Amir Temur markazlashgan davlatini tashkil topishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	68.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	16 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Amir Temur markazlashgan davlatini tashkil topishi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………………..2-6
I BOB. AMIR TEMURNING MARKAZLASHGAN DAVLAT QURISH UCHUN
KURASHI……………………………………………………………………..7-36
1.1. Amir Temurning Movorounnahrni ozod qilish uchun kurashi . ……...............7-12
1.2. Amir Temur markazlashgan davlat asoschisi ………………………….........13-23
II BOB. AMIR TEMURNING DAVLAT BOSHQARUV TIZIMI…….……....24-40
2.1. Amir Temur markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi …………………......24-36
2.2.“Temur Tuzuklari”da boshqaruvga oid ma’lumotlarni yoritilishi ………....37-40
XULOSA……………………………………………………………………….....…41-44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………...…45
1

Kirish:
Mustaqillik yillarida tarix fanida yuz bergan muhim ijobiy o‘zgarishlardan
biri – xalqimiz milliy kahramoni, sovet hukmronligi davrida nomi nohaq
qoralangan Amir Temur pok nomining oqlanishi bo‘ldi. Respublikamizning
Birinchi Prezidenti I.Karimovning tashabbusi bilan Sohibqironning millat va
davlat ravnaqidagi buyuk xizmatlari e’tirof etilgan holda uning 660 yilligi 1996-
yili xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Amir Temur shaxsiga bo‘lgan munosabat
davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi,
uning davlati, ichki va tashqi siyosat, Temuriylar hukmronligi xususida ko‘plab
ahamiyatga molik tadqiqot ishlari amalga oshirildi.
Amir Temur va Temuriylar tarixi nafaqat respublikamizda, balki jahon ilmiy
jamoatchiligi tomonidan ham katta qiziqish bilan o‘rganilgan va o‘rganilib
kelinmoqda. Amir Temur haqida K.Marlou 1588-yili tarixiy pyesa, mashhur nemis
bastakori G.Gendel 1724-yili opera, amerikalik adib E.Po 1827-yili she’riy poema
yaratgan. XX asr tarixshunosligida R.Grosse, L.Keren, YE.Rose, X.Xukxem,
F.Mans, G.Glombek, A.Deraga, K.Yenoki, YE.Manau, M.Rossati va
boshqalarning tadqiqot ishlari katta shuhrat qozongan.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, 2000-yilga kelib Yevropa xalqlari tillarida
Amir Temur va Temuriylar haqida chop etilgan asarlar soni 700 dan ziyodni sharq
tillarida esa 900 dan ortiqni tashkil etdi. 2006-yili Amir Temurning xalqaro
miqyosda nishonlangan 670 yillik tavallud yoshi arafasida taniqli fransuz olimi
L.Keren Parijda fransuz tilida “Samarqandga, Amir Temur davriga sayohat” nomli
tadqiqotni amalga oshirdi.
Shu o’rinda yurtboshimiz I.Karimovning Sohibqiron Amir Temur haqidagi
quyidagi fikrlarini eslab o’tish o’rinlidir: “Avvalambor, Vatanini jonidan aziz
ko‘rgan Amir Temur bobomizning bizga qoldirgan nasihatlarini yuragimizga,
qon-qonimizga, suyak-suyagimizga mustahkam jo qilishimiz lozim va
bolalarimizni xam shu ruxda tarbiyalashimiz darkor”. 1
1
.Karimov.I Ona yurtimiz baxtu-iqboli yo’lida xizmat qilish eng oily saodatdir. “O’zbekiston”, T.:2015. –B. 23.
2

XIV asrning 40-50 yillariga kelib Chig‘atoy ulusi hududlarida o‘zaro
parokandalik va o‘zboshimchalik hukm surar edi. Oldingi mavzularda
ta’kidlanganidek, XIV asrning 40-yillarida sulolalar o‘rtasidagi nizo-fitnalar,
o‘zaro urushlar natijasida Chig‘atoy ulusida og‘ir siyosiy va iqtisodiy ahvol yuzaga
kelgan edi. Qozonxon hukmronligi davrida (1338-1346) zulm zo‘ravonlik yanada
avj oldi. Xon zulmidan bezgan ko‘plab amaldor, zodagonlar o‘z davrining qudratli
amiri Qazag‘onning huzuriga Soli Saroyga (hozirgi Surxondaryo viloyati Denov
tumanidagi Saroy qishlog‘i) qochib o‘ta boshladilar 2
.
Mavzuning dolzarbligi. “Amir Temur va markazlashgan davlatning tashkil
topishi” mavzusidagi kurs ishimni boshlar ekanman, bu mavzu bugun tarix fani va
mustaqil O`zbekistonimizning ma`naviy salohiyati uchun naqadar dolzarb
ekanligini angladim. Zero, ajdodlarimizdan bizga meros bo`lib kelgan tarixiy
manbalar tarix guvohligini o`zida aks etgan o`tmish elchilaridir. Birinchi
Prezidentimiz ta`biri bilan aytganda: “Ota – bobolarimizning asrlar davomida
to`plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o`zida mujassam
etgan bu nodir qo`lyozmalarni jiddiy o`rganish davri keldi. Chunki, o`zingizga
ma`lum, sho`rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag`batlantirilmas
edi, hukmron mafkura mahfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko`zidan
iloji boricha yiroq saqlanardi. Ahvol shu darajaga brogan ediki, o`z tariximizni
o`zimiz yozish huquqidan mahrum bo`lib qoldik. Birovlar tomonidan yaratilgan
tarix darsliklarini o`qir edik” 3
.
Mustabid sho`ro tuzumi davrida sohibqironning shaxsiga, faoliyatiga bir
yoqlama baho berildi, unga tuhmat – bo`hton toshlari yog`ildi. Bu adolatsizlik
yurtboshimiz asarlarida qayta – qayta takidlanadi. Jumladan,Birinchi
prezidentimiz I.A.Karimov yozadi “ sobiq mustabid davrida yaratilgan tarixiy
asarlarda Amir Temur shaxsi va faoliyati adolatsizlik bilan bir yoqlama baho
berildi… Ana shunday noto`g`ri va g`ayri ilmiy qarashlariga tanqidiy baho berib,
2
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – Toshkent.: Sharq, 2000. -B. 156.
3
Karimov. I Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T.: 1998. – B. 2.
3

Amir Temurga nisbatan tarixiy adolatni qaror toptirish bugungi
Temurshunoslikning muhim vazifalaridan biridir” 4
.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Ulug` bobomiz haqidagi adabiyotlarni
avvalo,tarixiy va badiiy hamda chuqur ilmiy tadqiqotlarga ajratish mumkin. O`tgan
600 yil mobaynida Amir Temurga bag`ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Evropa
tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin ekanligini yurtboshimiz zo`r
qoniqish bilan ta`kidlagan edi 5
. Sohibqiron tavalludining 660-yilligi nishonlangan
1996-yilda xorijda yaratilgan asarlarning bibliografiyasi berilgan. Amerikalik
tarixchi J.Vudsning “Temuriylar tarixshunosligining yuksalishi” asarida Amir
Temur va Temuriylar haqida yozilgan ko`pgina asarlar, jumladan, Nizomiddin
Shomiy, Hofiz Abro`, Sharafuddin Ali Yazdiy, M.Natanziy va boshqalarning
asarlari tahlil qilingan.
Amir Temur haqida yaratilgan asarlar orasida arab olimlarining risolalari
ko`pchilikni tashkil qiladi. Badriddin al – Ayniy o`zining “Iqd al – Juman”, Al –
Qashashandiy “Subh al –A`shav”, Al – Maqriziyning “kitob al – Suluk”, Ibn Kazi
“Adh Dxail ala tarix al –alom, Ibn Hotab, al – Asqaloniy “Inbaa al – G`umr”, Ibn
Iyos “Tarix bi Ibn Xoldun Barixlathu G`arban va Sharqan; Ibn Do`qmoq va boshqa
muarrixlar asarlarida Temur va Temuriylar davri tarixi yoritilgan. Arab
muarrixlari orasida Ibn Arabshohning “Ajoyib al – maqdurfi tarixi taymur”,
“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” nomli asari ham Temuriylar davri
tarixshunosligining eng yorqin namunasidir.
Kurs Ishining maqsad va vazifalari. Jamiyatning har bir a`zosi o`z
o`tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo`ldan urish, har xil aqidalar ta`siriga
olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka o`rgatadi, irodasini
mustahkamlaydi. Buyuk ajdodlarimizga munosib voris bo`lib, mustaqil
O`zbekistonimizning nurli kelajagi uchun yonib – yashaydigan fidokor tarixchi
bo`lish, tarixiy haqiqatni xolisona yoritib, ilmiy manbalar aholi Amir Temur
dahosini kelgusi avlodlarga etkazish biz talaba yoshlarning eng ezgu maqsadimiz.
Kurs ishimda men bo`lajak tarixchi sifatida o`z davrining tarix haqiqatlari
4
Karimov.I Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Asarlar 5 -jild, T,1997,185 -B
5
Karimov.I Amir Temur haqida so`z.T,1996,6 -B
4

yoritilgan manbaalarni o`rganib, ularda yoritilgan voqea – hodisalarni holisona
tahlil etishni ilmiy tadqiqot ishimning asosiy maqsadi, deb bilaman. Zero, Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov 1996 -yil 24-oktyabrda poytaxtimizda Amir Temur
tavalludining 660-yilligiga bag`ishlangan xalqaro ilmiy konferensiyadagi
ma`ruzasida bu borada shunday fikr bildirgan edilar: “Bizning bugungi asosiy
vazifamiz shundan iboratki, asrlar davomida dunyoning turli mamlakatlarida Amir
Temur merosiga bag`ishlab yirik ilmiy markazlarda haqiqatgo`y olimlar tomonidan
yaratilgan tadqiqotlarni chuqur o`rganishimiz sizlarning kitoblaringizni tarjima
qilishimiz va xalqimizga, kelgusi avlodimizga tarixni xolis va haqqoniy
o`rgatuvchi darsliklar sifatida bizning faxru iftixorimiz sifatida taqdim qilishimiz
kerak. Ishonchim komilki, sizlar va sizlardan oldin o`tgan temurshunos
do`stlarimizning ilmiy jasorati, mashaqqatli mehnati bugun biz uchun eng katta
boylikdir”. Amir Temur shaxsini idrok etish tarixni idrok etish demakdir. Amir
Temurni anglash – o`zligimizni aglash demakdir. Amir Temurni ulug`lash – tarix
qa`riga chuqur ildiz otgan tomirlarimizga madaniyatimizga, qudratimizga
asoslanib, buyuk kelajagimizga ishonchimizni mustahkamlash demakdir. Zero, o`z
tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo`q 6
.
I BOB. AMIR TEMURNING MARKAZLASHGAN DAVLAT QURISH
UCHUN KURASHI.
6
Karimov.I Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch.T,2008,-B. 4 .
5

1.1. Amir Temurning Movorounnahrni chingiziylardan ozod qilish uchun
kurashi .
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336 - yil 9 - aprelda
(hijriy 736 - yil, sha’bon oyining 25 - kunida) Keshga qarashli Xo‘ja Ilg‘or (hozirgi
Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumani) qishlog‘ida barlos beklaridan biri
Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Temurning onasi Takinaxotun
Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan.
Temurning bolaligi va o‘spirinlik yillari Keshda o‘tdi. Ibn Arabshoh, Ryui
Gonzales de Klavixo va boshqa tarixchilar 1360-yilga qadar uning hayotini ayrim
ma’lumotlar bilan izohlashgan.
1360-1361 - yillarda Mo‘g‘uliston hukmdori hoqon To‘g‘luq Temur (1348-
1363) Movarounnahr ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik
tadbirlari Movarounnahr hokimlariga ma’lum bo‘lganidan keyin, ular sarosimaga
tushib qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin.
To‘g‘luq Temur Xo‘jandni ishg‘ol etish niyatida Sirdaryodan o‘tganidan so‘ng,
Movarounnahr amirlari va Hoji Barlos qo‘rquvdan o‘z jonlarini xalos etish uchun
Amudaryodan o‘tib, Xurosonga ketib qoldilar. O‘z hududini mo‘g‘ul
bosqinchilaridan himoya qilish maqsadida Temur Mo‘g‘uliston hukmdori
xizmatiga o‘tdi. Hukmdor unga Kesh va uning atrofidagi yerlarni boshqarishni
topshirdi 7
.
Temur yoshligidan mard va shijoatli, olijanob yigit bo‘lib o‘sdi. Uning
yuqori tashkilotchilik qobiliyati o‘sha paydayoq namoyon bo‘la boshlagan. 1360-
1370-yillarda Movarounnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir
o‘tkazgan shaxslardan yana biri - bu Amir Qazag‘onning nevarasi bo‘lmish Amir
Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361-yilda
Temur Amir Husayn bilan yaqinlashib ikkala hokim birlashgan holda, mo‘g‘ul
xonlariga qarshilik ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ldilar. 1362 - yil kuzida To‘g‘luq
Temur Movarounnahrga o‘g‘li Xizrxo‘ja o‘g‘lonni qoldiradi. Lekin, yosh hokim
loqayd va irodasiz bo‘lib, ko‘p vaqtini maishatda o‘tkazar, boshqaruv ishlarini esa
7
Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. –B. 45.
6

amir Bekchik o‘z qo‘lida jamlab oldi. Endilikda u o‘z holicha boshqaruvni olib
bordi 8
.
Amir Husayn bilan Temurning bir-birlari bilan yaqinlashgan va yaxshi
munosabatda bo‘lgan davrlar 1361-1365-yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda
Temur ma’lum qiyinchiliklarni ham boshidan kechiradi. Xususan. Amir Husayn
bilan birgalikda Xiva yurishida qatnashdi, Marv yaqinida 62 kunlik tutqunlik
azobini kechirdi .
Temur hayotida ro‘y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan
voqea 1362 - yilda Seyistonda bo‘lib o‘tgan. Seyiston hokimi Malik Qutbiddinning
taklifiga ko‘ra ikki do‘st uning dushmanlariga qarshi kurashish uchun yo‘l oldilar.
Amir Temur jang vaqtida o‘ng qo‘lining tirsagidan va o‘ng oyog‘idan kamon o‘qi
tegishidan qattiq jarohatlandi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yurdi. Shu
bois uning dushmanlari Amir Temurni hasad bilan “Temurlang” deb atashgan.
Tug‘luq Temur o‘limidan so‘ng, 1363-yilda Movarounnahr tuprog‘idan
haydalgan mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘ja yangidan katta lashkar bilan avvalgi mulklarini
egallab olish maqsadida Movarounnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo‘g‘ul
xoni ayniqsa o‘zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum
edi. 1362-yil oxirlari – 1363-yil davomida Temur va Amir Husayn Amudaryoning
so‘l sohilida o‘rnashib, shu yerdan mo‘g‘ullarga qo‘qqisdan tez-tez zarbalar
uyushtira boshladilar. Bu zarbalar bois ular Termiz, Kesh, Xuzorga qadar yetib
bordilar.
1363-1364 - yillarda Temur va Amir Husayn qo‘shinlari mo‘g‘ullar ustidan
uch marotaba g‘olib bo‘lishga muvaffaq bo‘ldilar. Temurning harbiy mahorati
tufayli 200 ta otliq bilan Keshni olishga olishga muvaffaq bo‘lindi. Uchinchi jang
1364-yili Keshdagi Toshariq degan joyda bo‘lib, natijada mo‘g‘ullar butkul tor-
mor etildilar.Ularning amirlari Bekchik, Iskandar o‘g‘lon, Hamid, Yusufxo‘jalar
asirga olindi. Mo‘g‘ullar qo‘shini Sirdaryo ortiga haydab yuborildi. O‘zaro
kelishuvga muvofiq Husayn Jizzaxga, Temur Toshkentga kelib janglardan olingan
jarohatlarni davolatdilar. So‘ngra ular Samarqandga kelib, an’anaga muvofiq
8
Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. –B. 45.
7

Chig‘atoy xonlari avlodidan bo‘lmish Qobulshoh ibn Durji ibn Ilchigidoy ibn
Duvaxonni Chig‘atoy ulusi xoni sifatida taxtga o‘tkazdilar. Ilyosxo‘ja esa
Movarounnahrga yurishni boshladi.
Hal qiluvchi jang 1365-yil 22-may kuni erta tongda Chinoz va Toshkent
oralig‘idagi bir maydonda bo‘ldi. Jangda Temur mo‘g‘ullarning o‘ng qanotini
yanchib turgan vaqtida Amir Husayn qat’iyatsizlik qilib, vaqtida harakat
ko‘rsatmadi. Uni ustiga qattiq jala quyib, yer balchiqqa aylandi, otlar tizzasiga
qadar loyga botib keta boshladilar. Temur jangni davom ettirsada, lekin Husayn
chekinishni lozim deb topdi. Tarixga bu jang “Loy jangi” nomi ostida kirdi 9
.
Qayta urinish behuda ekanligini anglab etgan Temur jang maydonini tark
etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Temur so‘ngra
Kesh tomonga yo‘l oldi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bu paytda
Movarounnahrning bosh amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning
irodasiga bog‘liq bo‘lgan. Shu sababli Temur ham uning ko‘rsatmasi bilan, ko‘p
hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur edi. Samarqand shahri,
qolaversa, butun Movarounnahr o‘z holiga tashlab qo‘yildi. Mo‘g‘ul xoni
changalidan qutulish samarqandliklarning o‘ziga bog‘liq edi. Bu sharoitda
Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‘z qo‘llariga oldilar.
Sarbadorlar mo‘g‘ullar zulmidan ozod bo‘lish yo‘lida o‘zlarini qurbon
qilishga tayyor edilar. 10
Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda
ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham
yoyildi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo‘g‘ul istilochilari va zulm
o‘tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi.
Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning
ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo‘lgan. Hunarmandlar, do‘kondorlar ayrim madrasa
mudarrislari va talabalar mazkur harakatga faol qo‘shildilar. Ilyosxo‘ja to‘g‘ridan-
to‘g‘ri Samarqand tomon yo‘l oldi. Shahar Jome’ masjidiga yig‘ilgan aholi oldida
sarbadorlarning bo‘lajak rahbarlaridan biri bo‘lgan, madrasa mudarrisi
Mavlonozoda so‘z olib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to‘lov
9
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000:. -B 180.
10
Sarbador – forscha «boshini dorga tikkan», degan ma’noni anglatadi.
8

yig‘ib, uni o‘z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o‘z holiga tashlab
qo‘yganligini uqtirib o‘tadi.
Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Xo‘rdak Buxoriy va Abu Bakr
Kalaviy ham qo‘shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mo‘g‘ullar
hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o‘ylashardi. Ularning asosiy qo‘shinlari
shaharga kiraverishdagi bosh ko‘chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardan shubhasi
bo‘lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga
yaqinlashganlarida to‘satdan kamon o‘qlariga duch keldilar. Shahar mudofaachilari
mo‘g‘ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni
egallaymiz deb o‘ylab, bostirib kirgan mo‘g‘ullar katta talofat ko‘rib, orqaga
chekinishga majbur bo‘ldilar 11
.
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‘z
samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‘g‘ullar shahar atrofini
qurshab olib, uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin, lashkar safida
yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o‘lati) deb atashardi. O‘lat oqibatida
Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta
yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni, keyin esa Movarounnahrni tashlab
ketishga majbur bo‘ldi.
Shu paytda Keshda bo‘lgan Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida turgan
Amir Husaynga yetkazdi. 1366-yilning bahorida ular Samarqandga etib keldilar va
sarbadorlar rahbarlarini o‘z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi
Konigul degan joyda bo‘ldi. Bu yerda sarbadorlarning rahbarlari bilan
kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladilar. Temurning iltimosi bilan faqat
Mavlonozoda omon qoldirilib, Xurosonga jo‘natiladi. Sarbadorlar harakati
bostirilgandan so‘ng, Amir Husayn va Temur o‘rtasidagi munosabatlar
keskinlashdi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir
qadar sabab bo‘lgan edi. 12
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Amir Husayn tanlagan yo‘l parokandalik va
bosh-boshdoqlik sari yetaklar, Temur esa buni yaxshi anglab yetgan edi. Amir
11
Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. -B .264.
12
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. –B. 201.
9

Husaynning ochko‘z va makkor siyosati ko‘pchilik harbiylar, qabila
boshliqlarining noroziligiga sabab bo‘ldi. Husayn ko‘plab amirlardan katta o‘lja,
pul talab qilib, siquvlarni amalga oshira boshladi. Temur o‘z safdoshlariga
to‘lovlarda yordam berdi, ularning qarzlarini to‘lashda, tarixchi Sharofiddin Ali
Yazdiyning yozishicha, hatto o‘z xotinining taqinchoqlarini ham ayamagan.
Temurning saxovati va olijanobligi ko‘plab amirlarning unga bo‘lgan hurmatini
oshirdi. Aksincha Amir Husaynning obro‘-e’tibori tobora pasaya boshladi.
1.2. Amir Temur markazlashgan davlat asoschisi.
1366-1370 - yillar oralig‘ida Temur o‘z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir
Husayn turli fitna-fasodlar yo‘liga o‘tib, Temurga qarshi zimdan kurash boshladi.
Amir Husayn Balxda, Temur Kesh va Qarshida hal qiluvchi jangga tayyorgarlik
ko‘ra boshladilar. 1370 - yili Husayn Balx, Qunduz va Badaxshondan qo‘shimcha
kuch to‘plab, uning otliqlari Termiz atroflarida paydo bo‘la boshladilar. Temir
Qopug‘dan uch farsah uzoqlikda (taxminan hozirgi Boysun tumani hududida)
joylashgan Biyo degan joyda Amir Temur qarorgoh qurib, jangga tayyorgarlik
ko‘ra boshladi. Shu yerda uning oldiga Andxuddagi taniqli diniy arbob,
sayidlardan bo‘lmish Mir Sayid Baraka tashrif buyurdi. U Temurga nog‘ora va
bayroq – ya’ni hokimiyat, saltanat ramzlarini topshirib, uning buyuk kelajagi
haqida bashorat qildi. Ta’kidlash joizki, Mir Sayid Baraka to vafot etguniga qadar
(1404 y.) Temurdan ajralmay, uning diniy-ma’naviy rahnamolaridan biri bo‘lib
qoldi 13
.
Temur huzuriga amir Kayxusrav, Shiburg‘on hokimi Zinda Chashm
Apverdi, Badaxshon hokimi Shohmuhammad va boshqalar ham kelib qo‘shila
boshladilar. Ularning barchasi amir Husaynning fitna-fasod, riyokorligidan norozi
kishilar edilar. 1370 - yil 10 - aprel kuni Balx ikki kunlik qamaldan so‘ng taslim
bo‘ldi. Jome masjidi minorasiga yashirinib olgan amir Husayn qo‘lga olindi. Amir
Husayn amir Kayxusrav tomonidan xun olish maqsadida o‘ldirildi. Shu tariqa bir
necha yil davomida Movarounnahr uchun bo‘lgan kurash Temur foydasiga hal
bo‘ldi.
13
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. -B.188.
10

Lashkarboshlar va ittifoqchilar ishtirokida o‘tkazilgan qurultoy qaroriga
ko‘ra, Movarounnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo‘lgan
Suyurg‘atmish (1370-1388) qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa
Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‘lida qoldi hamda u Kesh
shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi 14
.
Mazkur davrga kelib Amir Temur dono va irodali hukmdor, uzoqni ko‘zlovchi
davlat arbobi ekanligi yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Harbiy bo‘linmalar
boshliqlari etib amirlardan Joku, Hoji Sayfiddin, Abbos, Iskandar, A’lam Shayx,
Alayka qavchin, Ardasher qavchin va boshqalar tayin etildi. 1370-yil iyulda
o‘tkazilgan qurultoyda Shibirg‘on hokimi Zinda Chashmdan boshqa barcha amir
va qabila boshliqlari Amir Temur hokimiyatini tan oldilar.
Zinda Chashm ayirmachilik yo‘lini davom ettirib, Balx va Termiz
atroflaridagi yerlarni ham talon-taroj qila boshladi. Uning sa’y-harakatlariga qarshi
Amir Temur Joku barlos boshchiligidagi qo‘shinni jo‘natdi. Zinda Chashm mahv
etilib, Samarqandga jo‘natildi. Amir Temur unga oliyhimmat munosabatda bo‘lib,
avf etdi. Aynan shu davrdan boshlab Amir Temurni dono siyosati hamda davlat
arbobi sifatidagi xususiyatlari aniq namoyon bo‘la boshladi.
Murakkab va ziddiyatli davrda Amir Temur Movarounnahrda o‘z
birlashtirish siyosatini boshladi. U Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida turgan
yerlarni o‘ziga bo‘ysundirib, itoat ettirdi. Farg‘ona, Shosh viloyatlarini o‘z
tasarrufiga kiritish uncha qiyin bo‘lmadi. Sirdaryoning quyi oqimidagi Oltin
O‘rdaga qarashli yerlarni egallashda u bu yerlardagi ichki sulolaviy urushlardan
foydalandi 15
.
Amir Temur Xorazmni ham qaytadan Movarounnahr tarkibiga kiritishga
intildi. U Xorazmni tinchlik yo‘li bilan davlat tarkibiga kiritish maqsadida
Gurganjga, hukmdor Husayn So‘figa Alafa tavochini noma bilan yubordi. Husayn
So‘fi Amir Temurtomonidan yuborilgan elchiga shunday javob berdi: “Men
mamlakatni qilich bilan fath etganman, shuning uchun ham uni faqat qilich bilan
14
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 102-B.
15
Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom, 2000. 123-B.
11

olish mumkin”. Ikkinchi bor Amir Temur tomonidan yuborilgan elchi Jaloliddin
Keshiy esa zindonga tashlandi.
1371 - yili Amir Temur Xorazmga qo‘shin tortib keladi. Gurganjga borish
uchun Qiyot shahri orqali o‘tish kerak edi, bu shahar bir oz qarshilik ko‘rsatgandan
keyin Temur qo‘shini tomonidan ishg‘ol qilinadi. Qiyotning qo‘ldan ketishi
Husayn So‘figa kuchli ta’sir ko‘rsatdi. U Amir Temur bilan yarashishga, uni
talablarini bajarishga rozi bo‘ladi. Lekin, ayrim hokimlar Amir Temurning tezda
baland martabaga erishishini ko‘rolmay, Husaynni unga qarshi gij-gijlay
boshladilar. Husayn ularning yordamiga ishonib, Amir Temurga qarshi chiqadi,
ammo u tomonidan tor-mor etiladi. Shundan so‘ng Husayn Urganch qal’asiga
berkinadi va tezda vafot etadi. Uning o‘rniga akasi Yusuf So‘fi (1372) hokimiyatga
keladi va Amir Temur bilan yarash shartnomasi tuzadi. Lekin, u yarash shartlarini
xiyonatkorona buzib, Amir Temur qaytib ketganidan keyin Qiyot shahrini bosib
oladi va unga qarshi ochiqdan-ochiq dushmanlik harakatlariga o‘tadi. Shundan
so‘ng Amir Temur Xorazmga ikkinchi marotaba yurish qilishga majbur bo‘ladi.
(1373-1374 yy.). Ammo bu harbiy to‘qnashuvgacha bormaydi, chunki Yusuf Amir
Temurga tavba qilib yarash shartlarini so‘zsiz bajarishga va’da beradi. Bu ikkinchi
yurish natijasida Janubiy Xorazm ham Amir Temur davlati tarkibiga kiradi 16
.
Uchinchi yurish 1374-1375 - yillari amalga oshirildi. Yusuf So‘fining
xiyonatkorligi unga sabab bo‘lgan edi. Yusuf So‘fi tomonidan sulh
shartnomalarining buzilishi hamda uning chegaradosh yerlarga yurishlari 1379 -
yilgi to‘rtinchi yurishga sabab bo‘ldi. Yusuf So‘fi yana tinchlik sulhini imzoladi.
Xorazmning yangi hokimi So‘laymon So‘fi Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon bilan
birlashib, chegara yerlarga hujumlar uyushtirdi. Bu Amir Temurni 1388 - yili
beshinchi yurishni amalga oshirishga olib keldi. Sulaymon So‘fi mag‘lub bo‘lib
o‘lkadan qochdi. Gurganjda Amir Temur nomiga xutba o‘qilib, tangalar zarf etildi.
Amir Temur Gurganjni ishg‘ol qildi va sufiylar sulolasini tugatdi 17
.
Shu vaqtdan buyon Xorazm Amir Temur davlati tarkibiga, keyin esa
Temuriylar davlati tarkibiga kirgan. Shunday qilib, Yettisuvdagi va Sirdaryo
16
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.174-B.
17
O`sha asar. 178-B.
12

etaklaridagi yerlardan tashqari, Turkiston yerlarining hammasi Amir Temur qo‘liga
o‘tdi.
Amir Temurning harbiy yurishlari tarixda “uch yillik” (1386-1388) “besh
yillik” (1392-1396) “yetti yillik” (1399-1405) urushlar deb nom olgan 18
. Temur
1381 yilda Hirotga yurish qiladi. Bu davrda Hirotni Kurtlar sulolasi boshqarar edi.
Ularning hukmdori G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko‘rsatmadi.
Lekin, 1383 yilda Hirotda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon tezda bostirildi va
Kurtlar sulolasi qulashi bilan sarbadorlarning so‘nggi hokimi bo‘lgan Ali Muayyod
ixtiyoriy suratda o‘z yerlari va hokimiyatini Amir Temurga topshirdi. XIV asrning
80-yillari o‘rtasiga kelib butun Xuroson Amir Temur ixtiyoriga o‘tdi. “Uch yillik”
urush davrida Amir Temur Ozarbayjon, Mozandaron, G‘ilonni bo‘ysundiradi.
Shundan keyin u Kavkazga yurish boshlab, Tiflis, Arzirum va Van qal’asini
egalladi.
Amir Temur Jo‘chi ulusi tarkibiga bir vaqtlar kirgan Oq O‘rda, Oltin O‘rda
hamda Mo‘g‘uliston hokimlari bilan bir necha yillar davomida kurash olib
borishiga to‘g‘ri keldi. Mazkur kurashdan ko‘zlangan asosiy maqsad avvalo,
mamlakat shimoliy qismlarini ko‘chmanchi to‘dalar hujumidan muhofaza etish,
Jo‘chi ulusi tarkibiga kirgan yerlarni zaiflashtirgan holda o‘z saltanati ta’sir
doirasiga olish bo‘lgan. Amir Temur Mo‘g‘ulistonga qarshi kurashi o‘n to‘qqiz yil
(1371-1390) davom etib, bu kurashda u avval Anqo to‘ra, so‘ngra Qamariddin
singari xonlarni mag‘lub etdi. Shu tariqa mo‘g‘ul xonlarning Sirdaryo bo‘ylari,
Farg‘ona vodiysiga solgan xavf-xatarlariga chek qo‘yildi. Jo‘chi ulusidagi
parokandalik davrida Oq O‘rda xoni Mang‘ishloq hokimi To‘yxo‘ja o‘g‘lonni
o‘ldirdi. To‘yxo‘janing o‘g‘li To‘xtamish o‘z hayoti xavfsizligini o‘ylab,
Samarqandga, Amir Temur huzuriga qochib keldi. Amir Temur unga muruvvat
ko‘rsatib, davlat manfaatlarini o‘ylagan holda hokimiyatni olish yo‘lida yordam
berdi.
To‘xtamish o‘z raqiblaridan uch marotaba mag‘lubiyatga uchrasada, har gal
Amir Temur uni oyoqqa turishiga yordam berdi. Oq O‘rda xoni O‘rusxon Temurga
18
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 96-B.
13

qarshi jang qilishga botina olmadi. O‘rusxon vafotidan so‘ng Amir Temur
To‘xtamishga 1376 - yili taxtni uzil-kesil egallashiga yordam berdi. Shimolda
To‘xtamishning taxtga chiqishi Amir Temur saltanati xavfu-xatardan saqlanishga
ko‘mak berishi, qolaversa ishonchli ittifoqchi yuzaga kelishidan sohibqironning
o‘zi ham shubhasiz, manfaatdor edi. Lekin, To‘xtamishxon berilgan yordam,
ko‘rsatilgan muruvvatni tezda unutdi. Ikkala o‘rdani birlashtirib olgach, u
talonchilik va jabr zulmni kuchaytirdi. Rus, Volga bo‘yi, Shimoliy Kavkaz xalqlari
uning zulmidan qattiq aziyat cheka boshladilar. To‘xtamishxon 1385-yil Temurga
qarashli Ozarbayjonni egallashga harakat qildi. Qolaversa Xorazm hokimi
Sulaymon So‘fini ham o‘z tomoniga tortib, chegaradosh yerlarni talon-taroj qildi 19
.
Amir Temur o‘z oldiga Oltin O‘rda davlatini tugatishni maqsad qilib
qo‘ymagan edi. Aksincha, u o‘zaro hamjahatlik va hamkorlikni o‘rnatish tarafdori
bo‘lgan. Qolaversa, To‘xtamishxonni hokimiyatga olib chiqayotganda ham
yuqoridagi maqsadlarga tayangan edi. Oltin O‘rdaga qarshi harbiy harakatlar
avvalo o‘z saltanatini xavf-xatardan muhofaza etish, uning harbiy kuch-qudratiga
xavf solmaslik uchun tegishli zarba berish lozim edi 20
.
1388 - yil yanvarida Amir Temurning kelishini kutgan dushman orqaga qayta
boshladi. Amir Temur amirlari Husayn, Shayx Ali Bahodir va boshqalarga
dushmanni daf qilishni topshirdi. Ular Sirdaryo bo‘yidagi Sarisuv degan joyda
dushmanni quvib yetib, unga katta talofat yetkazdilar. To‘xtamish 1388 - yil oxirida
Amir Temurga qarshi qayta hujum boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish
uchun Sagoron (Kattaqo‘rg‘on)da qarorgohini tikib, qo‘shinlarini jangovar holatga
keltirdi. Amir Temur dushmanning orqa tarafidan hujum qilish uchun Qo‘ng‘i
o‘g‘lon, Temur Qutlug‘ o‘g‘lon, Shayx Ali Bahodir qo‘mondonligidagi
qo‘shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo‘ldi.
To‘xtamishxon qo‘shini Jizzaxning Achchiq mavzesiga kelib o‘rnashdi.
Amir Temur qahraton qish bo‘lishiga qaramay, unga qarshi kurashga otlanib,
To‘xtamishxon tomonidan yuborilgan qo‘shinni tor-mor keltirildi. 1389 - yil fevral-
martida esa Sirdaryodan o‘tib, mo‘g‘ul qo‘shinlarini Oltomg‘achaga ta’qib etib
19
Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000. 123-B.
20
O’sha joyda.
14

bordi. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi navbatdagi kurashga tayyorgarligi
1390 - yil kuzida boshlandi. U o‘z qarorgohini Chinozga ko‘chirib, qishni shu yerda
o‘tkazdi hamda umumiy safarbarlik e’lon qildi. Yurish deyarli 6 oyga cho‘zildi.
1391 - yil 18 - iyunda Samara va Chistopol oralig‘ida joylashgan Qunduzcha degan
tekislikda bo‘lib o‘tgan jangda To‘xtamish tor-mor etildi. Amir Temur bu
yurishdan xotira sifatida Ulug‘tog‘ etagidagi toshga bitik yozib qoldirdi 21
. Ushbu
bitik hozirda Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitaj muzeyida saqlanmoqda. Shunga
qaramasdan To‘xtamish qudratiga butkul barham berilmagan edi. To‘xtamish tez
orada yana kuch to‘plab, Amir Temur davlati hududiga xavf sola boshladi. Bu
kurashga u hatto Misr Sultoni Malik az-Zohir Barquqni (1382-1399) ham tortishga
harakat qiladi.
1393-1394-yili Amir Temur Sheki (Ozarbayjonning shimoliy qismi)da
turgan paytda To‘xtamish Kavkazorti viloyatlariga hujum qildi. Amir Temur
SHekidan chiqib Qura daryosi bo‘ylab yurdi. Oltin o‘rdaliklar Amir Temur
qo‘shinlari kelayotganini eshitib, chekinishga majbur bo‘ldilar. Amir Temurning
To‘xtamishga qarshi oxirgi va hal qiluvchi yurishi 1395 - yil 28 - fevralda boshlandi.
Darband yo‘lida Amir Temur o‘zaro nizolarni tinchlik yo‘li bilan hal
qilishga harakat qildi hamda To‘xtamish huzuriga Shamsiddin Olmaliqiy
boshchiligidagi elchilarni jo‘natdi. To‘xtamish riyokorlik qilib urushga
tayyorgarlikni davom ettirdi. Jang 1395-yil 17-aprelda Shimoliy Kavkazdagi Tarak
(Terek) daryosi bo‘yida bo‘lib, umumiy qo‘shinlar soni 400 ming atrofida, 30-35
km.lik katta maydonda olib borildi. Amir Temurning yangi harbiy taktikasi
(qo‘shinni yetti g‘ul (korpus)ga ajratish, yigirma yetti qo‘shindan iborat kuchli
zahira bo‘linma tuzish, kuchli markaz tashkil etish) o‘z natijasini ko‘rsatdi. Amir
Temur qo‘shinlari butkul g‘alaba qozondilar, To‘xtamishxon qolgan - qutgan
qo‘shini bilan qochib ketdi. Amir Temur Oltin O‘rdaga oxirigacha zarba berish
maqsadida Volga va Dnepr oralig‘idagi yerlarga yurish qilib, shundan so‘ng Rus
davlati tomon qo‘shin tortdi, Ryazan, Yelets va boshqa Markaziy Rus yerlarini
21
Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 154-B.
15

egalladi. Oltin O‘rda poytaxti va boshqa Oltin O‘rda shaharlari Amir Temur
qo‘shinlari tomonidan egallandi 22
.
To‘xtamish qo‘shinining Tarak daryosi bo‘yida tor-mor etilishi va
1395 - yilda poytaxt Saroy Berkaning egallanishi Oltin O‘rdaga juda kuchli zarba
bo‘ldi. Shundan keyin bir paytlar qudratli bo‘lgan davlat o‘zini o‘nglay ololmadi.
Oltin O‘rdaga berilgan qaqshatqich zarba Rusni mo‘g‘ul bosqinchilaridan ozod
bo‘lishiga ijobiy ta’sir etdi. Xalqaro savdo yo‘llari esa yana janubga, an’anaviy
o‘zanlariga qaytarildi.
Amir Temurning bir mamlakatga qilgan yurishi uning boshqa
mamlakatlarga qilgan yurishlari bilan ketma-ket borganligini urush voqealari
ko‘rsatib turadi. Amir Temur Ozarbayjonga bir necha marotaba hujum qildi va
1387 - yilda uni bo‘ysundirishga muyassar bo‘ldi. Armaniston va Gruziyani Amir
Temur 1392-yilda bo‘ysundirdi. Amir Temurning uzoq Hindistonga yurishi 1399-
yilda tamomlandi.Bu yurishlar ayirmachilik, o‘zaro parokandalikka chek qo‘yish,
yagona geosiyosiy maydonda mustahkam davlat barpo etish maqsadida amalga
oshirilgan edi.
1400 - yilda Amir Temur qo‘shinlari turk sultoni Boyazid Yildirim va Misr
sultoni Faraj bilan kurash olib bordilar. Ta’kidlash joizki, Yaqin va O‘rta Sharqda
hukmronlik masalasi yuqoridagi urushlarga sabab bo‘lgan edi.Chunki har ikkala
hukmdor ikkinchi qudratli davlat hududda hukmronlik qilishga da’vo qilishar edi.
Usmoniylar davlati (Turkiya)ning sultoni Boyazid Yildirim bilan o‘zaro
nizoli masalalarni hal etish borasida Amir Temur u bilan to‘rt marotaba maktub
almashdi. Lekin, Boyazid munosabatlarni tinchlik bilan yo‘lga solish o‘rniga bir
qator nomaqbul harakatlarni amalga oshirdi. Tabiiyki, bu hol tez orada ikki
qudratli hukmdor o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishiga olib keldi. Hal qiluvchi jang
1402-yilning 20-iyul kuni Anqara yaqinidagi Chibukobod tekisligida sodir bo‘ldi.
Jang oqibatini Amir Temur urushningchalg‘itish usuli bilan hal qildi. Bu borada
sultonga xavf solish uchun Temurning nevarasi Muhammad Sultonga turklarning
strategik ahamiyatga ega tepaligini zabt etish vazifasi yuklanadi. Sohibqiron
22
Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.188-B.
16

qo‘shinlari Boyazid qo‘shinlari qanot qismini uzib, turklar qo‘shinini har ikkala
qanotini qurshab oldi va tor-mor etdi.
Amir Temur o‘ziga xos marhamat bilan Boyazidga yaxshi muomala qildi,
uni ehson va in’omlar bilan siyladi. Boyazid vafot etgach (1403-yil. 9-mart) uning
ta’ziyasini o‘tkazib, saltanat taxtini marhum sultonning o‘g‘li Musoga topshirdi.
Usmoniylar mag‘lubiyati Yevropa xalqlari uchun ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Turklarning Yevropaga hujumi 50 yil orqaga surildi. Qator yevropalik hukmdorlar
bundan minnatdor bo‘lib, o‘z elchilarini Temur huzuriga jo‘natdilar.
Temur va temuriylar davlati xalqaro maydonida ham shuhrat qozongan.
Temur davlati bilan Sharq (Mo‘g‘uliston, Xitoy, Misr) va Yevropa mamlkatlari
(Italiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya va boshq.) o‘rtasidagi yozishmalarga
qaraganda, diplomatik, siyosiy va savdo aloqalari rivojlagan. Ular, ayniqsa
XIVasrning 80-90-yillari va XVasr boshida Turkiyaning kuchayishi munosabati
bilan birmuncha jonlandi. Ma’lumki, 1389-yil Turkiya yevropaliklarning
birlashgan qurolli kuchlarini Serbiyadagi Kosovo maydonida tor-mor qilgan va
natijada Serbiya mustaqillikdan ajrab, Turkiyaning vassaliga aylangan. 1393-yili
Turkiya Bulg‘oriya, Vasaxiya, Makedoniya, Fessaliyani bosib oldi. 1396-yili esa
turk armiyasi Nikopol (Bolgariya) va musulmonlarga qarshi salb yurishi e’lon
qilgan Vengriya qiroli Sigizmund boshchiligidagi G‘arbiy Yevropaning eng sara
qo‘shinlarini butunlay tor-mor etdi. Boyazid armiyasi o‘sha paytda Vizantiya
poytaxti Konstantinopolni qaram qildi.
Xullas, Turkiya tomonidan nafaqat Vizantiya uchun, balki butun Yevropa
uchun ham real xavf-xatar tug‘ilgan edi. Shuning uchun Temur saroyiga
Yevropaning Vizantiya, Italiya, Ispaniya va boshqa davlatlaridan Turkiyaga qarshi
kurashda yordam so‘rab yuborilganelchilar serqatnov bo‘lib qoldilar. Bularning
barchasi Temur va Boyazidning, ya’ni ikki qudratli davlatning to‘qnashuvini
yanada tezlashtirdi, bu esa Yevropaga qo‘l kelar edi.
Xitoy ancha vaqtdan beri Movarounnahrga hududiy da’vo bilan chiqar, bu
borada u bilan munosabatlarni oydinlashtirish lozim bo‘lib qoldi. Shu bois Amir
Temur uch oylik tayyorgarlikdan so‘ng 1404 - yil 27 - noyabrda o‘zining 200 ming
17

kishilik qo‘shini bilan Xitoyga otlandi. O‘sha yili qish O‘rta Osiyo tarixida eng
qahraton qishlaridan biri bo‘lgan. Sirdaryoning suvi bir metrgacha muzlagan,
askarlardan ko‘pini quloq-burunlari, qo‘l-oyoqlarini sovuq olgan edi. Amir
Temurning o‘zi ham ko‘p o‘tmay shamollab qoladi. 1405 - yil yanvar oyining
o‘rtalarida O‘trorda to‘xtashga qaror qilishdi. 18 - fevral kuni og‘ir xastalangan
buyuk jahongir sohibqiron Amir Temur O‘trorda vafot etdi 23
.
II BOB. AMIR TEMURNING DAVLAT BOSHQARUV TIZIMI.
2.1. Amir Temur markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi.
Amir Temur mustaqil, kuchli, yaxlit, qat’iy siyosatga ega davlat barpo
etishga muvaffaq bo‘ldi. Amir Temur davrida davlatchilik an’nalari, davlat
boshqaruvi tizimi yuqori darajaga ko‘tarildi. U mahalliy hamda o‘z davrining
boshqa davlatchilik an’analarining eng yaxshi jihatlarlarini o‘z davlatchiligida
23
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 233-B.
18

mujassam qildi. Shubhasiz, mamlakatda Amir Temurning o‘zi hokimi mutloq
bo‘lgan. Shu bilan birga Amir Temur turkiy-mo‘g‘ul an’analari, mavjud siyosiy
vaziyat, tegishli kuchlar mavqei va manfaatlari, qabul qilingan taomilga muvofiq
chingiziylar xonadonidan bo‘lish Suyurg‘atmishni (1370-1388), so‘ngra uning
o‘g‘li Mahmudxonni (1388-1402) xon deya taxtga o‘tkazgan. Amir Temur amir
unvoni bilan cheklanib qo‘ya qolgan. Keyinchalik, chingiziylardan bo‘lmish
Qozonxonning qizi Saroymulkxonimga (1337-1408) uylanishi munosabati bilan
xon avlodiga “ko‘ragon”, ya’ni, kuyov unvonini olgan. Bu ham uning mavqeini
rasman mustahkamlashiga xizmat qilgan.
Ma’lumki, qurultoy (mo‘g‘ulcha-kengash) qadimdan turkiy, mo‘g‘ul
qabilalari ichida eng muhim masalalar bo‘yicha chaqiriladigan o‘ziga xos katta
kengash hisoblangan. Turkiy udumlarga ko‘ra, odatda davlat boshliqlari aynan
qurultoyda saylangan, ular oq kigiz ustiga o‘tkazilib, yuqoriga ko‘tarilgan. Oq
kigizning to‘rt uchini eng nufuzli amaldor, diniy arboblar ko‘tarishga haqli
bo‘lganlar. Qurultoyda barcha qabila boshliqlari, eng nufuzli amaldorlar, diniy
arboblar, sarkardalar ishtirok etishgan. Qurultoyda taxtga o‘tkazilgan kishi qonuniy
hukmdor sifatida tan olingan.
Amir Temur ham shu an’anaga sodiq holda 1370-yil 11-aprelda aynan
qurultoy hukmi bilan Movarounnahr hukmdori deb e’lon qilindi. Temur
qurultoyning mavqei va ahamiyatini yaxshi anglagan holda, qolaversa saltanatni
boshqarish, davlat asoslarini mustahkamlash, eng muhim qarorlarni qabul qilishda
qurultoy faoliyatini saqlab qoldi va undan unumli foydalandi. Qurultoyni
faollashtirish orqali davlatchilik asoslari ham takomillashib bordi.
Sharofiddin Ali Yazdiy o‘zining “Zafarnoma” asarida Amir Temur
tomonidan keyinchalik Qarshi, Samarqand, Qorabog‘ va boshqa yerlarda
o‘tkazilgan qurultoylar haqida ham so‘z yuritgan. Xususan, 1390 - yilgi qurultoyda
viloyat dorug‘alari va beklar ham bevosita ishtirok etishgan. Oltin O‘rda xoni
To‘xtamish bilan munosabatlari yechimi borasidagi masala ham qurultoyda qo‘rib
chiqilgan. Qurultoy o‘ziga xos oliy darajasidagi maslahat kengashi hamda vakillik
organi bo‘lgan.
19

Qurultoydan keyingi o‘rinda davlat majlisi (kengash) turgan. Bu xususda
Amir Temurning “Tuzuklar”da ham xabar beriladi. Ushbu kengash ikki
ko‘rinishda chaqirilgan. Katta kengash tinchlik paytida, Samarqanddagi amir
saroyida o‘tkazilsa, kichik kengashlar odatda harbiy yurishlar vaqtida, katta janglar
oldidan chaqirilgan. Unda hukmdorning eng yaqin va sadoqatli kishilari ishtirok
etishgan. Ba’zida bu kengashlar tegishli masala bois maxfiy tarzda ham
o‘tkazilgan. Albatta, bu kabi kengashlarning o‘tkazilishi ulkan saltanatdagi ahvol,
mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holatdan boxabar bo‘lish, saltanat qonun-qoidalari
qanchalik amalga oshayotganligidan xabardor bo‘lishda katta ahamiyat kasb etar
edi 24
.
Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlar
(vazirliklar)ga bo‘lingan. Yuqorida ta’kidlanidek dargoh – eng oliy davlat idorasi
bo‘lib, uning boshlig‘i Amir Temurning o‘zi bo‘lgan. Amir Temur dargoh
faoliyatini yuritishda maslahat va kengashlardan ham unumli foydalangan.
Xususan, “Tuzuklar”da Amir Temur shunday yozgan edi: “Saltanat ishlarining
to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo
keltirilishini angladim. Donishmandlar demishlarkim, o‘z o‘rnida qo‘llangan tadbir
bilan ko‘plab lashkarlarning qilichi ojizlik qilgan har qanday mamlakat darvozasini
ochib, favj – favj lashkarni yengib bo‘lur” 25
.
Dargoh faoliyatini boshqarish, uning vazirlik,mahalliy hokimiyat idoralari
va umuman saltanatda kechayotgan jarayonlar bilan bog‘lanib turish ishini oliy
devon olib borgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi bosh bo‘lib, vazirlar
unga hisobot berib turishgan 26
.
Dargohdagi muhim lavozimlardan biri – arzbegi bo‘lgan. Uning xizmatiga
shikoyat bilan kelganlar, arzchilar bilan ishlash, ularning arz dodini hukmdorga
yetkazish bo‘lgan. Lozim bo‘lganda joylarga vaziyatni o‘rganish uchun aminlar
(ya’ni, ishonchli vakillar) taftish uchun jo‘natilgan. Aminlar vazifasiga bundan
tashqari tobe yerlar to‘lovini yig‘ib kelish ham kirgan.
24
Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011. 54-B.
25
O`sha asar. 65-B.
26
Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 281-B.
20

Dargohdagi yana bir muhim lavozim – tavochi bo‘lgan. Tavochi oliy
farmonga muvofiq joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to‘plash bilan
shug‘ullangan. Tavochilar bosh tavochi, piyoda askar tavochisi kabilarga
taqsimlangan. Harbiy yurish vaqtida tavochilar qo‘shinlarning joylashuvi,
buyruqlar ijrosi, tinchlik vaqtidagi ishlarga taqsimlanganlar.
Shuningdek, dargohda bosh hojib, xazinador, xonsolor (to‘y, bazm, katta
ziyofatlar tashkilotchisi), jevachi (qurol-aslaha saqlovchi), qushchi (ov
marosimlariga mas’ul), bakovulboshi (saroy oshpazlari boshlig‘i), kotiblar,
tabiblar, bitikchilar, g‘azalxonlar, farroshlar ham xizmat qilishgan.
Amir Temur devon (ijroiya) xizmatini mo‘g‘ul istibdodidan keyin tiklay
oldi. Devonbegi – katta mavqega ega lavozim egasi bo‘lgan. Devonda ya’ni,
markaziy ijroiya hokimiyatda yetti vazir mujassam bo‘lgan.
Birinchi vazir – mamlakat va raiyat (aholi) vaziri. U bosh vazir hisoblanib,
mamlakatning muhim sohalari uchun u bevosita mas’ul bo‘lgan.
Ikkinchi vazir – harbiy ishlar vaziri bo‘lib, u harbiylarning iqtisodiy ahvoli,
maoshi, yer-suvlari boshqaruvi, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy qo‘riklar, yarador
bo‘lganlarga nafaqa tayinlash va boshqalar ijrosi uning zimmasida bo‘lgan.
Uchinchi vazir – mulklar va soliq ishlari vaziri bo‘lgan. U egasiz qolgan
mol-mulkilik nazoratga olish, savdogarlardan zakot va boj olish, o‘tloq-yaylovlarni
boshqarish, barcha tushadigan daromadlarni saqlash va boshqa vazifalarga mas’ul
bo‘lgan.
To‘rtinchi vazir – moliya vaziri bo‘lib, u butun saltanat bo‘yicha kirim-
chiqim ishlariga, barcha xazina xarajatlari hisobini oluvchi, moliyaviy ishlarni
tartibga keltiruvchi hamda unga javobgar shaxs bo‘lgan.
Keyingi uch vazir – sarhad vazirlari hisoblanib, ular saltanat tarkibidagi turli
o‘lka va mamlakatlarga oid moliyaviy muomala va daromadlarni, soliqlarni
boshqarganlar. Tarixiy manbalarda adliya vazirligi (devoni mazolim) haqida ham
gap ketib, u sud-huquq sohasi bo‘yicha faoliyat yuritgan. Vaqf ishlari esa - sadrlar
sadri zimmasiga yuklatilingan. Amir Temur “Tuzuklar”da vazir tayin etish ishida
to‘rt sifatga ega bo‘lish lozimligini ta’kidlaydi. Ular quyidagilar:
21

Asllik va toza nasllik;
Aqlililik va fahm-farosatlilik;
Sipoh va raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmaomalalik;
Sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur mana shunday sifatlarga ega shaxsni vazirlik martabasiga loyiq
deb hisoblab, bunday vazirga to‘rt imtiyoz – ishonch, e’tibor, ixtiyor va qudrat
berilishini ta’kidlaydi 27
.
Bir qator sohibqiron zamondoshlari, xususan ispan elchisi Rui Gonsalez de
Klavixo Amir Temur bunday yondashuvga katta e’tibor berganligini, mansabiga
noloyiq ishlar qilgan amaldorlar tegishli ravishda jazolanganligini ta’kidlashgan.
Devonda shuningdek, boshqa turdan amaldorlar ham bo‘lgan. Bular:
shayxulislom, qozi al-quzzot (oliy sudya), qoziyu ahdas (odat bo‘yicha hukm
chiqaruvchi qozi), qozi askar (harbiy qozi), sadri a’zam (oliy sadr), dodhoh
(shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul (hukmdor
shaxsiy buyruqlarini badaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlovchi), muhassil
(soliq va o‘lpon yig‘uvchi), qorovulbegi, muhtasib, voqeanavis, munshiy va
boshqalar.
Karvon yo‘llardagi sardobalarni harbiy nazoratchi qo‘riqlagan tarixiy
manbalarda saroyda mavjud qabul marosimi haqida quyidagilar bayon etilgan.
Xususan, taxtning o‘ng tomonida sayidlar, qozilar, ulamolar, beklarbegi, qo‘shin
amirlari, no‘yonlar, ulus, tuman, qo‘shin boshliqlariga joy ajratilgan. Taxtning old
tomonida devonbegi va vazirlar, bahodirlar, chap tomonida esa qorovulbegilar
o‘tirishgan. Taxt qarshisida qorovul amirlari, etagida esa ichkilar, yasovuli xos
turgan. Taxtning o‘ng va chap yonida dodhoh turgan.
Amir Temur davlatni ulus, viloyat, tumanlarga bo‘lib boshqargan. U
saltanatni to‘rt ulusga bo‘ldi hamda ular tepasiga o‘z o‘g‘illari, nevaralarini qo‘ydi.
Viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar, ishonchli va yaqin kishilar
rahbar etib tayinlangan. Katta o‘g‘il – Jahongir Mirzoga – Kobul, G‘azna,
Qandahor va Sind daryosigacha bo‘lgan yerlar 12 000 kishilik qo‘shin bilan birga
27
Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992. 98-B.
22

berilgan. Uning vafotidan (1376 - y il .) so‘ng bu yerlar Balx viloyati bilan birga
Jahongirning o‘g‘li Pirmuhammadga berildi. Umarshayx mirzoga avval Farg‘ona,
1393 - yili Fors viloyati bilan 10 000 kishilik qo‘shin in’om etildi. Uchinchi o‘g‘il
Mironshoh Mirzoga 1380-yili 10 000 kishilik qo‘shin bilan Xuroson, 1383-yili esa
markazi Tabriz bo‘lgan G‘arbiy Iroq va Ozarbayjon ulus qilib berildi. To‘rtinchi
o‘g‘il Shohruh Mirzoga 8 000 kishilik qo‘shin bilan markazi Hirot bo‘lgan
Xuroson o‘lkasi ulus tarzida taqdim etildi. Ulus egalarining o‘z devoni, xazinasi
ham bo‘lgan. Shahzodalar yonida doimo ishonchli va sadoqatli kishilar bo‘lgan.
Shu davrga xos jihatdardan biri, bu har bir viloyat, shahar va tumanlarning o‘z
hokimi, moliya devoni, qozisi, muftiysi, mutavallisi, muhtasibi bo‘lgan.
Har bir qal’ada qutvol, ya’ni komendant tayin etilgan, shahar va tuman
boshliqlari – dorug‘alarbo‘lishgan. Klavixoning ta’kidlashicha har bir yirik
amaldorning o‘z bitikchisi va qayd daftari bo‘lgan. O‘rta asr hukmdorlaridan farqli
ravishda Amir Temur o‘z aholisi faoliyati va manfaatlarini uyg‘unligini ta’minlash
maqsadida ularni 12 toifaga bo‘ldi. Lekin, “Tuzuklar”da ta’kidlaganidek, ularni
bir-biridan kam ko‘rmadi zero, uning o‘zi bu haqda “Saltanatim qonun-qoidalarini
shu o‘n ikki toifaga bog‘lab tuzdim. Shu o‘n ikkita toifani saltanatim osmonining
o‘n ikki burji va davlatim korxonasining o‘n ikki oyi deb hisobladim”, deb
ta’kidlagan edi.
Amir Temur davlatida, keyinchalik Temuriylar davrida ham tezkor axborot
almashish yo‘lga qo‘yilganligi sababli yirik saltanatning eng uzoq va chekka
qismlariga ham hukmdor farmon va qarorlari tezda yetib borgan. Amir Temur
davlati bayrog‘i haqida fransuz olimi L.Keren “Kuch - adolatda” degan ibora
bitilgan uch xalqadan iborat bayrog‘i bo‘lgan deya ta’kidlaydi. Uch xalqani olimlar
turlicha ta’riflashadi. Xususan, uch xalqa yer, osmon, suv deb, ba’zilari dunyoning
3 qismi deya ta’rif berishadi. Davlatda e’lon qilingan farmonlar – yorliqlar deya
yuritilgan. Temur davlatida etnik, diniy va til borasida ayirmachilik va tazyiqlarga
yo‘l qo‘yilmagan. Uning o‘zi ona tili – turkiy tilni rivojlantirishda katta e’tibor
bergan.
23

Yuqoridagi mulohazadan ham ko‘rinib turibdiki, Amir Temur aholi barcha
qatlamlari manfaatini himoya qilgan hamda ulargatayangan. O‘rta asrlar sharoitida
faqat o‘ta zukko va oqil davlat boshlig‘igina bunday boshqaruv yuritishga qodir
edi.
Soxibqironning taxt uchun kurash va keyingi davrda davlat raxbari
sifatidagi amaliy faoliyati uning davlatni boshqarish san`ati mukammal darajada
ekanligini ko`rsatadi.Buning dalili sifatida amirning o`z xayot yo`li tasvirlangan va
davlatni boshqarish qoidalari ifodalangan xamda keyinchalik buyuk davlat
xukmdorlari (Shox Jaxon, Muxammad Alixon, Abdulaxadxon va boshqalar)ning
muxim qo`llanmasi bo`lgan “Tuzuklar” bilan Ibn Arabshoxning “Ajoyib al-
maqdur fi Tarixi Taymur” (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari), Sharafiddin Ali
Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarini keltirish mumkin. Ushbu manbalar bilan
tanishar ekanmiz, davlatni boshqarish uchun Amir Temurda boy tajriba bo`lganligi
va u san`at darajasiga ko`tarilganligini ko`ramiz. Ibn Arabshoxning yozishicha,
Temur tamg`asining naqshi “rosti rusti” bo`lib, uning ma`nosi “xaqgo`y bo`lsang,
najot topasan” demakdir. Ko`pincha uning majlisida uyatsiz so`zlar, qon to`kish,
asir olish, g`orat qilish va xaramga xaqorat bo`lmasdi. Bu so`zlarni Temurga
adovatda bo`lgan Ibn Arabshoxning o`zi yozgan. Soxibqironning bu boradagi
faoliyati xalqimizda adolat g`oyasining yuksaklikka ko`tarilgani bilan bog`liqdir.
Davlatda adolat bor ekan, u barqarordir. Amir Temurning “Kuch –adolatda” shiori
biz avlodlar barpo etayotgan xuquqiy demokratik davlatning bosh tamoyilidir.
Xalqimizda “Kengashli to`y tarqamas” degan naql bor. Amir Temur xam davlat
boshqaruvi jarayonida mashvaratu maslaxat asosida aqli raso va xushyor kishilar
fikri bilan o`rtoqlashgan xolda ish yuritgan. Buni soxibqironning piri Zayniddin
Abu Bakr Toybodiy yozgan maktubdan xam ko`rish mumkin: “Abulmansur
(zafarmand) Temur, saltanat ishlarida to`rt narsaga amal qilgin, ya`ni 1) kengash;
2) mashvaratu maslaxat; 3) qat`iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik; 4)
extiyotkorlik. chunki kengash va mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va
aytgan gaplari noto`g`ri bo`lgan joxil odamga qiyos qilish mumkin... Saltanat
boshqarishda va tadbirkorlik bilan ish yurgizgin, toki oqibatda nadomat chekib,
24

pushaymon bo`lmagaysan”. Bu maslaxatga amal qilgan Amir Temur
“Tuzuklar”ida shunday yozadi: “Xar vaqt kengashchilar yig`ilib, majlis ochilar,
foyda-ziyondan, oldimizdagi ishlarni qilish-qilmaslikdan so`z ochib, ulardan fikr
so`rar edim”. 28
Soxibqiron o`z siyosatida uzoqni ko`zlab ish tutar, bir ishga
kirishmay turib undan qutulib chiqish yo`llarini mo`ljallab qo`yar edi. Mashvaratda
ishtirok etuvchi kengash egalari so`zda sobit, ishda chidamli bo`lishlariga aloxida
etibor bergan. Kengashda xam toza naslli vazirlar fikri bilan o`rtoqlashar edi.
Ibn Arabshox xam Temur qanchadan-qancha daxo va xufyona fikru
zakovatga ega edi, deb yozadi. Temur Ko`ragon davlat boshqaruvida amal qilgan
qonun-qoidalar, qur`on va Chingizxonning yo`l-yo`riqlarini tatbiq etib, uni
bajarishda soxibqironning o`zi ibrat ko`rsatgan. Bu esa xalq xurmatini oshirgan.
Biz Temur davrida xalqning turmushi juda farovon bo`lgan deb ayta olmaymiz.
Chunki bexisob jangu jadallar soliqlarni oshishiga sabab bo`lgan. Bosib olingan
davlat axolisi xam ko`p zarar ko`rgan. Biroq adolat shiori ostida olib borilgan
urush, Vatandagi moddiy va ma`naviy meroslar nisbati unga qaraganda yuqoriroq
edi. Chunki xayotda qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni amal qiladi.
qo`yida Amir Temurning saltanatni o`z ilkida saqlab turish uchun feodalizm
davriga xos bo`lgan, boshqarishda podshoxning qilishi lozim bo`lgan xatti-
xarakatlari o`z aksini topgan.Buning uchun qo`l ostidagi insonlarini o`ziga yaqin
tutish kerak. Amir Temur ochiq yuzlilik, raxm-shafqat bilan xalqni o`ziga rom
qilgan edi.Amir Temur davlatining barqarorligi uning diplomatik maxoratiga xam
bog`liq bo`lgan. Ibn Arabshox xam shu narsaga e`tiborini qaratadi. U yozgan
asarning nomi xam shundan dalolat beradi.Masalaning ikkinchi jixati shundaki,
amirning bunday uddaburonligi va boshqalardan saloxiyati ustunligi uning
soxibqiron unvoniga ega ekanligiga xam borib taqalmasmikan?Temur davridagi
Movarounnaxr tarixi murakkabligicha qolgan. U davlat arbobi sifatida bunday
jarayonda ustalik bilan olg`a bosgan. U xayoti davomida “Ishon - ammo shubxa
qil” degan qoidaga asoslanib dushmanlarini yengishga erishgan. Ibn Arabshox
yozganidek, Temur xuzuridagi kishining ko`z va yuz ishoralarin xam sezib,
28
Temur Tuzuklari(Forscha matndan Alixonto’ra Sog’uniy va Xabibulla Karomatov tarjimasi).T.Sharq 2005.
25

gapining chin yoki bo`xton ekanligini tezda bilib olgan. Unda raqiblari va
dushmanlarining o`y-fikrlarini seza olish qobiliyati bor bo`lib, kerakli maxalda
kutilmaganda dushmaniga zarba bera olgan. Mamlakatni barqarorligi feodalizm
davrida xukmdorning aqliy saloxiyatiga bog`liq bo`lgan. Sababi esa ayon. Amir
Temurning davlat arbobi sifatidagi faoliyati undan keyingi O`rta Osiyo
xukmdorlariga ibrat bo`lib keldi. Lekin ularga amal qilmaslik oqibatida Vatanimiz
mustamlakaga aylanishi osonlashdi. Temuriylar davrida xam mamlakatning
bo`linib ketganligi, yagona podshox bo`lmaganligi va suyurg`ol xamda ota
vasiyatiga amal qilmaslik oqibatida davlat inqiroz sari yuzlandi, Yevropani zir
titratgan buyuk saltanat tanazzulga uchradi. Bunda bosh omil xalq manfaatlari
bilan xisoblashmaslik edi. O`rta Osiyo davlatchiligi tarixida Amir Temur va
temuriylar davri aloxida ajralib turadi. Uning asoschisi Temur Ko`ragon esa
siyosat bobida davlatni boshqarish borasida o`ziga xos ibrat maktabi yaratgan.
Temurning davlatni boshqarish saloxiyatini tarixchilar yuqori baxolaydilar, uni
Napoleonning ustoziga tenglashtiradilar.
“Temur Tuzuklari”da boshqaruvga oid ma’lumotlarni yoritilishi.
O'rta Osiyo xalqlari, xususan, ajdodlarimizning qonun, davlat va siyosatga
jiddiy munosabatda bo'lganliklari zamirida insonni ulug'lash, jamiyatning barcha
qatlamlarini adolat bilan chulg'ab, chinakam huquq asoslariga tayanadigan davlat
yaratishdan iborat maqsad yotar edi. Shuning uchun ham ajdodlarimizga rahnamo
bo'lgan buyuk shaxslar davlatchilik borasidagi siyosiy, huquqiy tartiblarini
o'rnatuvchi ko'plab asarlar yaratganlar. Ular orasida Amir Tеmurning
«Tuzuklari»da ifoda etilgan davlat masalalariga oid yo'l-yo'riqlar, qonunlar,
tuzuklar alohida ahamiyatga ega. Buyuk davlat arbobining davlatchilik siyosatida,
u yaratgan boshqaruv tizimi hamda davlatchilik an'analari mohiyati zaminida
muayyan bir jug'rofiy makon va jamiyatning turli imkoniyatlarini mahalliy xalq
manfaatlari yo'lida yuzaga chiqaruvchi chinakam tashkilotchilik yotganini
ko'ramiz. O'zbеk davlatchiligi tarixining muhim davri – Tеmur saltanati
markazlashgan davlat edi. Saltanat quruvchisining fikricha, davlat birinchi galda,
mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini himoya qilishi;
26

maslahat, kеngash, tadbirkorlik, qonun-qoidalar va adolat bilan qatiiy tartibda
boshqarilishi kеrak edi. «Davlat va saltanatimga bog'langan mеning birinchi
tuzugim shul kim, – dеb yozadi Amir Tеmur o'z tuzuklarida, – Tangri taoloning
dini va Muhammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj bеrdim, har еrda va har
vaqt islom dinini quvvatladim» 29
.
Tеmur bu еrda o'zining din va davlat borasidagi kеngashlarida islomni bir
vosita sifatida foydalanishni emas, balki uni xalq bilan davlatni
yaqinlashtirishdagi hamda davlatni xalq tizimiga uyg'unlashtiradigan kuch
bo'lganligini nazarda tutib, davlatda islom dinini rivojlantirish lozim, dеb
hisoblaydi. Uning nazarida xalqdan ajralgan «hokimiyat hеch narsaga qodir emas.
Shuning uchun ham uning fikricha: «Davlat agar dinu tartib asosida qurilmas
ekan, to'ra-tuzukka bog'lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi
yo'qoladi... Shuning uchun ham mеn o'z saltanatim binosini islom dini to'ra va
tuzuklari asosida mustahqamladim» 30
.
Tеmurning islomga va uning ruhoniylariga yuksak hurmati va uning
yuksak ma'naviyatli musulmon sifatida davlatni islom qonun-qoidalari asosida
tuzishi ham Movarounnahrning diniy markazga, tasavvuf markaziga aylanishiga
olib kеladi. Uning dinga rivoj bеrishda qo'llagan tadbirlaridan biri «sayidlar
orasidan layoqatli bittasini ahli islomga boshliq–sadr etib» tayinlashidir.
Musulmonlarga diniy ta'lim bеrish uchun, xususan, shariat aqidalari va islom dini
ilmlaridan tafsir, hadis, fiqhdan saboq bеrish uchun» har bir shaharga olimlar va
mudarrislar tayin qiladi. Uning islom dinini rivojlantirib, shariatni yoygani, unga
ravnaq bеrgani uchun islom olimlari sakkizinchi yuz yilliqda (hijriy, mеlodiy XIV
asr) «Amir Sohibqiron Muhammad dinini yangilovchisi, shu kishi bo'lg'ay» dеb
fatvo bеradilar 31
.
Yuqoridagilardan quyidagicha xulosalar chiqarish mumkin: 1. Amir
Tеmurning markazlashgan davlatni tuzishida islom dinini mustahkamlash,
rivojlantirish markaziy o'rinlardan birida turdi. 2. Amir Tеmur ulusi – davlati,
29
Темур тузуклари. – Тошкент. 1996:. – Б. 68-69.
30
Темур тузуклари. – Тошкент, 1996:. –Б. 72-74.
31
Темур тузуклари. – Тошкент, 1996:. -Б. 73-74
27

saltanati markazlashgan musulmon davlati sifatida tashkil topdi. 3. Bunday
davlatning tashkil topishida xalq ham, din ahllari ham Tеmurni qo'llab-
quvvatladilar. «Tuzuklar»da davlat boshlig'i, uning sifatlari to'g'risidagi qarashlar
ham mavjud. 1. Ma'lumki, davlat va huquq fanlarida O'rta asr davlatlarini
boshqarish shakli bo'yicha ilk fеodal monarxiyasiga tabaqa vakillik monarxiyasi va
mutlaq monarxiya davlatiga bo'lib o'rganiladi. O'zbеkiston davlati va huquqida
Eftaliylar davlatidan boshlab undan kеyingi barcha davlatlar: Turk xoqonligi,
Qoraxoniylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari mutlaq monarxiya, hokimiyat
chеklanmagan hukmdor boshqaruvi ko'rinishidagi davlatlar edi, dеb hisoblash
mumkin. Amir Tеmur saltanati (impеriyasi) esa davlatshunoslik nuqtai nazaridan
olganda, mana shu mutlaq monarxiyaning eng cho'qqisidir.Tеmur kеlib chiqishi
bo'yicha barlos urug'idan, ya'ni turkiy xalqlardan bo'lib, bеvosita mo'g'ul xonlari
avlodidan bo'lmaganligi uchun u o'zini xon dеb atay olmas edi. Chunki o'sha davr
udumlariga (odatlari) ko'ra, xonlik chingiziylar nasliga mansub bo'lib, bu maxsus
ahdnomada ham qayd etilgandi. 1360-1361 yillarda Mo'g'uliston xoni Tug'luq
Tеmurxon mo'g'ullar hokimiyatidan qutulishga harakat qilayotgan
Movarounnahrga ikki marta qo'shin tortib, bu еrning hokimiyatini o'z o'g'li
Ilyosxo'jaga topshirib, Tеmurni esa unga bosh qo'mondon qilib tayinlaydi.
Tеmurning bobosi Qochuvli Bahodir (barlos qabilasining birinchi boshlig'i) va
Ilyosxo'janing bobosi Qobulxonlar o'rtasidagi po'lat taxtaga yozilib, imzolangan
ahdnomaga ko'ra, «ulug'lar ahdiga vafolik qilish yuzasidan sipohsalorlikni
(qo'mondonlikni) qabul qildim», – dеydi, u o'z «Tuzuklari»da 32
.
Amir Tеmur ana shu ahdga mos holda o'zining umrini oxirigacha xon
emas, amir, ya'ni lashkarboshi (hukmdor, amir-farmon bеruvchi kishi) unvonida
qoldi. Tarixiy manbalarda unga turli nisbatlar bеrilgan. Jumladan, Sohibqiron –
Zuhro va Yupitеr (mushtariy) yulduzlari bir-biriga yaqin kеlganda tug'ilgan baxt-
saodatli podsho; «Jahongir» – jahonga hukmronlik qiluvchi, «qutbi Saltanati Oliy»
– oliy saltanatning qutbi; Abul Mansur Tеmur – Zafarli yoki Zafar yor bo'lgan
Tеmur; «On hazrat» – hazrati oliylari; «Turk davlatining buyuk quyoshi»,
32
Қиссаи Темур («Малфузоти Темурий»). – Тошкент. 2001:. –Б. 185.
28

(Sharafiddin Ali Yazdiy, «Zafarnoma»), «Din va dunyo qutbi», Tеmurbеk (Rui
Gonsalеs dе Klavixo), Turkiston amiri (Rafiq Uzdеk), Turon sultoni (Oltin chuku
qoyasidagi yozuv); ulug' amir (Ibn Arabshoh) va boshqalar. Bеk qo'shimchasi
haqiqiy turkey unvon bo'lib, arabcha Amir (hukmdor, farmon bеruvchi)
ma'nosidagi mansabga tеng kеladi.
Tеmur saltanatida davlat boshlig'i rasman Chingiziylardan Suyurg'atmish
xon (1370-1388) va uning o'g'li Sulton Mahmudxon (1388-1440) yillarda xonlik
unvoniga tasdiqlangan bo'lsa-da, amalda ular «qo'g'irchoq» xonlar bo'lib ijtimoiy
hokimiyatning barcha bеlgilari, diniy, dunyoviy, ijro va qonunchilik hokimiyati bir
kishini Amir Tеmur qo'lida to'plangan. Amir Tеmur Movarounnaharni zabt etib,
uni mo'g'ullardan tozalagandan kеyin ba'zi ulus amirlari unga bo'ysunishni istamay
ba'zilari «davlatga barimiz shеrik bo'lganmiz, ularni ham davlatga shеrik bilaylik»
dеydilar. Ularga davlatning bir bo'lagini bеrib, mustaqillik bеrish qaytadan siyosiy
tarqoqlikni vujudga kеltirish mumkin edi. Ana shuni chuqur anglagan Tеmur bu
еrda dinni birlashtiruvchi tamoyillar haqida fikrlaydi. «Xudo bitta, uning shеrigi
yo'qdir. Shunday bo'lgach, Olloh taoloning muqaddas mulki – еr yuziga egalik
qiladigan podshoh ham bitta bo'lishi kеrak. Shu vaqtda o'sha davrdagi avliyolardan
biri bo'lmish Bobo Alishoh «hoy, Tеmur, tangri ta'lo buyurganki, agar yеrda va
ko'qda ikki xudo bo'lsa, jahonning ishi buzilur», dеb maslahat bеradi. Shundan
kеyin Tеmur qatiiy bir qarorga kеladi. «O'zimga kеngashdimki, Xudo bitta, uning
shеrigi yo'qdir, shunday bo'lgach, Olloh taoloning muqaddas mulki еr yuziga
egalik qilgan kishi ham bittadir. U o'zini Xudoning еrdagi vakili, xalifasi dеb
hisoblagan. Go'yoki u Qur'ondan fol ochganida, «Inno ja'lnoka xalifatan fil arz»
(35-sura, 39-oyat), ya'ni «Biz Sizlar uchun xalifalik bunyod etamiz»,oyati chiqqan
ekan 33
.
Bu bilan u o'zining dunyoviy va diniy hokimiyatning mutloq boshlig'i Arab
halifalari qatorida ko'rganligin yana bir tasdiqlaydi. Amalda davlat hayotida ham
shunga asoslangan. Bunday xulosa chiqarib, musulmon mumtoz huquqshunoslari
halifalikni oqilona zarurat, dеb hisoblab kеladilar, chunki insoniyatga, ko'zga
33
Темур тузуклари. – Тошкент. 1996:. –Б. 74.
29

yaqqol ko'rinib turadigan yo'lboshchisi bo'lmasa, to's-to'polonlarda yashagan
bo'lur edi. Amir Tеmur ana shu yo'lboshchi bo'lib shakllandi. Bu uning davlat
boshlig'i, diniy va dunyoviy hokimiyatni o'z qo'lida to'plagan mutloq yakka hokim
bo'lishi lozimligi haqidagi qarashlarining shakllanib еtganligani ko'rsatar edi.
Fikrimizcha, tarixchi olimlardan, Amir Tеmur davrining yilnomasini juda aniq
tuzgan olim Fosеh Ahmad Xavofiy uni va undan kеyin o'g'li Shohruxni o'z
asarining barcha joyida «hoqon» (impеrator) dеb atagani haqiqatga yaqindir». Bu
unvon uning ijtimoiy va davlat hayotidagi mavqеini aynan aks ettiradi. T е murning
davlat g е rbi (ramzi) uch doiradan iborat bo'lib, bu shakl tashqaridan ok е anlar bilan
o'rab olingan jahonning uch qismi Osiyo, Afrika va Е vropa hukmdori d е gan
ma'noni bildirgan 34
.
T е mur musulmon davlati hukmdori, mutloqiy monarx - yakka hukmdor
bo'lishi lozim, d е gan ta'limoti k е yinchalik «Tuzuklar»ning bir n е cha joyida
qaytariladi. Ya'ni bu g'oya va qarashlar uzil-k е sil unda shakllanadi. Jumladan,
ikkinchi maqolada ham davlat mustaqilligini saqlab, taxtga o'tirganligiga sabab, o'n
ikki narsaga amal qilganligidan d е b hisoblaydi. Shulardan biri: «Saltanat ishlarida
hukm yurgizishda podshoh o'zini yagona bilib, h е ch kimni o'ziga saltanat sh е rigi
qilmagan»ligidir d е b biladi.
XULOSA:
Istiqlolga erishganimizdan so`ng biz tarixiy adolatni qaror toptirish,
xalqimizning toptalib kelgan milliy g`ururini yuksaltirish maqsadida
Sohibqiron Amir Temur bobomizning nafaqat muborak nomi,boy merosi va
xotirasini,ayni paytda tarixiy siymosini ham tiklashga qaror qildik. Bugun
Sharqda tengi yo`q sarkarda mustaqillik,istiqlol sharofati bilan o`z vataniga
qaytdi. Uzoq yillar mobaynida mustamlaka iskanjasida kun kechirgan
34
Муҳаммад Хавофий. Мужмали Фосехий (Фосиков свод) Перев.персед. и
указатели Д.Ю.Юсуповой. – Ташкент: Фан, 1980, – С.118,120,121.
30

xalqimiz o`z vatandoshini qadrlash,uning tarixiy mavqeini munosib o`ringa
qo`yish imkonidan mahrum edi. Amir Temur nomi tariximiz sahifalaridan
qora bo`yoq bilan o`chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalqimizning
yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini yo`qotish, uni qaramlikga,
tobelikka ko`ndirish edi. Mustabid tuzum davrida bu masalada g`arazli siyosat
olib borilgani, asossiz ravishda bobomiz jaholat va yovuzlik timsoli sifatida
ko`rsatib kelingani bugun hech kimga sir emas. Nega deganda,mustabid
tuzum tarixiy haqiqatni namoyon etishdan, bizning milliy o`zligimizni
anglashimizdan mutlaqo manfaatdor emasdi.
Lekin, o`zbek xalqi o`z ajdodlarini, o`z bahodirlarini unutmadi, hamisha
yuragida, qalb to`rida saqladi. “Amir Temur va markazlashgan davlatning
tashkil topishi” mavzusidagi kurs ishimni tayorlash jarayonida Sohibqiron
bobomiz Amir Temur va Temuriylar davri tarixi yoritilgan qimmatli,nodir
manbalarni bo`lajak tarixchi sifatida tarixshunoslik tamoyillari asosida
o`rganib tahlil qilishga harakat qildim. Zero, manbalar o`tmishning o`lmas
elchilaridir. Biroq, ushbu manbalarni tarixning ilmiylik, xolislik, tarixiylik
qonuniyatlari asosida o`rganib, tahlil qilish, ulardagi voqea va hodisalarni
qiyoslab odilona xulosa chiqarish biz b o`lajak tarixchilarning ma`suliyatli
vazifamizdir.
Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov 1996 yil 24
aprelda Yunesko qarorgohidagi “Temuriylar davrida ilm – fan, madaniyat va
maorifning gullab –yashnashi “ ko`rgazmasining ochilish marosimida
so`zlagan nutqida: “Marifatli Movarounnahr ruhi Temuriylar davrida fan va
san`atning gullab – yashnagani Evropada uyg`onish jarayoniga hayotbaxsh
ta`sir etganini, umumjahon taraqiyotiga ko`maklashganini anglab faxrlanamiz”
– deydi. Istiqlol yillari ma`naviyat manbalariga, milliy ildizlarimizga qaytish,
tarixiy xotirani, madaniyat va ma`naviyatni qayta tiklash yillari bo`ldi. Zero,
yurtboshimiz “Ma`naviyatni tiklashi, tug`ilib o`sgan yurtida o`zini
boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko`tarib yurishi uchun insonga,
albatta, tarixiy xotira kerak”, deb bejiz ta`kidlamaganlar.
31

Sohibqiron Amir Temur hazratlari – millatimizning suyangan tog`i,
xalqimizning abadiy faxri va g`ururidir. U Turonzaminni mo`g`ullar istilosi,
asoratidan ozod etdi. Mamlakat va xalq daxlsizligini, tinchligi va
osoyishtaligini, obodlikda va farovonlikda rivojlanishini to`liq va ishonchli
kafolatlay oladigan markazlashgan qudratli davlatni vujudga keltirdi, uning amru
irodasi ostida bu erda hayot har taraflama gullab – yashnadi. Turonzamin Amir
Temur davrida Buyuk Ipak yo`lining qaynoq, gavjum, fayzli – barakali
go`shalaridan biriga aylandi. Sohibqiron saltanati er yuzidagi ko`pgina
davlatlar va ellar bilan siyosiy –diplomatik, iqtisodiy – savdo va madaniy
aloqalar o`rnatdi. Shu boisdan ham, Amir Temur va Temuriylar davri dunyo
ilmiy tadqiqotlarida Markaziy Osiyo tarixidagi buyuk yuksalish davri, deb
baholab kelinmoqda. Amir Temur – jahon tarixidagi buyuk siymolardan biri.
O`tgan asrlar mobaynida jahonning ellikdan ortiq davlatlarida Amir Temur
mavzuida behad ko`p tarixiy, adabiy va san`at asarlari yaratilgan. Ularni bir
joyga to`plashning imkoni bo`lsa, dunyoning eng mahobatli kutubxonalaridan
biri dunyoga kelar edi. Amir Temurning insoniyat oldidagi bebaho xizmatlari
asirlar o`tsada bukilmas, sinmas haqiqatdir. Bu haqiqatlar XX asr oxirida
xalqimiz mustaqillikka erishgach, milliy tariximizga nisbatan adolatli qarash
va uni adolatli idrok etish imkoniyati vujudga kelgach, ro`yi – rost yuzaga
chiqa boshladi. Yurt boshimiz istiqlolning ilk kunlaridanoq xalqimizning
milliy o`zligini tiklash masalasini davlat siyosati darajasiga ko`tardi.
Jumladan, milliy tariximizga adolatli yondashuv, buyuk milliy
siymolarimizning hurmati va ehtiromini o`rniga qo`yish borasida davlatimiz
raxbari dadil qadamlarni qo`ydi.
Bugun O`zbekistonda sohibqironning millatimiz hamda umuminsoniyat
tarixidagi faxrli va salobatli o`rnini teran idrok etgan yangi avlod dunyoga
keldi. Ilmiy – tarixiy tadqiqotchilikda va ta`lim – tarbiya sohasida Amir Temur
dahosini zamonaviy tushunish tob ora takomillashmoqda. Amir Temur va
Temuriylar davri tarixi yoritilgan o`z davrining noyob, qimmatli tarixiy
manbalarini chuqur tahlil etib o`rganish, xolisona, adolatli tarixiy xulosalarga
32

kelish biz bo`lajak tarixchilarning muqaddas burchimizdir. Zero, haqqoniy
tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. Madomiki, o`z tarixini
bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo`lmas ekan, biz haqqoniy
tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni anashu tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati.
Rahbariy adabiyotlar.
1. Каримов.И Тарихий хотирасиз к е лажак йў қ.Т:. 1998.
2. Каримов.И Адолатли жамият сари Т:. 1998.
3. Каримов.И Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Асарлар 5 -жилд, Т:.
1997.
33

4. Каримов. И Юксак ма ъ навият – йенгилмас куч.Т:. 2008.
Asosiy adabiyotlar.
1. Низомиддин Шомий .” Зафарнома ” Т :. 1996.
2. Шарафиддин али Яздий.”Зафарнома” Т:. 1997.
3. Клавихо.”Кундалик”Т:. 2010.
4. Ибн Арабшоҳ.”Ажойиб ал – мақдур фи тарихи Таймур”.(Амир Тэмур
тарихи)1-2ж. Т:. 1992.
5. ”Темур Тузуклари”,Т:. 1991.
6. З.М.Бобур.”Бобурнома”Т:. 2008.
7. Ҳ.Вамбери.Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи.Т:. 1990.
8. Амир Темур Жаҳон тарихида.Т:. 2001.
9. Азамат Зиё. Ў збек давлатчилиги тарихи.Т:. 2000.
10. Ахм е дов Б. Ў збекистон халқлари тарихи манбалари.Т:. 1991.
11. Бўриев.О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё.Т:. 1997.
12. Мўминов И.Амир Темурнинг Ў рта Осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли.Т:. 1968.
34

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi