqichida   barcha   harakatni   Movarounnaxrda   markazlashgan   davlat   tuzishga
qaratadi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar
va   shahar   hunarmandlari   tabaqalariga   suyandi.   Amir   Temur   tarqoq   mamlakatni
birlashtirishga kirishar ekan, kurashni avvalo, ichki g animlaridan boshladi. 1370-	
ʻ
yil   bahorida   Amir   Temur   amir   Husaynga   qarshi   yo lga   chiqdi.   Qo shin   Termiz
ʻ ʻ
yaqinidagi   Biyo   qishlog iga   yetganda   makkalik   shariflardan   Sayyid   Baraka   Amir	
ʻ
Temur faoliyatini qo llab-quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nog ora - tabl	
ʻ ʻ
bilan yalov -bayroq tortiq qildi. 
    Shubhasiz, bu voqea katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanat
ramzi   edi.   Amir   Temur   buni   yaxshi   tushunardi.   Shuning   uchun   ham   Balxga
yetmasdan   O rpuz   mavzeyida   u   amir   va   no yonlari   bilan   kengash   o tkazadi.	
ʻ ʻ ʻ
Ko pchilikning   xohish   va   ixtiyori   bilan,   o sha   davr   qonun-qoidalariga   ko ra,	
ʻ ʻ ʻ
chingiziylar   avlodidan   bo lgan   Suyurg atmish   o g lon   Movarounnahr   podsholigi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
taxtiga   o tqazildi.   Amir   Temur   qo shini   to   Balxga   yetib   borgunicha,   unga   yo l-	
ʻ ʻ ʻ
yo lakay   yangi-yangi   kuchlar   kelib   qo shildi.   Shu   asnoda   amir   Husaynni	
ʻ ʻ
ko pchilik   amirlari   tark   etdilar.   Jangda   amir   Husayn   qo shinlari   yengildi,   ikki
ʻ ʻ
kunlik qamaldan so ng, 1370-yilning 10-aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim	
ʻ
bo ldi.   Amir   Husayn   asir   olinib,   qatl   etildi.   Bu   g alabadan   so ng   Amir   Temur	
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrning   chingiziylardan   bo lgan   hukmdori   Qozonxonning   qizi	
ʻ
Saroymulk   xonimni   o z   nikohiga   oldi.   Xon   qiziga   uylanganligi   munosabati   bilan	
ʻ
Amir  Temur  "ko ragon", ya ni  "xonning kuyovi" unvonini  oldi. 1370-yilning 11-	
ʻ ʼ
aprelida   Chig atoy   ulusining   barcha   beklari,   amirlari,   viloyat   va   tumanlarning	
ʻ
dorug alari   hamda   Termizning   sayyidlari   (xudovandzodalari),   shuningdek   Amir	
ʻ
Temurning yoshlikdan birga bo lgan quroldosh do stlari va piri Sayyid Barakaning	
ʻ ʻ
ishtirokida   o tkazilgan   qurultoyda   an anaga   ko ra   chingiziylardan	
ʻ ʼ ʻ Suyurg atmishxon   mamlakat   hukmdori   deb   e lon   qilingan   bo lsada,   amaldaʻ ʼ ʻ
markaziy   hokimiyatni   Amir   Temur   o zi   boshqardi,   viloyatlardagi   hokimiyatni	
ʻ
o g illari,   nabiralari   va   yaqin   amirlari   orqali   idora   qildi.   Samarqand   Amir   Temur	
ʻ ʻ
davlatining   poytaxtiga   aylantirilib,   o sha   yilning   yozida   shahar   devori   va   qal asi	
ʻ ʼ
tiklandi, saroy va qasrlar bino qilindi. 
Amir Temurning Oq O’rdaga yurishi.
        Amir   Temur   Movarounnahrni   mo g ullar   hukmronligidan   ozod   etib,	
ʻ ʻ
mamlakatda   mustaqil   davlat   barpo   etgan   bo lsada,   hali   mamlakatda   barqaror
ʻ
tinchlik o rnatilgan emas edi. Bir tomondan ayrim viloyat hokimlari Amir Temur	
ʻ
hokimiyatini   tan   olishdan   bosh   tortib   turgan   bo lsalar,   ikkinchi   tomondan	
ʻ
mamlakatning   sharqiy   va   shimoliy   hududlari   notinch   edi.   Mo g uliston   bilan   Oq	
ʻ ʻ
O rda   hukmdorlari   Farg ona   vodiysining   sharqiy   O tror,   Yassi   (Turkiston)   va	
ʻ ʻ ʻ
Sayram shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez-tez hujum qilar va aholini talon-
taroj   qilardi.   Shuning   uchun   ham   Amir   Temur   dastlabki   yillarda   mamlakat
sarhadlari   xavfsizligini   ta minlashga   katta   ahamiyat   berdi.   Isyonchi   amirlarga	
ʼ
qarshi   shafqatsiz   kurash   olib   bordi.   1370-yilning   kuzi   va   1371-yilning   bahorida
amir   Zinda   Chashmga   zarba   berib,   Shibirg on   viloyati   bo ysundirildi.   Balx   va	
ʻ ʻ
Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq
O rda hukmdorlariga suyanib, hanuz bo ysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni	
ʻ ʻ
Amir   Temur   Chig atoy   ulusining   ajralmas   qismi   deb   hisoblab,   uni   o z   davlatiga	
ʻ ʻ
qo shib olish siyosatini tutdi. Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yo l bilan	
ʻ ʻ
hal   etilmagach,   Amir   Temur   Xorazm   hududiga   besh   marotaba   yurish   qildi.
Birinchi yurishi 1371-yilning yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi.
Amir   Temurning   1373-yilning   bahori   va   1375-yilning   yozida   Xorazm   tomonga
qilgan   ikkinchi   yurishi   natijasiz   tugadi.   Bu   asnoda   Oltin   O rda   xoni   To xtamish	
ʻ ʻ
bilan   ittifoq   tuzib   olgan   Xorazm   hukmdori   Yusuf   so fi,   uning   yordamida   Amir	
ʻ
Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorako l tumani va Buxoro	
ʻ
viloyatlarini talon-taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni
to rtinchi marotaba Xorazmga qo shin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham	
ʻ ʻ
avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf so fi ilgari	
ʻ Xorazmning   Chig atoy   ulusiga   tegishli   bo lgan   janubiy-sharqiy   (Kat   va   Xivaʻ ʻ
shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan
Yusuf   so fining   tutgan   bunday   tajovuzkorona   siyosati   Xorazm   ustiga   Amir	
ʻ
Temurning beshinchi  marta yurish qilishiga sabab bo ldi. 1388-yilda Xorazmning	
ʻ
poytaxti vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga bo ysundirildi.1360-	
ʻ
yildan   1380-yilgacha,   ya’ni   20   yil   ichida   Oltin   O’rdada   25   ta   xon   almashdi.   Oq
O’rdaning hukmdori O’risxon 1375-yilda Jo’ji ulusining ikki qismi Oltin O’rda va
Oq   O’rdani   birlashtirishga   qaror   qildi.   O’rdalar   birlashib   Amir   Temur   davlatiga
jiddiy   xavf   tug’dirishi   mumkin   edi.   Bu   xavfni   oldini   olish   uchun   Amir   Temur
yuzaga kelgan vaziyatdan mohirlik bilan foydalandi. 
Oq   O’rdaning   o’zbek   amirlaridan   biri   To’y   Xo’ja   O’g’lon   Oltin   O’rdaga
qarshi harbiy yurishga ishtirok etishdan bosh tortganligi uchun O’risxon tomonidan
o’ldirildi.   To’y   Xo’ja   O’g’lonning   o’g’li   To’xtamish   O’g’lon   1376-   yilda   Oq
O’rdadan   qochib   Samarqandga   keldi.   Amir   Temur   undan   O’risxonga   qarshi
kurashish uchun foydalanishga qaror qildi. Amir Temur To’xtamishni Jo’ji ulusida
uning   siyosatini   yurgizuvchi   kishi   bo’ladi   deb   o’ylagan   edi.   Lekin   buning   aksi
bo’lib   chiqdi.   Amir   Temurning   yordami   bilan   Oq   O’rdaning   xoniga   aylangan
To’xtamish   O’risxonning   izidan   bordi,   ya’ni   u   Jo’ji   ulusini   birlashtirishni   va
qudratli Oltin O’rdani yaratish uchun kurashni boshladi. Oq O’rdaning hukmdoriga
aylangan   To’xtamish   (1377y.)   o’zining   raqibi   va   soxta   xon   Mamayxonning
Kulikovo   dalasida   rus   knyazi   Dmitriy   Donskoydan   chekkan   mag’lubiyatidan
foydalanishga   qaror   qildi   va   shu   yili   Kalka   daryosi   yoqasida   Mamayxonning
qolgan-qutgan   qo’shinini   tor-mor   etdi.   Bu   g’alabadan   keyin   To’xtamish   Oltin
O’rdaning   oliy   hukmdori-xoni   bo’ldi   va   Jo’ji   ulusining   ikkala   qismini
birlashtirishga   kirishdi.   Amir   Temur   bilan   shijoatli   va   makkor   To’xtamish
o’rtasidagi   kelishmovchiliklar   ochiqchasiga   kurash   tusini   oldi.   Amir   Temur   o’z
davlatiga   shimoliy   qo’shnisi-Oltin   O’rda   qanday   xavf   solib   turganini   tushunib
etgan   edi.   Movarounnahrga   shimol   tomondan   xavf   rahna   solib   turgan   ekan   Amir
Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir
Temurning   Movarounnahrda   yo’qligidan   foydalangan   To’xtamish   davlat ichkarisiga   hujum   boshladi.   Yo’lda   uchragan   kichik   qo’shin   guruhlarini   yakson
etib,   To’xtamish   Samarkand   va   Buxoro   viloyatlari   hududiga   bostirib   kirdi.
Shaharlar   Oltin   o’rdaliklar   tomonidan   qurshab   olindi.   Bu   vaqtda   Eronda   turgan
Amir  Temur  30  minglik  qo’shinni  Movarounnahrga  yordamga  jo’natdi,  o’zi  ham
shoshilinch   ravishda   vataniga   qaytdi.   To’xtamish   chekindi,   lekin   u   Xorazm
hukmdori   Sulaymon   So’fini   Amir   Temurga   qarshi   kurash   uchun   o’ziga
birlashishga ko’ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi-
oxirgi   yurishni   amalga   oshirishga   majbur   qildi.   U   Urganchni   bosib   oldi   va   So’fi
sulolasi   hukmdorligini   tugatdi.   To’xtamishning   Samarkand   va   Buxoroga   yurishi
Amir   Temurda,   bu   kurash   alohida   hududni   bosib   olish   istagi   uchun   emas,   balki
To’xtamishni   Sohibqironning   siyosatiga   qarshi   yo’naltirilgan   kurashining   ifodasi
ekanligiga shubha qoldirmadi. 
II 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati
Amir Temurning Uch yillik yurishi.
Amir   Temur   shimoli-g arbdan,   ya ni   Oltin   O rda   tomonidan   bo layotganʻ ʼ ʻ ʻ
tazyiqqa   barham   berish   maqsadida   To xtamishga   qarshi   uch   marta   qo shin	
ʻ ʻ
tortishga majbur bo ldi. U 1389-yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391-	
ʻ
yilning 18-iyunida (hozirgi Samara bilan Chistopol shaharlari oralig ida joylashgan	
ʻ
Qunduzcha   (Kondurcha)   daryosi   vodiysida   1395-yilda   (28-fevral)   Shimoliy
Kavkazda Terek daryosi  bo iida To xtamish qo shiniga qaqshatqich  zarba beradi.	
ʻ ʻ ʻ
Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga) viloyatlari, Saroy Berka,
Saroychiq   va   Hojitarxon   (Astraxon)   kabi   shaharlar   g orat   qilindi.   Amir   Temur	
ʻ
To xtamishni   quvib   Ryazan   viloyatigacha   bordi   va   Yelets   shahrini   ishg ol   qildi.	
ʻ ʻ
Sharafuddin   Ali   Yazdiy   Amir   Temurning   Moskva   yurishini   shunday   ta riflaydi:	
ʼ
"Sohibqiron   Moskavga   sorikim,   Rusning   shaharlaridan   erdi,   tavajjuh   qildi.   Anda
yetkonda nusratshi or cheriki ul viloyatni (shahar va atrofini) chobtilar va andag i	
ʼ ʻ
hokimlarni tobe  qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti..." ("Zafarnoma",	
ʼ
179-bet).   Bu   urushda   Azaq   (Azov),   Kuban   va   Cherkas   yerlari   ham   kuchli   aziyat
chekdi.   Qizig i   shundaki,   Amir   Temur   Idilning   Turotur   kechuvi   bo yida
ʻ ʻ
O rusxonning o g li Quyrichoq O g lonni chaqirtirib, unga qo lga kiritilgan sobiq	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Jo ji ulusini in om etdi. Rossiya tarixchilari B. D. Grekov A.Yu.Yakubovskiylarniʻ ʼ
yozishlaricha,   Amir   Temurning   To xtamish   ustidan   qozongan   g alabasi,   faqat	
ʻ ʻ
Markaziy Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek tarqoq Rus
knyazliklarining birlashishi uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan. 
        To’xtamish   O’zbekxon   davridagi   Oltin   O’rdaning   qudratini   tiklashga
harakat qildi. Yangi yerlarni zabt etish uchun u harbiy yurishlarni boshladi. 1386-
yilda   To’xtamishning   qo’shini   Ozarbayjonga   bostirib   kirdi.   U   Tabrizni   zabt   etdi,
Ozarbayjonning   ko’pgina   shaharlari   talon-taroj   qilindi   va   vayronaga   aylantirildi.
Amir   Temur   o’z   davlatiga   shimoliy   qo’shnisi   Oltin   O’rda   qanday   xavf   solib
turganini  tushunib  etgan edi. Movarounnahrga shimol  tomondan xavf  rahna solib
turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 
1387-1388-yillarda   Amir   Temurning   Movarounnahrda   yo’qligidan
foydalangan   To’xtamish   davlat   ichkarisiga   hujum   boshladi.   Yo’lda   uchragan
kichik   qo’shin   guruhlarini   yakson   etib,   To’xtamish   Samarqand   va   Buxoro
viloyatlari   hududiga   bostirib   kirdi.   Shaharlar   oltin   o’rdaliklar   tomonidan   qurshab
olindi.   Bu   vaqtda   Eronda   turgan   Amir   Temur   30   minglik   qo’shinni
Movarounnahrga   yordamga   jo’natdi,   o’zi   ham   shoshilinch   ravishda   vataniga
qaytdi.   To’xtamish   chekindi,   lekin   u   Xorazm   hukmdori   Sulaymon   So’fini   Amir
Temurga   qarshi   kurash   uchun   o’ziga   birlashishga   ko’ndirdi.   Bu   voqealar
Sohibqironni   1388-yilda   Xorazmga   beshinchi-oxirgi   yurishni   amalga   oshirishga
majbur   qildi.   U   Urganchni   bosib   oldi   va   So’fi   sulolasi   hukmdorligini   tugatdi.
To’xtamishning Samarqand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida
hududni   bosib   olish   istagi   uchun   emas,   balki   To’xtamishni   Sohibqironning
siyosatiga  qarshi  yo’naltirilgan kurashining ifodasi  ekanligiga  shubha qoldirmadi.
Amir   Temurning   To’xtamishga   qarshi   uchta   yurishidan   (1389,   1391,   1395   y.)
ikkita oxirgisi, ayniqsa 1395-yilda uni Terek daryosi bo’yida tor-mor etilishi harbiy
san’atning   rivojlanishi   nuqtai-nazaridan   katta   e’tiborga   sazovordir.   1391-yilning
qishida Sohibqiron To’xtamish tomonidan kutilayotgan xavfni bartaraf etishga va
Oltin   O’rdaning   Misr   mamluklari   bilan   birga   Temur   davlatiga   qarshi   ittifoq
tuzishiga yo’l qo’ymaslikka qaror qildi. U To’xtamishga qarshi  yurishni boshlash uchun   qo’shinni   to’plashga   farmon   berdi.   Qo’shin   uchun   oziq-ovqat   zaxiralari
to’plandi.   Yig’ilgan   qo’shin   Samarqanddan   chiqib,   Xo’jand   shahri   yaqinida
qurilgan   ko’prikdan   Sirdaryoni   kechib   o’tdi.   Toshkentda   Temur   o’z   qo’shinining
ko’rigini   o’tkazdi.   Jangchilarga   kerakli   qurol-yarog’lar   va   anjomlarga   ega
bo’lishliklariga   buyruq   berildi.   1391-yilning   19-yanvarida   qo’shinning   ko’rigi
vaqtida Amir Temur Jo’ji ulusiga urush e’lon qildi. U o’z qo’shinini safar tartibiga
safladi va yo’lboshchilarni tayinladi. Oldinda ikki yuz minglik qo’shin bilan cho’l-
u   biyobondan   o’tishdek   mashaqqatli   yurishni   amalga   oshirish   masalasi   turar   edi.
Cho’ldan   2500   kilometr   masofani   bosib   o’tish   kerak   edi.   Amir   Temur   vaziyatni
sinchkovlik   bilan   o’rganib   chiqdi   va   shunday   yo’lni   tanladiki,   bu   yo’l   harakat
davomida dushmandan xavfsizlikni ta’minlardi va shu bilan birga qo’shinni g’anim
bilan   to’qnashgunga   qadar   sezdirmas   edi.   Amir   Temurning   qo’shini   Yassi
(Qozog’istondagi   hozirgi   Turkiston),   Qorchiq,   Sabron   orqali   harakatlanib,   keyin
Sariuzenga   (Sarisu   daryosi)   chiqdi,   u   yerdan   Kichik   tog’   va   Buyuk   tog’   (Oltin
Choku   -   Qozog’istondagi   Oltin   dovon   tog’   yonbag’irlari   bo’yidagi   hozirgi
Qarsakpay)   yon bag’irlariga  etib keldi.  Uch oylik  safardan keyin  qo’shinda   oziq-
ovqatning   tanqisligi   sezilib   qoldi.   Shuning   uchun   Amir   Temur   oziq-ovqat
taqsimotini qat’iy chekladi va birta jangchiga 2 oyga 10 kg atrofida un beriladigan
bo’ldi.   1391-yilning   mayida   Amir   Temurning   qo’shini   Tobol   daryosi   qirg’og’iga
etib keldi. Tobol shahriga etguncha qo’shin sezdirmasdan, yashirincha harakatlanib
keldi.   Bu   hol   Amir   Temurni   yirik   armiyaning   harakatini   To’xtamishdan
yashirishga muvaffaq bo’lganligidan dalolat berdi. Uzoq va mashaqqatli yo’l bosib
o’tilganidan keyin qo’shinga dam olish va ov qilish uchun ruxsat berildi. Tobolga
yetib kelgunga qadar Sohibqiron dushman to’g’risida hech qanday ma’lumotga ega
emas edi. To’xtamishning qo’shini tomonidan buzib tashlangan Tobolning kechib
o’tish  joylari  tiklandi   va qo’shin  daryodan  kechib  o’tdi.  Kuchini  tiklab  olganidan
keyin   qo’shin   Ural   daryosi   tomonga   harakatlandi.   To’xtamish   Ural   daryosining
ortida kechib o’tish uchun qulay bo’lgan uchta joyda oldindan pistirmalarni tashkil
etdi. Amir Temur tajribali va mohir sarkarda sifatida hushyorlikni yo’qotmasdan u
tomonga   qo’shinni   boshlamadi,   aksincha,   qo’shin   bu   kechuv   joylaridan   ancha yuqoridan   daryodan   suzib   o’tdi.   U   To’xtamishning   pistirma   qo’yib,   o’sha   yerda
o’z qo’shini bilan turganini va Oltin O’rda beklari odatda yoz oylarini o’tkazadigan
Azovdan   va   boshqa   joylardan   yordam   kuchlari   etib   kelishini   kutayotganini   bilar
edi.   Ural   va   Volga   daryolari   oralig’i   To’xtamishning   qo’shini   uchun   qulay   joy
bo’lib   hisoblanar   edi,   chunki   bu   yerda   pistirmalar   qo’yish   mumkin   bo’lib,   ta’qib
qilib   kelayotgan   tomonga   qarshi   holdan   toydiruvchi   kichik   urushlarni   olib   borish
mumkin edi. Amir Temur dushmanning o’ng qanotini aylanib o’tishga qaror qildi,
shu   bilan   u   To’xtamishning   poytaxtga   chekinish   yo’lini   va   kutilayotgan   madad
kuchlari   yo’nalishini   kesib   qo’yishi,   hamda   uni   joy   sharoitlaridan   foydalanish
imkoniyatidan   mahrum   qilishi   mumkin   edi.   Shu   bilan   birga   ushbu   makkor
dushmanni jangga kirishga majbur etar edi. 
    Sohibqiron o’z qo’shinini Samara daryosining quyi oqimi bo’ylab emas,
yuqoridan   Samaraning   Iyk   daryosiga   quyilish   joyiga   o’tkazdi.   Ko’prikdan
avangard   ( manglay ),   keyin   markaz   (qul)   o’tkazildi.   Qo’shinning   o’ng   va   chap
qanotlari  (barang’or va jarang’or ) daryodan suzib o’tdi. 
        Dushmanning   to’satdan   beradigan   zarbasini   oldini   olish   uchun   Amir
Temur   jangchilarga   o’z   qismlarini   tark   etmaslikka,   katta   va   kichik   qalqonlarni
tayyorlashga,   lagerni   xandaklar   qazib   o’rab   olishga,   doimo   razvedkani   olib
borishga,   gulxanlar   yoqmaslikka   buyruq   berdi.   Lagerni   qo’riqlash   uchun   u   30
mingta jangchilarni tayinladi, ular lagerning atrofini patrullik yo’li bilan qo’riqlab
turdilar. Oltin O’rda jangchilarining keyingi chekinishlariga yo’l qo’ymaslik uchun
Amir   Temurning   kichik   otryadlari   yolg’ondakam   harakatlari   bilan   dushmanning
bo’linmalari va qismlarini pistirmalarga tushirdilar. 
Amir Temurning  “ Besh yillik” yurishi.
        Amir   Temur   butun   e tiborini   Eron,   Iroq,   Suriya,   Kichik   Osiyo   vaʼ
Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392 - 96) urush
davomida G arbiy Eron,  Iroqi  Ajam  va  Kavkazni   egalladi, natijada  muzaffariylar	
ʻ
va jaloiriylar sulolasining hukmronligi barham topdi. 
    Ma'lumki, Ilxoniylar davlati qulagandan so’ng, Eron, Ozarbayjon va Iroq
ijtimoiy-siyosiy   inqiroz   girdobida   qolishdi,   buning   natijasida   ilgari   birlashgan mamlakat   qismlarga   bo’linib   ketdi.   Masalan,   Xurosonning   o’zi   uchta   hukmdor
o’rtasida bo’lingan. Janubiy Eronda mahalliy Muzaffariylar sulolasi vujudga keldi.
Jaloirlar   Iroq   va   Qurdiston   ustidan   o’z   hokimiyatini   o’rnatdilar.   Luristonning
xazarlar   va   indju   sulolasi   bo’ysundirdi.   Ozarbayjon   Qora-Qoyunlu   turkmanlar
tomonidan   qo’lga   olindi.   Feodal   parchalanishi   feodal   urushlarni   keltirib   chiqardi,
bu nafaqat dunyo va mamlakatlarning o’z iqtisodiyotiga, balki Uzoq Sharq, O’rta
va   Markaziy   Osiyoning   qadimgi   Ipak   yo’lida   qadimdan   amalga   oshirilgan   O’rta
yer   dengizi   va   Yevropa   mamlakatlari   bilan   aloqalariga   ham   katta   zarar   yetkazdi.
Yaqin va O’rta sharqdagi  feodal tarqoqlikning yo’q qilinishi  bilan dunyo xalqlari
uchun zarur bo’lgan ushbu iqtisodiy va madaniy aloqalar tiklandi. 
Uchinchi   yurish   paytida   (1386-88)   Ozarbayjon   va   Forslar   bosib   olindi,
turkman   Qora   Yusuf   mulkiga,   Gurjiston   va   Armanistonga   (Van   ko’li   hududi)
harbiy   yurishlar   qilindi.   Ushbu   yurishlarda,   Sharafiddin   Ali   Yazdiy   yozganidek,
odamlarning katta talafotlari, shahar va qishloqlarning vayron qilinishi bilan og’ir,
qonli   janglar   bo’lgan.   Amir   Temur   taslim   bo’lgan   va   tovon   to’lashga   ixtiyoriy
ravishda   rozi   bo’lgan   shaharlarga   tegmadi,   o’z   askarlarini   shaharga   kiritmadi,   u
yerga faqat o’lpon yig’uvchilarni yubordi. U faqat o’jar qarshilik ko’rsatgan qal'a-
shaharlarni talon-taroj qildi va vayron qildi, shu bilan birga qo’llarida qurol bilan
kurashgan   aholining   bu   qismi   jazolandi,   tinchlarga   tegmadi.   Sayyidlar,   olimlar,
shoirlar   va   hunarmandlarga   ham   tegmagan.   Misol   tariqasida   Isfahonni   olaylik.
Zafarnoma   muallifining   so’zlariga   ko’ra,   Isfahon   aholisi   ma'lum   bir   Ali
Kuchanning   fitnasiga   bo’ysungan,   tunda   o’lpon   yig’uvchilarga   va   garnizonga
hujum   qilgan   va   ularning   har   birini   qirg’in   qilgan.   Shahar   va   viloyatni   himoya
qilish   uchun   Amir   Temur   qoldirgan   uch   minglik   garnizon   ham   yo’q   qilingan.
Temur  Fors  yo’lidagi   fojiadan  xabar   topdi,  yurishni  to’xtatdi  va  o’z  qo’shinlarini
Isfaxonga qaratdi va g’azab jaziramasida bunga aybdor bo’lganlarning hammasini
o’ldirishga   buyruq   berdi.   Isfahon   o’zini   himoya   qilish   uchun   qurol   ko’targan,
ammo   bostirilgan.   Sharofiddin   Ali   Yazdiy   o’sha   paytda   Amir   Temur   tomonidan
qurilgan   70   ming   bosh   o’ldirilgan   minora   haqida   gapiradi.   Movarounnahr   va
Xorazm  yerlarini   yagona  davlatga  birlashtirishni   tugatgandan  so’ng, Amir  Temur kuchli   markazlashgan   davlatni   yaratishni   istab,   Eron,   Kavkazorti   (Ozarbayjon),
Iroq, Suriyaga qarshi uzoq muddatli harbiy yurishlarni olib borgan. Bunga O’rta va
Yaqin Sharqning parchalanishi yordam berdi. Amir Temur ushbu vaziyatdan juda
mohirlik   bilan   foydalandi.   Amir   Temurning   ushbu   mamlakatlardagi   yurishlari
tarixda uch yillik (1386-1388) urush nomi bilan tanilgan. Janubiy shaharlarni bosib
olish   Xurosonga   yurishlardan   boshlandi.   Xuroson   poytaxti   Hirot   katta   harbiy   va
strategik   ahamiyatga   ega   edi.   Bu   Eron,   Iroq   va   boshqa   Sharq   mamlakatlariga
hujum   qilish   uchun   ko’prik   kabi   edi.   Amir   Temur   qo’shinlari   Hirot   va   Sabzavor
shaharlarini   egallab   oldilar.   Seraks,   Jami,   Kavsia   jangsiz   taslim   bo’ldilar.   Amir
Temur Eronning katta qismini bosib oldi. Keyin Iroq, Kavkazortiga qarshi takroriy
yurishlar uyushtirdi. Uch yillik urush natijasida Janubiy Ozarbayjon, Eron (Fors),
Iroqning  shimoliy   qismi,   Gurjiston   va   Armaniston   qo’shib   olindi.  Amir   Temurga
ixtiyoriy ravishda taslim bo’lgan va yer solig’ini to’lagan shaharlar bosqinchilik va
vayronagarchiliklarga duchor bo’lmadi. 
Amir Temurning  “  Yetti yillik” yurishi.
        Amir   Temurning   1399   -   1404-yillarda   olib   borgan   harbiy   yurishlari
natijasida   Shomning   Halab   (Aleppo),   Xums,   Baalbek   (Ba albak),   Dimishqʼ
(Damashq)   kabi   yirik   shaharlari   va   Iroqi   Arabning   Ubuliston   o lkasi   (qadimgi	
ʻ
Kappadokiya)   bilan   Bag dod,   shuningdek   Turkiyaning   katta   qismi   zabt   etildi.	
ʻ
Anqara   jangida   Amir   Temur   jahonning   buyuk   sarkardalaridan   biri   Boyazid
Yildirim   ustidan   g alaba   qozondi.   Turkiya   sultoni   asirga   olindi.   U   bilan   birga	
ʻ
xotini   serb   malikasi   Olivera,   o g illari   Muso   va   Iso   Chalabiylar   ham   asirga	
ʻ ʻ
tushdilar.   Amir   Temur   Anadoluni   egallab,   O rta   Yer   dengizning   sharqiy   sohilida	
ʻ
joylashgan   Izmir   shahrini   zabt   etdi   va   salibchilarning   Yaqin   Sharqdagi   oxirgi
qarorgohiga   barham   berdi.   So ngra,   Egey   dengizida   joylashgan   Xios   va   Lesbos	
ʻ
olkalaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari unga taslim bo ldilar, Misr ham o z	
ʻ ʻ
itoatkorligini izhor etdi. Amir Temur Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir shaharlarini
egallab, Vizantiya va butun nasoro olamining Boyazidga   yig ib bergan bojlaridan
ʻ
iborat   katta   boylikni   qo lga   kiritdi.   Birgina   Bursa   shahridan   olingan   oltin   va	
ʻ
javohirlarning   o zi   kattagina   karvonga   yuk   bo lgan.   Bandi   qilingan   Boyazid	
ʻ ʻ o rdugohga olib kelingach, Amir Temur unga hurmat va ehtirom ko rsatdi. Uningʻ ʻ
vafotidan so ng (1403yil 9-mart) esa vorislariga himmat ko zi bilan boqib, ularga	
ʻ ʻ
beqiyos   muruvvatlar   qildi.   Chunonchi   Boyazidning   to ng ich   o g li   Sulaymon	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chalabiyni   turklarning   Yevropadagi   viloyatlariga   hokim   etib   tayinladi.   Edirne
(Adrianopol) shahri uning poytaxti qilib belgilandi. Anadoluning shimoliy-g arbiy	
ʻ
qismi   suyurg ol   sifatida   Iso   Chalabiyga   in om   qilinib,   Bursa   shahri   uning	
ʻ ʼ
poytaxtiga aylantirildi. Usmonli turklar davlatining markaziy qismini boshqarishni
Muso Chalabiyga topshirdi. 
XIV   asrning   90-yillarida   sulton   Boyazid   1   Yildirim   Kichik   Osiyoning
janubida,   Sivas   va   Malatya   shaharlarini   bosib   oldi.   Shundan   keyin   u   Amir
Temurning   vassallari   -   Arzinjon   va   Arziruma   hukmdorlaridan   usmoniylar
xazinasiga o’lpon yigishni talab qildi. Sohibqiron mojaroni elchilik yo’li bilan hal
qilish   uchun   sultonga   xat   yubordi.   Boyazid   1   xatga   qo’pollik   bilan   rad   javobini
berdi.   Sultonning   javobiAmir   Temurni   gazabga   keltirdi   va   u   Sivas   va   Malatya
shaharlarini bosib oldi. Shundan keyin 1400-yilda Sohibqiron o’z nazarini Misrga
tobe   bo’lgan   Suriyaga   qaratdi.   Misr   mamluklari   usmoniylar   bilan   yaxshi
munosabatda edilar va kerak bo’lgan paytda turklarga harbiy yordam ko’rsatishlari
mumkin   edi.   Shuning   uchun   Amir   Temur   o’z   qanotlarida   qudratli   ehtimoliy
dushmanni   qoldira   olmas   edi.   Amir   Temur   Misr   qo’shinlarini   tor-mor   etdi   va
Damashqni bosib oldi. Shu bilan birga u Boyazid 1 ga xat yuborishda davom etdi.
1402-yilning bahorida Boyazid 1 bilan Amir Temur o’rtasidagi munosabatlar yana
yomonlasha   boshladi.   Boyazidning   javobini   kutmasdan   Amir   Temur   hujumga
o’tishga   qaror   qildi.   Bo’lajak   yurishning   katta   ahamiyatini,   qiyinchiligini   va   turk
sultoni   bilan   kurashni   hisobga   olib,   u   Movarounnahrdan   yordam   kuchlarini
jo’natilishiga  buyruq berdi. Amir  Temurning Kichik Osiyoga yurishi  to’rt  davrda
olib   borildi.   Qo’shin   1402-yilning   may   oyida   yurishni   boshladi.   U   Sharqiy
Anatoliyadagi   Kemaks   qal’asini   qamal   qildi.   Bu   qal’a   Tog’   daryosining
qirg’og’ida   joylashgan   edi.   Qal’aning   devori   mustahkam   va   baland   bo’lib,   uning
birinchi   tomoni   daryoga   taqalgan,   ikkinchi   tomoni   esa   vodiyga   tutashgan   edi. Vodiy   daryo   irmog’i   bilan   tutashib   ketganligi   uchun   unga   chiqib   borishning
imkoni yo’q edi. Qal’aning qolgan ikki tomonini tepaliklar himoya qilib turardi. 
Qal’ani   qamal   qilishni   Amir   Temur   taxtning   vorisi   Muhammad   Sulton
qo’mondonligidagi   Movarounnahrdan   yetib   kelgan   qo’shinga   topshirdi.   Qal’ani
qamal qilish 1402-yilning may-iyun oylarida o’tkazildi. Sohibqiron qal’aga o’tish
qiyin bo’lgan vodiydan borishga qaror qildi. Uning buyrug’iga asosan daraxtlarni
kesib   vodiyni   o’tinlar,   shox-shabbalar   bilan   to’ldirilda   va   uni   yer   bilan   barobar
qilib tekisladilar. Qal’a himoyachilari maxsus tuzlardan, ko’mir va oltingugurtdan
tayyorlangan yonuvchi aralashmani  daraxtlar va shox-shabbalar  bilan birga yoqib
yubordilar.   Shundan   keyin   Sohibqiron   jangchilarga   vodiyni   katta-katta   toshlar
bilan   to’ldirishni   buyurdi.   Jangchilar   narvonlar   va   arqonlar   yordamida   qal’a
devorlariga ko’tarila boshladilar. Qamaldagilar asirga tushishga majbur bo’ldilar. 
      Kemaks   qal’asini   egallaganidan   keyin   Amir   Temur   jangchilari   Sivasga
harakatni boshladi. Sivas cho’llarida Amir Temur o’z odatiga ko’ra har doimgidek
katta   jangdan   oldin   qo’shinning   ko’rigini   o’tkazdi.   Tarixchilarning   guvohlik
berishicha,   «Hamma   jangchilar   o’sha   davrning   takomillashgan   qurol-yarog’iga
ega:  chavandozning  boshidan otning tuyog’igacha  sovutlar  bilan himoya qilingan
edi». Bu hol Amir Temurning jangchilari yevropalik ritsarlardek qurol-yarog’lar va
himoya   anjomlariga   ega   bo’lganliklaridan   dalolat   beradi.   Endigina
Movarounnahrdan etib kelgan shahzoda Muhammad Sulton qo’shinining anjomlari
boshqacha bo’lib, ular turli xil rangda bo’lgan. Qo’shinning ko’rigi paytida sulton
Boyazidning   elchilari   ham   ishtirok   etdi.   Bu   ko’rik   elchilarda   katta   tasavvur
uyg’otdi.   Sivasdan   Amir   Temur   Toqat   yo’nalishiga   dushmanni   qidirib   topish   va
Qizil-Irmoq daryosidagi kechuv joylarini egallash uchun razvedkachilarni jo’natdi.
Razvedka Anqaraning shimolida turk qo’shinlarini yig’ilayotganligini aniqladi. 
Razvedkaning   ma’lumotiga   ko’ra,   Toqatga   eltuvchi   yo’l   o’rmonning
ichidan o’tgan bo’lib, juda tor edi. Buning ustiga Qizil-Irmoq daryosidagi kechuv
joylari   turklar   tomonidan   egallangandi.   Boyazid   qo’shinining   asosini   piyodalar,
Amir Temur armiyasini  esa-otliqlar tashkil  etdi. Shuning uchun Amir Temur o’zi
uchun   noqulay   joyda   jang   qilmaslikka   qaror   qildi.   Turk   sultonining   qo’shinini hiyla   bilan   tog’li,   o’rmonli   joydan   chiqarish,   hamda   Qizil-Irmoq   daryosidagi
kechuv joyini turk qo’shinlari qo’riqlamayotgan yeridan kechib o’tish uchun Amir
Temurning   qo’shini   Kesariyaga   yo’l   oldi.   Boyazid   Amir   Temurning   yurishini
aynan mana shu o’rmon yo’lidan kutdi. Pozitsiyani egallab, u jangga tayyorgarlik
ko’rdi.   Tajribali   Amir   Temur   chalg’ituvchi   manyovrni   amalga   oshirdi,   u   kichik
bo’linmalarni   o’rmon   yoqasida   qoldirdi,   qo’shinning   to’xtashini   imitatsiya   qildi,
qolganlarni  so’qmoq yo’ldan Anqara tomonga olib ketdi. Boyazid  1 qo’shinining
harakatlarini   kuzatish   uchun   Kirsheirdan   razvedka   otryadi   chiqddi   (1000
chavandoz). 
   Amir Temur dushman to’dasida yuzaga kelgan vaziyatni yaxshi bilar edi.
Otliq   qo’shinni   ta’qib   qilish   Boyazid   1   ning   piyodalarini   toliqtirishini   hisobga
olgan   Amir   Temur,   o’z   qo’shinini   dushman   tomonidan   ta’qib   qilishga   majbur
etishga   qaror   qildi.   Boyazid   1   qo’shinni   Brussa   shahridan   ajratib   tashlash   uchun
Amir   Temur   Anqara   shahrini   qamal   qildi.   Buning   natijasida   turk   qo’shinlari
tekislikka   chiqishga   majbur   bo’ldi.   Shundan   so’ng   Amir   Temur   Anqara   qamalini
kechib, ortga o’tdi va lager qurib uni mustahkamladi. 
      Amir   Temurning   lageri   kichik   bir   daryoning   qirg’og’ida   joylashgan
bo’lib,   daryo   lagerning   orqa   tomonidan   oqib   o’tar   edi.   Lagerning   atrofida
xandaklar qazildi. Sulton Boyazid 1 o’zi uchun noqulay holatdan hujumga o’tishga
majbur   bo’ldi.   Turklar   tomonidagi   yagona   buloq   Amir   Temur   jangchilari
tomonidan   buzib   tashlandi,   shuning   uchun   sultonning   qo’shini   suv   tanqisligiga
duchor   bo’ldi.   Buning   ustiga   sultonning   qo’shini   yaqin   orada   maosh   olmaganligi
va   uning   orasida   noroziliklar   kelib   chiqqanligi   Amir   Temurga   ma’lum   bo’ldi.
Anqara yaqinidagi  jangda turk qo’shinining tor-mor  etilishi  sharq  tarixchilarining
ma’lumotlariga   qaraganda,   Amir   Temurning   qo’shini   250   mingdan   350
mingtagacha   jangchilar   va   32   ta   jangovar   fillar   bo’lib,   turk   qo’shinlari   120-200
ming   jangchini   tashkil   etgan.   Hozirgi   tarixchilarning   ma’lumotlariga   qaraganda
Amir   Temurning   qo’shini   140-160   ming   kishini,   32   ta   jangovar   fillarni,   turk
qo’shinlari esa 70 ming atrofida jangchini tashkil etgan. 1402-yil 20-iyulda Anqara
yaqinida   sulton   Boyazidning   turk   qo’shinlari   va   Amir   Temur   qo’shini   o’rtasida o’rta   asrning   eng   yirik   janglaridan   biri   bo’lib   o’tdi.   Amir   Temur   armiyasining
jangovar   tartibi   o’ng   va   chap   qanotlardan,   ularning   avangardlari   va   markazdan
tashkil   topdi.   Ularning   oldida   bir   nechta   qatorda   kamonchilar   va   32   ta   jangovar
fillar   olov   uloqtiruvchilar   bilan   saflangan.   Markazning   ortida   shaxsan   Amir
Temurning   qo’mondonligi   ostida   saralangan   qo’shindan   tashkil   topgan   zaxira
bo’lib,   Amir   Temurning   qo’shini   qudratli   qanotlarga   va   kuchli   zaxiraga   ega   edi.
Boyazid   1   o’z   qo’shini   jangovar   tartibining   front   ortini   tog’larga   taqab,   o’ng
qanotga   chekinishga   mos   qilib   yaratdi.   Turklarning   o’ng   qanoti   Osiyoliklar
qismlaridan,   jumladan   tatarlarning   qo’shinlaridan   tashkil   topdi,   ularning   orasida
sultonning   siyosatidan   norozi   kishilar   talaygina   edi.   Sulton   qo’shining   chap
qanotini   serb   qiroli   Lazarning   jangchilari   egalladi.   Bu   jangchilar   boshlaridan
oyoqlarigacha   ritsarlik   sovutlari   bilan   himoya   qilingan   edilar.   Qo’shinni   ikkinchi
qatorining   ortida   front   ortining   markazida   sultonning   o’zi   rahbarligidagi   zaxira
joylashdi.   Usmoniylar   qo’shini   jangovar   tartibining   markazi   kuchli,   qanotlari   esa
kuchsiz   bo’ldi.   Amir   Temur   zaxirani   jangga   tashladi,   u   turklarning   asosiy
kuchlarini  qurshovga ola boshladi. Serb ritsarlari  garb tomonga chekina boshladi.
Amir   Temur   qo’shinlari   yanicharlarni   qurshovga   olishni   osonlik   bilan   oxiriga
yetkazdilar,   ularni   yanchib   tashladilar,   Boyazidni   esa   asirga   oldilar.   Sulaymon
qo’mondonligidagi   turk   qo’shinlarining   qolgan-qutganlarini   ta’qib   qilish   uchun
Amir   Temur   30   mingta   jangchini   ajratdi,   ularning   4   mingtasi   otlarda   beshinchi
sutkada Brussaga etib keldi. Sulaymon o’zining kichik bir otryadi bilan kemalarga
o’tirib suzib ketishga zo’rg’a ulgurdi. 
Sulton Boyazidning asosiy kuchlarini tor-mor etganidan keyin Amir Temur
qo’shini turk qo’shinlarining qolgan-qutganlarini ta’qib qildi va Kichik Osiyoning
O’rta Yer dengizi qirg’oqbo’ylariga chiqdi. Ko’pgina shaharlar va qal’alar jangsiz
taslim bo’ldi. Faqat Smirna shahrida yashayotgan xristianlar qarshilik ko’rsatishga
qaror   qildilar.   Dekabr   oyida   qal’ani   qamal   qilish   boshladi.   Buning   uchun   qamal
qilish,   olov   va   tosh   uloqtiruvchi   qurollar   yig’ildi.   Dengiz   tomonidan   bo’ladigan
hujumni   qaytarish,   kemalardan  himoya  qilish  uchun  yog’ochdan  to’siqlar   qurildi.
Qal’a   himoyachilari   qat’iy   qarshilik   ko’rsatdilar.   Amir   Temur   yer   ostidan   yo’l qazishni buyurdi. Qamal qiluvchilar tez-tez bir birlarini almashtirib qazib turdilar.
Yer ostidan qazilgan yo’l tayyor bo’lganidan keyin uning ichiga neftga pishitib 
olingan   o’tinlar   yoqildi.   Buning   natijasida   qal’a   devorlari   qulab   tushdi   va
jangchilar   qal’aga   bostirib   kirdilar.   Smirnaning   egallanishi   bilan   Kichik   Osiyoga
uyushtirilgan   harbiy   safar   tugadi.   Amir   Temurning   harbiy   san’ati   haqida   gap
borganda, uning armiyasidagi taktika va strategiya qat’iyligi bilan ajralib turishini
alohida   ta’kidlab   o’tmasdan   bo’lmaydi.   Bu   kurashning   strategik   asoslarini   faol
hujumkor harakatlar va urush olib borishning usullari va shakllarini chuqur bilish
tashkil etdi. 
        Amir   Temur   Usmoniy   turklar   davlatini   butunlay   bosib   olish   niyatida
bo lmagan, chunki u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatanʻ
tajovuzkorona   niyatda   ekanligini   yaxshi   tushunar   edi.   Shuning   uchun   ham   Amir
Temur   Usmoniy   turklar   davlatini   saqlab   qoldi   va   Boyazidning   vorislariga
muruvvat   qo lini   cho zdi.   Shunday   bo lsada,   Boyazid   ustidan   qozonilgan   bu	
ʻ ʻ ʻ
g alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380 - 1422), Angliya qiroli	
ʻ
Genrix IV (1399 - 1407) tabriklab, unga maxsus maktub yubordilar. Chunki Amir
Temur endigina uygonayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmoniy turklar
davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.  III Xulosa
Xulosa   qilib   shuni   ta'kidlash   kerakki,   Sohibqiron   Amir   Temur   mashhur
davlat   arbobi,   mohir   sarkarda   sifatida   O'zbekiston   davlatchiligining   yuksalishida
muhim   o'rin   tutadi.   Tarixiy   manbalarda   Amir   Temur   Sohibqiron   nomi   bilan   bir
qatorda   "Sohibi   jahon"   hamda   "Sohibi   adl"   -   "Adolat   sohibi"   nomlari   bilan
ulug'lanishi   tarixiy   manbalar   va   tarixshunoslarning   tatqiqot   ishlarida   namoyon
bo'lishu bejizga emas. Bugun tarixiy bilimlarning bosqichlarini o'rganar ekanmiz,
Mo'gullarning 150 yildan ortiq hukmronligidan so'ng Amir Temur buyuk sarkarda,
davlat   arbobi,   adolatli   hukmdor   sifatida   o'sha   davrida   yuksak   cho'qqilariga
erishgan   madaniy   sohalarga   e'tibor   bergan,   mamlakatlarda   shaharsozlik,
me'morchilik,   tasviriy   san'at,   naqqoshlik,   metallga   badiiy   ishlov   berish,   hattotlik,
ilmu   fan,   adabiyot,   hunarmandchilik,   xullas,   barcha   sohalarning   rivojlanishiga
asosiy   sababchilaridan   biri   bo'lgan   shaxs   ekanligining   guvohi   bo'lamiz.
O'zbekiston   va   jahon   tarixshunosligida   hozirgi   kunga   qadar   o'zining   dolzarb
mavzuga   ega   ekanligini   ko'rishimiz   mumkin.   Temur   tuzgan   buyuk   davlatda
Ikkinchi uyg'onish davrining vujudga kelganligi va bu renesans Turon, Xuroson va
Hindistonda   uzoq   asrlar   mobaynida   shu'la   sochib   turganligi   yuqoridagi
gaplarimizning   isboti   bo'la   oladi.   Amir   Temur   buyuk   sarkarda,   kuragi   erga
tegmagan,   engilmas   fotihdir.   Amir   Temur   -insoniyat   tarixida   eng   nodir   hodisa   -
renesansni yuzaga chiqarib, amalga oshirgan ulug' zotdir! Foydalanilgan adabiyotlar
1.   Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak.   T.;
O’zbekiston,   2017.   2.   Oblomurodov   N.   O’zbekiston   tarixi.   O’quv   qo’llanma.
2011y. 3. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. 2008y. 4. Murtazaeva
R.X.   O’zbekiston   tarixi.   O’quv   qo’llanma.   2003y.   5.   И.   Икрамов.   Военная
история. –Т.: «ТГПУ»,2001, 44с.

Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda

Купить
  • Похожие документы

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha