Amir Temur davlatidagi diniy va harbiy mansablar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	119.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

193 Продаж

Amir Temur davlatidagi diniy va harbiy mansablar

Купить

“ AMIR TEMUR DAVLATIDAGI DINIY VA HARBIY MANSABLAR ”
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………….…….. 3-6
I BOB . AMIR TEMUR DAVLATIDAGI DINIY MANSABLAR ........................... 7-14
1.1. Amir Temurning diniy qarashlari ................................................................................................................. 7-10
1.2. Diniy boshqaruvga oid mansab va unvonlar ................................................................................... 11-
14
II BOB AMIR TEMUR DAVLATIDAGI HARBIY MANSABLAR ……….… 15-34
2.1. Amir Temur davlatining mudofaa tizimi ............................................................................................ 15-21
2.2. Mamlakatdagi harbiy mansab va unvonlar ......................................................................................... 22-
34
XULOSA ........................................................................................................................................................................................... 35-36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................................... 37-38

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub,
olamshumul o zgarishlar bosqichma-bosqich, ba’zan bir nʻ е cha o n yilliklar va ʻ
Xatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o tmish saboqlarini hisobga
ʻ
olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy
jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O rta Osiyo davlatchiligi
ʻ
tajribalarini o rganmasdan, bugungi kunda buyuk d
ʻ е b ta’riflash mumkin bo lgan ʻ
hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to liq tushunish va baholash
ʻ
mumkin emas. O zb
ʻ е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o lkaning, davlatimiz
ʻ
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o zlikni anglashni, ta’bir joiz
ʻ
bo lsa milliy iftixorni tiklash va o stirish jarayonida g oyat muhim o rin to tadi”.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 28-dekabrda parlamentga
yo llagan Murojaatnomasida “Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz avliyolarimizning
ʻ
bebaho merosi, еngilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
singdirish, ularda milliy g urur va iftixor tuyg ularini kuchaytishga alohida e tibor
ʻ ʻ ʼ
qaratishimiz kerak” 2
deb ta kidlagandi. Bu bejiz aytilmadi, albatta.
ʼ
Umuman olganda, Amir Temur davlati o zbek davlatchiligi tarixining eng
ʻ
rivojlangan bosqichidir. Saltanatda barcha soxalarda tub burilishlar, yuksalishlar
kuzatilgan. Taraqqiyot uchun xizmat qilgan Amir Temur faoliyati bilan bog liq
ʻ
tari- xiy qadriyatlar allaqachon umuminsoniy qadriyat darajasiga еtib ulgurgan.
1
Мирзиёйев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак. - Т.: Оъзбекистон, 2017. - Б. 47.
2
ҳттпс://хс.уз/уз/пост/соҳибқирон-амир-темур-адолатли-ҳукмдор-ва-юксак-манавият-эгаси
2

Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi Amir
Temur davlatidagi diniy va harbiy mansablarning siyosiy faoliyatini o rganish vaʻ
tahlil qilishdir.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilandi:
 Markazlashgan Amir Temur saltanatining tashkil topish jarayoni ochib
berish;
 Amir Temurning davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlari tahlil qilish;
 Amir Temur saltanatidagi diniy ishlar sifatini o rganish;
ʻ
 Temur Tuzuklari ning diniy va harbiy boshqaruvidagi ahamiyatlarini ochib
berish;
 Amir Temur saltanati ning harbiy mansablarini o rganish va tahlil qilish;
ʻ
 Amir Temur saltanatining harbiy tuzilishi o rganishdan iboratdir.
ʻ
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Ushbu mavzuning ob’ekti Amir Temur
diniy va harbiy mansab egalarining siyosiy faoliyati hisoblanadi. Mavzuning
predmeti sifatida Amir Temurning mamalkat bvoshqaruvidagi siyosiy faoliyati
olingan.
Muammoning o rganilganlik darajasi.
ʻ Amir Temurning dunyodagi eng
kuchli va yirik saltanatlardan birini barpo etgani, harbiy san’ati, davlatni qanday
asoslarga tayanib boshqarganini anglab еtish davrlar osha tadqiqotchilar hamda
siyosatchilarning, arboblarning dikkat-e’tiborini tortib kelgan. Ularning kalami
to g risida umumiy tasavvur uyg otuvchi bibliografik tadqiqotlar fikrimizga
ʻ ʻ ʻ
dalildir. Jumladan, E.V.Rtveladze, A.X.Saidov bu borada izlanishlar olib borib,
“Amir Temur dunyo fani ko zgusida” nomli bibliografik asar chop ettirdilar.
ʻ
Undagi ma’lumotlarga ko ra, Amir Temurga bagishlab yaratilgan jiddiy asarlar
ʻ
soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Shark tillarida esa 900 dan ko pdir. Bu
ʻ
asarlarda Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy
hayotiga turlicha baxo berilgan.
Asrlar osha Amir Temur gox qattiqqo l va zolim shaxe, gox adolatli va
ʻ
talabchan hukmdor sifatida talqin etib kelingan. Bu kabi turli baxolarning paydo
bo lishiga Amir Temur shaxsiga ijobiy yoki salbiy munosabat bildirilgan ko plab
ʻ ʻ
3

manbalar sababchidir. Xususan, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy kabi
mualliflar o z asarlarida Amir Temurning davlatni adolatli boshqargani, xalq,ʻ
davlat manfaatlari yo lida keng kulamli faoliyat yuritgani va boshqa xislatlarini
ʻ
yozib koldirishgan bo lsa, Ibn Arabshox “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” nomli
ʻ
asarida Amir Temur va uning faoliyatiga salbiy baxo bergan. Sovet davrida
temurshunoslikka salbiy ta’sir ko rsatgan omillardan biri Fridrix Shlosserning
ʻ
(1776 1861) “Butun dunyo tarixi” asaridir. Shlosser Amir Temurga: “... baxtli
jangchi, jaxonning yangi istilochisi... shu bilan birga, olisdagi Sharqning qonun
chiqaruvchisi edi. Osiyodagi kamyob bo lgan taktik hamda strategik bilimlarni
ʻ
o zlashtirib, u еrdagi tudalarni o ziga jalb qildi”, deya tavsif beradi. Shuningdek,
ʻ ʻ
olim Sohibqironning adolatli qonunlarga asoslangan davlat negizlarini barpo
etganligini еtarli baxolay olmaydi, uni vaxshiy va zolim hukmdor sifatida talqin
qiladi. F.Shlosser ushbu asarda “U yurishlardan tez-tez Buxoro va Samarqandga
qaytar, o zining yangi saltanatida tuzuklar hamda qonunlar e’lon kilar edi. Mazkur
ʻ
qonunlar tuplami uning amri bilan amalga oshiriladigan daxshatlar,
vayronagarchiliklarga mutlaqo qarama-qarshi tarzda edi” degan fikr-muloxazalarni
ham bildiradi. Ma’lumotlarga ko ra, kommunistik mafko ra asoschisi K.Marks
ʻ ʻ
F.Shlosserning Amir Temur haqidagi salbiy fikr-muloxazalarini suzma-suz
kuchirib olish vaqtida “Temur o zining yangi podsholigiga mamlakatni qurish
ʻ
tizimlari va qonunlarni berdi, bular uning buyrugi bilan askarlari tomonidan
amalga oshirilgan vaxshiyliklar va yovuz vayronagarchiliklarga o ta zid edi” kabi
ʻ
ijobiy fikrlarini e’tibordan chetda qoldirgan.
Mustabid sho ro davrida K.Mars, F.Engels va V.I.Leninning asarlari barcha
ʻ
ilmiy tadqiqotlarga asos bo lib xizmat qilar, ulardan iqtiboslar keltirilar, shunga
ʻ
monand qarashlar rivojlantirilar edi. “Doxiy”lar tomonidan yaratilgan “sinfiylik”
nazariyasi ham Amir Temurni “ekspluatator”, “ezuvchi”, “bosqinchi”, “kallakesar”
sifatida talqin qilishni takozo etar edi. Ana shu tariqa manbalardagi ziddiyatli
baxolar, sovet davrining “sinfiylik” nazariyasi Amir Temur faoliyatini xolis
yoritishda murakkabliklarni tugdirdi. Boz ustiga, chekka ulkalarning buyuk
davlatchilik tarixini urganish mustabid kizil imperiya manfaatlariga zid bo lgan.
ʻ
4

G arb olimlarining Amir Temur saltanati haqidagi ancha xolis tadqiqotlariniʻ
alohida kursatib o tish joiz. Ayniqsa, Fransiya Yevropa Temurshunosligining yirik
ʻ
markazlaridan biriga aylanib borayotganligini alohida ta’kidlash o rinli. Bu еrda
ʻ
“Temuriylar davri tarixi, san’atini urganish va fransuz-o zbek madaniy aloqalari
ʻ
uyushmasi” faoliyat yuritmoqda. Bu uyushma va Fransiyada chop etilayotgan “La
Timuride” jurnaliga Lyusen Keren raxbarlik qilmoqda. Ushbu jurnalda Amir
Temur va temuriylar davri tarixiga oid qator ilmiy makolalar mo ntazam ravishda
ʻ
berib boriladi.
Jumladan, L.Keren ko plab tadqiqotlarida Amir Temurning tarixdagi buyuk
ʻ
xizmatlari, uning davlatida adolat va qonun ustuvorlik qilgani, “raxbar bo‘lishdek
tugma, ammo aqlga sig maydigan tabiiy va sinoatli xislat soxibi” bo lganligini
ʻ ʻ
tarixiy faktlar orqali ochib bergan. Uning tadqiqotlari ilmiy-ommabop xarakterga
ega.
Fransuz Temurshunoslaridan Jan-Pol Runing Amir Temur va uning
faoliyatiga oid “Tamerlan” deb nomlangan ulkan tadqiqoti haqida alohida to xtalib
ʻ
o tish joiz. Jan-Pol uz tadqiqotida Chingizxon va uning avlodlari, Sohibqironning
ʻ
xokimiyat tepasiga kelishi, davlat tuzishi, Eron, Oltin O rda, musulmon davlatlari
ʻ
bilan munosabatlari va boshqa tarixiy jarayonlarni ochib berishga intiladi. Unda
din, madaniy hayot, davlat va jamiyat o rtasidagi aloqalar kabi masalalar umumiy
ʻ
holatda yoritilgan.
Kembrij universiteti olimlari tadqiqotlarining Eron tarixi bilan bog liq qator
ʻ
jildlarida ham Amir Temur davriga oid bir qancha tarixchi olim Azamat Ziyoning
“O zbek davlatchiligi tarixi” asarida ham Amir Temur saltanatidagi davlat
ʻ
boshqaruvi tizimi borasida to xtalib o tilgan. U Amir Temurning markazlashgan
ʻ ʻ
davlat kurishi bilan bog liq tarixiy jarayonlarni qisman taxlil etgan. taxdillar
ʻ
mavjud, ammo ularda davlat boshqaruvi masalalariga alohida e’tibor karatilmagan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi
Sohibqiron Amir Temurning hokimyatga kelishi va vafot etgunlariga qadar, ya’ni
XIV asrning 70-yillaridan XV asrning boshlarini qamrab olgan.
5

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
6

I BOB . AMIR TEMUR DAVLATIDAGI DINIY MANSABLAR
1.1. Amir Temurning diniy qarashlari
Sohibqiron Amir Temur harbiy yurishlardan zafarlar bilan qaytganidan keyin
Samarqandda binolar qurdirishni, madrasalar, masjidlar, ichida qasrlari bo‘lgan
bog‘u bo‘stonlar barpo ettirishni va ularni xalq foydalanishi uchun topshirishni
odatga aylantirib olgandi.
Bir kuni kichik o‘g‘li Shohruh Mirzo Samarqand shahri yaqinida ulkan bir
bog‘ insho ettirib, otasini yangi qurdirgan bog‘iga ziyofatga taklif qiladi. Ziyofat
tugagandan keyin Shohruh otasini bog‘na aylantirib bo‘lgach: “Otajon, bu bog‘
haqida fikringiz qanday?” deb so‘raydi. Amir Temur: “Ey o‘g‘lim! Chindan ham
sen barpo ettirgan bog‘ judayam go‘zal va katta, har turli daraxtlar ekilgan, anvoyi
iforlar taratuvchi gullar bor. Ammo shuni yaxshi bilginki, molu davlati bo‘lgan har
bir badavlat kishi shunga o‘xshab bog‘u bo‘stonlarni yarata oladi. Lekin dunyoda
o‘xshashi yo‘q shunday ikki bog‘ borki, ulardan birini barpo etish uchun sen bilan
men qattiq g‘ayrat ko‘rsatishimiz kerak. Ikkinchisini yarata olish esa, na sening
qo‘lingdan keladi, na mening, u faqatgina Mirzo Ulug‘bekka nasib bo‘lajak” ,
deydi.
Shohruh qiziqib otasidan so‘raydi: “Otajon! Yaratish uchun qattiq harakat
qilishishimiz kerak bo‘lgan birinchi bog‘ qanaqa bog‘dir?”
Amir Temur shunday javob beradi: “O‘g‘lim! Bu bog‘u bo‘ston olimlarning,
avliyolarning, shoirlarning, ahli ilmlarning, ulamolarning, go‘zal xulqli
kishilarning, tahsil ko‘rgan kishilarning suhbatlaridir. Bunday barakotli kishilardan
ibrat olib, savobli ishlarni qilish o‘sha bog‘ning daraxtlari hisoblanadi. Bu
daraxtlarning mevalari esa yaxshi xotiralar ila tilga olinish va solih inson sifatida
yodda qolishdir. Shu sababdan ham har doim ulamo va ahli ilmlarni atrofingga
yig‘ib, suhbatlaridan fayz olishni, ularning nasihatlari bilan ish tutishni odat qil!”
7

Shohruh yana savol beradi: “Otajon, Ulug‘bek Mirzoga nasib etadigan bog‘
qanaqa bog‘?”
Amir Temur aytadiki: “Ulug‘bek Mirzoning bog‘i ilm, ma’rifat va tafakkur
bog‘laridir. Bu bog‘dagi daraxtlarning yaproqlari kitoblardir, kashfiyotlardir.
Hosillari esa tafakkur hikmatlaridir. Unutma, o‘g‘lim! Qalamning yozganlari
abadiy qoladi. Bir kun kelib sen va men bir hovuch tuproqqa aylanamiz. Ulug‘bek
Mirzoning yozganlari, ishlari esa asrlardan asrlarga o‘tib, insonlarga yo‘l
ko‘rsatuvchi bo‘ladi”.
Sohibqiron qalam ahlini doimo qo‘llab-quvvatlar, ularning yozgan kitoblari
kelajak avlodlarga saltanatlarning kuch-qudrati va shonu shavkatini еtkazajagini
yaxshi anglardi. Jahongirlik albatta faqatgina jang qilish, o‘lkalarni fath etishgina
emas, balki bir-biri bilan yovlashgan xalqlarni birlashtirish, millatlar uchun foydali
xizmatlar qilish, binolar qurish, ko‘priklar solish, suv yo‘llarini qazish, ahli
ilmlarga, shoiru fozillarga yordam ko‘rsatish va ilm-fanni rivojlantirish, deb
bilardi. O‘lkalarni fath etishdan murodi boylik orttirish emas, balki tuproq osti va
usti boyliklarini elu yurtning manfaatlari uchun sarflamoq edi.
Amir Temur bolaligidan Islom diniga itoat bilan ulg‘aygan va otasidan
Qur’oni karim ta’limini ham olgandi. Dinga qat’iy amal qilar, o‘zi Imomi A’zam
mazhabiga mansub edi. Besh vaqt namozini kanda qilmas, Xatto safarlarda olib
yurishga moslashgan masjid ham qurdirgandi. Namozlariga imomgarchilik qilish
vazifasini taniqli hanafiy ulamo, Xalab va Shomdagi munozara majlislarida
tarjimonlik qilgan Abdujabbor ibn No‘mon zimmasiga yuklagandi. U bu vazifani
toki vafot etgunga qadar bajarib keldi.
Sharofiddin Ali Yazdiy Onado‘li yurishi asnosida qo‘shiniga ko‘zdan
kechirish marosimini o‘tkazar ekan, marosim judayam cho‘zilgani tufayli peshin
kechikib ketayotgani uchun Amir Temur turgan еridayoq namozini ado etgani
haqida yozgan. Sultoniya arxiepiskopi Domenikono Juen uning dindorligi xususida
shunday deydi: “Amir Temur diniy amallarga qat’iy rioya etardi. Har kuni qaerda
8

bo‘lishidan qat’iy nazar besh vaqt namozini kanda qilmasdi. Ramazon oyida to‘liq
ro‘za tutardi. Men uning sharob ichganiga biror marta guvoh bo‘lganim yo‘q” .
Onado‘li yurishidan qaytganidan keyin nabiralarini uylantirar ekan, ularning
to‘ylarini nikoh duolarini o‘sha davrning taniqli qiroat sohibi va hadis olimi
Shamsiddin Muhammad al-Jazariy hanafiy mazhabiga uyg‘un holda o‘qigani va
nikohlarini esa Samarqandning bosh qozisi Mavlono Salohaddin tomonidan Imomi
A’zam mazhabiga ko‘ra o‘qilgani ma’lum.
Amir Temur davrida hanafiy mazhabi Temuriylar saltanatining rasmiy
mazhabi sifatida tan olingan va bu holat Shohruh Mirzo davrida yana ham
qat’iylashdi. 1381 yili Hirotni qo‘lga kiritganida Amir Temurning sabzavorlik
Xoja Ali Muayyidga aytgan gaplari ham uning Ahli sunna val jamoa aqidasiga
chin yurakdan bog‘liq ekanini yana bir karra isbotlab turadi, deyish mumkin.
Mozandaronda shia aqidasida bo‘lgan Sayyid Kamoliddin va Sayyid
Roziyiddinlardan e’tiqodlari tufayli xafa bo‘lgan va ularga: “Bu e’tiqoddan voz
keching. Ahli sunna val jamoa mazhabini qabul qilinglar va shariat yo‘lini tuting.
Ahli ilmlarga hurmat ko‘rsating va farzandlaringizga shariat bilimlarini
o‘rgatinglar” , deya nasihatlar qilgan.
Qizi Og‘abek, katta o‘g‘li Jahongir va singlisi Turxon Xotunning birin ketin
olamdan o‘tishlarini sababidan bir muncha vaqt tushkunlikda yurgan bo‘lsa ham,
ulamolardan Qur’oni karim oyatlari va hadisi shariflarni tinglab, g‘amu alamlari
biroz еngillab, yana davlat ishlari bilan mashg‘ul bo‘lib ketgani yoziladi.
Amir Temur Islom shariatning besh asosiy farzlaridan biri bo‘lgan ro‘zaga
judayam e’tibor bilan qarardi. Safarlarda yurganida agar Ramazon oyi kirib qolsa,
bir joyda to‘xtab, o‘sha еrda ro‘za tutishni lozim ko‘rardi. Hayit namozlarini ham
doimo askarlari bilan birga ado etardi. Katta janglarga kirishish oldidan
qo‘shinining oldida ikki rakat namoz o‘qirdi. Zakot masalasiga ham diqqat bilan
yondoshardi. Bu borada Samarqandda Xoja Abdulavvalga zakotning qanday va
9

nimalardan ajratilishi borasida ko‘pdan ko‘p savollar berib, ularga batafsil javoblar
olardi.
Xohi safarlari chog‘ida bo‘lsin, xoh Samarqandda ahli ilmlarni to‘plab,
ularning fayzli suhbatlaridan bahramand bo‘lardi. Huzurida bo‘ladigan
ulamolarning munozaralaridan ko‘pdan ko‘p manfaatlar olardi. Ayniqsa, Sadaddin
Taftazoniy va Sayyid Sharif Jurjoniylar orasida bo‘lgan ilmiy bahslar jumla ahli
islomning e’tiborida bo‘lgan 3
.
3
https://azon.uz/content/views/amir-temurning-diniy-tushunchalari
10

1.2. Diniy boshqaruvga oid mansab va unvonlar
Amir Temur davrida islom dinining mavqei balandligini inobatga olsak, diniy
mansab va unvonlar ham katta ahamiyat kasb etganini anglab еtamiz. Amir Temur
islom mafkurasidan davlat va xalqni birlashtiruvchi kuch sifatida foydalangan. Shu
tufayli saltanatda diniy boshqaruv ishlariga alohida e’tibor qaratilgan edi.
Saltanatda musulmonlar peshvosi shayxulislom deb atalgan. Alisher Navoiy:
“Shayxulislom musulmonlar peshvosidan iboratdur va islom muqtadosiga ishorat.
Mundoq kishi olimi kerak islompanox va orife kerak. Muxarrabi dargox,
xiradmandi shariat shior va faqrga xursand va tariqat osor, yaxshi-yamonga
shafqati fazli om va ulug -kichikka irshodi nafvi molokalom. Komil bo lgay sharxʻ ʻ
qonuniga rosix va barcha mubtade’lar bid’atig a nosix”
ʻ 4
, deya uning ma’naviy,
ilmiy, malakaviy qiyofasi haqida to xtalib o tgan edi.
ʻ ʻ
Shayxulislom, avvalo, ilmli, islom dinining panoxi, orif, ya’ni komil inson,
har tomonlama mukammal, shariatni mahkam tutgan, uni himoya qiladigan,
miskinlarga, yaxshi-yomonga shafqatli bo lmog i, ulug-kichikka nafi yеtadigan,
ʻ ʻ
mo tasavvuf bo lmog i, bid’atni zaiflashtirmog i va islomni kuchaytirmog i, turli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
g‘oyalarga qarshi kurashishga boshchilik qila oluvchi qobiliyatga ega bo lishi
ʻ
lozim edi. Shuningdek, bu martabaga saloxiyatli, xalol, pok, ilmli, omma orasida
katta obro ga ega bo lgan, o z ortidan kishilarni ergashtira oladigan kishi
ʻ ʻ ʻ
qo yilgan. Uning siyosiy nufo zi baland bo lib, saltanatning ma’naviy hayotida
ʻ ʻ ʻ
muhim ro l o ynagan.
ʻ ʻ
Saroydagi eng katta diniy lavozimlardan biri a’lam deyilgan. Bu lavozimga
fiqh va shariat qonunlarini puxta bilgan olimlar orasidan tanlab qo yilgan. Ular
ʻ
shariat qonunlariga oid masalalarda bosh hukmdorga maslahatchilik ham
qilishgan.
Mumin-musulmonlar tomonidan shariat qonun-qoidalarining bajarilishi,
bozorda narx-navo va toshu tarozilarning to g ri yoki egriligini nazorat qilib
ʻ ʻ
turuvchi oliy mansabdor muxtasib deb atalgan. Ular asosan ma’naviyat ishlariga
mas’ul bo lganlar.
ʻ
4
Alisher Navoiy. Maxbub ul-qulub. Asarlar. XV tomlik. - T., 1966. - B.17.
11

Amir Temur davrida Muhammad alayxissalomning avlodlari hisoblangan
sayyidlarning obro si kuchli bo lgan. Ular mamlakat hayotida katta o rin tutgan.ʻ ʻ ʻ
Amir Temur ularga katta yеr-mulklar, hadyalar in’om etgan.
Muxtasibga buysunuvchi mansabdorlar ixtisob ahli (ixtisobchi) deb atalib,
ularga shariat asosida ijtimoiy tartibni saqlash va buzuqchilikning oldini olish
vazifasi yuklatilgan. Ular ichkilik, maishatbozlik, tarozidan urish kabi turli salbiy
illatlarga qarshi kurashganlar va jamiyat tartib-intizomini saqlashda katta rol
o ynaganlar.
ʻ
Vaqf yеrlarini boshqargan mansabdor sadr deb atalgan. Sadrlar masjid,
madrasa, xonaqoh kabi diniy maskanlar, davlat tomonidan, xususiy mulkdorlar
tomonidan hadya etilgan diniy idoralarga tegishli yеrlarning soliq, sarf-xarajat
ishlari bilan mashg ul bo lgan. Ular sadri a’zamga bo ysunganlar. Sadri a’zam
ʻ ʻ ʻ
sayyidlar va diniy arboblarga suyurg ol tariqasida berilgan yеrlar, shuningdek,
ʻ
vaqflarni taftish qilib, vaqti-vaqti bilan oliy hukmdorning arziga yеtkazib turishga
mas’ul oliy mansabdor edi. Bu lavozimga fiqh va shariat ilmini yaxshi bilgan,
xalol, taqvodor olimlardan qo yilgan.
ʻ
Amir Temur davrida musulmon huquqini sharxlash va tasnif etish ishlari
bilan faqihlar shugullangan. Ular ba’zi yеchilmagan muammolarni yеchishga
intilib, avvalo, Qur’oni karim, xadislar va o zlaridan avval yozilgan musulmon
ʻ
huquqiga oid asarlarga tayanib tadqiqotlar olib borganlar.
Imom-xatiblar 5
masjid ishlarini yuritish, namoz o qish va boshqa ishlarga
ʻ
boshchilik qilganlar. Ular aholini turli da’vatlari bilan yaxshilikka chaqirganlar. Bu
da’vatlar, ayniqsa, juma namozi kuni yaxshi tashkillashtirilgan.
Amir Temur saltanatida yoshlar o z nutqining ravonligi va ta’sirchanligi bilan
ʻ
omma ongiga katta ta’sir ko rsatishgan.
ʻ
Madrasalarda diniy va dunyoviy ilmlardan dars beruvchi muallimlar
mudarrislar deyilgan. Ular aholining savodxonligini oshirish, ma’naviy dunyosini
boyitishda katta rol o ynaganlar. Xalq orasida mudarrislarning obro si baland
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
5
Фасих Хавафи. Муджмали Фасихи - С.13.
12

Bu davrda shayxlar va ularning avlodlari ham eng obro li kishilardanʻ
hisoblangan.
Amir Temur davlatni boshqarishga urug zodagonlarini keng jalb etishga
ʻʻ
xarakat qilgan. Jumladan, barlos, yasuriy, jaloyir, sulduz, ulus, apardiy, arlot
sabtalari, Xuttalon amirlari siyosiy hayotda katta mavqega ega bo lgan.
ʻ
Amir Temur saroyida muuassil, darug‘a, tavachi, otaliq, parvonachi,
ko kaldosh, bakovul, adolat amiri, muxtasib, munshiy, baxshiy, mirob, muhandis
ʻ
kabi ko plab mansab (lavozim) va unvonlar mavjud bo lib, ular davlat apparatining
ʻ ʻ
to laqonli ishlashida muhim o rin tutganlar.
ʻ ʻ
Qozi, dodxox, asaslar, yasoqiy, yasag liq, posbon kabi sud-huquq tizimiga
ʻ
tegishli mansab va unvon egalari mamlakatda qonunlar va ularning ijrosini
ta’minlashga xizmat qilganlar. Shayxulislom, a’lam, muxtasib, sadr, faqih, imom-
xatib, vois, mudarris, shayxlar kabi diniy soxaga tegishli mansab va unvonlar
mamlakatda iloxiy tushunchalarning shakllanishida muhim rol o ynagan.
ʻ
Umuman olganda, saltanatda mavjud bo lgan mansab (lavozim) va unvon
ʻ
egalari davlat apparatini mustahkamlashda, uning oldiga qo ygan maqsadlarini
ʻ
amalga oshirishda hal qiluvchi omillardan bo lgan.
ʻ
Amir Temur davrida markaziy va mahalliy boshqaruv organlari tizimi bilan
mansab va unvonlar o rtasidagi muvofiqlik yaxshi saqlab turilgan.
ʻ
Yuqorida keltirilgan mansab va unvonlar bu davrda mukammal ma’muriy
tizim yaratilgani, mazkur tizim davlat ravnaqi va fuqarolarni himoyalashga,
ularning farovonligini ta’minlashga xizmat qilganini ko rsatadi. Bu davrda har bir
ʻ
mansabdor, o z mansabining darajasidan qat’iy nazar, dastur, qonun va qoida
ʻ
orqali faoliyat yuritgan, qonun ustuvorligi tamoyiliga amal qilgan, ularning burch
va vakolatlari aniq belgilab qo yilgan edi degan xulosaga kelamiz.
ʻ
Amir Temur davrida faoliyat yuritgan mansabdorlar va nufuzli unvon egalari
davlat boshqaruvini yuritishda, uning belgilab olgan ichki va tashqi vazifalarini
amalga oshirishda vosita rolini bajargan.
13

Saltanatda o ziga xos mansab va unvonlar bor edi. Amir Temur Chingizxonʻ
xonadoniga mansub bo lmagani uchun o zini amir deb atagan va rasman Chingiz
ʻ ʻ
avlodidan birini xonlikka ko targan. Ammo amalda cheklanmagan vakolatga ega
ʻ
bo lib, o zi lozim topgan paytda davlat mansabdorlari tomonidan qabul qilingan
ʻ ʻ
qarorlarni o zgartirishi va yangi qarorlar qabul qilishi mumkin edi.
ʻ
Amir Temurdan keyingi yirik mansab xukumat devonlarining boshligi
devonbegi hisoblangan. U ba’zan Vaziri a’zam 6
deb atalgan. Vaziri a’zam Vazirlar
Mahkamasining boshlig i bo lib, davlat ishlarida muhim rol o ynagan.
ʻ ʻ ʻ
Markaziy hokimiyatda yarg uchi, xazinador (xozin), muxirdor, shiqovul,
ʻ
tavachi, arzbegi, qo shbegi, tarxon, no yon, otalik, parvonachi, baxshiy, bitikchi,
ʻ ʻ
munshiy, kotib kabi ko plab mansab va unvonlar mavjud bo lib, ular ijro
ʻ ʻ
hokimiyatini amalga oshirishda katta o rin tutgan.
ʻ
Har bir viloyat va shaharda adliya boshqarmasi boshligi adolat amiri, qozi,
ma’naviyat va shariat qonunlarining ijrosini tekshiruvchi mustavfiy 7
, qutvol (qal’a
komendanti), jarchi, juybon, kalontar, daruga, mufassl, tamgachi, asas, dodxoh,
imom-xatib, faqih, voiz, mudarris kabi ko plab mansab va unvonlar mavjud
ʻ
bo lgan.
ʻ
Xullas, Amir Temur saltanatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi
puxta tashkillashtirilgan, bu tizim davlatning maqsad va vazifalarini amalga
oshirishning muhim vositasi bo lgan.
ʻ
6
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш. Улжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.115.
7
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш. Улжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.115.
14

II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDAGI HARBIY MANSABLAR
2.1. Amir Temur davlatining mudofaa tizimi
Amir Temur saltanatida davlat mudofaasini mustaxkamlash ustuvor
vazifalardan biri bo lgan. Biz avvalgi mulohazalarimizda Amir Temur davri harbiyʻ
feodalizm, bosqinlar davri bo lganligini alohida ta’kidlab o tgan edik. Shu bois har
ʻ ʻ
laxzada xalqaro nizolar, urushlar kelib chiqish extimoli mavjud bo lib, davr
ʻ
mudofaani kuchaytirishni zaruratga aylantirgan edi. Bunday murakkab sharoit
Amir Temurdan mamlakatning kuchli mudofaasini tashkillashtirishni talab etardi.
O sha davrda ham davlat tinchligi va osoyishtaligiga ayrim kuchlar
ʻ
mamlakatga ichkaridan va tashqaridan tahdid solib turar edi.
Amir Temur, avvalo, yuzaga kelishi mumkin bo lgan ichki xavfni bartaraf
ʻ
etishga intilgan. Bunday xavfni shox xonadoni vakillari, qavm-qarindoshlar,
xokimiyatga intilgan amaldorlar, badavlat zodagonlar keltirib chiqarishi mumkin
edi.
“Temur tuzuklari”da mamlakatda barqarorlikning bo zilishiga olib kelishi
ʻ
mumkin bo lgan omillar haqida shunday ma’lumotlar berilgan: “Amr qildimki,
ʻ
agar o gillarimdan qaysi birovi saltanat martabasiga da’vogarlik qilib bosh ko tarar
ʻ ʻ
ekan, uni o ldirishga, bog lashga yoki muchasidan bir joyini kamaytirishga hech
ʻ ʻ
kim jur’at qilmasin. Lekin o z da’vosidan kechmaguncha asirlikda saqlasinlar, toki
ʻ
xudoning mulkida urush chiqmasin” 8
.
Bu masalada Amir Temur keskin choralar qo llashdan masalani tinchlik yo li
ʻ ʻ
bilan xal etishni afzal bilgan va isyonchining o ylab ko rishiga imkon bergan.
ʻ ʻ
Agarda nabiralar va qavm-qarindoshlardan biri davlatga qarshi ko tarilsa, u
ʻ
darveshlik xolatiga solingan, mol-mulki tortib olingan. O rta asr talab va
ʻ
extiyojlarini inobatga olsak, bu tadbirlar mamlakat barqarorligini saqlashga xizmat
qilganini anglash mumkin.
Shuningdek, saroy amirlari va vazirlar davlatga qarshi fitna uyushtirsa
mansabidan tushirilgan. Sodir etilgan bunday xatti-xarakatlarga biror chora
8
Темур тузуклари. - Б.91.
15

qo llanishidan avval vaziyat sinchiklab o rganilgan. Gumon qilinuvchi yokiʻ ʻ
aybdorning aybi isbotlanganidagina jazoga loyiq topilgan.
Amir Temur xavfsizlik va barqarorlikni saqlashda hukmdorning sergakligi,
ziyrakligi va tadbirkorligi katta rol o ynashini yaxshi bilgan, agarda u bo sh, sodda
ʻ ʻ
va laqma bo lgan taqdirda mamlakat ichkarisidagi xavf-xatarlarning o ziyoq
ʻ ʻ
davlatni parokanda etishi mumkin deb bilgan.
Shuningdek, u mamlakatda qonunlarning buzilishi, ularga amal qilmaslik ham
oxir-oqibatda davlatni adolatsizlik va parokandalikka olib keladi deb hisoblagan.
Xalqaro vaziyatni mushohada qilsak, Amir Temur davri ham zo ravonliklar,
ʻ
informatsion kurashlar davri bo lganligini alohida ta’kidlash lozim. O z
ʻ ʻ
mamlakatining xavfsizligi va barqarorligini saqlash uchun qo shni davlatlarda
ʻ
sodir bo layotgan siyosiy voqealarni sinchiklab kuzatish talab etilgan. Bu haqida
ʻ
“Temur tuzuklari”da shunday ma’lumotlar bor: “Har yеrda, viloyatu shaharda va
o rdada kundalik voqealarni yozuvchilarni tayin qilsinlarki, xokimlar, raiyat, sipoh,
ʻ
o zining va yot lashkarlarning xatti-xarakati haqida meni xabardor qilsin. Atrofdan
ʻ
kirgan-chiqqan yot mol-mulk, chetdan kirgan yoki chetga chiqqan yot kishilar, har
mamlakatdan kelgan karvonlar va hukmdorlik haqidagi xabarlar, qo shni
ʻ
podshoxlar, ularning gap-so zlari, ishlari va uzoq o lkalardan kelib, mening
ʻ ʻ
dargoximga kelgan ulamolar, fuzalolar haqidagi so zlarni to g rilik bilan menga
ʻ ʻ ʻ
yozib tursinlar... Amr qildimki, turli mamlakatlar, sarxadlarning xabarlarini,
qo shni hukmdorlarning maqsadlari va niyatlarini bilib, huzurimga kelib xabar
ʻ
qilsinlar, toki biron voqea, kor-xol yuz bermasidan burun chora va ilojini
qilaylik” 9
.
Amir Temur xavfni bartaraf etishdan burun uning oldini olish muhimligini
yaxshi tushungan, shu bois qo shni davlatlarda yuz berayotgan voqealarni ham o z
ʻ ʻ
davlati xavfsizligiga daxldor deb hisoblagan. U o zga yurtlardagi axvoldan
ʻ
xabardor bo‘lish uchun diyorlarga shayx, savdogar, tilanchi va boshqa niqoblar
ostida o z ayg‘oqchilarini yuborgan, shunga monand tashqi siyosat yo‘nalishlarini
ʻ
belgilagan. Sayyox, savdogar, munajjim kabi qiyofalarda yurgan josuslardan
9
Темур тузуклари. - Б. 120.
16

olingan ma’lumot dalillar ko pincha yopiq yig ilishlarda ko rib chiqilgan vaʻ ʻ ʻ
mamlakat yaxlitligiga solingan xavflar o z vaqtida bartaraf etilgan.
ʻ
Xavfsizlikni saqlashga nafaqat huquqni muxofaza qiluvchilar yoki davlat
lavozimidagilar, balki hamma fuqarolar mas’ul bo lgan. Xatto rasmiy yoxud
ʻ
boshqa marosimlar saroy, o rda va boshqa yеrlarda barchaning sergak, ogox
ʻ
yurishini talab etgan.
Xavfsizlikni ta’minlash maqsadida sipohiylar, amirlar, mingboshi, yuzboshi
va o nboshilar devonxonaga, barcha majlislarga kulox, etik, kovush, burk yoqalik
ʻ
chakmon, xanjar, qilich bilan kirishi lozim bo lgan
ʻ 10
.
Mintaqada urushlar xavfini bartaraf etish massadida Amir Temur, birinchi
navbatda, saroy va devonni qo riqlash masalasini muhim deb hisoblagan. Saltanat
ʻ
saroyi va devonini qo riqlashga o n ikki ming qilich osgan askar urush va tinchlik
ʻ ʻ
vaqtida butun yarog -aslahalari bilan ko shkda, devonxonaning o ng va so l
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarafidan, orqasidan va oldidan qurshab turgan. Shu tartibda har kecha ulardan
ming kishi soqchilik qilish uchun hozir bo lgan. Har yuz askar ustiga bir yuzboshi
ʻ
qo yilgan
ʻ 11
.
O n ikki ming askar urush va tinchlik paytida ham saroy, devonxonani
ʻ
muttasil qo riqlagan. Bir kechada ming kishi saroy hamda devonxonaning oldi va
ʻ
orti, o ng va so lini qo riqlagan. Har bir askarning aniq belgilangan qo riqlash
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududi bo lgan va ular har kecha navbati bilan qo riqchilik qilishgan. O nta
ʻ ʻ ʻ
qilichliga o n boshi, yuzta qilichliga yuzboshi, mingtaga mingboshi raxbarlik
ʻ
qilgan. Bunday qo riqchilar nafaqat saroy va devonxonani, balki yon-atrofni
ʻ
sinchiklab tekshirishgan.
Xatto bu qo riqchilar bir-birlari bilan maxfiy tilda (parol bilan)
ʻ
so zlashishgan. Bu faktlar saltanatda xavfsizlik xizmati yaxshi yo lga
ʻ ʻ
qo yilganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Amir Temur saltanatida nafaqat tinchlik paytida, balki urush vaqtida ham
xavfsizlik xizmati uchun alohida qo shin qismi tashkil etilgan.
ʻ
10
Курсатилган манба. -Б .106.
11
Уша жойда.
17

Urush paytida o n ikki amirdan har biri, mingboshilar, yuzboshilar,ʻ
o nboshilar o n ikki ming qurollangan otliq sipohiy bilan birgalikda bir kecha-
ʻ ʻ
kunduz davomida o z hukmdorini qo riqlash uchun hozir bo lgan. Bu un ikki ming
ʻ ʻ ʻ
otliq lashkar to rt qismga bo lingan va bir qismi burong‘orga (o‘ng qanot), bir
ʻ ʻ
qismi juvong‘orga (so‘l qanot), bir qismi o rdaning oldiga, to rtinchisi o rdaning
ʻ ʻ ʻ
orqasiga joylashtirilgan. Ushbu turda qism navbatma-navbat o rdadan yarim
ʻ
farsang uzoqlashib soqchilik qilgan. To rt sipohiy favj o zlari uchun xirovul
ʻ ʻ
belgilagan. Xirovuldan qorovullar tayinlangan. Ular extiyotkorlik va xushyorlik
bilan o rdaga xabar yеtkazib turishgan
ʻ 12
.
Bu omillar saltanatda xavfsizlik xizmati ixtisoslashgan degan xulosaga
kelishimizga asos bo ladi. Sohibqiron lashkarlar va o rdaga alohida kutvol
ʻ ʻ
tayinlagan. O rdani qo riqlash, soqchilik ishlari uning zimmasiga yuklangan.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, kutvollar harbiy yurishlar vaqtida o rda atrofida savdo-sotiq
ʻ
ishlari bilan mashg ul bo lgan kishilardan soliq olish ishlari bilan ham
ʻ ʻ
shug ullanishgan. Agar o rda hududidan birontasining narsasi o girlansa, ular
ʻ ʻ ʻ
javobgarlikka tortilgan. Amir Temur qo shin va o rdaning himoyasini yanada
ʻ ʻ
kuchaytirish maqsadida qo shin orqasidan to rt favj (qism) chopqunchilar
ʻ ʻ
tayyorlashni buyurgan. Ular to rt farsang masofada lashkar yonida yurib, ularni
ʻ
qo riqlab borgan. Bordiyu chopqunchi lashkardan biron kishi o ldirilganini yoki
ʻ ʻ
yaralanganini ko rsa, uning ishini o z zimmasiga olgan
ʻ ʻ 13
.
Xavfsizlik xizmati uchun belgilangan to rt favj chopqunchi lashkarning
ʻ
uchdan bir qismi chegaralarni qo riqlash ishiga tayinlangan. Qo shinning uchdan
ʻ ʻ
ikki qismi esa doimo saltanat ishiga shay turgan 14
.
Demak, saltanatda maxsus tayyorgarlikdan o tgan minglab kishilar davlat
ʻ
bosh ma’muriy binosi, o rda, chegaralar, umuman, saltanati qo riqlagan.
ʻ ʻ
Shuningdek, mamlakat uchun katta xavf tug ilganida armiyani safarbar etish
ʻ
qoidalari ham ishlab chiqilgan. Xavf-xatarlarga boy o rta asrlarda davlat
ʻ
12
Темур тузуклари ... -Б.106.
13
Уша жойда.
14
Уша жойда.
18

mudofaasini takomillashtirish orqali Amir Temur davlatdagi tinchlik va
barqarorlikni saqlashga erishganligini anglash mumkin.
Amir Temur davlatining mudofaa ishlari iqtisodiy, siyosiy, diplomatik va
harbiy vositalar bilan amalga oshirilgan. U o z davrida mustaxkam harbiy qudratgaʻ
ega bo lgan. Bunday qudratning mavjudligi unga Osiyo mintaqasidagi
ʻ
tartibsizliklar va agressiyalarning oldini olish imkonini bergan. Shu maqsadda
mamlakat mudofaasini mustaxkamlash, qurolli kuchlarni doimiy takomillashtirib
borish, davlat chegaralarini mudofaa etish, qurolli kuchlarning harbiy ilmi va
malakasini oshirish, fuqarolarning mudofaasini amalga oshirishga ham alohida
ahamiyat berilgan. Bu vazifa davlat boshqaruvi bilan chambarchas bog liq bo lgan.
ʻ ʻ
Masalalarning bunday yеchimi davlatchilik asoslarining mukammallashuviga
ijobiy ta’sir ko rsatgan.
ʻ
Temuriylar davrida, ayniqsa, Shoxrux Mirzo, Mirzo Ulugbek, amirzoda
Umar, Husayn Boyqaro davrida ham davlat himoyasi yaxshi yo lga qo yilgan,
ʻ ʻ
biroq temuriylar o rtasidagi tojt-taxt uchun kurashlar mazkur himoyaning,
ʻ
demakki, davlat va saltanatning zaiflashuviga olib kelgan. Bu esa shayboniylarning
Movarounnahrga yurishlariga zamin yaratgan.
Amir Temur tinchlik va barqarorlikni saqlash uchun barcha mas’ul bo lmog i
ʻ ʻ
lozim deb tushungan. Bu haqida “Temur tuzuklari” da maxsus “Mulku mamlakat,
sipohu raiyat axvolidan xabardor va ogoh bo lib turish tuzugi” mavjud. Unda
ʻ
aytilishicha, har yеrda, viloyatu shaharda, o rdada kundalik voqealarni yozib
ʻ
borish yo lga qo yilgani va shu orqali keng axborot almashuvi, kommunikatsiya
ʻ ʻ
tizimi yaratilgan. Voqeanavislar xokimlar, raiyat, sipohning va yot lashkarlarning
xatti-xarakatlarini ro y-rost yozganlar hamda zudlik bilan saltanat markaziga
ʻ
yеtkazganlar. Yolg on va tuxmat xabarlar uchun kotiblar qat’iy jinoiy
ʻ
javobgarlikka tortilgan. Qolaversa, chetdan kelgan karvon, savdogar, sayyox va
boshqa yot kishilarning maqsadlari aniqlangan. Shuni alohida ta’kidlash joizki,
chetdan savdogar, shayx, sayyox va boshqa nom ostida kelgan mexmonlarning
ba’zilari boshqa niyatda yurtimizga tashrif buyurgan. Shunga monand,
Movarounnahrdan ham boshqa davlatlarga josuslar jo natilgan va ular o zga
ʻ ʻ
19

yurtlarda yuz berayotgan voqealardan xabar berib turgan. Amir Temur mingta
chopqunchi, mingta tuya va mingta ot mingan xabargirlar, yo llarga va rabotlargaʻ
tayinlangan mas’ul kishilar orqali ham chetdan kirgan kishilarning maqsadlari
aniqlangan. Bu tadbirlar esa mintaqaviy tinchlik garovi bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Ma’lumki, Sohibqiron mukammal harbiy-siyosiy tizimni yaratdi va bu tizim
keyinchalik yirik davlatlar boshliqlari, sarkardalarga muhim dastur vazifasini
o tadi. U lashkariy qismlarni Chingizxon davridagidan ham mukammalroq
ʻ
qaytadan tashkil etib, ko kragi yеrga tegmagan harbiy sarkarda, bugungi kungacha
ʻ
o tgan qo mondonlarning eng buyuklaridan biri sifatida dovruq qozondi. Aynan
ʻ ʻ
mana shu harbiy san’ati orqali mamlakatda kuchli mudofaa tizimi yaratildi. Amir
Temur harbiy ilmu saloxiyati orqali davlatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash
bilan birga dunyo geosiyosiy maydonida yеtakchi mavqeni egalladi.
Sovet davrida Amir Temurni “bosqinchi”, “zo ravon” deb atashlariga
ʻ
qaramay, ba’zi tadqiqotchilar uning harbiy faoliyatiga ancha haqqoniy baxo
berishgan. Jumladan, A.Yu.Yakubovskiy: “Harbiy tarix Temurni o rta asr
ʻ
Osiyosidagi eng buyuk lashkarboshilardan deb hisoblaydi. Uning harbiy maxorati
ikki yo‘nalishda: askariy qismlarni qayta tashkil etishda, lashkarboshilik,
qo mondonlikda namoyon bo ldi”
ʻ ʻ 15
, - deb yozgandi.
Xaqiqatan ham, Sohibqiron harbiy soxada qo shinni tashkillashtirish, moddiy
ʻ
ta’minot, jang usullari kabi jihatlarga e’tibor berib, yaxlit va mukammal harbiy
tizimni yaratdi. Bu tizim orqali u oz oldiga qo ygan maqsadlarni amalga oshirdi.
ʻ
Davrlar osha dunyoning eng rivojlangan davlatlari siyosatchilari va harbiylari
Amir Temur saltanatining harbiy tizimini chuqur o rganishga intildilar
ʻ 16
. Bu
extiyoj va zaruriyat bo lib, ular ham hududlarda, xazinada barqarorlikni saqlash va
ʻ
lashkarni tashkil etish kabi ko plab muammolarni xal qilish ishida uning
ʻ
tajribasidan foydalandi. Shu davrgacha dunyoning eng taraqqiy etgan Yevropa
mamlakatlari va boshqa davlatlarning o quv yurtlarida Amir Temurning harbiy
ʻ
san’ati chuqur o rganib kelinmoqda. Sohibqiron harbiy kuchga tayanib mamlakatni
ʻ
15
История Узбекской ССР. Ташкент: Фан, 1967. Т.1. С.453.
16
Иван.М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Темур. Тошкент: Хазина, 1994; Росляков А.А. Военное
искусство Средней Азии и Казахстана в ВИ ХВ вв. // Ученые записки. - Ашхабад: ТуркМГУ, 1962. Вып.21;
Дадабоев.Х Амир Темурнинг харбий махорати. Тошкент: Ёзувчи, 1996. 96 б. ва бошкалар.
20

ichki va tashqi xavflardan himoyalash, mintaqalardagi tartibsizliklarning oldini
olish, adolat, tinchlik va barqarorlikni o rnatish, mazlumlarni zolimlardan himoyaʻ
etish, umuminsoniy g‘oyalarni keng yoyish, qonun ustuvorligiga erishish, islomiy
qadriyatlarni tiklash, sokinlikni ta’minlash, integratsion jarayonlarni tezlashtirish,
geosiyosiy maydondagi vaziyatni nazorat qilish kabi ishlarni amalga oshirdi.
“Tuzuklar”da: “Biron mamlakatda jabr-zulm va fisqu fasod kuchayib ketarkan, asl
podshoxlar adolat o rnatish, fisk-fasodni, zulmni yo‘qotish niyatida ana shunday
ʻ
mamlakatga hujum boshlashi lozim” 17
, deyilishi ham bejiz emas.
17
Темур тузуклари ... - Б.115.
21

2.2. Mamlakatdagi harbiy mansab va unvonlar
Ma’lumki, Amir Temur qo shinni Chingizxon kabi o‘nlik, yuzlik, minglik vaʻ
o‘n mingliklarga (tumanlarga) bo lib boshqargan. Boshqaruvni osonlashtirish,
ʻ
tezkor xarakatni ta’minlash, tartib-intizomni kuchaytirish, zarur paytda darxol
qo shin safini tuzish ishlarini tashkillashtirish undan katta kuchni talab etgan.
ʻ
Ma’lumotlarga ko ra, Sohibqironning tartibsiz sochilgan minglab qo shinlari bir
ʻ ʻ
zumda qat’iy tartibda saflanishi mumkin edi. Ko pincha “bu tartibsiz qo shinning
ʻ ʻ
saflanishiga katta vaqt kerak” degan ishonch dushmanlarni dog‘da qoldirgan.
Amir Temur qo shiniga asli toza, aql-farosatli, bahodir, dovyurak, tadbirkor,
ʻ
sergak, extiyotkor, oldi-ortini o ylab ish to tadigan, jang sir-asrorini biladigan 313
ʻ ʻ
ta amir raxbarlik qilib, ularning kichigi kattarog iga bo ysungan
ʻ ʻ 18
.
313 ta amirdan yuztasi o nboshi, yuztasi yuzboshi, yuztasi mingboshi
ʻ
bo lgan. Shuningdek, tumanboshi un minglik qo shinga raxbarlik qilgan. Jang
ʻ ʻ
paytida amir ul-umaro amirlarga, amirlar mingboshilarga, mingboshilar
yuzboshilarga, yuzboshilar o nboshilarga boshlik bo lgan va yuqoridan kelgan
ʻ ʻ
buyruqlar so zsiz bajarilgan.
ʻ
“Mu’izz al-ansab”da Amir Temur saltanatida Yodgor Barlos, Murod Barlos,
La’l Barlos, Xudoydod Xusayniy, Mirka Barlos, Shayx Ali, Argun Barlos,
Tavakkul Barlos, Chin Barlos, Muzrob Barlos, Kozon Temur, Tagay Buga Barlos,
Muhammad Darvesh Barlos, Rustam Tagay Buga Barlos, Shayx Muhammad
Bayon Sulduz, Giyosiddin Tarxon, Sulaymon Dug lat
ʻ 19
kabi ko plab amirlar ʻ
bo lganligi haqida ma’lumotlar keltirib o tilgan.
ʻ ʻ
Amirlarning har biriga alohida o rinbosarlar tayinlangan va ular amirlikka
ʻ
nomzod deb atalgan. Agar lashkaboshilardan birortasi vafot etsa, jangda
raxbarning yo‘qligi qo shinda parokandalikni keltirib chiqarmasligi uchun bu
ʻ
nomzodlar amir o rnini egallashgan. Amirlik darajasiga erishish sharafli va
ʻ
mushkul ish hisoblangan. Ular jangning sir-asrorini, g animni sindirish yo lini
ʻ ʻ
bilsa va qo shinni jangga boshlay olsa, qo shinda sarosima paydo bo lgan xollarda
ʻ ʻ ʻ
18
Курсатидган манба. - Б.98-99.
19
Муъизз ал-ансаб. - С .117.
22

ham vaziyatdan tez va tadbirkorlik bilan chikib ketish yo llarini bilsa, jangdaʻ
shaxsan o zi katta jasoratlar ko‘rsatgan taqdirda amirlikka loyiq ko‘rilgan
ʻ 20
.
Qo shinda qirq aymoqdan o‘n ikkitasiga maxsus tamg a berilgan va bu o n
ʻ ʻ ʻ
ikki urug ’dan xos navkarlikka olingan. Ular barlos, tarxon, argin, jaloyir,
ʻ
to lqichi, dulday, mog ul, sulduz, tugoy, qipchoq, arlot, tatar urug lari edi
ʻ ʻ ʻ 21
.
Tamgaga yеtmagan yigirma sakkiz aymoq boshliklariga kichikroq darajadagi
ulus amirliklari berilgan. Har bir aymoq o zining maqomi va huquqlariga ega
ʻ
bo lgan. Rossiyaning yirik davlat va imperiyaga aylanishiga katta xissa qo shgan
ʻ ʻ
Pyotr I ning (1672 1725) harbiy un ikki pog‘onali mansabga ko tarish usuli Amir
ʻ
Temurning amirlarni un ikki darajali mansabga ko tarish uslubini eslatadi.
ʻ
Janglarda katta jasorat ko rsatgan oddiy askarga bahodirlik unvoni berilgan.
ʻ
Amir Temur qo shinida Shox Malik Barlos, Baxlul Barlos, Darvish Buga, Ismoil
ʻ
Barlos, Xusayn Malik Kavchin, Hamza, Ramazon xoja, Sherzod, SherAli Barlos 22
kabi bahodirlar bo lgan. Janglarda katta matonat ko rsatgan askarlarga o nboshilik
ʻ ʻ ʻ
darajasi berilgan. Agar shu askar jangning muvaffaqiyatli tugashiga ikkinchi marta
katta xissa qo shsa, yuzboshi qilib ko tarilgan. Agar uchinchi marta jasorat
ʻ ʻ
ko rsatsa, unga mingboshshik martabasi berilgan
ʻ 23
. Mingboshilikka ko tarilgach ʻ
g animning yirik qism lashkarlarini minglik qismi bilan sindirsa, birinchi amir etib
ʻ
tayinlangan. Birinchi amirlik darajasi oliy harbiy lavozimlardan hisoblangan. Shu
tarifa ikkinchi, uchinchi, to rtinchi, beshinchi, oltinchi, yеttinchi, sakkizinchi,
ʻ
toqqizinchi, o ninchi, o n birinchi va o n ikkinchi amirlik darajasiga ko tarilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Birinchi amir ming kishiga, ikkinchi amir ikki ming kishiga, uchinchi amir
uch ming, to rtinchi amir to rt ming kishiga, o n ikkinchi darajali amir o‘n ikki
ʻ ʻ ʻ
ming kishiga sardorlik qilgan. Amirlar darajasiga qarab bir-biriga noib etib
tayinlangan. Masalan, birinchi amir ikkinchi darajali amirning noibi, ikkinchisi
uchinchisining, o n birinchi darajali amir o n ikkinchi darajali amirning noibi
ʻ ʻ
hisoblangan 24
.
20
Темур тузуклари. - Б.98.
21
Курсатилган манба. - Б. 109.
22
Муъизз ал-ансаб. - С. 119.
23
Жан-Поль Ру. -С.241.
24
Темур тузуклари. - Б.99.
23

Shuningdek, to rtga beklarbegi ham tayinlanib, bu daraja harbiy darajalarningʻ
eng oliylaridan edi. Un ikkinchi darajali amir esa amir ul-umaroning noibi
sanalgan 25
.
Amir-ul umaro qo shinlar bosh qo mondoni bo lib, Amir Temurning noibi
ʻ ʻ ʻ
hisoblangan 26
.
Unga jangda biror talafot еtsa, o rinbosari o rnini egallagan. Amir ul-umaro
ʻ ʻ
dushman tomonidan maydonga o n ikki mingdan kam otliq jangga kirganida
ʻ
qo shinga bosh qo mondonlik silgan. Janglarda qaxramonlik ko rsatgan harbiylar
ʻ ʻ ʻ
kuchli ijtimoiy muxofaza ostiga olingan. Har bir harbiy mansabdorning aniq
vazifasi belgilangan. Qaysi bir oddiy askar qilich chopib bahodirlik ko rsatsa, unga
ʻ
in’om tariqasida chumoq, qimmatbaxo toshlar qadalgan utoga, kamar, turna bellik
qilich, bir ot berilgan hamda o nboshilik martabasiga ko tarilgan
ʻ ʻ 27
.
Agarda amirlardan biri qaysidir mamlakatni fath etsa yo g anim lashkarini
ʻ
yеngsa, u uch narsa bilan taqdirlangan 28
: 1. Faxrli xitob. 2. Tug . 3. Nogora.
ʻ
Faxrli xitob faxrli yorliq bo lib, uning nomi butun qo shinga ovoza qilingan,
ʻ ʻ
qimmatbaxo tugi uning alohida belgisi hisoblangan. Bu esa, bir tomondan,
sipohiyning obro -e’tiboriga sabab bo lsa, ikkinchi tarafdan, qo shinda jasorat,
ʻ ʻ ʻ
vatanparvalik tuygulari kuchayishiga ta’sir ko rsatgan.
ʻ
O zining maxsus nog ora, tug iga ega sipohiy bahodir majlislarda xurmat-
ʻ ʻ ʻ
izzatda bo lib, xos kishilardan sanalgan. Jasorati uchun o nboshiga shahar
ʻ ʻ
xokimligi, yuzboshiga biror yirik hudud hukmdorligi berilgan.
Shuningdek, qaysi amir jangda g anim podshosi yoki uning o g lini еngsa, u
ʻ ʻ ʻ
haqda ovoza tarqatilgan, qo shinning faxrli xitobi aytilgan, qimmatbaxo sovgalar
ʻ
bilan mukofotlangan, uning qaramog iga ulus va chegara viloyatlar topshirilgan.
ʻ
Mukofot turlicha bo lishi mumkin edi. Bu bajarilgan ishning qanchalik
ʻ
ahamiyatli ekanligiga bog liq, bo lib, ba’zan amirlarga biror hudud uch yilga yoki
ʻ ʻ
boshqa muxlatga in’om etilgan.
25
Фасих Хавафи. Муджмали Фасихи ... С.41
26
Курсатилган манба. С.125.
27
Темур тузуклари... Б.102.
28
Курсатилган манба. Б. 104.
24

Biz Sohibqiron Amir Temur davri harbiy tizimini tadkil etish asnosida uning
davlatchilikdagi muhim ahamiyatini va harbiy lavozimlar bir vaqtning o zidaʻ
davlat xokimiyatini ham ifodalaganini anglab еtamiz.
Tarixda o tgan juda ko p davlatlar: ahamoniylar, yunon-makedonlar va
ʻ ʻ
boshqalarning muhim mansab-lavozimlarini harbiylar egallagan. Amir Temur
davrida bu usul mukammallashtirilgan. 313 ta asl yеrlardan sanalmish amirlarni
o z atrofiga birlashtira olgani uning kelgusida muvaffaqiyatlar kozonishiga sabab
ʻ
bo lgan.
ʻ
Urushlar xavfi kuchli bo lgan o rta asrlarda Amir Temurning qo shinini
ʻ ʻ ʻ
porakandalikdan saqlay bilishi, ularning xarakatlarini bir maqsadga yunaltira
olgani, doimo janglarda golib kelishi uning mukammal harbiy siyosat olib
borganligiga dalildir.
“Uning qo shini beqiyos qo shin edi, unda mo g‘ul eroniy bilan, sobik
ʻ ʻ ʻ
shaharlik kuchmanchi turk bilan, musulmon otashparast va nasroniy butparast
bilan, betona tillarda suzlashadigan va ulug amir irodasining sexri bilan еlkama-
yelka jang qiladigan askarlardan iborat qo shin edi”
ʻ 29
, deb yozadi L.Keren.
Har bir Harbiy mansabdorga bir-biridan farqlanib turuvchi harbiy anjomlar
berilgan. “Katta nog‘ora va bayroq ado etish tuzugi”da sipohiylarga darajasiga
qarab qanday belgili mukofotlar berilganligi haqida ma’lumotlar mavjud. L.Keren:
“Amir Temur qo shini har bir favjining alohida rangli o‘z tug‘i bo lib, bu favj
ʻ ʻ
askarlariyu otlari ham aynan shu rangdagi sovut, zirx, qalqon, egar, yopinchik,
belbog, ukdon, xalta va nayzalar bilan ta’minlangan edi. Shu alfozda oq, yashil,
binafsha yoxud kizil rangli favjlar mavjud edi” 30
, deb yozadi.
H.Dadaboev fikrlari ham bunga hamoxangdir: “Sohibqiron armiyasida
mo ntazam qo shinga xos bo lgan ko pgina belgilar mavjud edi. Qo shin son
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jixatidan aniq va puxta tashkil etilgan, uning jangovar tartibi - yasol takomil
darajasiga ko tarilgan, qo shin uz zamonining ilgor qurol-yarogi, texnikasi bilan
ʻ ʻ
qurollangan, har bir qism, bo linma aynan bir turdagi qurolyarog, aslaha-anjom
ʻ
29
Керен Л. Амир Темур салтанати ...-Б .116-117.
30
Дадабоев Х. Амир Темўрнинг ҳарбий махорати // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги Ўрни: Халқаро
конференция материаллари. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. - Б .28-29.
25

bilan ta’min etilgan, bo linmalar, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, ko targanʻ ʻ
bayrog‘i, xatto mingan otining tusi orqali ham farqlangan”.
Bizningcha, Amir Temur qo shin qismlarining bayrog‘i, qurol-yarog‘i va
ʻ
ranglarining turli-tumanligiga sabab, qo shinlar piyoda, nayzaboz, qilichboz, otliq
ʻ
kabi bir necha turlarga bo lingan. Amir Temur jang maydonida ularni boshqarish
ʻ
uchun ham rang, bayrog‘i va boshqa qurol-aslahalariga alohida belgi qo ygan
ʻ
bo lishi mumkin. Demak, Amir Temur harbiy bo linmalar va ularning bir-biridan
ʻ ʻ
farqini saqlovchi harbiy qoidalarni ishlab chiadan.
Harbiy sarkarda M.Ivanin: “Hali bironta ham xalq qo shinini to g ri saflashni
ʻ ʻ ʻ
bilmay, tartibsiz va taktik xarakatlarsiz, faqat o zidagi jasorat darajasi bilan uzuq-
ʻ
yuluq jang qilayotgan bir paytda Temurning to g ri saflangan, bir necha
ʻ ʻ
yo‘nalishdan iborat mo ntazam tartib bilan jangga kiruvchi, kuchli zaxiraga ega
ʻ
bo lgan kuchli armiyasi bor edi”
ʻ 31
, deb uning harbiy qo shiniga katta baxo bergan ʻ
edi.
Hilda Xukxem Amir Temur qo shinlarining bir joydan ikkinchi joyga
ʻ
kuchishi ham qat’iy qoidalar asosida amalga oshirilganligini tavsiflab o tgan. Unga
ʻ
ko ra, qo shin boshida ilg‘or qism, uning ortida otliq, va piyoda askarlar guruhi,
ʻ ʻ
ular ortidan podshox xo jaligiga tegishli buyumlar ortilgan aravalar yurgan. Bu
ʻ
aravalarda xazina, brilliantlar, kiyimlar zaxirasi, qurollar va boshqa narsalarga to la
ʻ
bo lib, ular jang va tinchlik davrlarida chigatoy qo shini tumanlari tomonidan
ʻ ʻ
muxofaza etilgan. Ularda katta boyliklar tashilgani tufayli hujum qilish xavfi katta
bo lgan, ammo Amir Temur yurishlarining birortasida bu boyliklar dushman
ʻ
kuliga tushmagan.
Podshox aravalaridan keyin jangchi kuchmanchilar oilasi o z chorvalari bilan
ʻ
yurgan. Tinchlik paytlarida ular odatdagidek oilaviy hayotini davom ettirishgan.
Havo issiq paytlarda ular kundo zi dam olib, kechasi dashtlarda yurgan turli
ʻ
chorvalarni ovlash bilan mashgul bo‘lishgan.
31
Иванин М. Икки буюк саркарда ... - Б.240.
26

Ko‘chmanchilar ortidan savdogarlar va hunarmandlar xarakatlanganlar. Ular
xdm tinchlik paytida temirchilik, qurolsozlik, novvoylik va boshqa kasblar bilan
shugullanishgan. Qo shin to xtagan yеr haqiqiy hayot qaynagan joyga aylanganʻ ʻ 32
.
Bu еrda bozorlar, hunarmandlar, aravalarning ovozlari, ko‘chma hammomlar,
kuchma masjid va boshqalar harbiylar extiyojini ta’minlashga xizmat qilgan. Bu
davrda kutiinlarga maosh taqsimlash ham ma’lum tartib qoidalarga asoslangan edi.
Sohibqiron Amir Temur qo shinning moddiy ta’minotiga katta e’tibor berdi va
ʻ
uning tula ta’minlanishiga erishdi. Buning sababi shuki, mazkur kasbda sipohiy
tirikchiligini bemalol utkaza olishi kerak edi. Aks holda, u tirikchilik xarakatida
boshqa ishlarga ovora bo lishi, bu xol qo shinning zaiflashuviga, demakki,
ʻ ʻ
saltanatning parokandaligiga olib keluvchi omillardan biri bo lishi mumkin edi.
ʻ
“Temur tuzuklari”dagi ma’lumotlarga ko ra, oddiy sipohiyga o z vazifasini
ʻ ʻ
o rinlatib bajarish sharti bilan o zi mingan otining bahosida maosh berilgan.
ʻ ʻ
Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to rt otgacha miqdorda tayin qilingan.
ʻ
O nboshilarning maoshi qo l ostidagi oddiy sipohiylarnikidan o n barobar ortiq
ʻ ʻ ʻ
etib belgilangan. Demak, unga o nta ot bahosida maosh berilgan. Yuzboshilarning
ʻ
maoshi o‘nboishlarga Qaraganda ikki barobar, ya’ni yigirma ot bahosida,
mingboshilarniki esa yuzboshilarnikidan uch barobar ziyoda bo lgan.
ʻ
Mingboshilarning zimmasiga ogir vazifalar yuklatilgan bo lib, ular eng oliy harbiy
ʻ
lavozimlardan hisoblangan va sipohiylar tizimida kamchilikni tashkil etgan. Ular
martabasi ko tarilishi uchun jangda qo shin favjlarini sindirishlari, jangning
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli yakunlanishiga katta xissa kushishlari kerak edi. Shunga yarasha
mingboshining maoshi oltmish ot bahosida belgilangan.
Davlat tomonidan beriladigan maoshlarning to liq ma’lumotlari dastlab Amir
ʻ
Temurga bildirilgan va tasdiqangan hamda sipohiylarning har biriga maosh olish
yorlig‘i topshirilgan. Ularga berilgan mablag miqdori shu yorliqning orqasiga
ʻ
yozib qo yilgan
ʻ 33
.
Sipohning yaroq-jabduqlari va asbob-anjomlari tuzugiga muvofiq yurish
vaqtida oddiy askarlardan har o‘n sakkiz kishi o zi bilan birga bir chodir olib
ʻ
32
Хукхем Х. Властител семи созвездий ... Б.61 63.
33
Курсатилган манба. - Б.89.
27

yurgan. Har bir askar ikki ot, bir kamon, bir sadoq o‘qdon, bir qilich, arra, bigiz,
bir kop, juvoldiz, bolta, o nta igna, orqaga osiladigan charm xalta. Oddiyʻ
piyodalarning har biri o zi bilan birga bir qilich, bir kamon va ko targanicha o q-
ʻ ʻ ʻ
yoy olishi kerak bo lgan
ʻ 34
.
Bahodirlardan har besh kishi bir chodir olgan. Ularning har biri bittadan oddiy
temir sovut, dubulg‘a, bir qilich, sadoq, o q-yoy va beshta ot olishi buyurilgan
ʻ 35
.
O nboshilardan har biri bir chodir, o nta ot, qurol-aslahadan qilich, sadoq,
ʻ ʻ
yoy, gurzi, cho qmor, koskan (sim rumol), zirx va bagtar (temir simdan to qilgan
ʻ ʻ
harbiy kamzul) olishi kerak bo lgan.
ʻ
Mingboshilardan har biri o zi bilan birga bitta chodir, bir soyabon, qurol-
ʻ
aslahadan javshan, dubulga, nayza, qilich, sadoq va ko targanicha o q-yoy olib
ʻ ʻ
yurgan.
Shuningdek, “Tuzuklar”da qanday va qay xolatda jang qilish qoidalari
to g risida ham muhim ma’lumotlar mavjud. “Jangu jadal, urush maydoniga kirish
ʻ ʻ
qo shinini saflash va g anim lashkarini sindirish tuzugi”da soni 12000 dan kam
ʻ ʻ
g anim lashkari katnashgan taqdirda jang uslublari va qo shin qanday tuzilishi
ʻ ʻ
lozimligi haqida ma’lumotlar berilgan.
G anim tomondan un ikki ming otliqdan kam kishi jangga kirishsa, bu
ʻ
muxorabaga amir ul-umaro bosh qo mondonlik kilgai. Aymoq va tumanlardan un
ʻ
ikki ming otliq amir ul-umaroga hamrox bo lgan. Shuningdek, mingboshilar,
ʻ
yuzboshishr va o‘nboshilar ham bu jangga hamroxlik qilishgan 36
.
Qolaversa, jang maydonini to g ri tanlay bilishiga ham katta e’tibor
ʻ ʻ
qaratilgan. Urush boshlanishidan bir kun avval lashkar safga tizilgan va qismlarga
ajratilgan. Lashkar otlarining boshi kuzlangan yo‘nalishiga qaratilgan va yurar
yo ldan chap yoki o‘ngga burilishi taqiqlangan
ʻ 37
.
Jangda bosh qo mondon, ya’ni sardor sergaklik bilan qo shinini aniq va puxta
ʻ ʻ
xarakatlantirishi lozim bo lgan. Jangning muvaffaqiyatli yakunlanishi sardorning
ʻ
qo shni xalqlarini jangga to g ri yo naltirishiga bog liq bo lgan. Sohibqiron Amir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
34
Курсатилган манба. - Б .106.
35
Курсатилган манба. - Б.105 - 106.
36
Курсатилган манба. - Б. 125.
37
Курсатилган манба. - Б.126.
28

Temur qo shin, sardorning xatti-xarakatini kuzatuvchi lashkar nazoratchisini hamʻ
tayinlagan va unga shaxsan o zi bildirgan ishonch belgisi zafarnishon yorligini
ʻ
bergan. Bordiyu jangda sardor yanglishsa, lashkar nazoratchisi amirlarga va
sipohiylarga zafarnishon yorligini ko rsatgan va uning o rniga boshqa sardor
ʻ ʻ
tayinlagan 38
. Amir Temur qo shini jangdan avval baland ovozda takbir va
ʻ
salovatlar aytgan, nogora va nafirshtg vaximali tovushi bu suronni to ldirgan, ana
ʻ
shu tarifa jang boshlangan.
Sharafiddin Ali Yazdiy “Beklar va bahodirlar xukm bila urush asbobin
muxayyo qilib, xisorni o rtada olib, takbir va salovat deb xisorga yopushti va
ʻ
nag‘ora va nafir chalib, suron solib qalqonlar va to‘ralar boshlariga olib jang
boshlaganliklari haqida xabar beradi” 39
.
Jangning qanday yakunlanishi qo shin qo mondoni sardort bog liq bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sardor shoshma-shosharlik qilmasligi, iloji boricha imkoniyatdan to g ri foydalana
ʻ ʻ
bilishi, bordiyu uning o zi jangga kirishga majbur bo lsa, iloji boricha o zini
ʻ ʻ ʻ
ulimdan saqlashga intilishi, chorasi yuk ishga kul urmasligi shart edi.
G anim lashkari o‘n ikki ming otliqdan ortiq va qirq ming otliqdan kam
ʻ
bo lganida lashkarga Sohibqironning ugillari yoki nabiralaridan biri bosh
ʻ
qo mondonlik qilgan. Bunday jangda ikki beklarbegi, qo‘shin, tuman va ulus
ʻ
amirlari hamda qirq ming otliqdan kam bulmagan sipoh uning xizmatida hozir
turgan. Sipoh qismlari Amir Temurni jangda hozir deb bilgan. Sohibqiron o zining
ʻ
jang maydonida borligini eslatib, qo shinga ruxiy madadkor bo lishini yaxshi
ʻ ʻ
tushungan.
Bunday jangda Amir Temur chodiri lashkar turgan yеr tepaligiga tiqilgach
sipoh o‘n ikkita sipoh bo linmasiga ajratilgan va har biriga ulus amirlaridan biri
ʻ
raxbar etib tayinlangan.
O‘sha davr harbiy texnikasiga ko ra nayzadorlar, o‘qchilar, qilich
ʻ
chopuvchilar, naftandozlar - neft otuvchilar va boshqa harbiy guruhlar jang usuliga
qarab xarakatlanishgan, dushman tomonning qaysi guruhi jangga kirishi ham
e’tiborga olingan.
38
Курсатилган манба. – Б.142.
39
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. - Б.108.
29

Qirq ming otliq sipohdan o‘n to rtta sipohiy qism tuzilgan va boshʻ
qo mondonga tegishli alohida qo shin safi tuzilib qo‘l deb atalgan burong‘or uchga
ʻ ʻ
bo lingan va ulardan biri xirovul favji deyilgan, shuningdek, uchta jangovar
ʻ
xirovuli deb atalgan. Shu tarzda burong‘or qismlarining oldiga yana uch sipohiy
bo linma tuzilib, ular chopovul deb atalgan. Shu uch qism chopovulidsh biri
ʻ
chopovul shirovuli deb atalgan. Shu tarzda yana uch sipohiy bo linma tuzilib,
ʻ
juvong‘or oldiga qo yilgan va shig‘ovul deb nomlangan. Bu uch qismdan biri
ʻ
shig‘ovulning xirovuli deyilgan. Shundan so ng qo‘l qarshisida sinalgan tajribali
ʻ
o‘qchilar, qilichbozlar, nayzadorlar va bahodirlardan iborat katta shirovul tuzilgan.
Sardor g animining o zi urush boshlamaguncha jangga kirishga oshiqmagan.
ʻ ʻ
U yovning jang qilish usulini urganish bilan birga ular jang maydoniga qanday
tartibda kiradilar va chikadilar, birinchi marta jangga kirib oxiriga еtkazilishi yoki
chekinib fursat poylab qayta jangga kirishini kuzatib turgan. Sohibqiron qo‘shini
qattiq zarba yеmay jang maydonidan qochgan g anim lashkari ortidan kuvib
ʻ
bormagan, chunki yovning katta yordamchi qo shini payt poylab turishi ham
ʻ
mumkin edi. Jangda dastlab katta xuirovul, so ngra chopovul xirovul jang
ʻ
boshlagan. Ularning ortidan chopovuning ikkinchi qismi jangga tashlangan.
Shunda ham g‘alaba qo‘lga kiritilmasa, burong‘or va juvong‘orning xirovuli
jangga tashlangan. Shundan keyin burong‘orlar birinchi qismi, juvong‘orlar
ikkinchi qismi jang boshlagan 40
.
Undan keyin burong‘orning ikkinchi qismi va juvong‘orning birinchi bo‘lagi
jangga tashlangan. Shunda ham dushman yеngilmasa bosh qo mondonning o zi
ʻ ʻ
qo‘l sipohiy favjlar urushga shaylab jangga kirgan va dushman ko ziga o zini
ʻ ʻ
tog‘day ko‘rsatib, asta-sekin to tashgan holda xarakat qilgan. Urush bahodirlari
ʻ
qilichlarini yalang‘ochlab jang qilishgan, o‘qchilar vizillatib qalin o‘q yog‘dirib
turgan.
Agar shunda ham galabaga erishilmasa, sardorning o zi jangni kuchaytirgan,
ʻ
Amir Temurning madad kuchlari va buyruqlarini kutib turgan. Agarda dushman
tomondan qirq ming otliqdan ortib qo shin jangga kirgudek bo lsa, jangga bevosita
ʻ ʻ
40
Курсатилган манба. - Б.129-130.
30

Sohibqironning o zi bosh qo mondonlik qilgan. Beklarbegilar, amirlar,ʻ ʻ
mingboshilar, yuzboshilar, o nboshishr, bahodirlar va boshqa sipohiylar zafarli
ʻ
bayroq ostida birlashgan hamda jaxongirning amru farmonini kutib turgan. “Temur
tuzuklari”da bu haqda batafsil ma’lumot keltiriladi 41
. Shuning uchun biz bu
mavzuga to liq to xtalmaymiz, ammo ayonki, Amir Temur uz davridagi davlatning
ʻ ʻ
harbiy tizimini san’at darajasiga olib chikdi va aynan ana shu faoliyati tufayli
uning davlati еr yo zida katta obro -e’tiborga ega bo ldi. Chunki hamma davrlarda
ʻ ʻ ʻ
ham harbiy kuch-qudrat xalqaro siyosiy nufuzni belgilagan. Amir Temur davlatida
amalga oshirilgan isloxotlar va joriy etilgan qoidalar aynan uning harbiy tizimini
to g ri yo lga kuyish orqali muvaffaqiyatli bajarilgan.
ʻ ʻ ʻ
Sohibqiron, ba’zi lashkarboshilardan farqli o‘laroq, o‘z sipohiga shaxsiy
namuna ko rsatgan. U eng ogir vaziyatda dastlab jangga kirgan va bu qo shinni
ʻ ʻ
ruxdantirgan. Amir Temur Sipohga yaqin do‘st bo‘la olar, kerak paytda raxbarga
aylanardi. Tezkorlik, kengash, maxfiylik, vaziyatni qo‘ldan bermaslik va to g ri
ʻ ʻ
tadbir qo llash uning kuchli tomonlaridan edi.
ʻ
Sohibqiron bir vaqtda bir necha yеrga yurish boshlar va yurishlari haqida
ovoza tarqatar, aslida, uning qo shinlari boshqa shahar ostonasida paydo bo‘lardi.
ʻ
Bu nozik xarakatlarini aqliga sig‘dira olmagan arab tarixchisi Ibn Arabshox uni
“balo va ofat”, qo shinlarini “chigirtka” deb atagan edi. U Amir Temurning Lur
ʻ
yurishini shunday ta’riflagan: “Temurning ishlari nihoyasiga, qasrlar qurilib
kamoliga еtgach, u o z qo shiniga Samarqandga jam bo lishini buyurdi. Keyin ular
ʻ ʻ ʻ
uchun o zi o ylab topib ixtiro qilgan tarkib va tadbirda maxsus qalpoqlar
ʻ ʻ
tayyorlashlarini amr etdi. Temur ularning qaysi tomonga borishlarini ma’lum
qilmadi. Bu qalpoqlar ular uchun shartli bir belgi edi. Temur o‘z yеrlarining barcha
tomonlarida oldindan posbonlar tayinlab qo ygandi. So ngra Temur Samarqanddan
ʻ ʻ
chiqib, o zini Xo jand, Turk yеrlari va Jandga boryapman deb ovoza tarqatdi. U
ʻ ʻ
shahar ketidan shahar bosib o‘tib, kecha-kunduz yo l yurdi, u yo lduzlardek uchar
ʻ ʻ
va chavandozlardek tez chopardi hamda qo ngan har bir joyida charchagan zotdor
ʻ
41
Курсатилган манба. - Б.131-133.
31

tuyalarni tashlab ketardi. Nixoyat, u hech kim o ylamaganda Lur yеrlarida paydoʻ
bo ldi”
ʻ 42
.
R.Nelson: “Yutqiziqsiz maqsad Temur daxosining asosini tashkil etadi. U
xatto donalari ikki barobar ko paytirilgan maxsus shaxmat taxtasini o ylab
ʻ ʻ
chiqargan. Bundan maqsadi o‘yin muddatini cho zish bo lgan. Bu shundan dalolat
ʻ ʻ
beradiki, Temur maqsadi va ularga erishish yo llarini geostrategiya ma’nosida, bir-
ʻ
biridan ayri holda tushunib bo‘lmaydi va u bularni hayotga tatbiq etish jarayonida
xech qachon birini ikkinchisi bilan adashtirib yubormagan”, deydi.
Amir Temur qo shin tuzilishini harbiy san’at bilan uygunlashtirdi va shu
ʻ 43
7
asnoda davlatning mustaxkam harbiy tizimini yaratdi.
Ma’lumki, Sohibqiron harbiy tizimga muhim o zgarishlar kiritgan. Birinchi
ʻ
marta qo shinni yеtti qismga bo‘lishni joriy etgan. Chunonchi, Sharafiddin Ali
ʻ
Yazdiy bu haqda: “Qunduzcha mavzeida To xtamishxonga еytib, mo tavajjix
ʻ ʻ
bo ldi. Ammo xazrat cherikni yеtti qo‘l tartib ettikim. Hech podshox andoq
ʻ
qilmaydur erdi va eshitmaydur erdi. Va bu yеtti adadida xosiyat ko‘p turur va ko‘p
sir anda bor erdikim, andin sab’ ul-masaninning voqiflari andin xabardor erdilar”,
deb ma’lumot bergan.
Tadqiqotchi V.N.Maxmudov Amir Temur barpo etgan armiyaning ichki
yo‘nalishi Chingizxon tuzgan qo‘shin tizimi va tuzilishiga ma’lum darajada yaqin
bo lsa-da, uning qo shini umumxalq xarakteridagi lashkar emasligi, chorvador,
ʻ ʻ
kosib, dehqonlar, hunarmandlar va o‘troq aholidan askarlar olingani, qo shinining
ʻ
asosiy qismini otliq va piyodalar tashkil etgani, Sharq harbiy tarixida birinchi
bo lib o‘t o‘chiruvchi moslamalar ishlatilgani, tog‘lik hududlar uchun maxsus
ʻ
piyodalar qismi tuzgani, qo shinni birinchi marta yеtti qismga bo lgani bilan uning
ʻ ʻ
tizimidan farqlanib turishini ta’kidlab o tgan
ʻ 44
.
Jan-Pol Ru Amir Temur va Boyazid Yeldirim munosabatlari hamda ular
o rtasida bo lib o tgan Ankara jangini taxlil qilgan. Usmonlilar armiyasining o‘z
ʻ ʻ ʻ
42
Ибн Арабшох.. Амир Темур тарихи. И жилд. ... - Б.128.
43
Махмудов В.Н. Амир Темурнинг ҳарбий саркардалик махорати // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги
ўрни: Халқаро конференция материаллари. Тошкент: Ўзбекистон, 1996.- Б.28.
44
Муҳаммаджонов А.Р. ХИВ аср охири ХВ асрларда ирригатсия ва ер эгалиги тарихидан // Амир Темур ва
унинг жахон тарихидаги ўрни: Халқдро конференция материаллари. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. - Б.44-45.
32

harbiy boshliklariga Amir Temur qo shini kabi mustaxkam bog‘lanmagani,ʻ
Boyazid Yevropaga yurish qilgani bilan jang harbiy xarakatlar saxnasini Amir
Temurchalik anglab yеtmaganligini alohida ta’kidlagan 45
.
Jaxongir Rodos ritsarlariga tegishli salibchi g‘ayridinlar maskani mirnani ikki
xafta mobaynida qo‘lga kiritgani, Boyazid Yeldirim esa o‘n ikki yil ovora bo lib
ʻ
bu yеrni zabt eta olmagani, Sohibqironning harbiy layoqati Boyazidnikidan bir
necha barobar ustun bo lganligini kursatib o tgan
ʻ ʻ 46
.
Jan-Pol Ru o‘z davrining qudratli mamlakatlari sanalmish Usmonlilar, Misr,
Oltin O‘rda kabi davlatlarni yеngib podsholik sarxadlarini kengaytirgani, Yevropa
davlatlari hukmdorlari, jumladan, Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV
va boshqalardan qutlovlar olgani, Amir Temurning jahon miqyosida o ziga xos
ʻ
arbitr maqomiga erishganligini aytib o tadi.
ʻ
Sohibqiron qo shinlari yurishdan bo‘sh vaqtlarida bunyodkorlik faoliyati
ʻ
bilan shugullangan. Birgina Kavkazda 1403 yili kurilgan Baylakon shaxrining bir
oy ichida batamom qurib bitqazilishi va boshqa ko plab qurilishlar fikrimizga
ʻ
dalildir. Bu shahar haqida V.V.Bartold batafsil to xtalib o tgan
ʻ ʻ 47
.
Sipoh kuchi bilan Baylakonda uzunligi 60-70 kilometrli, eni 10 metrli,
chukurligi 4 metrli Barlos kanali Naxri Barlos qazilgan 48
. Uning suvi Baylakonga
yеtib borgan, bu kanalda kemalar bemalol so zgan
ʻ 49
.
X.Dadaboev Amir Temurning g anim kuchlarining yon tomonidan aylanib
ʻ
o‘tib, o‘ng, ort tomondan zarba berish niyatida tashkil qilingan suvoriy qism
qanbulni joriy etgani, boshqa hukmdorlar harbiy siyosatidan yana bir farqi,
maslahat va mashvaratni kuchaytirganini ta’kidlab o tgan. Uning harbiylari orasida
ʻ
nakibchilar (qal’a devori ostini kavlaydiganlar), naftandozlar va boshqa turli-tuman
qismlar mavjud edi.
Tadqiqotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, Amir Temur davlatining
harbiy tizimi, avvalo, mamlakat xavfsizligi, adolat, barqarorlikni kuchaytirish,
45
Жан-Пол Ру. Тамерлан. - С.114.
46
Жан-Пол Ру. Тамерлан. - С.118.
47
Бартолд В.В. История Туркестана // Сочинения. М., 1963. Т.П. 4.1. - С.745.
48
Фасих Хавафи. Муджмали Фасихи. - С.123.
49
Дадабоев Ҳамид. Темурнинг ҳарбий махорати. - Б.28.
33

tartibsizliklar va boshboshdoqliklarning oldini olish, eng muhimi, qonuniylikni
ta’minlash maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan. Jaxongir o‘z saltanatida
boshboshdoqliklarni tugatib, adolat, umuminsoniy qadriyatlar, sof islomiy g‘oyalar
yo lida janglar olib borgan. O‘z navbatida, bu yurishlar davlatlararo integratsionʻ
jarayonlarni tezlashtirishga xizmat qilgan.
Shuningdek, Amir Temur qo shinining ta’minotini muvofiqlashtirish bilan
ʻ
birga harbiy tizimni o‘z oldiga qo ygan maqsad-vazifalariga erishish vositasi deb
ʻ
hisoblagan. Sohibqiron mulk, xazina, lashkarni davlat tayanchi va ularning
mo tanosibligini asrash davlat taraqqiyotining bosh omili deb bilgan. Amir Temur
ʻ
davlati harbiy tizimining mukammal darajada tashkillashtirilishi saltanatning ichki
va tashqi vazifasini og‘ishmay amalga oshirishda tayanch vazifasini bajargan.
Saltanatda tashkil etilgan harbiy qudrat bilan mintaqada barqarorlik va xavfsizlikni
ta’minlash maqsadlarini ham amalga oshirgan.
Sohibqironning harbiy soxadagi betakror an’analari temuriylar davrida ham
davom etdi, biroq ular ko proq mudofaa xarakteridagi faoliyat yuritdilar. Shoxrux
ʻ
mirzo, Ulug‘bek mirzo, Xusayn Boykaro imkoni boricha harbiy soxani
takomillashtirishga intilsalar-da, ular ichidan Amir Temurdek sarkarda ikkinchi
marta еtishib chiqmadi, umuman, XV asrdan keyin Amir Temur kabi biror
lashkarboshi va sarkarda jahon tarixi sahnasida faoliyat yurita olmadi.
34

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Sohibqiron davlat va jamiyat boshqaruvidagi
faoliyatini ilm ahlining ma naviy ko magiga tayangan holda olib borgan. U olimuʼ ʻ
ulamolarga yuksak ishonch bildirib, qudratli davlat barpo etishda ularning beqiyos
o rni borligini alohida ta kidlab o tgan. Amir Temur hazratlari qaysi mamlakatni
ʻ ʼ ʻ
fath etsa, shu еrlik ijodkor ahlini izlab toptirib, ularni ham moddiy, ham ma naviy
ʼ
tomondan qo llab-quvvatlagan. Izzat-hurmatini o z o rniga qo ygan. “Temur
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzuklari”da bu borada shunday deyiladi: “Sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqil va
dono kishilar, muhaddislar va tarixshunoslarni sara va e tiborli kishilar deb
ʼ
hisoblab, hurmat-izzatlarini o rniga qo ydim... Olimlar bilan suhbatda bo ldim va
ʻ ʻ ʻ
pok niyatli, toza qalbli kishilarga talpinib yashadim”.
Darhaqiqat, biz yashagan zamin Sohibqiron Amir Temur davrida ham,
bugungi kunda ham ham ko pchilikning havasini keltirayotgani rost. Eng asosiysi,
ʻ
raiyat deb atalmish xalq rozi bo lgan. Shuning uchun ham Amir Temur
ʻ
hukmronligi davrida xalq tinch, osoyishta va farovon turmush kechirgan.
“Temur tuzuklari”da yozilganidek: “Raiyat ahvolidan ogoh bo ldim.
ʻ
Ulug larini ota qatorida, kichiklarini farzand o rnida ko rdim. Har еrning tabiati,
ʻ ʻ ʻ
har el-yurt va shaharning rasmu odatlari va mizojidan voqif bo lib turdim. Har bir
ʻ
yurt va shahar aholisining ulug lari bilan do st tutindim. Ularning mizojlari va
ʻ ʻ
tabiatiga to g ri kelgan, o zlari tilagan odamlarini ularga hokim qilib tayinladim”.
ʻ ʻ ʻ
Ma lumki, saxovatpeshalik, mehr-muruvvatlilik, fuqaroning turmushi va hol
ʼ
ahvolidan xabardor bo lish faqat buyuk davlat arboblariga xos bo lgan fazilatdir.
ʻ ʻ
Amir Temur hazratlariga xos bo lgan ushbu fazilat bugungi kunda
ʻ
mamlakatimizda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan olib borilayotgan
siyosatda o z aksini topmoqda.
ʻ
Darhaqiqat, davlat rahbari yordam va ko makka muhtoj insonlarni har
ʻ
tomonlama qo llab-quvvatlash, hech kimni e tibordan chetda qoldirmaslik,
ʻ ʼ
ijtimoiy hayotda mehr-muruvvat, saxovat va o zaro yordam masalalariga alohida
ʻ
ahamiyat berib kelmoqda.
35

Albatta, amalga oshirilayotgan bu ezgu ishlarning pirovard maqsadi xalqni
rozi qilishga, uning og irini еngil qilishga qaratilgan. Buni quyidagi so zlardanʻ ʻ
ham anglab olish mumkin: “Hammamizni tarbiyalagan, voyaga еtkazgan - shu
xalq. Barchamizga tuz-nasiba bergan ham shu xalq. Bizga ishonch bildirgan,
rahbar qilib saylagan ham shu xalq. Shunday ekan, biz birinchi navbatda kim bilan
muloqot qilishimiz kerak, odamlarimiz bilan. Kim bilan bamaslahat ish to tishimiz
ʻ
kerak, avvalo xalqimiz bilan. Shunda xalqimiz bizdan rozi bo ladi. Xalq rozi
ʻ
bo lsa, ishimizda unum va baraka bo ladi. Xalq bizdan rozi bo lsa, Yaratgan ham
ʻ ʻ ʻ
bizdan rozi bo ladi”.
ʻ
Xulosa qilib, Sohibqiron Amir Temur hazratlari milliy davlatchiligimiz
tarixida nafaqat еtti iqlim sultoni sifatida, balki yurt obodonchiligi va xalq
farovonligi yo lida bor kuch-g ayratini safarbar etgan buyuk davlat arbobi sifatida
ʻ ʻ
qoladi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Мирзиёйев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси
боълиши керак . - Т .: Ўзбекистон , 2017. - Б . 47.
Umumiy adabiyotlar:
1. Амир Темур давлат бошкаруви . Ш . Улжаева . - Тошкент : Akademnashr,
2017. – Б .248.
2. Алишер Навоий. Махбуб ул-қулуб. Асарлар .- Т ., 1966. - Б .17.
3. Фасих Хавафи. Муджмали Фасихи - С.13.
4. Темур тузуклари . Б .107.
5. История Узбекской ССР. Ташкент: Фан, 1967. Т.1. С.453.
6. Иван.М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Темур. Тошкент:
Хазина, 1994; Росляков А.А. Военное искусство Средней Азии и
Казахстана в ВИ ХВ вв. // Ученые записки. - Ашхабад: ТуркМГУ, 1962.
Вып.21; Дадабоев.Х Амир Темурнинг харбий махорати. Тошкент:
Ёзувчи, 1996. 96 б. ва бошкалар.
7. Муъизз ал-ансаб ... - С.119.
8. Жан-Поль Ру ... -С.241.
9. Керен Л. Амир Темур салтанати ...-Б .116-117.
10. Дадабоев Х. Амир Темўрнинг ҳарбий махорати // Амир Темур ва унинг
жахон тарихидаги Ўрни: Халқаро конференция материаллари.
Тошкент: Ўзбекистон, 1996. - Б .28-29.
11. Иванин М. Икки буюк саркарда. - Б.240.
12. Хукхем Х. Властител семи созвездий. - Б.61-63.
13. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. - Б.108.
14. Ибн Арабшох.. Амир Темур тарихи. И жилд. ... Б.128.
15. Махмудов В.Н. Амир Темурнинг ҳарбий саркардалик махорати // Амир
Темур ва унинг жахон тарихидаги ўрни: Халқаро конференция
материаллари. Тошкент: Ўзбекистон, 1996.-Б.28.
37

16. Муҳаммаджонов А.Р. ХИВ аср охири ХВ асрларда ирригатсия ва ер
эгалиги тарихидан // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги ўрни:
Халaдро конференция материаллари. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. -
Б.44-45.
17. Бартолд В.В. История Туркестана // Сочинения. М., 1963. Т.П. 4.1. -
С.745.
18. Фасих Хавафи. Муджмали Фасихи ... - С. 123.
Internet ma’lumotlari:
1. https://xs.uz/uz/post/sohibqiron-amir-temur-adolatli-hukmdor-va-yuksak-
manaviyat-egasi
2. https://azon.uz/content/views/amir-temurning-diniy-tushunchalari
38

AMIR TEMUR DAVLATIDAGI DINIY VA HARBIY MANSABLAR

Купить