Amir Temur va Temuriylar tashqi siyosiy aloqalar tarixi tarixshunosligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	109.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Amir Temur va Temuriylar tashqi siyosiy aloqalar tarixi tarixshunosligi

Купить

Reja
Kirish …………………………………………………………………….2-4
I – BOB. Amir Temur faoliyati va tashqi siyosiy aloqlarga oid manbalarni
o’rganilishi.
1.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temurning faoliyatiga oid manbalar
tahlili………………………………………………………………………5-11
1.2 Amir Temur davlati tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari manbalarda
o’rganilishi ……………………………………………………………….12-19
II – BOB. Temuriylar saltanatining chet el mamlakatlari bilan siyosiy
aloqalarini manbashunoslik va tarixshunosligda o’rganilishi.
2.1 Temuriylar saltanatining Misr va Usmonli davlatlari bilan о ‘zaro siyosiy-
diplomatik aloqalarining taraqqiy etishini manbalarda tahlil etilishi……..20-26
2.2 Temuriylar va Xitoy davlatining о ‘zaro diplomatik aloqalaririni
o’rganilishi…………………………………………………………………27-35
Xulosa ……………………………………………………………………...36-37
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo mintaqasining o’ziga xos o’tmishi,
uning hududida ko’plab davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur
saltanatining tashqil topishi va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo’lgan
jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta
qiziqishiga sabab bo’lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning
qayta tiklanishi nafaqat O’zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining,
shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo’lib kelmoqda. Bu esa,
O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta
ta’kidlangan va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus
qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari
natijasida milliy tariximizning ilgari noma’lum bo’lgan sahifalari ochildi, tarixiy
o’tmishimizning ko’p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida
zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo’lib, ular
qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti
va faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri
Sohibqiron Amir Temur bo’lib, “tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik
ramzi bo’lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida
o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat
bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi”.
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq O’zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Amir Temur nomini tiklash va
abadiylashtirish masalalariga katta e’tibor qaratdi. Bu yillar uning shaxsi va
tarixini qayta tiklash yillari bo’ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligini
nishonlash va 1996 yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilish to’g’risida,
“Temuriylar tarixi” davlat mo’zeyini tashqil etish to’g’risida”, “Amir Temur
ordenini ta’sis etish to’g’risida” kabi qator farmon va qarorlar, hamda ularning
ijrosi muhim tarixiy voqea bo’lib, ushbu mavzuni davlat miqyosida ko’tarilishi
2

uning yanada dolzarbligini ko’rsatadi. Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur
shaxsiga bo’lgan e’tiborini hisobga olib, YUNESKO tomonidan Parijda
“Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” haftaligi
o’tkazildi. Bu tadbirlar samarasi o’laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid
yangi tadqiqotlar, manbalar ilmiy muomilaga kiritildi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.
Karimov ta’kidlaganidek: “bizning tariximizda Amir Temurday ulug’ siymo bor
ekan, uning qoldirgan merosi, pandu-o’gitlari bugungi hayotimizga hamohang
ekan, oldimizda to’rgan bugungi muammolarni yechishda bizga qo’l kelayotgan
ekan, bizning bu merosni o’rganmasdan, ta’riflamasdan, targ’ibot qilmasdan
haqqimiz yo’q”. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va davriga oid shu qadar
ko’plab manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy-ilmiy, ilmiy-ommabop
adabiyotlar yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish,
ilmiy tahlil etish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko’rsatadi. Bu esa
zamonaviy tarix fani uchun dolzarb hisoblandi. Mavzuning maqsad va
vazifasi Kurs ishining maqsadi – O’zbekiston mustaqilligi yillarida Amir Temur
hayoti va faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik
doirasida ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Shunga ko’ra,
ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: – mustaqillik yillarida
sharqshunos olimlar tomonidan tarjimasi amalga oshirilgan Amir Temur va
Temuriylar davri yozma manbalarini o’rganish, tahlil etish, ularning ahamiyatini
ko’rsatish; – mavzuga tegishli
bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini umumlashtirish, tizimga solish va
yondashuvlarini ochib berish; – Amir
Temur siyosiy faoliyatiga oid ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini amalga
oshirish; – Amir
Temur davlatining tashqi aloqalarini manbalarda o’rganilishini yoritib berish;
–
Temuriylar saltanatining Misr davlati bilan о ‘zaro siyosiy-diplomatik aloqalarining
taraqqiy etishini manbalarda tahlil etilishi; –
3

Temuriylar va Xitoy davlatining о ‘zaro diplomatik aloqalaririni o’rganilishi;
Mavzuning
o‘rganilganlik darajasi. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatmoqdaki,
Amir Temur va Temuriylar davriga oid mustaqillik yillarida bir necha
tarixshunoslik ishlari amalga oshirildi. Xususan, B.V. Lunin “Temur va Ulug’bek
davri tarixi” 1
nomli kollektiv monografiyada Temur va uning davrini o’rganishga
oid asosiy manbalar, hamda ilmiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan
tahlil qilib berdi. E.V. Rtveladze va A.X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir
Temur dunyo fani ko’zgusida” 2
(“Amir Temur v zerkale mirovoy nauki”) nomli
bibliografik nashrda chet tillarda chop etilgan Temur va uning davri tarixini
o’rgangan xorijiy adabiyotlarni tizimga solinishini mukammallikka yetkazishga
harakat qildilar. Amir Temur hayoti, davri va davlatchilik faoliyatini tarixshunoslik
nuqtai nazaridan tahlil etuvchi dissertatsiya ishlari himoya qilindi.
Jumladan, Sh.O’ljayevaning 3
nomzodlik dissertatsiyasi XX asrning 50-60 yillarida Amir Temur va Temuriylar
davri tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lsa, D. Abidjanovaning “XX asr 60-90
yillari ingliz tarixshunosligida Movarounnahrda Amir Temur hukmronligi davri”
mavzusidagi nomzodlik ishida Amir Temur davri tarixiga oid ingliz tilidagi
adabiyotlarning tahlili amalga oshirildi. Kurs ishining
hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan
iborat.
1
Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Бoш муҳaррир A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O.Oдилxoн. Т.: Қомуслар
Бош таҳририяти, 1996.
2
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. – Т.: Издательский дом Мир экономики
и права, 1999.
3
O’ljayeva. Sh. Amir Temur saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi. Tar . fan nom … T . 2008.
4

I – BOB. Amir Temur faoliyati va tashqi siyosiy aloqlarga oid manbalarni
o’rganilishi.
1.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temurning faoliyatiga oid
manbalar tahlili
Amir Temur hayoti va faoliyati har bir davrda dunyo olimlarining diqqat
markazida bo’lib keldi. G’arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor
XVIII asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish
doimo ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to’g’risida ko’plab
monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. Ularda Sohibqironning davlat,
ijtimoiy-siyosiy qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma’muriy tizim, harbiy
yurishlar, diplomatiya, din, fan, madaniyat, san’at sohalaridagi ko’p qirrali
faoliyati yoritilgan.
XX asr jahon sharqshunosligida mustaqil ilmiy yo’nalish –
“Temurshunoslik” shakllandi va ular orasida R.Grosse, L.Keren, Ye.Rose,
X.Xukxem, F. Mans, G. Golombek, A. Derg, K. Yenoki, Ye. Manu, M. Rossati va
boshqalarning asarlarini qayd etish o’rinli. Bugungi kunga kelib Amir Temur
haqidagi o’rta asrlarga oid ko’plab yozma manbalar Yevropa tillarida bosilib
chiqqan. 1996 yil boshlarida chet el tadqiqotchilarining Parijda e’lon qilingan
Amir Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlari bibliografiyasi ro’yxatiga 450 dan
ortiq asar kiritilgan edi 1
. 2000 yillarga kelib o’tgan vaqt mobaynida yana 50
dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi 2
. Amir Temurning bunyodkorlik, ilm-
fanga e’tibori V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy asarlarida ma’lum bir ma’noda o’z
aksini topgan edi 3
. Yirik bibliograf B.V. Lunin mustaqillikkacha bo’lgan davrda
Amir Temur va Temuriylar davri tarixnavisligini tadqiq etgan. Olim Temuriylar
davri tarixi bo’yicha bibliografik ko’rsatkich ham to’zgan 4
. 1968 yilda akademik I.
1
Ртвеладзе Э.В, Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография.–Париж, 1996. − 28 с
2
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳ a ррирл a р: Ҳ. Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ. 2001. – Б. 213.
3
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. – М.: 1963. Том II. Ч. I. – С. 109-166;
Якубовский А.Ю. Мастера Ирана и Средней Азии при Тимуре. Иранское искусство и археология. III
Международный конгресс. – М.–Л., 1939.
4
Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе
(библиографический указатель) // ОНУ. – Т.: 1969. − № 8-9. – С
5

Mo’minovning “Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli” 1
haqidagi risolasining nashr etilishi keng jamoatchilikning bu mavzuga qiziqishini
avj oldirib yubordi.
Amir Temur hayoti va faoliyatiga qiziqish hamda xolis yoritishga intilish
O’zbekistonda 1980 yil oxirlaridan boshlandi. Bu ilm-fandagi oshkoralik to’lqini
tarix fanida nisbatan erkin fikrlash, xolis ilmiy xulosalarni o’rtaga tashlash
imkoniyatini tug’dirdi va mavzuga taalluqli sanoqli maqolalar e’lon qilindi. 1990
yillar boshlarida B.V. Lunin, A. Ahmedov, B. Ahmedov kabi olimlar Amir Temur
tarixini qayta, xolis o’rganish masalasini ko’tarib chiqib, uning shaxsiga yuqori
baho berdilar. Amir Temur shaxsini xolis o’rganish masalasi shubhasiz,
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov nomi bilan
chambarchas bog’liq. Zero, uning tashabbusi bilan Amir Temur tarixini har
tomonlama chuqur o’rganish va tadqiq qilish kerakligi, tarixiy adolatni qaror
toptirish zamonaviy temurshunoslikning muhim vazifalaridan biri ekanligi e’tirof
etildi. 1993 yil 31 avgustda Toshkentda Amir Temur xaykalining ochilish
marosimidagi nutqida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov: “Amir
Temur mamlakat qudratini har sohada yuksaklikka ko’tarib, dunyoga mashhur
qildi. Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san’ati ko’p asrlar davomida Sharqu
G’arb davlatlariga o’rnak va andoza bo’ldi. Uning zamonida madaniyat, ilmu-fan
me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, she’riyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning
ko’p an’analari takomiliga yetdi” 2
, – deb juda to’g’ri ta’kidladi.
Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to’g’risida
va 1996 yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilish to’g’risida hukumat qarorlari
temurshunoslik sohasining keyingi taraqqiyoti uchun katta zamin yaratdi. Amir
Temurning dunyo sivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissasi, tarixdagi buyuk
xizmatlari YUNESKO tomonidan e’tirof etilib, uning 660 yillik yubileyi Parijda
keng nishonlandi. 1998 yilda birinchi Prezident I.A. Karimovning tarixchilar bilan
1
Мўминов И.М. Амир Темурнинг Ўрта Осие? тарихида тутган ўрни ва роли е?зма манбалар маълумотлари
асосида. – Т.: 1968. – 51 б.
2
Каримов И.А. Тошкентда Амир Темур хайкалини очилишига бағишланган тантанада сўзланган нутқ 1993
йил 31 август
6

uchrashuvi, eng muhimi “O’zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi”ning
yaratilishi, hamda unda Amir Temur va Temuriylar davri alohida bosqich etib
belgilanganligi kelgusi tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Tabiiyki,
mazkur tadbirlar O’zbekistonda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid ilmiy
bilimlarning rivojiga, yangicha yondoshuvlarning shakllanishiga asos bo’lib
xizmat qildi. Turli yozma manbalar o’zbek, fors,
arab tilida bitilgan manbalardan olingan faktik ma’lumotlar asosida O’zbekiston
davlatchiligi tarixiga borib taqaluvchi o’zbek davlatchiligi tarixi, ayniqsa, yirik
davlat arbobi Amir Temur davridagi rivojini yoritgan ko’pgina tadqiqotlar
yaratildi. Ayniqsa, Parijda o’tkazilgan “Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va
maorifning gullab yashnashi” mavzudagi konferensiyada o’zbek olimlarining
mavzuni asosiy manbalar yordamida yoritib berishi muhim ahamiyat kasb etdi. Bu
o’rinda “Amir Temur jahon tarixida” 1
nomli asarni alohida ko’rsatib o’tish lozim.
Unda juda jonli, asosli tarzda Amir Temur davlati tarixi, Sohibqironning
mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan ozod qiluvchi xalqlarning
kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o’sishi va savdo aloqalari, xalqaro
aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama ochib berilgan.
Ushbu kitobga bo’lgan qiziqish bu asarni 2001 yilda qayta nashr etishga olib keldi.
1996 yili chop etilgan yana bir yirik
asar “Temur va Ulug’bek davri tarixi” 2
dir. Unda Amir Temur va Temuriylar
davrini o’rganishga bag’ishlangan manbalar, bu davrni o’rganishga xizmat qiluvchi
adabiyotlar, Temur obrazining folklorda aks etishi, Temur va Ulug’bekning
tarjimai holi, Temur va Ulug’bek davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
hayot masalalari atroflicha yoritilgan. Eng avvalo Amir Temur bibliografiyasi
to’zish ishlariga katta e’tibor qaratildi. 1995 yil R. Alimov tomonidan “Sohibqiron
Amir Temur” metodik tavsiyanomasi, 1999 yil akademik E.V. Rtveladze va
professor A.X. Saidovlar tomonidan “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida”
bibliografiyasi nashr etildi. 2003 yilda “Amir Temur bibliografiyasi” nashr etilib,
1
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳ a ррирл a р: Ҳ. Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ. 2001. – Б. 213
2
Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Б o ш муҳ a ррир: A . A сқ a р o в. М a съул муҳ a ррир O . O дил xo н Т.: Қомуслар
Бош таҳририяти, 1996.
7

unda qo’lyozmalar, yozishmalar; MDH davlatlari xalqlari; Yevropa va Sharq
tillaridagi kitoblar keltirilgan. Ammo bibliografiyaning adabiyotlar ro’yxatida
ayrim xatoliklar, qaytarishlar borligi, shoshma-shosharlikda chop etilganligi va
ilmiy tahrirga muhtojligi ko’zga tashlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
O’zbekistonda mavzuga doir tadqiqotlarning kengayishida Amir Temur va
Temuriylar davriga oid o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlarning ahamiyati
beqiyos bo’ldi. Tabiiyki, har bir
konferensiya yakunida uning materiallari tezislar, maqolalar shaklida nashr etildi.
Aytish joiz, ushbu anjumanlarda yirik temurshunos olimlar bilan bir qatorda shu
sohaning yosh tadqiqotchilari ham ishtirok etdilar va ilmiy bahs – munozaralarda
faol qatnashdilar. Nashr etilgan konferensiya to’plamlarida Amir Temur
davlatchiligi, boshqaruv, huquq tizimi, xalqaro munosabatlar, xo’jalik rivoji,
hunarmandchilik, arxitektura, amaliy san’at o’sha davr manbalari ma’lumotlari
tahlil etildi. Shu o’rinda G.A. Pugachenkova, R.G. Mukminova, E.V. Rtveladze,
B.V.Lunin, A. O’rinboyev, D. Yusupova, O. Bo’riyev kabi olimlarning
mustaqillikkacha bo’lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini
qo’yganliklarini yana bir bor ta’kidlash zarur. Zero, aynan ularning mustaqillik
yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini
mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur.
Amir Temur davri tarixshunosligiga katta hissa qo’shgan olimlardan biri
B.Ahmedovdir. B. Ahmedovning maxsus tadqiqotlarida XIV asr o’rtalarida
Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy-siyosiy ahvol, amirlar o’rtasidagi nizoning
chuqurlashuvi, davlatning tashqil topishi, qonun ustuvorligi, harbiy yurishlar va
uning sabablari, Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi kabi mavzularga
e’tibor qaratilgan 1
. Aytish joizki, Amir Temurning shaxsi, hayoti, madaniy hayot
masalalariga mavjud adabiyotlarda ko’p hollarda umumiy axborot shaklida qisqa
to’xtalib o’tilgan edi. B. Ahmedov Amir Temurning harbiy yurishlarining sabab va
oqibatlari masalasini, ya’ni Sohibqironning sarkardalik mahoratini yoritib
1
Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур (ҳае?ти ва ижтимоий-си е?сий фаолияти). – Т.: Абдулла Қодирий номидаги
халқ мероси нашри
е?ти, 1996. – 136 б. Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур – 263 б.
8

beruvchi, uning jahon tarixidagi o’rnini belgilashga xizmat qiladigan,
temurshunoslikning bahsli muammolariga o’z munosabatini bildirgan. Olimning
Temuriylar davri tarixini o’rganishda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklar
xususida bildirgan tahliliy, hamda tanqidiy mulohazalari, Amir Temur shaxsi va
faoliyatining noto’g’ri yoritilishi, bu mavzuning bahsli, yaxshi o’rganilmagan
sahifalari haqidagi fikrlari o’rinlidir. Binobarin, mustaqillikkacha mavjud
qarashlarga tanqidiy munosabat ham aks etgan edi 1
.
B. Ahmedovning G.A. Pugachenkova va
R.G. Mukminova bilan hamkorlikdagi “Amir Temur” nomli kollektiv
monografiyada Amir Temurning Yevropa va Osiyo tarixidagi buyuk xizmatlari,
Buyuk ipak yo’lini tiklagani, bunyodkorlik faoliyati, ilm−fan va madaniyatga
homiyligi xususida so’z boradi 2
. E.V. Rtveladze mustaqillikkacha davrda
arxeologik izlanishlar olib bordi, mustaqillik yillarida u bibliografik tadqiqotlari
bilan temurshunoslikning rivojiga katta hissa qo’shdi. A. O’rinboyevning yozma
manbalarni tarjima qilish va izohlar bilan nashrga tayyorlash sohasidagi xizmati
temurshunoslikning rivojida yetakchi o’rin egallaydi. Bu sohada u Sharafiddin Ali
Yazdiy “Zafarnoma”sining ilmiy tanqidiy matni nashrini amalga oshirdi;
Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asari tarjimasini F.Tauer nashriga solishtirib,
unga to’zatishlar kiritib, ayrim sahifalarini qayta tarjima qilib nashr ettirdi.
O. Bo’riyevning Amir Temur saltanati
tarixiga oid ilmiy izlanishlarida “Amir Temur ajdodlari” nomi bilan Sharafiddin
Ali Yazdiy “Zafarnoma”sining “Muqaddima”si va 1360 − 1370 yil Movarounnahr
voqealari bayoni qismlaridan lavhalar tarjima qilib, izohlar bilan alohida kitob
holida hamda bunyodkorlikka oid ba’zi ma’lumotlarni chop etgan. Nizomiddin
Shomiyning “Zafarnoma” asari tarjimasiga geografik nomlar izohini to’zgan 3
. O.
Bo’riyev tadqiqotlarida esa, o’lkaning XIV − XV asrlar tarixiy geografiyasi o’sha
davr ijtimoiy-siyosiy voqealari bilan bog’liq holda mavzuni tarixiy aspektda
1
Аҳмедов Б. Амир Темурни е?д этиб. – Т.: Ўзбекистон, 1996. − Б. 22
2
Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур... – С.18
3
Бўриев О. Темурийлар даври
е?зма манбаларида Марказий Оси е? (Тарихий-географик лавҳалар). – Т.:
Ўзбекистон, 1997. − Б. 168.
9

to’ldirgan. A. Ahmedov mustaqillikning dastlabki yillarida Amir Temur shaxsi va
saltanati tarixini qayta, xolis o’rganib baho berish masalasini ko’tarib chiqib,
Sohibqiron haqidagi tuhmat va xato fikrlarning asossizligini ko’rsatdi 1
.
H. Bobobekov Amir Temur davri tarixining ayrim
munozarali masalalariga o’zining munosabatini bildirib, XIX asrda yaratilgan
“Qissai Temur”ni “Temur to’zuklari”ning to’la varianti degan fikrni bildirdi. T.
Fayziyev Temuriylar shajarasini yozma manbalarga tayanib o’rgangan, 300 dan
ortiq malika va 192 ta shahzodalar taqdirini aniqlagan olimdir. Mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ijobiy yutuqlardan yana biri, xorij tadqiqotchilarining
asarlarini o’zbek va rus tiliga tarjima qilinishidir. Chunonchi, ingliz olimasi X.
Xukxem bir joyda “Temur o’zining favqulodda nodir salohiyati va izzat-nafsi
tufayli o’ta tolei kulgan shaxs edi, u O’rta Osiyo tarixida chuqur ildiz otgan
imperiyaviylik va madaniy an’analarning davomchisi edi. Temurning tarix
sahnasiga chiqishi tasodifiy hol emasdi”, deb yozadi.
Franso’z temurshunosi L. Kerenning
esa o’z tadqiqotlarida: “Agar Amir Temur faqatgina jangu jadal, yohud ashaddiy
istilolar ishqida yongan buyuk fotih bo’lganida, u tarixni ko’p ham qiziqtirmasdi” 2
,
deb yozadi. Albatta mazkur fikrlar Sohibqiron shaxsiga baho berishda shubhasiz
katta ahamiyatga ega. Movarounnahrning XIV asr 50-yillaridagi ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy hayotining yoritilishi masalasida B. Spuller, R. Grosse, X.
Xukxem, B.Mans, S.Jamoliddinning fikrlari V.V. Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, I.P.
Petrushevskiy, A.A. Semyonov, I.M. Mo’minov, B. Ahmedovning xulosalari bilan
mazmunan to’g’ri kelishi aytilgan. Biroq tadqiqotchi maqsadiga mazkur masalalar
kirmaganligi sababli Rossiya sharqshunoslari asarlaridagi metodologik jihatlarga
e’tibor qaratilmagan. Mustaqillik davrida Amir Temur davlati boshqaruv tizimi,
iqtisodiy hayot, soliqlar masalasi shuningdek, saltanatning huquqiy asoslari
bo’lgani, islom dini, Qur’oni karim va hadislarda bayon etilgan tartib-qoidalarga
tayanilgani ilmiy asoslanilganligini ta’kidlash zarur. Chunki “Temur
1
Аҳмедов А. Амир Темур: уйдирма ва ҳақиқат // Фан ва турмуш. – Т.: 1990. – № 8. – Б..
2
Кэрэн Л. Амир Темур салтанати / Б. Эрматов таржимаси. – Т.: Маънавият, 1999. – Б. 7.
10

to’zuklari”ning nashr etilishi huquqshunoslarning ushbu asarni huquqiy jihatdan
tahlil qilishlariga xizmat qildi. Xususan, H. Boboyev tomonidan Sohibqiron va
uning avlodlari davridagi siyosiy, huquqiy ta’limotlar tadqiq etilib, unda davlatni
idora qilish tadbirlari, kengashlar, vazirlar va amirlarni qo’yish masalalariga e’tibor
qaratilsa, Z. Muqimov ilmiy ishida O’zbekiston tarixining VIII-XIX asrlariga oid
tarixiy-huquqiy manbalari qatorida “Temur to’zuklari” ham tahlil etilib,
huquqshunoslik nuqtai-nazaridan baholandi. Mustaqillik yillarida
yaratilgan ilmiy tadqiqotlarda saltanat boshqaruvida qonun ustuvorligi, raiyat
manfaati va davlat ravnaqi ko’zda tutilgan masalalarining tafsilotlari manbalar
asosida yoritildi. Davlatda qonun barchaga – vazirlar, amirlar, hokimlar, raiyat,
hatto shahzoda uchun ham barobar bo’lgani, davlat mansabini su’iste’mol qilganlik
uchun jazolar berilgani ta’kidlandi.
11

1.2 Amir Temur davlati tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari manbalarda
o’rganilishi
Amir Temur tashqi siyosatining yo’nalishlari mavzusi ba’zi tadqiqotlarda
qisman ochib berilgan, ammo ushbu mavzuni aloxida o’rganish o’sha davrda
xalqaro maydonda yo’z bergan siyosiy vaziyat va jarayonlarni kengroq
bilishimizda, vaziyatga xolis baxo berishimizda katta axamiyat kasb etadi.
Sohibqiron yashagan davr murakkab va ziddiyatlarga to’la bo’lib, o’z oldidagi
tusiklarni yengib o’tish uchun u xalqaro maydonda faol va anik rejalarga
asoslangan tashqi siyosat olib borishi lozim edi. Bir tomondan, xali chingiziy
mug’ullarning xavfi kuchli ekanligini unutmaslik va ularni daf etish chorasini
ko’rish, ikkinchi tarafdan, chegaralar xavfsizligini ta’minlash, uchinchidan,
Chig’atoy ulusini to’lig’icha o’z qo’liga olish, to’rtinchidan, Buyuk ipak yo’lining
muhim tarmoqlari ustidan nazorat o’rnatish kabi masalalarni davlat manfaatlari
jixatidan to’g’ri xal etish masalalari Amir Temurdan aloxida tashqi siyosat
yo’nalishlarini belgilashni takozo etdi. Sohibqiron Amir Temurning
mug’ul istibdodiga zarba berishi yangicha muammolarni tug’dirdi. Xorazm, Oltin
O’rda, Mug’uliston, Eron, Misr, Suriya va Iroq kabi o’z davrining kuchli davlatlari
xukmdorlari Amir Temur davlatiga raqib sifatida qarar, uni xar qanday yo’l bilan
siyosat saxdasidan chetlatishga tayyor edilar. Bunday sharoitda mazkur
davlatlarning xar qaysisi bilan aloxida siyosat yo’nalishlarini belgilash talab
etilardi. Ana shunday davlatlardan biri Xorazm edi. Bu Amir Temur davlatining
yon qo’shnisi bo’lib, kelajakda u bilan siyosiy va iqtisodiy manfaatlar to’qnashuvi
extimoli mavjud edi. Temurshunos olima Shohista
O’ljayevaning “Amir temur davlat boshqaruvi” deb nomlangan monografiyasi
shunday yoziladi “Amir Temur 1370 yili o’tkazilgan qurultoydan keyin Chig’atoy
ulusi xududlarini tiklashni maqsad qilib qo’yadi va bu yo’lda o’z e’tiborini
Xorazmga qaratadi” 1
. U o’z davlatining shimoliy chegaralari xavfsizligini
ta’minlamoqchi va bu masalani Xorazm sufiylari bilan xal qilmoqchi edi. So’fiylar
1
Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент., “Академнашр”., 2017., Б.151.
12

esa Amir Temurga dushmanlik munosabatida bo’lib, u bilan mo’zokaralar olib
borishni istamas, qulay fursat kelganida Temur davlatiga tez-tez bosqinlar
uyushtirib turar edi. Yusuf So’fiyning 1372-1373 yillardagi talonchiliklari sababli
Amir Temur Xorazmga ikkinchi marta yurish qiladi. So’fiylarning ko’p sovg’a-
salomlaridan so’ng ularni kechiradi. Bu xam yetmaganday, Yusuf So’fiy
Sohibqironga qarshi Oq O’rda bilan maxfiy aloqalar olib borar, Amir Temur esa
bundan boxabar edi. Shuningdek, OQ O’rda xukmdori Urusxon bilan Mug’uliston
xokimi Qamariddinning xamfikrligi xam jaxongirning e’tiborida edi.
Traixchi Ibrohim Mo’minovning “ Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида
тутган ўрни ва рўли ” asarida shunday ma’lumotlar uchraydi, “Xalqaro maydonda
Amir Temurga karshi kuchlarning birlashuvida Xorazm tashqilotchilik rolini
uynayotgan bo’lib, bu xolat Sohibqiron davlatiga katta xavf tug’dirardi. Shu bois
Amir Temur 1375 yili Xorazmga uchinchi marta yurish boshlaydi va ichki
murakkab jarayonlar tufayli bu yurish vaqtli to’xtatiladi” 1
. Amir Temurning
To’xtamishga yordam berish maqsadida Oq O’rdaga yurishi vaqtida so’fiylar yana
Buxoroga yurish boshlaydilar. Bundan xabar topgan Sohibqiron 1379 yili
Xorazmga navbatdagi yurishni boshlaydi. Yusuf So’fiy oraga ko’p nufuzli
odamlarni solib, yana ming bor kechirim so’rab Amir Temur xuzuriga elchi
yuboradi. Sohibqiron bu safar xam Yusuf So’fiyni afv etdi. Shu bilan butun
Xorazm ustidan Amir Temur xukmronligi tan olindi.
A.R. Muhammadjonovning “ Темур ва
темурийлар салтанати ” deb nomlangan kitobida shunday ma’lumot yozib
“Bitimga muvofiq, Yusuf So’fiy G’arbiy Xorazm ustidagi xuquqlaridan maxrum
bo’ldi. Agarda Yusuf So’fiy Amir Temur davlati xududlariga bostirib kirmaganida
va unga qarshi kuchlarni birlashtirishga intilmaganida, balki, uning siyosiy mavqei
anchagina saqlanib qolishi mumkin edi” 2
deb Amir Temurning Xorazm ustiga
yurishlarini tahlil qilib o’tadi. Jilla kursa, so’fiylar Amir Temurning to’rtinchi
yurishidan keyin jiddiyroq va extiyotkorroq munosabatda bo’lishi lozim edi. Ular
1
Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968. Б.44.
2
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.89.
13

1386 — 1388 yillarda Sohibqironning Eronga qarshi uch yillik urushda
ekanligidan foydalanib yana Amir Temur davlati yerlariga bosqinchilik
yurishlarini uyushtiradi. Bu davrda xalqaro maydonda vaziyat murakkab tus oladi.
1387 yili Amir Temur Movarounnahrda yo’qligida To’xtamish xam bostirib kiradi.
Bir tomondan Mug’uliston amiri Anka To’ra Farg’onaga xujum qiladi, Xuttalonda
esa Sulton Maxmud isyon ko’taradi. Xalimboy Boboyevning yozishicha
“Uzoq yillar davomida raqibiga katta imkoniyatlar yaratgan Amir Temur 1388 yili
g’azablanib Xorazmga beshinchi marta yurish qiladi va uni mag’lub etadi” 1
deb
o’zining kitobida yozib o’tgan. Amir Temurning Chig’atoy ulusi yerlariga egalik
qilishga talabgor ekanligini inobatga olsak, uning Xorazm bilan yuzma-yuz kelishi
aniq masala bo’lib, so’fiylar extiyotkorlik bilan ish tutishganida, balki, ularga
imkoniyat berilishi xam mumkin edi, ammo ularning voqealarni salbiy tomonga
burishi, Amir Temurning kuch va imkoniyatlarini to’g’ri baxolay olmagani siyosiy
saxnadan barvaqt ketishlariga sabab bo’lgan. Xorazmda sodir etilgan gorat
so’fiylar sulolasi vakillarining kaltabin siyosati natijasi edi. Biz tashqi siyosat
yo’nalishida Xorazm bilan munosabatlarni mushoxada etar ekanmiz, Amir Temur
bu davlat bilan to’g’ri diplomatik siyosat olib borgani, yurishlar uchun katta
sabablar mavjud bo’lsa-da, so’fiylarga uzoq vaqt va katta imkoniyatlar berganining
guvoxi bo’lamiz. Amir Temur kuch-qudrati va
shon-shavkatidan cho’chigan Shox 1 Shujo’ unga qarshi bosh ko’tarmaslikni
ma’qul ko’radi va katta sovg’a-salomlar bilan elchi yuborib o’z do’stligini izxor
qiladi. Sharafiddin Ali Yazdiy Sohibqiron Shox, Shujo’ elchisini «tuxfalar bila
yubardi va qizini Jahongir Mirzoning o’g’li Pir Muxammad uchun tiladikim,
«Chun aromizda dustluk bulg’on turur, emdi kerakkim, qarindoshlik voqi’
bulgaykim, bir-birimizga mexru muxabbat artuk bulgay» deb elchini ijozat berib,
o’z kishisini qo’shib Sherozga yubardi» degan ma’lumotni keltiradi. Amir Temur
Ozarbayjon xokimi Taxurtan bilan xam do’stona diplomatik aloqalar qilgan.
Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha: «Taxurtandinkim, Ozarbayjonda erdi,
elchi kelib, ko’p peshkashlar va tuxfalar kelturdilar va mazmuni ul erdikim,
1
Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, “Камалак” 1996. B . 63.
14

«Banda va xizmatkor va davlatxoxi xazrat Sohibqirondurmen... X,azrat Sohibqiron
ko’p maxtab, raxmatlar dedi va ul viloyatning xokimligini burungi dasturi bila
anga musallam tutti va kelgon elchi bila anga xossa xilqat va xukumat nishonini
yubardi». Sohibqironning Mo’g’uliston xukmdorlari bilan diplomatik
munosabatlari xam aloxzda bir yo’nalishni tashqil etadi.
O.Bo’riyevning ta’kidlashicha, “Amir Temur xokimiyat tepasiga kelgach
birinchi galdagi vazifa Movarounnaxrning xavfsizligini ta’minlash edi. Chunki
Sharqda Mo’g’uliston, shimolda Oltin O”rda xamda ularga xayrixox bo’lgan
Xorazm xukmdorlari Movarounnahrda mustaqil davlat paydo bo’lganiga befarq
qarab tura olmasdilar” 1
deb yozib o’tgan. Oldingi tarixiy voqealar, ya’ni Tug’luq
Temurxon va Ilyosxo’jaxonning yurishlari buning tasdig’idir. Amir Temur,
ayniqsa, Mug’uliston tomondan yangi chopqinlar, yurishlar bo’lishi
mumkinligidan doimo xavfsirardi. Sohibqiron Amir Temur dastlab chingiziylardan
bo’lmagan, siyosiy vaziyatdan foydalanib Mug’uliston taxtiga o’tirgan va
Movarounnahrga taxdid solgan Qamariddinga qarshi kurashdi xamda
chingiziyzoda Xizrxo’ja o’g’lonning taxt tepasiga kelishiga katta imkon yaratdi.
B. S. Mannonovning Amir Temurga
bag’ishlab o’tkazilgan konfrensiyada shunday yozadi “1389 yilgi yurishdan keyin
Mug’uliston batamom tobe etildi. Sohibqiron Amir Xizrxo’janing qizi Tukal
xonimni o’ziga so’ratadi (1397) va shu orqali qarindoshchilik rishtalarini
bog’laydi” 2
deb yozib o’tgan, o’sha davrning go’zal bog’laridan biri bog’i
Dilkushoni Samarqandning Konigil degan joyida Tukal xonimga atab qurdiradi va
bu muhim tadbirlar Mug’uliston muammosi ancha oson xal bo’lishiga olib keladi.
Sohibqironning Oltin O’rda bilan aloqalari tashqi siyosatidagi muhim yo’nalishni
tashqil etadi. Amir Temur bu davlat bilan faol aloqaga kirishganining bir qancha
sabablari bor. Jumladan, Shimoliy Xorazm va Oq O’rda Movarounnahrga
chegaradosh edi. Temur tuzayotgan yangi davlatiga Oltin O’rda xavf solishini
sezardi. Shu bois Xorazm va Oltin O’rda xududida yuz berayotgan siyosiy
1
Бўриэв О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё.Тошкент.,1997. B . 59.
2
Маннонов Б.С. Амир Темур дипломатияси // Амир Темур ва унинг жах o н тарихидаги урни: Халкаро
конференция материаллари. - Тошкент: Узбекистон, 1996.-Б .104- 107.
15

voqealarni sergaklik bilan kuzatdi. M.Abduraimovning
yozishicha, Urusxon Sirdaryodan Volga bo’ylariga kelyshi bilan Oltin O’rdada
Botuxonning akasi O’rda uchun avlodidan sanalgan yangi xonlar sulolasi
xukmronligi boshlandi. Tuyxo’ja o’g’lon Urusxon tomonidan qatl etilgach, uning
o’g’li To’xtamish xam o’z xayotidan xavfsirab qudrati olamga taralayotgan Amir
Temur davlatidan panox topdi. Bu vaziyat Amir Temurga juda qo’l keldi, chunki u
Oltin O’rda xoni o’ziga tarafkash, tobe bo’lishini anchadan buyon orzu qilardi.
V. N.
Mahmudovning yozishicha “Bizningcha, u ana shu istaklari ro’yobini
To’xtamishxon siymosida ko’rgan. Sohibqiron madad so’rab kelgan To’xtamishni
xar xil qimmatbaxo sovg’alar bilan qarshi oldi” 1
deb ma’lumot bergan. Nizomiddin
Shomiy bu haqida yozadi: «To’xtamish o’g’lon kelganida amirlar uni Temur
qabuliga olib kirishdi. Xazrati oliylari uni yetarlicha xurmat-extirom bilan qarshi
oldi. Uni Samarqandga boshlab borib, shoxona ziyofat berdi. To’xtamish va uning
yo’ldoshlariga munosib sovg’a-salomlar ulashdi, tilla va (qimmatbaxo) bezaklar,
mol va gazmol, ot va xachir, chodir, nog’ora va bayroq xamda jangovar qo’shin
berdi. O’tror va Savron viloyatiga xokim etib tayinladi». Sohibqiron mutasil
ravishda To’xtamishga xarbiy madad berib turadi.
Azamat Ziyoning konfrensiyada yozgan tezesida shunday ma’lumot
uchraydi “Biroq To’xtamish Urusxon bilan jangda yengiladi va yolg’iz o’zi
chakalakzorga kirib bekinadi. Shunda xam Amir Temur To’xtamishni oyoqqa
turgizish va Oltin O’rdani unga olib berishga intiladi, amir Idiguy Barlosni uning
oldiga yuborib: «Podshohlik ishida mardona va jasur bo’lsin, dushmanni daf
qilishni vojib bilsin», — deydi. Bu orada Temurning Buxorodagi qarorgoxiga
Urusxonning elchilari kelib, To’xtamishni topshirishni talab qilishadi. Temur bu
taklifni qatiy rad etadi va tez orada o’zi jangga kirishini aytadi” 2
deb yozgan.
Sohibqiron Urusxonga qarshi kurashmoq uchun Sig’noq yaqiniga kelib joylashadi
1
Махмудов В.Н. Амир Темурнинг х,арбий саркардалик махорати // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги.
Халкаро конференция материаллари. — Тошкент: Узбекистон, 1996. -Б.28.
2
Азамат Зиё. Амир Темур даврида давлат бошкаруви // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги урни:
Халкаро конференция материаллари. — Тошкент: Узбекистон, 1996. — Б.12 - 13.
16

va ob-xavoning yomonligi, ya’ni qaxraton qish, yog’ingarchilik tufayli ortga
qaytib bir necha oy Keshda qoladi. Urusxonga qarshi yurishda To’xtamishni
yulboshchi qilib oladi, lekin vaziyat o’zgarib, avval Urusxon, keyinroq esa uning
o’g’li vafot etadi. Oq O’rda bilan taxt uchun kurashlar natijasida To’xtamishxon
qo’shinlari uchinchi marta yengiladi. Amir Temur To’xtamishning xarbiy
layoqatiga shubxalanib qolgan bo’lsa-da, unda taxtga o’z odamini qo’yish,
mag’lubiyat uchun uch olish istagi kuchli edi. To’xtamish Amir Temur yordamida
xonlik taxtiga o’tirgan bo’lsa xam, o’z xukmronligining dastlabki yillarida
jaxongirga nomigagina bo’ysunardi, qulay payt kelishi bilan mustaqil bo’lib, uning
xokimiyatidan yuz o’girib ketish niyatida yurardi.
M.Abduraimov To’xtamish boshqarayotgan Oltin
O’rda davlati Rus knyazliklari yoki Amir Temur davlatiga o’xshab mustaxkam
zaminda, o’z xalqining tabiiy o’sishiga bog’liq ravishda emas, ko’rama va
xo’jaliklararo tarqoq maskanda bunyod etilganligini aloxida ta’kidlaydi. Bu xol
To’xtamishga ancha murakkabliklar tug’dirishi tabiiy edi. Amir Temurning xar
tomonlama qo’llab-quvvatlashi bilan Oltin O’rda taxtiga o’tirgan To’xtamish Rus
knyazliklari ustidan to’la-to’kis xukmronlik o’rnatish uchun Jo’ji ulusi kuchlarini
oshirishga ahamiyat berdi va rus feodal knyazliklarining Moskva atrofida
birlashishiga to’sqinlik qildi. Oltin O’rda va rus tarixidan ayonki, mug’ul xonlari,
xususan. S. Axrorovaning yozgan
ma’lumotiga ko’ra “To’xtamish xam Rus yerlarida ajralishga bo’lgan xarakatlarni
qo’llab-quvvatlardi. Jo’ji ulusining nufuzi, ta’siri tushib borishiga yo’lqo’ymaslik
uchun butun kuch-g’ayratini sarfladi” 1
. O’z xukmronligini mustaxkamlash uchun
Ozarbayjon va Eronga xam ko’z tikdi. Oltin O’rda va Amir Temur o’rtasidagi nizo
Sohibqironning Oltin O’rdadan bo’ladigan xavfni bartaraf qilishga va mug’ullar
davrida shimoliy tarmog’i kuchaytirilgan Buyuk ipak yo’lini egallashga bo’lgan
say-xarakati tufayli chiqqan. Xar ikki tomon ana shu masala yuzasidan
muxolifatchilik qilardi. Bu davrda Buyuk ipak yo’lining muhim tarmoqlaridan
1
Ахророва С. Амир Темурнинг давлатни бошкариш услублари хусусида // Амир Темур ва темурийлар
даври: янги тадкикотлар: Республика илмий анжумани материаллари. — Тошкент: ТТДМ, 2005. - Б. 169
17

bittasi mazkur ikki davlat hududidan o’tgan. Bu yo’llarning biri Rus janubidan
Qoraqum va Qizilqum, Kaspiy dengizi soxillari bo’ylab, ikkinchisi Kaspiydan
janubroqdagi Shom, Kichik Osiyo, Kavkazorti, Eron, Samarqand orqali o’tgan.
Berkaxon davridan beri Oltin O’rda xonlari dastlabki savdo yo’lini egallagan
bo’lishsa-da, ikkinchisini xam qo’lga olish, jilla kursa, kesib tashlashni, birinchi
navbatda, boy Tabriz shahrini qo’lga kiritishni orzu qilardilar. Omonulla
Bo’riyevning yozishicha “Tabrizni bosib olishga eronliklar, jaloyiriylar va Amir
Temur qarshi chiqdi. Sohibqiron sobiq jaloyiriylar xukmronligidagi Ozarbayjonga
o’ziga qaram ulus tariqasida ko’z tikkan. Shunday qilib, 1385 - 1386 yillarda
o’rdaliklarning Ozarbayjon va Tabrizga bostirib kirishi Oltin O’rda xoni va
Samarqand xukmdori o’rtasida ixtilof chiqishiga sabab bo’lgan” 1
ligi haqida yozib
o’tgan. Ular o’rtasidagi kelishmovchilikka ikkinchi sabab Dashti Qipchoqning
shimoliy qismini egallashga bo’lgan intilish bilan bog’lanadi.
Bo’riboy Ahmedovning tahlilida
“Temur va To’xtamish o’rtasida aloqa buzilishiga yana bir sabab Xorazm
masalasidir. Chunki Xorazm XIV asrning 60-yillarigacha Oltin O’rdaning tarkibiy
qiysmi xisoblangan, To’xtamishning Ozarbayjonga yurishi Amir Temurning
Xorazmning o’z tasarrufiga kiritgani uchun bir qasos edi” 2
deb yozgan.
Amir Xusayn va Saroymulkxonim
mug’ul urug’idanligini xisobga olgan xolda va Ibn Arabshox fikriga tayanib M.
Abduraimov yana bir ixtilof Amir Xusaynning o’ldirilishidan kelib chiqqan deb
taxmin qiladi 3
. Demak, bizningcha, Amir Temurning Oltin O’rdaga nisbatan tutgan
tashqi siyosati quyidagi maqsadlarni o’zida mujassamlashtirgan: birinchidan,
shimoldan - Oltin O’rdadan bo’ladigan xavfni bartaraf etish; ikkinchidan, davlat
taraqqiyotida muhim o’rin tutgan Buyuk ipak yo’lining shimoliy tarmog’i ustidan
nazoratni qo’lga kiritish; uchinchidan, Oltin O’rdaning kuchli davlatga aylanishiga
yo’l qo’ymaslik va uni ikkinchi darajali mamlakatga aylantirish; to’rtinchidan,
1
Буриев О. Амир Темур даврида Мовароуннахр ва Мугулистон муносабатлари // Шаркшунослик. —
Тошкент, 1996. №7. -Б.37.
2
Ахмедов Б.А. Тарихдан сабоклар. - Тошкент: Укитувчи, 1994. - B . 43.
3
Абдураимов М. Темур ва Тухтамиш. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. B . 58.
18

Oltin O’rdaning Eron va Ozarbayjonda xukmronlik qilishiga yo’l qo’ymaslik;
beshinchidan, Dashti Qipchoqning shimoliy qismiga o’z ta’sirini o’tkazish;
oltinchidan, Xorazmni o’z tasarrufida saqlab qolishga intilish.
Tarixchi O. Bo’riyevning yozishicha
“To’xtamishxon jahongirning yurishlar bilan bandligidan foydalanib Kaspiyning
g’arbiy soxili bo’ylab o’tgan qadimgi yo’l - Darband orqali Amir Temur davlatiga
yurish qiladi. Bu voqyealardan keyin Sohibqironning sabr kosasi to’ladi. U xavfli
dushmanga aylangan To’xtamishga qarshi 1388 - 1389, 1390 - 1391, 1395 yillarda
uch marta yurish qiladi va uni yengadi” deb yozib o’tgan 1
. Amir Temur Oltin
O’rdani mag’lub etib xoldan toydiradi, Buyuk ipak yo’lining shimoliy tarmog’ini
butunlay izdan chiqaradi, Eron, Ozarbayjonning daxlsizligini ta’minlaydi va
boshqa maqsadlarini amalga oshiradi. Sohibqiron dunyo siyosiy xaritasida muhim
o’zgarishlar yasab Rus knyazliklarining keyingi taraqqiyoti va birlashuvi
boshlanishi uchun zamin yaratdi. A.Y.Yakubovskiy g’alabaning
axamiyatini ko’rsatib, shunday yozgan edi: «1395 yilda Temurning To’xtamish
ustidan qozongan g’alabasi, Astraxan, ayniqsa, Oltin O’rda poytaxti Saroy
Berkaning xarob qilinishi va yondirib yuborilishi faqat O’rta Osiyo va o’sha
vaqtdagi Janubiy-Sharqiy Yevropa uchungina emas, balki Rus uchun xam katta
axamiyatga ega bo’ldi...» 2
deb yozib o’tadi. Sohibqiron o’sha davrdagi mayda
davlatlar bilan xam tashqi siyosat yo’nalishini belgilab olgan. U o’ziga qarshi bosh
ko’targan Mozandarondagi Amir Vali va boshqalarning xarakatini to’xtatish uchun
olib borilgan jangda tinch axoliga zarar yetkazmaslikka intilgan. Birinchidan, xech
qachon tunda uxlab yotgan shahar aholisi ustiga xujum qilmagan. Ikkinchidan,
xujumdan avval ularni ogoxlantirgan, ya’ni iloji boricha muammoni muzokara -
tinchlik yo’li bilan xal etishga uringan. Sira iloji qolmagan taqdirdagina jang
qilishga majbur bo’lgan.
1
Буриев О. Амир Темур даврида Мовароуннахр ва Мугулистон муносабатлари // Шаркшунослик. —
Тошкент, 1996. №7. - Б.37
2
Якубовский А.Ю. Олтин Урда ва унинг кулаши. — М., 1957. B .84.
19

2.1 Temuriylar saltanatining Misr va Usmonli davlatlarii bilan o‘zaro siyosiy-
diplomatik aloqalarining taraqqiy etishini manbalarda tahlil etilishi
Amir Temurning Misr va Usmonlilar davlati bilan olib borgan tashqi
siyosatini o’rganayotgan olimlar U.Uvatov 1
va S.G’ulomov 2
tadqiqotlari bu
davrdagi xalqaro taloqalar mazmunini chuqurroq tushunishimizga yordam beradi.
S.G’ulomov Boyazid Yildirim va Amir Temur o’rtasidagi nizolar keskinlashishiga
Qora Yusuf Turkman bilan birga Ahmad ibn Uvays Jaloyir xam sababchi
bo’lganligini ko’rsatib o’tadi 3
. Manbalar Iroq xukmdori Sulton Ahmad Jaloyirning
tuban, zolim, xalq nafratini qo’zgatadigan salbiy shaxs bo’lgani xaqida guvoxlik
beradi. Ibn Arabshox bu xaqida «Bag’dod ahli undan nafratlanib, uning dastidan
Temurdan madad so’rab arz qilganlar» degan ma’lumotni keltirgan. Sohibqiron
Sulton Ahmadga qarshi kurasha boshlaydi, ammo bu ishga Boyazid Yildirim
xalaqit berib, Sulton Ahmadni o’z panoxiga oladi. Abulxusayn Navoiyning
«Asnod va makotibi tarixiy» asarida keltirilishicha, Eron xukmdori Shox Mansur
ustidan g’alabaga erishgan Amir Temur Iroq tomon urush boshlagan paytda Sulton
Ahmad o’z mamlakatini tashlab Suriya tomonga yo’l oladi.
U yerdan Yildirim Boyazidga maktub yo’llab, Temurning Bag’dodni
egallagani, o’zining (Sulton Axmad) Qora Yusuf bilan birgalikda ortidan quvib
kelayotgani, Temur lashkarlaridan bir guruhi bilan jang qilib g’olib kelganliklarini,
shu bilan birga, voqea xabari Temurga yetib borganidan so’ng katta jang bo’lishi
muqarrarligini va bu borada uning (Boyazidning) yordamiga muxtoj ekanliklarini
bildiradi. Sh. O’ljayevaning yozishicha “U bunday maktubni Misr sultoni Az-
Zoxir Sayfuddin Barquqka (1382 - 1399) ham yo’llagan” 4
. Misr xukmdori Barquq
va usmonlilar sultoni Yeldirim Boyazid (1389 - 1402), Oltin O’rda xoni
To’xtamish (1376 - 1395), Sivoye xokimi Qozi Burxonuddin orasida Temurga
1
Уватов У. Сох,ибкирон араб муаррихлари нигохдда // Темурийлар тарихига оид манбалар: муаммолар,
мулохдзалар: Республика илмий анжумани материаллари. — Тошкент: ТТДМ, 2003. — Б.34
2
Гуломов С. Амир Темур билан Ахмад ибн Увайс Жалойир муносабатларига дойр // Шаркшунослик. -
Тошкент, 1997. №8. - Б. 196.
3
Гуломов С. Амир Темур билан Ахмад ибн Увайс Жалойир муносабатларига дойр. B .73.
4
Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент., “Академнашр”., 2017., Б.153.
20

qarshi ittifoq tuzilib, uning ko’lami yanada kengayadi. Bu ittifoqqa qoraquyunlilar
xukmdori Qora Yusuf Turkman (1389 - 1420), muzaffariy xukmdor Shox Mansur
(1389 - 1395), Iroq xukmdori Sulton Ahmad Jaloyir ham qo’shiladi. Ana shunday
yirik ittifoq yuzaga kelayotganligini, albatta, Amir Temur bilgan xolda ular bilan
kurashish chora-tadbirlarini ko’radi. Bu masalada, avvalo, vaqtdan yutishga
intiladi va raqiblarini yengish uchun qulay vaziyat kutib turadi.
H. Boboyevning yozishicha “Sulton Ahmad Jaloyirning haqoratli
maktublariga ham xurmat va ogoxlantirish bilan javob qiladi. 1395 yili
To’xtamishning yengilishi, 1398 yili Qozi Burxoniddinning oqquyunlilar bilan
jangda xalok bo’lishi, 1399 yili Barquqning vafot etishi munosabati bilan Yeldirim
Boyazid mamluklarning ba’zi qismlarini o’z tasarrufiga olish bilan bu ittifoq
barxam topdi va Qora Yusuf Turkman va Sulton Ahmad Jaloyir Amir Temurga
qarshi kurashishdan ojiz bo’lib, ikkisi xam usmonlilar ximoyasiga qochdi” deb
yozib o’tgan 1
. Voqealar rivojini kuzatar ekanmiz, Amir Temurning ziddiyatli
vaziyatlarda to’g’ri taktika va strategiya qo’llay bilgani, bu tadbirlar ijobiy natija
berganligiga ishonch xosil qilamiz. Uning kurash usulida raqibning va o’zining
imkoniyatlariga e’tibor berilar, dushman ximoyadan chiqqach, qulay vaziyat topib
zudlik bilan u bartaraf etilar edi. Xalqaro ziddiyatli munosabatlarda vaqtdan
yutishga, xar qanday sharoitda xam sabr-qanoatli bo’lishga, qulay vaziyat
qidirishga intilish Sohibqironning g’alabalariga sabab bo’lgan omillardandir.
1382 yili Misrda xokimiyat tepasiga kelgan Sulton az-Zoxir
Barquq boshliq cherkas mamluklari davlati o’z tarikibiga kirgan Suriya, ularga
tobe bo’lgan va muqaddas sajdagoxdar makoni Hijoz bilan birgalikda qudratli
kuchga aylangan, Sharqdagi qo’shni mamlakatlar uchun ximoya vazifasini o’tardi.
Misr xam XIV asr oxirida dunyoning eng kuchli davlatlari bo’lmish Usmonlilar
imperiyasi, Amir Temur saltanati, Oltin O’rda va Xitoy bilan bir qatorda turardi.
Sharqdan Amir Temur davlatining xavfi ortayotgani sababli Sinjar, Kaysariya va
Takrit xokimlari 1383 yili Misr sultoniga maktub yo’llab unga tobeligini
bildiradilar. Xalqaro maydonda vaziyat kun sayin murakkablashib boradi. Bir
1
Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, “Камалак” 1996., 104-b
21

tomondan, usmonlilar, ikkinchi tomondan, Misr, uchinchi tomondan, arab
mamlakatlariga yurish, boz ustiga, Barquq, Boyazid va boshqa oppozitsion
kuchlarning birlashishga intilishlari Amir Temurdan o’ta nozik tadbirlar qo’llashni
talab etgan. B. Ahmedovning yozishicha “Misr xukmdori
Barquq Amir Temurni go’yoki pisand qilmaganday uning dushmanlariga o’z
davlatidan panox berar, Sohibqironning elchisi Otlamishni asirda tutar edi” 1
.
Boyazid Yeldirim Amir Temurning dushmani, Bag’dodning sobiq hokimi Sulton
Axmad ibn Uvays Jaloyirga xam panox beradi. Xolbuki, Bag’dod xashi Sulton
Ahmad Jaloyir ustidan shikoyat qilib Sohibqironga murojaat etgan edi. Bu ham
yetmaganday, Barquq; Amir Temur tomonidan o’z saroyiga kelgan elchilarini qatl
etadi. Uning ushbu kurs muomalasining boisi ayni shu paytda Sulton Barquq
usmonli turklar sultoni Boyazid siymosida salobatli bir ittifoqdosh topganida edi.
Fransuz olimi Lyusen Kerenning Amir Temurni
o’rganishga oid manbalarida shunday yozadi “Amir Temur Otlamishni qo’yib
yuborishni talab qilib Barquqqa tahdidli maktub yuboradi” 2
deb yozib o’tgan. Amir
Temur Bexishti, Ayntob qal’alari, Xalab, Baalbek shaxrini zabt etib, Damashqni
ishg’ol qiladi va Misr voliysini Damashqqa kelishga chorlaydi. Misr voliysi uch
nafar fidoyilarga zaxarlangan xanjar berib Amir Temurni zaxarlab o’ldirishga
yuboradi. Biroq bu mash’um reja barbod bo’ladi. Mazkur voqeadan keyin Amir
Temur Misr ustiga yurish qilishi mumkin edi, biroq bu safar ham raqibiga yon
bosadi va uni o’ylab ko’rishga undab, psixologik ta’sir ko’rsatuvchi taxdidli
maktub yo’llaydi. Misrda yuz bergan murakkab ichki vaziyat va maktublar
mazmuni, elchilarning so’zlari otasining vafoti tufayli Misr taxtiga o’tirgan qaysar
Farajga ta’sir etmay qolmadi. Xalqaro aloqalar rivojini kuzatar ekanmiz,
Amir Temurning mintaqalarda adolatli siyosat olib borganligini anglab yetamiz.
Bu xaqda tarixiy dalillar xam bor. Amir Temurning qator zafarlaridan keyingina
Misr voliysi uning elchisini izzat-ikrom bilan kutib oladi. Voqealar rivojida Faraj
amir Otlamishni Amir Temurga qaytarishni yana paysalga soladi, ammo uning
1
Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996. B .113.
2
Луюсен Керен “Амир Темур ғарб адиблари нигоҳида” .,2016., 77-b
22

Shom, Xalabdagi zafarlari Farajni cho’chitgan edi. Boyazidning yengilishi tufayli
o’z qilmishidan pushaymon bo’lib, o’rtaga Otlamishni vas ila qiladi, o’zoxoxlik va
bexisob sovg’a-salomlar bilan uni Amir Temur xuzuriga jo’natadi. Shunda xam
Amir Temur uni kechiradi, yoshlik chog’ida otasi marxamatining soyasidan
mahrum bo’lib qolgani uchun Allox taolo rizoligi yo’lida men uni farzandlikka
qabul qildim. Agar u yaxshi xizmat yo’lida axdida sobit tursa, bedarig
marxamatimizni undan ayamasdan yordam qilaman, mamlakat ishlarini
boshqarishda uning qo’liga quvvat beraman deydi. Ikki davlat munosabatlari ancha
murakkab kechgani, Sohibqiron tomonidan tobelik belgisi bo’lgan ikki bayroqning
qabul qilinmaganiga qaramay, baribir, Misr Amir Temur davlatiga tobe bo’lgan.
A.R.
Muhammadjonovning tahririda “1404 yilning kuzida Konigilga sovg’a-salomlar
bilan tashrif buyurgan Faraj elchilari orqali Amir Temur zarxal xarflar bilan
uzunasiga 70 gaz, eniga 3 gazdan iborat maktubini xam sulton Farajga yuboradi”
deb bayon etgan 1
. Ayni damda, Abdulla Keshiyni xam elchi sifatida Misrga
jo’natib, Amir Temur bilan sulton Faraj o’rtasida sulx shartnomasi imzolashni
taklif etadi. XIV asr oxiri - XV asr boshida yashab ushbu voqealarning bevosita
shoxidi bo’lgan taniqli Misr tarixchisi Ibn Dukmokning guvoxlik berishicha, shu
tarzdagi sulx xaqiqatan ham imzolangan va Misr sultoni o’zini Amir Temurning
tobei (vassali) deb e’tirof etgan».
Biz Amir Temur va Misr mamluklarining o’zaro munosabatlariga
batafsil to’xtalmoqchi emasmiz, balki uning tashqi siyosat yo’nalishidagi
qo’llangan chora-tadbirlar va ularning davlatchilikka ta’sirini taxlil etmoqchimiz.
Agarda Amir Temur sabr-toqat bilan choralar qo’llamaganida, uning siyosiy
faoliyatiga nuqta qo’yishi ham mumkin edi. O’z davrining eng qudratli davlatlari
ostonasiga kirib borib ularni yenga olish muhim masaladir. Sohibqironning mazkur
yutug’i, shubxasiz, Turon davlati kuch-qudratining oshishiga sabab bo’ldi, uning
xalqaro maydondagi obru-e’tiborini yuksaltirdi. Ba’zi tadqiqotchilar Amir
Temurning boshqa davlatlarga besabab yurish qilganligini ta’kidlashi mumkin,
1
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.89.
23

lekin raqib xukmdorlarning Sohibqiron bilan bogliq masalalarga aralashishi, uning
dushmanlariga panox berib, pisand qilmasliklari bunga sabab bo’lgan. U Misr
sultoniga: «Dar bir ishda odamlarning etagadan tutadigan narsa g’ayrat va or-
nomusdir», - deb bejiz aytmagan.
H. Boboyevning yozishicha “Amir Temurning Turkiya
sultoni Yeldirim Boyazid bilan olib borgan tashqi siyosati bu davr siyosiy
jarayonlarini chuqurroq o’rganishda muhim axamiyat kasb etadi” 1
. Tarixdan
ma’lumki, Amir Temur va Boyazid Yeldirim o’rtasida murakkab nizoli
munosabatlar xukm surgan. Buning bir qancha sabablari bor edi. Temur Tabrizda
xukmronlikni qo’lga kiritgan qoraquyunlilar xukmdori Qora Yusuf Turkmandan
(791/1389 - 823/1420) bir necha bor itoat etishni talab qilgan. Uning otasi Qora
Muhammadni esa Temur ilgaridan xaj va savdo karvonlariga bosqinchilikda
ayblab kelgan, o’zining ashaddiy dushmani deb bilgan. Qora Yusuf Turkman
Temurning talabini rad etgan. Buning ustiga, to’qnashuvlardan birida Avnik
qal’asiga Temur tomonidan xukmdor etib tayinlangan Otlamish Kuchinni 1388 yili
asir olib Qohiraga, mamluklar sultoni huzuriga yuborgan. Qora Yusuf va Sulton
Axmad Jaloyir o’zlarining xavfli dushmani bo’lmish Amir Temurga qarshi
kurashish choralarini ko’radilar va Boyazid yonida qo’nim topadilar.
Ikki xukmdor o’rtasidagi ziddiyatlar Sharafiddin
Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida ancha batafsil yoritilgan. Unda aytilishicha,
Sohibqiron Amir Temur Boyazidga qayta-qayta elchilar jo’natib undan raqiblarini
mamlakatdan chiqarib yuborish yoki qatl etishni talab qiladi. Navbatdagi elchilik
orqali Amir Temur Boyazidga: «Qora Yusuf Turkmonkim, musulmonlar ichida
kirib turur, yo uldurkim, ani uldurub musulmonlarning xotirini andin jam etsun, yo
ulkim uni band kilib bizga yibarsun. Bu ishdin birini kilsa, aromizda dustluk
bulgusi turur» deydi. Biroq Boyazid uning istagini bajarishni istamas, o’ziga raqib
sifatida paydo bo’lgan Amir Temurni tan olishni xoxlamas, maktublariga
xaqoratlar bilan javob qilar, buning oqibatida o’zaro munosabatlar keskinlashib
borardi. Manbalarda keltirilishicha, Boyazid Amir Temur
1
Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, “Камалак” 1996., 99-b
24

tomonidan Arzinjon va unga qarashli viloyatlar xokimi etib tayinlangan Taxurtan
va uning kishilarini xam asirda saqlar edi. Ibrohim Mo’minovning yozishicha
“Amir Temur elchilar orqali Boyazidga yana bir imkon berdi va Taxurtanning
kishilari bilan birga Boyazidning o’g’illaridan birini garov sifatida yuborishni
so’radi” deb yozgan 1
. Shunday qilgan taqdirda u omon-eson o’z mamlakatida
xukmronlik qilishini o’qtirdi. Bu talablar Boyazid Yeldirim tomonidan
qondirilmadi. Aslida, xar ikki tomon xam xalqaro maydonda o’z manfaatlari va
obrusi uchun kurashayotgan, yuqorida keltirilgan sabablar esa xar ikki tomonning
o’zaro munosabatlari ifodasi edi. Tabiiyki, Osiyo mintaqasida
ta’sir kuchini saqlab turgan usmonlilar xalqaro maydondagi yangi raqobatdosh
kuchning paydo bo’lishini istamas va uni xar qanday yo’l bilan yanchib tashlashga
intilar edi. Bundan tashqari, Buyuk geografik kashfiyotlarga qadar Buyuk ipak
yo’lining yirik xududi turklar qo’lida bo’lib, usmonlilar bunday imkoniyatni
qo’ldan berishni istamasdi. Kuch va iqtisodiy qudrat timsoli bo’lgan Buyuk ipak
yo’lini nazorat qilish maqsadlari xam Amir Temur va Boyazid o’rtasida kelib
chiqqan nizolarning sabablaridan biri edi. Bir oz muddatdan keyin Boyazid
elchilari Temurga xat keltiradi. Bu maktubda Boyazid ularning o’rtasida nizo
chiqadigan jiddiy sabab yo’qligini, buning o’rniga kofirlar bilan urushib, yangi
hududlarni qo’lga kiritishni taklif qiladi. Boyazid Yeldirim Misr sultoni bilan
Temurning o’rtasini yaxshilash uchun vositachilik qilishni taklif etadi.
Tarixchi Dadaboyevning tahririda shunday yozilgandi “Amir Temur esa
elchilarni juda yaxshi kutib oladi va Rum xalqiga dushmanligi yo’qligini, o’zi ham
do’stlik munosabatlari o’rnatish istagida ekanini aytadi” 2
. Buning uchun esa
usmonlilar Qora Yusufni tutib berishini yoki uni davlatidan chiqarib yuborishini
talab qiladi. Lekin Boyazid buning teskarisini qiladi. Amir Temur Sulton Boyazid
bilan munosabatlarda diplomatiya qonun-qoidalari, etikasiga qat’iy amal qilgan.
Birinchidan, u o’z raqibining ta’na-dashnomlari, xaqoratlariga sabr-toqat bilan
javob qaytarib, u bilan xar qanday vaziyatda ham kelishishga intildi. Ikkinchidan,
1
Муминов И.М. Амир Темурнинг Урта Осиё халклари тарихида тутган урни ва роли. - Тошкент: Фан, 1969.
- 46 б.
2
Дадабоев X,. Амир Темурнинг харбий махорати. — Тошкент: Ёзувчи, 1996. - 96 б.
25

raqibining kuchini yaxshi bilgan xolda vaqtdan yutishga, uzoq masofali azobli
yo’ldan keyin kuchlarini qayta jonlantirishga va to’g’ri strategik taktikalar ishlab
chiqishga intildi. Uchinchidan, Boyazidga qaram kichik xukmdorlardan ittifoqchi
qidirib, ular o’rtasida mavjud bo’lgan adovatdan to’g’ri foydalana bildi.
To’rtinchidan, psixologik taktika qo’llab Boyazidga qarshi g’oyaviy kurash
usullarini qo’lladi, ayblarini xalqqa to’g’ri yetkazib undan ommaning ixlosini
qaytardi va o’zining haqiqiy raxnamo ekanligini ko’rsata bildi. Bundan
ko’rinadiki, Amir Temur o’z davridayoq informatsion kurash usullaridan
foydalangan. H. Boboyevning yozgan tahlilida “Biz Amir Temur va
Boyazid munosabatlarini mushoxdda etar ekanmiz, xar ikki buyuk davlat
arbobining munosabatlari keskinlashishiga nafaqat obyektiv, balki subyektiv
omillar xam sababchi bo’lganligini anglashimiz mumkin. Do’stlik, jilla kursa,
betaraflik maqomida turishi mumkin bo’lgan xar ikki shaxsni Misr podshosi
Barquq, Oltin O’rda podshosi To’xtamish, Sulton Axmad Jaloyir, Qora Yusuf
Turkman kabi shaxslar ham urush girdobiga tortganlar Amir Temurning mardligi
shundaki, Boyazidni yenggach butunlay usmonlilarni xokimiyat tepasidan supurib
tashlashi, u yerda yangi bir sulolaga asos solishi mumkin edi. U geosiyosatda
kuchaytirish o’rniga tenglashtirish, yo’qotish o’rniga ichdan qulatish yo’lidan
bordi. Jang va Boyazid Yeldirimning yengilishi bilan yakun topgan
munosabatlardan keyin xam Amir Temur usmonlilarga yana katta imkoniyatlar
yaratdi. U Boyazid Yeldirimga katta xurmat ko’rsatib, undan o’ch olmadi, Amir
Temurning marxamati tufayli usmonlilar sulolasi XX asrning birinchi
choragigacha tarix saxnasida turdi” 1
deb ma’lumot qoldirdi.
2.2 Temuriylar va Xitoy davlatining o‘zaro diplomatik aloqalaririni
o’rganilishi
1
Бобоев Х,.Б. Амир Темур ва Темурийлар салтанати. - Тошкент: Камалак, 1996. - 200 б.
26

Tadqiqotchi N.Karimova temuriylar va Xitoy taloqalarini Xitoy manbalari
asosida yoritishga intilgan. Muallifning keltirishicha, 1395 (ayrim manbalarda
1387) yili Min xukmdori tomonidan Amir Temur saroyiga Fu An boshchiligidagi
birinchi elchilar yuborilgan 1
. Min imperatori Chen Szu (1403 - 1425) Turkistondan
elchilarning kelishini faollashtiruvchi siyosat yuritdi, «G’arbiy mamlakatlar haqida
qissa» (Siyuy-chjuan) nomli (1403) oliy farmon chiqarishi natijasida Xitoy va
Turkiston o’rtasidagi savdo aloqalari o’z rivojining yuqori cho’qqisiga ko’tarildi.
Ayniqsa, Shoxrux mirzo davrida xalqaro taloqalar rivojlangan.
Tarixchi Sh. O’ljayevaning yozishicha “Shoxruxning Xitoy bilan elchilik
aloqalari 1409 yildan, Hirotga Xitoy elchilari kelgan paytdan boshlanadi. Xofizi
Abruning «Zubdat ut-tavorix» asarida, Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla’i
sa’dayn» kitobida Xitoydan kelgan va Temuriylar davlatidan yuborilgan elchilar
xaqida xabar beriladi” deb yozib o’tgan 2
. Shuningdek, G’iyosiddin Naqqoshning
Xitoy safari esdaliklari xam fikrimizga dalildir. Tashqi munosabatlar-da temuriy
xukmdorlar Amir Temur kabi tinchlik-totuvlikka, yaxshi qo’shnichilikka, savdo-
sotiqni rivojlantirish, karvon yo’llarida xavfsizlikni ta’minlashga, demak, xalqaro
xuquq meyorlariga qat’iy amal qilishga intilganlar.
L.Keren Amir Temurning niyati Samarqand tevaragida ravnaq topgan va
yaxshi idora qilinadigan, tashqi xujumlardan ximoyalangan bir podsholik barpo
etish bo’lgani, u manfaati uyg’un (madaniyati, dini umumiy) qo’shni davlatlarni
qo’shib olganligini, xorijiy podsholiklar bilan oraliq davlatlarni kuch yoki
diplomatiya yo’li bilan olganligini aytib, quyidagilarni ta’kidlaydi: «Itoatkorlik,
to’langan soliq va boj evaziga Temur ularga yordam va xarbiy muxofaza va’da
qilib, o’z xollariga qo’yib bergan. Usmonli turk qo’shnisi Taxurgan, Turkman
amirligi, Gurjiston, Qoshg’ar, Hind va Boyazidga qarshi urush davridagi
Trabzunlar bunga misol bula oladi. Bu karam yoki ittifoqdosh mamlakatlar
atrofida Rus yerlari, Oltin O’rda, Turkiya, Suriya, Bag’dod sultonligi, Dehli
sultonligi va Xitoy kabi qudratli tashqi podsholiklar to’rgan. Shu podsholiklar unga
1
Бобоев Х,.Б. Амир Темур ва Темурийлар салтанати. - Тошкент: Камалак, 1996. - 20 б.
2
Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент., “Академнашр”., 2017., Б.168.
27

g’animlik qilganlarida va xavf solganlarida Temur ular ustiga ayovsiz harbiy
yurishlar qilgan, shahar qo’rg’onlarini bosib olgan, xazinalaridan ko’plab boyliklar
bilan qaytgan. Shunday qilib, o’z yurti atrofida bepoyon mudofaa qo’rg’onini
saqlab turgan». Demak, Sohibqiron nafaqat o’z mamlakati sarxadlarida, balki
boshqa qo’shni davlatlar xududida xam mudofaani mustaxkamlashga intilgan.
1368 yilda Xitoyda davlat t о ‘ntarishi b о ‘lib, hokimiyatga Min sulolasi kelgan edi.
Natijada sobiq «m о ‘g‘ul hukmdorlar» Xitoy hududidan haydab chiqariladi.
О ‘rta Osiyo
tarixining bilimdoni akademik V. V. Bartoldning Amir Temur hamda Min
sulolasining tarixiy manbalaridan olib bergan ma’lumotiga qaraganda, 1387 yilda
Amir Temur Mavlono Hofiz nomli kishini elchi qilib Xitoyga yuborgan. Xitoy
imperatoriga elchi bilan birga boj tariqasida 15 ta ot va ikki tuya j о ‘natgan.
Shundan s о ‘ng har yili ot va tuyalar boj tariqasida j о ‘natib turilgan 1
. 1392 yildagi
bojning yoniga bir t о ‘p mato ham q о ‘shib yuborilgan. Mazkur elchilar Xitoydan
qaytayotganda, Xitoy imperatori sobiq m о ‘gul sulolasi hukmronligi davrida Gansu
viloyatida о ‘rnashib qolgan 1200 kishidan iborat musulmonlarni elchilarga q о ‘shib
Samarqandga j о ‘natgan. 1394 yilda Amir Temur Xitoyga 200 ta ot j о ‘natgan.
"Shuningdek, Amir Temurning Xitoy imperatori nomiga yuborgan yorlig‘ining
Xitoy tiliga tarjimasi keltirilgan. Yana manbada keltirilishicha, qaysi yilda ekanligi
noma’lum, Temur tarafidan Xitoyga j о ‘natilgan otlarning soni 1000 ga yetgan.
Xitoy tarafi ham mazkur sovg‘alar evaziga qimmatbaho toshlar va qog‘oz pullar
j о ‘natgan (qog‘oz pullar elchilar tomonidan Xitoyning о ‘zida sarf qilingan b о ‘lsa
kerak).
Qanchalik t о ‘g‘ri, Xitoydan Temurga birinchi elchi 1395 yilda kelgan.
Elchilarning nomi An Chji-dao va Go Szi b о ‘lgan. Elchilar Samarqandga
odatdagidek Qashqar va Farg‘ona orqali emas, balki Semirechye orqali kelgan.
Biroq, mazkur elchilarga Xitoyga qaytish faqat Temur vafotidan s о ‘ng nasib
qilgan. Axmedov. N. va Badirov. A larning kitobida yozishicha “Amir
Temurga oid tarixiy manbalardan ma’lum b о ‘lishicha, Amir Temur Xitoy
1
Бартольд В.В. Хафизи-Абру и его сочинения // Сочинения.-М ., 1973. Т.VIII. — С.7
28

elchilarini 1397 yil oxirida Sirdaryo b о ‘yida qishlayotgan vaqtida qabul qilgan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, elchilar k о ‘p tuhfalar keltirganlar va
hukmdorning marhamatiga sazovor b о ‘lib, qaytib ketishga ijozat olganlar” 1
. Agar
biz xitoy elchilarini ushlanib qolganligi haqidagi ma’lumotni bilmaganimizda edi,
— deb yozadi V. V. Bartold,— u holda bu s о ‘zlardan, elchilar Xitoyga qaytib
ketganlar, degan fikr kelib chiqqan b о ‘lardi, albatta. Elchilarning ushlab qolinishi,
albatta yaxshilikdan dalolat bermas edi. Xitoyda m о ‘g‘ul sulolasi hukmronligining
tugatilishidan s о ‘ng, hokimiyatga Min sulolasining kelishi Xitoydagi musulmon
fuqarolarining ahvoli yomonlashuviga olib keladi.
Tarixchi E. Azimovning kitobida yozilishicha “1398 yilda Xitoy
imperatorining buyrug‘i bilan 100 ming musulmon fuqarosi qatl qilinadi. Bu
voqealardan Amir Temur bexabar b о ‘lgan deb b о ‘lmaydi. Chunki Sharafuddin Ali
Yazdiy va Nizomiddin Shomiy hamda G‘iyosiddin Alilarning yozishicha, 1398 yili
Amir Temur Xitoyga borib «butparastlar»ni qirib tashlashni о ‘z oldiga maqsad
qilib q о ‘ygan edi. XIV asrning oxirgi о ‘n yilligiga kelib Amir Temur Jetani
(M о ‘g‘ulistonni) о ‘ziga butunlay tobe’ qiladi” deb kitobida ma’lumot bergan 2
. Bu
to-be’likning ramzi sifatida Amir Temur Jeta xoni Xizr Xojaning qizi T о ‘kal
xonimni nikohlab oladi. M о ‘g‘uliston ustidan erishilgan ushbu katta g‘alaba Amir
Temur davlatining Xitoy bilan savdo-elchilik munosabatla-rini y о ‘lga q о ‘yishga
imkon berdi, zero savdo y о ‘li M о ‘g‘uliston orqali о ‘tardi.
Savdo aloqalarining rivojiga Amir Temur alohida etibor bergan, chunki ular
Movarounnahrning ham iqtisodiy, ham siyosiy qudratini yuksaltirishga k о ‘makla-
shardi. Bundan ilgari, ya’ni 70 —80-yillarda Xitoy va M о ‘g‘ulistonda mavjud
murakkab siyosiy vaziyat savdo — elchilik aloqalarining rivojlanishiga monelik
qilib keldi. Xitoyda 1368 yili Yuan m о ‘g‘ul sulolasi tugagach, yirik markazlashgan
Min saltanati (1368 — 1644) tashqil topdi. Dastlabki paytlarda Xitoyning
siyosatidagi asosiy muammo m о ‘g‘ullarning yangi hujumiga y о ‘l q о ‘ymaslikdan
iborat b о ‘lgan, zero bunday xavf mavjud edi. Shu bois Xitoy о ‘zining shimoliy
1
Ахмедов Н., Бадиров А. Амир Темур ва темурийлар даври тарихига кириш (маърузалар матни). —
Самарканд: СамДУ, 1999. - 74 б
2
Азимов Э. Амир Темур салтанати. — Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996. - 88 б.
29

sarhadlarida m о ‘g‘ullar bilan tez-tez t о ‘qnashib turardi. Natijada, XIV asrning
s о ‘nggi yillarida Min saltanatining chegarasi mustahkamlanib, keyingi yillarda
ham deyarli о ‘zgarmay qoldi: shimolda Buyuk Xitoy devori, shimoli-g‘arbda Gan-
su viloyati va g‘arbda Sinhay viloyatining sharqiy qismi bilan chegaralangan edi.
To’laganovning yozishicha “Min sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va
uni mustahkamlash bilan bog’liq harbiy tadbirlar Xitoyning boshqa davlatlar,
jumladan, Amir Temur dav lati bilan savdo-elchilik aloqalarini t о ‘xtatib q о ‘ydi.
Shu sababdan, XIV asr ikkinchi yarmining dastlabki ikki о ‘n yil-ligi davomida
musulmon manbalarida ham, Xitoy manbalarida ham savdo-elchilik aloqalari
b о ‘lganligi qayd etilmagan” deb yozgan 1
. Amir Temur 1389 yili M о ‘g‘ulistonni
o’zil-kesil о ‘z tasarrufiga kiritgach, Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalari tiklandi.
О ‘sha davr Xitoy manbalaridan biri Shu о ‘rinda alohida ta’kidlash lozimki, ba’zi
adabiyotlarda Amir Temur davlati Xitoyga doimiy ravishda о ‘lpon yuborib
to’rganligi va Xitoy elchilari s о ‘nggi yillarda о ‘lponning j о ‘natilmaganligi sababini
aniqlash uchun 1403 yili samarqandga tashrif buyo’rganligi ta’kidlanadi. Aslida bu
umuman b о ‘lmagan gap. Xitoyda boshqa mamlakat hukmdorlaridan yuborilgan
savg‘a-salomlarni о ‘z xalqiga о ‘lpon sifatida k о ‘rsatish odati b о ‘lgan. Holbuki,
о ‘zlari ham javob sifatida katta-katta sovg‘a-salomlar yuborib to’rganlar.
Shohruh davriga kelib Xitoy va temuriylar davlati о ‘rtasida qizg‘in
diplomatik aloqalar olib borilgan. Quyida Xitoy elchilarining Shohruh davlatiga
birinchi bor elchi junatishlari va ularni kutub olinishi haqida s о ‘z boradi: “Sha’n-
shuhratli haq taolo о ‘z lutfi bilan qaysi bir saodatmandga tanlanganlik jomasini
kiygizib, uni fuqarolarning barcha tabaqalari ustidan hukm yurituvchi va amr
etuvchi qilsa u davlatmand masrurlik yo musibatlilik chog‘larida tangri tomonidan
belgilangan chegaradan tashqari chiqishni xoh maxfiy, xoh ochiq-oydin tarzda joiz
tutmasligi, о ‘ziga berilgan ne’mat haqqiga inson amallarining sarasi b о ‘lmish adlu
ehsonni orttirish bilan rioya qilishi, davlat k о ‘payganligi va ulug‘lik zohir
b о ‘lganligiga qaramay agar ollohning о ‘zi istamasa men nafga ham, zararga ham
1
Тулаганов А.А. Амир Темурнинг узбек давлатчилигининг ривожланишида тутган урни ва мавкеи («Темур
тузуклари» асосида): Юрид. фан. докт... дисс. автореф. - Тошкент: ИИВА, 1996.-4 8 с.
30

ega emasman oyatini t о ‘la e’tiqod bilan e’tirof etishi lozim hamda insonlik
yo’zasidan qaraganda Odam avlodi orasida bironta ham tafovut y о ‘qligi, ular
orasida mavjud farq esa istagan kishisiga behisob rizq ato etuvchi hukmdorlar
hukmdori b о ‘lmish olloh fazlining atosidan о ‘zgacha b о ‘la olmasligini, bu
davlatning q о ‘lga kirishiyu bu muruvvatning turg‘unligiga raiyatparvarlik va
marhamatlilik bilan muyassar b о ‘la olishini aniq bilmog‘i lozim. Ana shundagina,
har qalay, zamona о ‘z yelkasiga himmat yopig‘ini yopadi va gardun о ‘z qulog‘iga
itoatkorlik halqasini iladi. Bu debochadan maqsad va bu о ‘gitdan matlab shuki,
humoyun mavkab Seiston yurishidan qaytib kelgaiidan keyin, Xitoy podshohining
sohibqiron hazratlari vafoti tufayli ta’ziya bildirish uchun yuborgan elchilari
sovg‘a-salomlar bilan yetib keldilar hamda о ‘z podshohlari s о ‘zini arzga
yetkazdilar. Hazrat xoqoni said ular borasida
marhamat va inoyatlar k о ‘rsatib, qaytib ketishlariga ijozat buyurdi. Yuqoridagi
ma’lumotda Xitoy elchilarining birinchi Shohruh davlatiga kelishi va ularpning
maqsadlari aks etgan. Albatta, ular о ‘z maqsadlarini Amir Temur vafoti
munosabati bilan Shohruh mizoga о ‘z ta’ziyalarini bildirish deb k о ‘rsatgan
b о ‘lsalarda, ular aslida bu davlatdagi ijtimoiy –siyosiy vaziyatni о ‘rganishni, u
bilan olib borilishi mumkin b о ‘lgan diplomatik aloqalarning kelajagini tasavvur
qilishni m о ‘ljallagan b о ‘lsalar kerak. Chunki shundan s о ‘ng Xitoydan temuriylar
davlatiga k о ‘plab elchilarning kelishi shundan darak beradi deb о ‘ylaymiz.
Abdurazzoq Samarqandiy keyingi elchilik haqida shunday ma’lumotlar keltiradi:
“Shu orada Xitoy viloyatidan, u mamlakatlarning Chinu Mochin va boshqa yerlari
podshohi Doy-Ming xon tarafidan elchilar yetib keldi. Xoqoni said tomonidan:
«Shahar va bozorlarga ziynat berilsin, har bir san’at egasi о ‘z hunarini t о ‘la zohir
qilib d о ‘konini bezatsin»,— degan humoyun farmon sodir b о ‘ldi.
Amirlar istiqbol rasmi b о ‘yicha shahardan tashqari chiqib elchilarning
hammasini izzat-hurmat bilan shaharga olib kirdilar. Bu xuddi yoshlik chog‘idek
shodlikni orttiruvchi bir zamon va visol kechasidek g‘amni tarqatuvchi bir on edi.
Hazrat xoqoni saidning farmoni b о ‘yicha Bog‘i Zog‘onga xuddi jannat bog‘idek
oro berib, Bahrom savlat, sher haybat yasovullar har kimyugag о ‘ziga xos joy va
31

makon tayin qildilar.
Hazrat xoqoni said xuddi balandlik avjidagi oftob singari xurshid chehra
bilan saltanat taxtiga k о ‘tarildi. Ulug‘ amirlar elchilarni q о ‘l о ‘pish sharafiga
yetkazib, tortiqlarni q о ‘ydilar va ularning s о ‘zlarini arz qildilar. Xitoy
podshohining maktubi quyidagi mazmunda edi. Xitoy podshohi maktubining
surati: «Doy-Ming, podshohi muazzam, Samarqand diyoriga Shohrux bahodir
uchun noma yubormoqda! Biz fikr qilamizki, xudovandi taolo yer bilan osmon
о ‘rtasidagi jami xaloyiqni ularning har biri rohat va farog‘atda yashasin. deb
yaratgan. Biz xudoyi taoloning madadkorligida ilohiy hukmga b о ‘ysunib
jahondorlik qilib kelmoqdamiz. Shu sababli biz yaqinu yiroq orasida farq
qilmaymiz, hammani bir tekis, barobar bilamiz. Bundan ilgari eshitgan edikki, sen
oqil va kamolotga yetgan kishisan va boshqalardan ulug‘roqsan, xudovandi
taoloning amriga itoat qilib kelmoqdasan, raiyat va askarlarni parvarish qilib,
ularning hammasiga ehsonu yaxshiliklar k о ‘rsatibsan; shu sababli biz behad shod
b о ‘ldik. Alalxusus, kimxob va tarqu kiyimlarni yetkazsin uchun, elchi yubordik;
elchi u yerga yetib borgach, sen bizning s о ‘zlarimizga hurmat bilan qarab
marhamatimizni yaxshi yo’zaga chiqaribsan, katta-kichik hamma shodmon
b о ‘libdilar va sen ham darhol elchi yuboribsan; elchilar sening salomingni, otlar
ham u diyor matolaridan iborat tuhfalaringvi yetkazdilar. Sening d о ‘stlik y о ‘lida
ekanligingni k о ‘rdim: sen maqtov va navozishga sazovor ekansan. Ilgariroq
m о ‘g‘ullar davri oxiriga yetgan edi. Sening otang Temur fumo xudovandi
taoloning amriga itoat qilib, bizning ulug‘ podshohimiz Toy-Zuyga nisbatan yaxshi
d о ‘st b о ‘lib, elchilar va tuhfalarni qat qilmagan. Shu sababli Toy-Zuy u diyorning
Xitoydagi odamlariga omon berib, hammasini davlatmandlikka yetkazgan. Biz
ham k о ‘rdikki, sen otangning himmat va ravishiga yaxshi mutobiat qilibsan. Endi
Su-J о ‘ning Qasoy va Hazorasi odamlaridan Du-Ji-Xun-Boyni va Sun-QunJi
sadasidan Dong-Chingni bir guruh kishilar bilan q о ‘shib, sadoqat zohir b о ‘lsin
uchun tabriknoma, kimxob kiyim va targ‘ular bilan yubordik. Bundan keyin ham
odamlarni yuboramiz, toki ular bordi-keldi qilsinlar va y о ‘llar kesilib qolmasin;
ular о ‘z istaklaricha tijorat va kasb qilsinlar.
32

A. Usmonovning yozishicha maktubda quyidagicha yozganini tahlil qilib
bergan “Xalil Sulton sening birodarzodang; о ‘z tug‘ishganlik haqqingni bajo
keltirmog‘ing uchun sen uni yaxshi tarbiyat qilishing kerak. Sen bizning sadoqatu
rayimizga hamkorlik qilishing lozim. Bildirib q о ‘ymoqchi b о ‘lganimiz ana shu”
deb yozgan 1
. Bu maktubga q о ‘shib yana bir maktubni yuborgan edilar, unda
j о ‘natilgan sovg‘a-tuhfalar mufassal tarzda bitilgan edi. Yana bir maktub y о ‘l xati
qabilida b о ‘lib, u elchilar uchun edi. Uch maktubning har biri fors xati bilan fors
tilida yozilgan va xuddi о ‘sha maktubda s о ‘z mazmuni m о ‘g‘ul xati bilan turkiy
tilda yozilgan, yana о ‘sha maktubda о ‘sha mazmunni xitoy xati bilan о ‘z xitoy
tilida yozgan. Xoqoni said hazratlari maktubni о ‘qittirib eshitib, uning nozik
mazmunini о ‘tkir fikr bilan mulohaza qildi va maqsadlarini t о ‘la tushunib olgach,
hammani ishtirok etishga chaqirib, «Amirlar elchilar sharafiga t о ‘y bersinlar»,—
degan farmon sodir b о ‘ldi”.
Yuqorida keltirilgan matndan shunday xulosalar chiqarish mumkinki,
dastlabki elchilikning samarali b о ‘lganligi ikkinchi elchilikka y о ‘l ochib bergan.
Unda Temur zamonida ham har kiki tomon о ‘rtasida d о ‘stlik aloqalarining
mustahkam b о ‘lganligi ta’kidlangani holda, Amir Temurning Xitoyga yurish
boshlaganligi eslanmasligi Xitoy tomonining d о ‘stlik aloqalarini yanada
rivojlantirish niyatida ekanligini isbotlaydi. Lekin shu yerda Xalil Sulton haqida
Xitoy imperatorining fikrlari qiziqarlidir. Imperator aftidan Xalil Sulton va
Shohruh mirzo о ‘rtasidagi toj-taxt kurashlaridan xabardor b о ‘lgan b о ‘lsa kerak.
Unga albatta, yagona temuriylar davlatidan k о ‘ra, bu davlatning Xalil Sulton va
Shohruh Mirzo о ‘rtasida taqsimlangani ma’qul b о ‘lsa kerak. Chunki shunda
temuriylar davlati Xitoy uchun bir muncha xavfsiz b о ‘lib qolar edi. Lekin Xitoy
elchilari yetib kelgan vaqtda Xalil Sulton vafot etgan edi. Keyingi b о ‘limlardan
birida Abdurazzoq Samarqandiy xitoy elchilarining j о ‘natilishi haqida s о ‘z yuritib
quyidagilarni bayon qiladi : “Xitoy elchilarining muhim ishlari t о ‘la bitganidan
keyin, ularga ijozat berilib, qaytib ketdilar. Shayx Muhammad Baxshiy elchilik
1
Усмонов Б.А. Амир Темур хаёти ва давлатчилик фаолиятининг Россия тарихшунослигида ёритилиши:
Тарих фан. номз... дисс. - Тошкент: УзР ФА ШИ, 2004. - 166 б
33

rasmi b о ‘yicha ular bilan birga ravona b о ‘ldi.
A. Xidirovning ilmiy dissertatsiyasida “Xitoy podshohi to
shu vaqtgacha islom dinini qabul qilmaganligi va shariat talabi b о ‘yicha ish
tutmayotganligi sababli hazrat hoqoni said d о ‘stlik yuzasidan: «Zorayiki u hidoyat
nuri tufayli imonga mo’sharraf b о ‘lsa»,— degan umidda arab va fors tillarida
yozilgan ikki nasihatnomani yubordi” 1
deb yozib o’tgan. Arabcha maktub surati:
Bismilloh ar-rahmon ar-rahim! Bir ollohdan о ‘zga iloh y о ‘qdir. Muhammad
ollohning rasulidir! Ollohning rasuli, ya’ni Muhammad alayhissalom aytgan:
mening ummatlarimdan kimki ollohning amriga hozir tursa, u sira kamlik
k о ‘rmaydi, ularni xorlovchi va ularga zidlik qiluvchilar g‘alaba qozona olmaydilar.
Ollohning amri bilan qiyomat qoim b о ‘lguniga qadar ular shunday azizlikda bora
beradilar. Ollohi taolo Odamni va uning zurriyotini yaratmoqchi b о ‘lganida: «Men
maxfiy bir ganj edim, о ‘zimni tanitmoqni istab maxluqlarni yaratdim»,— dedi.
Shunga k о ‘ra ma’lum b о ‘ladiki, qudrati ulug‘, s о ‘zi ustun b о ‘lgan zotning inson
navini yaratishdan k о ‘zda tutgan hikmati о ‘zini tanitish alomatlarini tirgizish va
hidoyat ham imon bayroqlarini baland k о ‘tarishdir. U, garchi k о ‘p xudoliklar
sevmasalar ham, haq dinni barcha dinlardan ustun qilmoq hamda shariatni,
hukmlarni ham halolu harom qonun-qoidalarni insonlarga о ‘rgatmoq uchun, о ‘z
rasuli Muhammadni hidoyat va haq din bilan insonlar orasiga yubordi hamda unga,
munkirlarni gungu lol qilib nizo va munozalardan tillarini tiysin uchun, m о ‘jiza
tariqaaida shuhratli qur’onni ato qildi va о ‘z komil inoyatiyu t о ‘liq hidoyati bilan u
qur’onni qiyomatgacha joriy qoldirdi. U о ‘z qudrati bilan hamma vaqtu zamon va
fursatu onlarda Sharq, G‘arb va Chindan iborat olamning barcha yerlarida qudrat
va imkon egasiyu behisob lashkar va saltanat sohibini tayin qildi va ularning
zimmasiga adolat va ehson bozorlariga rivoj berish, barcha xaloyiq boshiga amnu
omonlik qanotlarini yoyish, xaloyiqni shariatda ruxsat etilgan ishlarga y о ‘llab, man
etilgan ishlar va tug‘yonlardan qaytarish, ular k о ‘magida sharafli shariat
martabasini ulg‘aytirish, ollohning yakkayu yagonaligini uqtirib ular orasidan k о ‘p
1
Хидиров С. Амир Темур давлатининг ташкил топиши ва давлат тузуми: Юрид. фан. номз... дисс. -
Тошкент: ИИВА, 2002. - 78 с.
34

xudolik va kofirlikni yiroqlatish vazifasini yukladi.
Tarixchi Sh. A. Ishanovaning dissertatsiyasida ham
Temuriylar va Xitoy munosabatlarini shunday yoritib beradi “Shohrux davrida
Temuriylar davlatining Xitoy bilan elchilik aloqalari 1409 yildan, Hirotga Xitoy
elchilari kelgan paytdan boshlannanligini yuqorida ta’kidladik” 1
. Elchilar Amir
Temur vafoti munosabati bilan ta’ziya bildirish uchun tashrif buyo’rgan edilar.
Keyingi yillarda bu aloqalar muntazam davom etdi. Hofizi Abr о ‘ning tarixiy-
geografik («Geografiya») asarida Xitoydan 1409, 1412 va 1417 yillarda Xirotga
elchilar kelganligi haqida xabar beriladi. Bu asar 1417 yil voqealari bayoni bilan
tugaganligi sababli, Hirotga 1419 yili kelgan Xitoy elchilari haqidagi xabar ushbu
tarixchining keyinroq yozgan «Zubdat at-tavorixi Boysung‘uriy» («Boy-sung‘urga
bag‘ishlangan sara tarix») asaridan, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa’dayn
va majmai bahrayn” asaridan о ‘rin olgan. Xulosa qilib aytganda, Sohibqiron Amir
Temur saltanatida XIV asrning oxirgi о ‘n yilligidan boshlab va Shohrux
hukmdorligi davrida (XV asrning birin-chi yarmida) Xitoy bilan muntazam savdo-
elchilik munosabatlari mavjud b о ‘lgan. Karvonlar qatnab to’rgan savdo y о ‘llari esa
qadimgi Buyuk Ipak y о ‘li tarmoqlari bilan mos to’shadi. Bu xalqaro savdo y о ‘li
nafaqat Movarounnahr bilan Xitoy oralig‘ida, balki g‘arbga ham davom etib,
janubiy y о ‘nalish orqali to О ‘rta dengiz va Misrgacha yetib borgan. Savdo
karvonlarining ana shu keyingi y о ‘nalishdagi qatnovi Amir Temurning yetti yillik
(1399 — 1404) g‘arbiy yurishidan s о ‘ng y о ‘lga q о ‘yilgan.
Xulosa
Mazkur kurs ishda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar, yozma manbalar nashrlari, tarjimalari
1
Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года:
Автореф. дисс... канд. юрид. наук. — Ташкент: ТГЮИ, 1993. - 24 с.
35

tarixshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq va tahlil etildi. Ta’kidlash joizki, mazkur
yillarda O’zbekistonda, qisqa muddat ichida, Amir Temur saltanati tarixiga oid
yozma manbalarning bir qismi ilmiy muomalaga kiritilgan va salmoqli tadqiqotlar
amalga oshirilgan. Sovet tarixshunosligida esa o’z davrining xos mafkuraviy
yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Xususan, B.V. Lunin,
I.M. Mo’minov, A.O’rinboyev, R. Mukminova, D. Yusupova, P. Zohidov, N.
Norqulov, O. Alimov kabi olimlarning mustaqillikkacha bo’lgan davrda ham
temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo’yganliklarini ta’kidlash zarur va
ularning ilmiy tadqiqotlarini tom ma’noda mustaqillik davrida Amir Temur
saltanati tarixini yoritishda, temurshunoslik sohasida amalga oshirilgan ishlarni
rivojlanishida manbaviy asos bo’lib xizmat qildi, deb aytish mumkin. Xususan
mustaqillik davridan so’ng Temuriylar tarixini haqqoniy yoritish boshlandi.
Temurshunos olimlardan B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, H. Boboyev, O.
Bo’riyev, Sh. O’ljayeva, Uvvatov, G’ulomov, T. Fayziyev va yana bir qancha
temurshunos olimlar ilmiy ishlar olib borishmoqda.
Zero, aynan ular mustaqillik yillarida chop etilgan yirik fundamental
nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi
xizmatlarini e’tirof etish zarur. Bu yillarda Temuriylar tarixiga oid ko’pgina
manbalarning ilmiy muomalaga kiritilishi temurshunoslikning rivojiga hissa
qo’shdi. Olimlarning xizmati natijasida asosiy yozma manbalarning tarjimalari
ilmiy izohlar bilan bosib chiqarildi va temurshunoslik sohasida yangi tadqiqotlar
amalga oshirilib fanga salmoqli o’zgarishlar olib kirildi. Aytish joiz, yozma
manbalarning tarjimalari dastlab maqolalarda, ulardan lavhalar to’plamlarda,
keyinroq risola va alohida nashr shaklida e’lon qilindi. Mustaqillik yillarida Amir
Temur shaxsiga nisbatan adolatning qaror topishini tarixni haqqoniy o’rganishdagi
yutuq sifatida aytishimiz mumkin. Amir Temur hayoti va faoliyatining tarixchi
olimlar tomonidan o’rganilishi va amalga oshirilgan tadqiqotlar yangi, avvalgiga
nisbatan yuqori bosqichga ko’tarilganini ko’rsatadi. Ularda harbiy yurishlardan
ko’zlangan asosiy maqsad sovet tarixshunosligida qayd etilganidek, “talonchilik”
va “bosqinchilik” emas, balki ezgu niyat, ya’ni Buyuk ipak yo„lini,
36

kommunikatsiyani tiklash, bu orqali esa savdo−sotiq, ilm−fan taraqqiyotini
rivojlantirish uchun sa’y−harakatlar qilgani, bunyodkorlik ishlarini keng
masshtabda olib borgani isbotlab berildi. Mustaqillik davri
tarixshunosligining yutuqli jihatlaridan yana biri, tadqiqotlarda Amir Temur
saltanatining xalqaro munosabatlari tarixi va diplomatiya munosabatlari tarixining
eng yorqin sahifasi bo’lgani, bunda diplomatiya etiketlariga qat’iy amal qilingani,
Sohibqironning mazkur sohadagi mahorati yuqori baholanganligidir. Tadqiqotlarda
Amir Temurning jahon tarixidagi xizmatlaridan biri sifatida dunyo xaritasiga
siyosiy, geografik o’zgarishlar kiritib, yagona siyosiy va iqtisodiy hudud yo’zaga
keltirgani va diplomatik munosabatlarni rivojlantirishga katta ahamiyat bergani
alohida ta’kidlangan. Xususan, Xorazm, Mo’g’uliston, Oltin O’rda Misr, Turkiya,
Xitoy, Yevropa davlatlari bilan olib borilgan diplomatik munosabatlardan
ko’zlangan asosiy maqsad savdo−sotiqni rivojlantirish ekanligi e’tirof etilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Темур ва Улуғбек даври тарихи . – Б o ш муҳ a ррир A. A сқ a р o в . М a съул
муҳ a ррир O.O дил xo н . Т .: Қомуслар Бош таҳририяти , 1996.
37

2. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. –
Т.: Издательский дом Мир экономики и права, 1999.
3. O’ljayeva. Sh. Amir Temur saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi.
Tar . fan nom … T . 2008.
4. Бўриэв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий
Осиё.Тошкент.,1997.
5. Sh.Karimov. R.Shamsutdinov. Vatan tarixi (birinchi kitob).,
Тошкент.,”Sharq”., 2010.
6. С.Сиддиқов, А.Ахмедов, Б.Ахмедов ва бошқалар. “Амир Темур Жаҳон
тарихида” Тошкент. “Шарқ”. 2001.,
7. Аҳмедов. Б – Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида.
Тошкент., “Ўқитувчи”., 1996.
8. М.И.Иванин ўзининг “Икки буюк саркарда,Чингизхон ва Амир Темур”.
9. Е.Березинов. Буюк Темур. Тошкент., “Шарқ”, 1996,
10. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли. Тошкент., 1968.
11. Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент,
“Камалак” 1996.,
12. Шарафуддин Али Яздий – “Зафарнома” Тошкент., 1997.,
13. Sodiqov.H – Amir Temur saltanatida xavsizlik xizmati. Toshkent., .2010.,
14. B.Ahmedov - “Amir Т emur” Т arixiy roman. Т oshkent., 1995.,
15. P.Ravshanov – Amir temur sulolasi. Toshkent., 2014.,
16. Луюсен Керен “Амир Темур ғарб адиблари нигоҳида” .,2016
17. Маннонов Б.С. Амир Темур дипломатияси // Амир Темур ва унинг
жах o н тарихидаги урни: Халкаро конференция материаллари. -
Тошкент: Узбекистон, 1996
38

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi