Amir Temur va Temuriylarning Rossiya tarixshunosligidagi o'rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	54.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Rozmatjon adiljonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2024

0 Sotish

Amir Temur va Temuriylarning Rossiya tarixshunosligidagi o'rni

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………………………………………………………..……………..………... 4-6
I BOB. XVIII-XIX asrlar Rossiya tarixshunosligida Amir Temur faoliyatiga
nazar …………………………………………………………………………………………………………………………………..……..…………...….. 7-19
I.1. Rossiya tarixshunosligida temurshunoslikning shakllanishi (XVIII asr) va rivojlanishi (XIX asr): Amir Temurning
hayoti va davlatchilik faoliyati toʻgʻrisidagi ilk tadqiqotlar ……………………………………………………………………………………………………….…… 7-12
I.2. “ Туркестанский сборник ” sahifalarida Amir Temur ………………………………………….. 13-25
II BOB. Sobiq ittifoq davrida rus tarixshunoslari tomonidan Amir Temur siymosining oʻrganilishi: yangi
yondashuvlar va xulosalar …………………………...…… 16-27
I.1. V.V.Bartold hamda A.Yu.Yakubovskiy asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyatining
talqini ……………………………………………………………………………………………………………………….… 16-22
II.2. XX asr ikkinchi yarmida Amir Temur shaxsiyati va davlatchilik faoliyatining
yoritilishi ………………………………………………………………………………………………………..…………………………….……..… 23-27
XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………..……..………....... 28-30
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……..…............ 31-33

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida Vatanimiz tarixini mukammalroq oʻrganish, sovet davridagi
tarixiy voqealar hamda tarixiy shaxslar toʻgrisida mavjud notoʻgʻri xulosalarni qayta koʻrib chiqish zaruriyati tugʻildi.
Jumladan, buyuk davlat arbobi, sarkarda Amir Temur hayoti va faoliyati, u tashkil etgan davlat tarixi yuzasidan
bildirilgan fikrlarni kompleks ravishda qayta oʻrganish va qayta baholash ham ilmiy, ham siyosiy jihatdan muhim
ahamiyat kasb etdi. Chunki, Sohibqiron shaxsi, uning faoliyati sovet davri tarixida salbiy boʻyoq bilan tasvirlangan,
buni oʻzgartirishning esa oʻsha davrda iloji boʻlmagan edi. Zero, Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan keyingina
Amir Temur tarixini qayta oʻrganishga eʼtibor kuchaydi.
Amir Temur davlati tarixini oʻrganishda tarixiy manbalarning ahamiyati beqiyosdir. Shuning uchun ham
mustaqillik yillarida Sharq muarrixlarining Sohibqiron va uning davlati tarixi yoritilgan asarlariga eʼtibor qaratildi va
ularning baʼzilari oʻzbek tiliga oʻgirilib, nashr qilindi. Bundan tashqari mustaqillik yillarida oʻzbekistonlik tarixchi
olimlar Amir Temur tarixini oʻrganish yuzasidan tadqiqotlar olib borib, qator asarlar nashr etdilar. Xorijda esa Amir
Temur tarixini oʻrganish oʻrta asrlardayoq boshlangan edi. Amir Temurga bagʻishlangan dastlabki ilmiy asar sifatida
1553-yili bosilib chiqqan Perondinoning “Skifiyalik Tamerlanning ulugʻvorligi” asari eʼtirof etiladi. Xorij
tarixshunosligida Amir Temur haqida asar yozgan yoki oʻz asarlarida uning hayoti va faoliyatiga toʻxtalib oʻtgan
tarixchilar sifatida F.Shlosser, E.Gibbon, G.Veber, M.Sharmua, Hilda Hukhem, Jan-Polr Ru, Lyusen Keren va
boshqalarni aytish mumkin. Umuman olganda, xorij tarixshunosligida Amir Temurga bagʻishlangan 500 dan ortiq
ilmiy tadqiqotlar, asarlar mavjudligi aniqlangan. Lekin shuni alohida qayd etish zarurki, xorij tarixshunosligida Amir
Temur tarixiga oid yozilgan asarlarning salmoqli va ilmiy qimmati bilan ajralib turadigan qismi rus tarixshunosligiga
tegishlidir. Rus tarixchilaridan V.N.Tatishchev, T.P.Granovskiy, N.M.Karamzin, S.M.Solovyev, V.V.Bartold,
A.Yu.Yakubovskiy va boshqalarning asarlarida Amir Temur shaxsi hamda uning davri tarixiga oid muhim xulosalar
mavjud.
Rus muarrixlarining Amir Temur shaxsi va uning tarixi haqidagi fikrlari sovet tarixchilari uchun asosiy
dasturilamal boʻlib keldi. Oʻsha davrda yozilgan SSSR va ittifoqdosh respublikalar tarixiga oid darsliklar bunga
yaqqol dalil boʻla oladi. Bu asarlar nafaqat sobiq Ittifoq hududida, balki dunyoning boshqa mamlakatlarida ham
nashr etilganligi tufayli jahon temurshunosligi, xususan, Gʻarbiy Yevropa temurshunosligining shakllanishiga va
rivojlanishiga katta taʼsir oʻtkazgan.
Mavzu ning ilmiy jihatdan o‘rganilish darajasi: Mazkur kurs ishimiz Rus olimlarining Temur shaxsiga
nisbatan qarashlari, Temur hamda Temuriylar davrida amalga oshirilgan ishlarning miqiyosi, Temuriylar va
Sohibqiron davrida amalga oshirilgan harbiy-siyosiy harakatlarning mohiyati qay tarzda amalgaoshirilganligi
borasidagi fikrlarning tahlili ko rib chiqiladi.
Shu jumladan Temur shaxsiga nisbatan bir tomonlama amalga oshirilgan qarashlar, fikrlar, hamda na qadar
rost ekanigi haqidagi fikrlarimizni tahlil qilamiz.
Mavzuning davriy (xronologik) chegarasi. Ushbu ish rus tarixshunosligining paydo boʻlishidan to sobiq sovet
tuzumi barham topgunga qadar boʻlgan davrni, yaʼni XVIII-XX asrlarni oʻz ichiga oladi. Chunki aynan shu XVIII asrda
Rossiyada o ʻ tmishni ilmiy asosda tadqiq etish boshlangan va rus tarixchi olimlari hamda sharqshunoslari bergan
xulosalardan iborat holda tuziladi .
Mavzuning obyekti. Mazkur kurs ishining tadqiqot obyekti markazida XVIII-XX asr rus tarixshunosligida Amir
Temur shaxsi va faoliyatiga oid mavjud fikrlar, qarashlar va xulosalar turadi.
2

Tadqiqotning manbaviy asosini XVIII-XX asrlarga oid rus tarixchilarining Amir Temur shaxsi va faoliyati
yoritilgan yoki u haqida maʼlum bir fikrlar bildirilgan asarlari tashkil etadi.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Sovet davrida vatanimiz tarixchilari ham Amir Temur va uning davlati tarixi
haqida yozilgan ilmiy asarlarida V . V . Bartold “Тимур // Энциклопедический словарь. “Брокгауз-Ефра 1
”,
A . Yu . Yakubovskiy “Самарканд при Темуре и Темуридах 2
” va boshqa rus tarixchilarining tadqiqotlariga
tayanganlar . Demak, Gʻarbiy Yevropa va sobiq sovet tarixshunosligi, jumladan, oʻzbek tarixshunosligida ham Amir
Temur haqidagi konsepsiyaning shakllanishi, rivojlanishi va xarakteriga rus olimlari asarlarining taʼsiri katta
boʻlganligini eʼtirof etishimiz lozim. Shuning uchun ham rus tarixchilarining Amir Temur haqidagi asarlarini ilmiy
tahlil etish, yutuq va kamchiliklarni tarixiy manbalar asosida koʻrsatib berish va ularning temurshunoslikdagi oʻrni
hamda ahamiyatini aniqlash hozirgi kun tarixshunoslik oldida turgan muhim vazifalaridan biri boʻlib qolmoqda.
Bundan tashqari, rus va sobiq sovet tarixshunosligida Amir Temurning tarixdagi oʻrni xususida ayrim
gʻayriilmiy fikrlar tarixiy manbalar asosida rad etilganlini, shuningdek Amir Temurning Yevropa xalqlari, jumladan,
rus xalqi oldidagi xizmatlari Rossiya tarixshunosligida XIX asr boshlaridayoq tan olinganligi koʻrsatib berish ushbu
kurs ishining maqsadidir.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Ish kirish, ikkita bob, toʻrtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 43 betni tashkil qiladi.
1 Бартольд В.В. Тимур // Энциклопедический словарь. “Брокгауз-Ефран”. – Спб., 1901. – 197 с.
2 Якубовский А.Ю. Самарканд при Темуре и Темуридах. – Л., 1933. – 68 с.
3

I BOB. XVIII-XIX asrlar Rossiya tarixshunosligida Amir Temur faoliyatiga nazar
I.1. Rossiya tarixshunosligida temurshunoslikning shakllanishi (XVIII asr) va rivojlanishi (XIX asr): Amir
Temurning hayoti va davlatchilik faoliyati toʻgʻrisidagi ilk tadqiqotlar
XVIII asr boshlarida Rossiyaning xalqaro mavqei birmuncha yuksalib, faol tashqi siyosat olib bora boshladi.
Bu tashqi siyosiy faollik nafaqat Gʻarb davlatlari, balki Sharq mamlakatlari bilan olib borilgan aloqalarda ham yaqqol
sezildi. Sharq mamlakatlari bilan xalqaro aloqalarning rivojlanishi rus sharqshunosligining shakllanishiga ham ijobiy
taʼsir oʻtkazdi. Sharqshunoslikning rivojlanib borishi bilan Rossiya muarrixlarining Oʻrta Osiyo tarixiga, uning
mashhur tarixiy shaxslari, jumladan, Amir Temur hayoti va faoliyatiga boʻlgan qiziqishlari ham ortib bordi. Dastlab
rus tarixchilari oʻz asarlarida Amir Temur tarixiga qisqacha toʻxtalib oʻtgan boʻlsalar, keyinchalik uning hayoti va
davlatchilik faoliyatiga bagʻishlangan alohida asarlar paydo boʻla boshladi.
V.N.Tatishchev Amir Temur hayoti va faoliyatini qalamga olgan birinchi rus tarixchisidir. U Amir Temur tarixi
bilan maxsus shugʻullanmagan, lekin Sohibqironning Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamishxonga qarshi olib borgan urushlari,
moʻgʻullarni taʼqib etib, rus yerlariga kirib kelishi voqealarini bayon etish chogʻida uning faoliyatiga qisqacha
toʻxtalgan.
V.N.Tatishchev dastlab Amir Temurning Moʻgʻuliston hukmdori Qamariddinga qarshi olib borgan yurishi
natijasida uni tor-mor etib, 10 ming qoʻshini va yerlarini oʻziga qoʻshib olganligini bayon qiladi. Muallif Amir Temur
Sharqning deyarli barcha qismini, ayniqsa, boy va mashhur Suriya, Mesopotamiya, Armaniston, Hindiston va Eron
kabi mamlakatlarni istilo qilganligini taʼkidlaydi. Shuningdek, u Amir Temurning Toʻxtamishxonga qarshi olib borgan
yurishlariga alohida toʻxtalib, shu yurishlar jarayonida Sohibqiron Ryazan knyazligi yerlari va Yeles shahrini egallab,
uning knyazini asir olganini, bu yerda 15 kun turgach, janubga qaytib ketganligini qayd etadi 3
.
V.N.Tatishchev, asosan, tatar tilidagi maʼlumotlarga tayangan hamda ularni rus va polyak manbalari bilan
toʻldirgan. Buni oʻzi ham taʼkidlab oʻtadi. Tatishchev tatar manbalari haqida soʻzlaganda Oʻrta Osiyo yoki
Sharq manbalarini nazarda tutgan emas. Bu holda muallif qaysi tatar manbalaridan foydalangan, degan savol
tugʻiladi. Gap shundaki, hozirgacha tarix fanida Amir Temur haqida maʼlumot beruvchi tatar tilida bitilgan biror
manba maʼlum emas.
Shunday ekan, V.N.Tatishchev faqat Volga boʻylarida (u hayotining maʼlum bir qismini aynan shu hududda
oʻtkazgan) Sohibqiron yurishlari davridan qolgan hikoyat va rivoyatlarga tayangan, degan xulosaga kelish mumkin.
Rus solnoma va qissalaridagi Amir Temur tarixiga oid maʼlumotlar ham shu hikoyat va rivoyatlardan kelib chiqqan
deyishga yetarli asoslar bor. Chunki rus solnoma va qissalarida ham, V.N.Tatishchev asarlarida ham Amir Temur
Yevropa manbalaridagi kabi forsiy “Tamerlan” nomi bilan emas, balki aynan shu maʼnoni beradigan turkiy “Aksak
Temur” nomi bilan ataladi 4
.
Lekin faqat tatar va rus tilidagi maʼlumotlarga tayanish V.N.Tatishchevning Amir Temur haqida koʻplab
noaniq va baʼzan butkul xato fikrlar bildirishiga sabab boʻldi. Chunki uning asarlarida rus qissalaridagi kabi “Amir
Temur Koʻk Oʻrdada temirchilar oqsoqoli oilasida tugʻilganligi, oʻta ayyor va makkor kishi boʻlib, yoshligida mol
oʻgʻirlash, yoʻltoʻsarlik bilan shugʻullanganligi” haqidagi qaydlarni uchratamiz. Shunga oʻxshash fikrlar Volga boʻyi
shaharlarida maʼlum muddat yashagan arab muarrixi Ibn Arabshohning “Ajoyib al-maqdur fi tarixi Taymur”
3 Татишчев В.Н. История Российская. – М.; Л., 1965. – С. 182.
4 Татишчев В.Н. История Российская. – Т. – C. 182; Повесть о Темир Аксаке // Памятники литературы
Древней Руси: XIV - середина XV века. М., 1984. – С. 230; Полное собрание русских летописей. – М.,1965.
– С. 151.
4

(“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari”) asarida ham mavjud 5
. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, oʻsha davrda
Volgaboʻyi hududlari va Rusda Amir Temur xususida haqiqatdan yiroq boʻlgan har xil uydirmalar keng tarqalgan edi.
Rus tarixchilarining “otasi” boʻlmish V.N.Tatishchev esa bu uydurmalarga tanqidiy koʻz bilan qaramasdan, ularning
baʼzilaridan oʻz asarlarida foydalangan.
V.N.Tatishchev Amir Temurning Turkiya sultoni Boyazidga qarshi yurishlari haqida soʻzlar ekan,
Sohibqironning gʻalabasi bilan tugagan Anqara jangida asir olingan turk sultoni qafasga solinib, gʻolib Temur bilan
birga olib yurilganligi toʻgʻrisidagi afsonaviy maʼlumotlarni keltiradi 6
. Shu oʻrinda, aynan shu afsona hatto hozirgi
kunga qadar Yevropaning ham ilmiy, ham badiiy adabiyotida keng tarqalganligini eslatib oʻtish lozim. Amir Temur
bilan bogʻlik shunga oʻxshash boshqa rivoyatlar haqida tarixchi olim T.Fayziyev ham maʼlumot beradi 7
. Lekin,
koʻpgina ishonchli tarixiy manbalar, jumladan, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sida bu voqea boshqacha
yoʻsinda talqin etiladi 8
. Demak, ishonchli manbalardan bexabar boʻlgan V.N.Tatishchev Sohibqironning bu
epizoddagi bagʻrikengligini bilmaydi va Amir Temurni beshafqat hukmdor sifatida tasvirlaydi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, V.N.Tatishchev oʻz asarlarida Amir Temurning hayoti va faoliyatiga
toʻxtalar ekan, ishonchli tarixiy manbalarga tayanmaydi. Shuning uchun uning Amir Temur shaxsi va faoliyatiga doir
fikrlarini tanqidiy nuqtai nazardan oʻrganish maqsadga muvofiqdir.
V.N.Tatishchevdan soʻng Amir Temurning hayoti va faoliyati koʻp rus tarixchilarining diqqat eʼtiborini oʻziga
jalb etib kelgan. Bular orasida mashhur yozuvchi va tarixchi N.M.Karamzin (1766-1826) birinchilardan boʻlib Amir
Temur siymosi va uning faoliyati toʻgʻrisida afsona va rivoyatlardan yiroq, ilmiy asoslangan fikrlarni bayon etganligi
bilan ajralib turadi.
N.M.Karamzin boʻlajak jahongirning yoshlik yillari oʻtgan tarixiy davr va sharoitga eʼtiborni qaratib,
Temurning shaxs boʻlib shakllanishiga koʻrsatgan taʼsirini yoritib beradi.
U Amir Temurning Chigʻatoy ulusi inqirozga uchragan va tartibsizlik hukm surgan paytda kichik bir bek
oilasida tugʻilganligini taʼkidlab, ana shunday sharoitda siyosiy maydonga chiqqanligiga e’tibor qaratadi.
Shu oʻrinda N.M.Karamzin Amir Temur faqat tashqi dushmanlar bilan emas, balki markazlashtirish siyosatiga
qarshi turgan hokimiyatparast amirlar, ayniqsa, sobiq doʻsti Amir Husayn bilan keskin kurashlar olib borib, 35
yoshida taxtga oʻtirganligini bayon qiladi 9
.
N.M.Karamzin Amir Temur tomonidan Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamishga va Turkiya sultoni Boyazidga qarshi olib
borilgan yurishlarning oqibatlari haqida ham diqqatga sazovor fikrlarni bildiradi.
N.M.Karamzin Amir Temur tarixini yoritishda Sharq manbalaridan Ibn Arabshohning Sohibqiron tarixiga
bagʻishlangan “Ajoyib al-maqdur fi tarixi Taymur” (“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari”) asaridan foydalangan. U
Amir Temur va Ibn Xaldun uchrashuvini bayon qilish jarayonida “zamondosh arab yozuvchisi” soʻzlariga
tayanayotganligini bildiradi. Lekin u eng koʻp murojaat qilgan asar, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridir.
N.M.Karamzinning asarida Amir Temurning 1391-yilgi Dashti Qipchoqqa yurishi tafsilotlari “Zafarnoma” bilan
deyarli bir xil bayon qilingan. Bundan tashqari, muallifning oʻzi ham “oʻz davrining mashhur fors tarixchisi
Sharafiddin” deya uning nomini ulugʻlab tilga oladi.
5 Ibn Arabshoh . Amir Temur tarixi. 1-kitob. – Toshkent: Mehnat, 1992. – B. 68-69.
6 Татишчев В.Н. История Российкая. – С. 197.
7 Fayziyev T. Temuriylar shajarasi. – Toshkent: Yozuvchi, 1995. – B. 35.
8 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. – Toshkent: Sharq, 1997. – B. 261.
9 Карамзин Н.М. История государства Российского. – Тула, 1990. – С. 254.
5

Lekin qator ijobiy xususiyatlarga qaramay, N.M.Karamzin voqea va hodisalarni biroz badiiylashtirib bayon
qilganligi uchun ham, bir qator asossiz, baʼzi hollarda esa butkul notoʻgʻri fikrlar ham bildirgan. Masalan, u Amir
Temurning 1400-yili Turkiya sultoni Boyazidga joʻnatgan maktubida “Sen kimsan? Turkomon chumolisi: filga qarshi
turmoqchimisan?” jumlalarini keltiradi. Temur davri tarixchilaridan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiy
asarlarida berilgan xuddi shu maktubda bunday jumlalar yoʻq 10
.
Shuningdek, N.M.Karamzin Amir Temurni ikkinchi Chingizxon, yangi Botu iboralari bilan ham ataydi.
X.Vamberi taʼkidlaganidek, Amir Temurni “Chingiz ila bir safga qoʻyib, uni vahshiy, zolim, qaroqchi deb
ataganlarning fikri ikki marotaba xatodir” 11
. U yana Amir Temur va uning qoʻshinlarini moʻgʻullar, deb biladi.
Professor A.Ahmedov esa Amir Temur XIII asrdayoq turklashgan barlos qabilasiga mansub boʻlib, bu qabila hozir
faqat oʻzbeklar tarkibida ekanligini taʼkidlaydi 12
. Demak, tahlillar N.M.Karamzinning yuqoridagi fikrlari notoʻgʻri
ekanligini koʻrsatmoqda.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, N.M.Karamzin Amir Temurning jahon tarixida tutgan oʻrnini, Rossiya
va Yevropa xalqlari oldidagi xizmatlarini birinchilaridan boʻlib toʻgʻri baholay oldi va shu bilan temurshunoslikning
rivojiga oʻz hissasini qoʻshdi.
Amir Temur haqida fikr bildirgan rus tarixchilaridan yana biri Moskva universitetining professori
T.N.Granovskiydir. U ham Amir Temurning Toʻxtamishxonni tor-mor keltirib, Rossiyaning janubiy hududlariga kirib
kelishi toʻgʻrisida oʻz qarashlarini bayon etadi. Sohibqironning Rossiya markazi tomon harakat qilib, kutilmaganda
janubga qaytganligini Moskva knyazi Vasiliy Dmitriyevichning harbiy tayyorgarligidan qoʻrqqanligi uchun emas, deb
taʼkidlaydi. Shuningdek, Kulikovo jangida ruslardan magʻlubiyatga uchragan Mamayni Temur bilan taqqoslab
boʻlmasligini qayd etadi 13
.
Muallif Amir Temur va Turkiya hukmdori Sulton Boyazid oʻrtasidagi jang hamda uning oqibatlariga toʻxtalib
oʻtadi. Bu haqida u: “Yevropa xalqlari Anqara gʻolibiga oʻzlarini turklardan qutqaruvchisi sifatida qaradi. Haqiqatdan
ham, Temurning yurishi Konstatinopolning qulashini 50 yilga kechiktirdi va turk quroli gʻalabalarini uzoq muddatga
toʻxtatdi”, deb yozadi. Shuningdek, u Anqara jangida asir olingan Sulton Boyazidni Amir Temur tomonidan temir
qafasga solib olib yurilganligi haqidagi fikrlarni tanqid qiladi.
T.N.Granovskiy asarlarida Amir Temurning shaxsi va faoliyati haqida salbiy baholar salmoqli oʻrin egallaydi.
Lekin ularning anchagina qismi xato va munozarali fikrlardan iboratdir. T.N.Granovskiyning fikricha, Temurning
faoliyatidan asosiy, yoʻnaltiruvchi siyosiy maqsadni izlash kerak emas. Uning bu xulosasi biroz munozarali, albatta.
Avvalo, Amir Temurning barcha istilolari maʼlum siyosiy maqsadlarni koʻzlab amalga oshirilganligini alohida
taʼkidlash lozim. Jumladan, T.N.Granovskiyning koʻproq eʼtiborida boʻlgan Amir Temurning Toʻxtamishxonga qarshi
olib borgan yurishlarida Sohibqironning asosiy maqsadi Oltin Oʻrdani tor-mor keltirib, oʻz davlatining shimoliy
chegaralari xavfsizligini taʼminlash, Buyuk Ipak yoʻlining shimoliy tarmogʻini vayron qilib, yaroqsiz holatga keltirish,
uni janub tomonga, yaʼni oʻz davlatining hududlariga burib yuborish ekanligini koʻplab tarixchilar taʼkidlaydilar.
Temurning boshqa harbiy yurishlarida ham katta siyosiy maqsadlarni payqash mumkin. Shuning uchun ham
T.N.Granovskiyning yuqorida keltirilgan fikriga qoʻshilib boʻlmaydi.
T.N.Granovskiy Amir Temur tinimsiz harbiy yurishlar olib borib, istilo qilgan joylarda oʻz hokimiyatini
mustahkamlashga eʼtibor bermagan, degan xulosaga keladi. Muallifning bu fikrlariga ham toʻliq qoʻshilib boʻlmaydi.
10 Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O zbekiston, 1996. – B. 284.ʻ
11 Vamberi X. Movarounnahr yoxud Buxoro tarixi. – Toshkent: G afur G ulom nashr, 1990. – B. 48.
ʻ ʻ
12 Somon yo li. – Toshkent, 1992. – B. 25.
ʻ
13 Тамерлан . Эпоха. Личность. Деяния. – Москва: Гураш, 1992. – С. 405.
6

Maʼlumki, Amir Temur urush paytida vayron qilingan Urganch va Bagʻdod shaharlarini ikki-uch yil oʻtgach, qalʼa
devorlari bilan yangidan qayta tiklaydi. Asrlar mobaynida vayronaga aylangan Afgʻonistondagi Eryob qalʼasi ham 14
,
Qorabogʻdagi Baylokon shahri ham qaytadan bunyod etiladi. Albatta, bu shaharlar faqat maʼmurchilik,
obodonchilik maqsadida bunyod etilgan emas. Bu kabi shahar, qalʼalarni bunyod etish va qayta tiklashda avvalo,
harbiy maqsadlar koʻzlanganligi shubhasizdir.
T.N.Granovskiyning “Temurning jasoratida (xuddi Chingizxonnikiday) yaratuvchilikdan koʻra buzgʻunchilik
ustun boʻldi,” degan fikri ham bir yoqlama ekanligini taʼkidlab oʻtish kerak 15
. Muallif Amir Temurning buyuk
yaratuvchilik faoliyatiga yetarli darajada baho bera olmaydi. Uning nafaqat Movarounnahrda, balki boshqa
yurtlarda ham koʻplab bunyodkorlik ishlari bilan mashgʻul boʻlganligini akademik Bartold ham taʼkidlab oʻtgan edi.
Albatta, Granovskiy Amir Temur faoliyatini batafsil oʻrganmagan, bu esa oʻz navbatida uning Sohibqiron haqidagi
qarashlariga oʻz taʼsirini oʻtkazgan.
Shuningdek, Granovskiy Sohibqironning olimlar bilan suhbatlar qurganligi, Gʻarb va Sharq tarixini yaxshi
bilganligini qisqacha qayd etgan holda, boshqa bir oʻrinda turk sultoni Mexmed II ning koʻp tillarni bilishi, fan va
sanʼatga homiyligi haqida soʻz yuritayotib, u shu jihati bilan Chingizxon va Temur kabi varvarlardan farq qiladi,
degan fikrni bildiradi 16
. Lekin nafaqat Temuriylarning saroy tarixchilari, balki Amir Temurga nisbatan salbiy fikrlar
bildirgan Ibn Arabshohning Sohibqironni turli fanlar va sanʼatga qiziqishi, unga homiyligi haqidagi satrlarini yodga
olsak, uning bu fikri ham asossiz ekanligi maʼlum boʻladi.
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, T.N.Granovskiy Sohibqironning shaxsi va faoliyatiga salbiy munosabatda
boʻldi. Ishonchli manbalarga tayanmaganligi, Sharq, jumladan, Oʻrta Osiyo xalqlariga nisbatan shovinistik
dunyoqarashga ega ekanligi muallifga Amir Temur shaxsi va faoliyatini haqqoniy yoritish, baholash imkonini
bermadi.
14 Гиясиддин Али. Дневник похода Тимура в Индию. – Москва, 1958. – С.72-73.
15 Грановский Т.Н. Сочинения. – Москва, 1866. – С. 341-342.
16 Грановский Т. Лекции по истории средних веков. – Москва, 1986. – С.47.
7

I.2. “ Туркестанский сборник ” sahifalarida Amir Temur
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus jamoatchiligida Oʻrta Osiyoga, shu jumladan, Sohibqiron Amir Temur
shaxsiga qiziqish ortib bordi. Koʻplab rus gazeta va jurnallarida Oʻrta Osiyo haqida maqolalar, turli xil xabarlar
doimiy ravishda berib borilgan. Rus matbuotida eʼlon qilingan Oʻrta Osiyoga doir materiallarning katta qismi
“ Туркестанский сборник ” toʻplamida jamlangan.
Rus jamoatchiligining Markaziy Osiyo tarixiga qiziqishi tabiiy hol boʻlib, bu davrda oʻlkada chor Rossiyasi
tomonidan mustamlakachilik74 siyosati oʻtkazilayotgan edi. Agar Rossiya sarmoyadorlarini oʻlkaning yer usti va yer
osti boyliklari oʻziga jalb qilgan boʻlsa, rus ziyolilarini esa oʻlkaning qadimiy tarixi qiziqtirgan. Shuning uchun rus
matbuoti sahifalarida Oʻrta Osiyo tarixi, jumladan, Amir Temurning hayoti va faoliyati toʻgʻrisidagi maqola va
xabarlar berib borilgan.
Rus matbuoti sahifalarida Temur haqida nashr qilingan materiallar oʻzining shakli va mazmuniga koʻra xilma-
xildir. Gazeta va jurnallarda, “ Туркестанский сборник ”da ayrim tarixiy manbalar eʼlon qilingan. Shuningdek, Amir
Temur hayotiga oid jiddiy maqolalar. baʼzan esa uning faoliyati toʻgʻrisidagi uncha katta boʻlmagan xabarlar ham
uchraydi. Masalan, “ Туркестанский сборник ” noshirlari jamoatchilikning Amir Temur shaxsiyatiga boʻlgan katta
qiziqishini inobatga olib, ikki marta toʻplamning 273- va 343-jildlarida Rui Gonzales de Klavixoning xotiralarini chop
etgan.
Shuningdek, toʻplamda Amir Temurning shaxsi va faoliyatiga ijobiy baho bergan rus harbiy tarixchisi
M.I.Ivaninning “Moʻgʻul-tatarlar va Oʻrta Osiyo xalqlarining Chingizxon hamda Temurlang davrlaridagi harbiy sanʼati
va istilolari” asari ham nashr etilgan. Bu asarni keng ommaga taqdim etilganligi ham toʻplam noshirlarining Amir
Temur shaxsi va faoliyatiga boʻlgan munosabatini koʻrsatib turibdi.
S.Lidskiy oʻz maqolasida Amir Temur tomonidan amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlariga, meʼmorchilik
obidalariga ham toʻxtalib oʻtadi. Sohibqironning ilm-fanga homiylik qilganligi, ayniqsa, tarix faniga jiddiy
qiziqqanligiga eʼtiborni qaratadi.
Umuman olganda, S.Lidskiy Amir Temurning faoliyati haqida koʻplab ijobiy fikrlar bildiradi. Bunda u, asosan,
M.I.Ivaninning “Moʻgʻul-tatarlar va Oʻrta Osiyo xalqlarining Chingizxon hamda Temurlang davrlaridagi harbiy
sanʼatlari va istilolari haqida” nomli asariga va “Temur tuzuklari”ga tayanadi. Bu narsa maqola matnidan yaqqol
seziladi. Lekin muallif oʻz fikrlarini boshqa moʻtabar manbalar orqali asoslashga urinmaganligi maqolaning ilmiy
ahamiyatini biroz boʻlsa-da, pasaytirgan.
Pavlov Amir Temurning jahon tarixida tutgan oʻrni harbiy yurishlarining tarixiy oqibatlari haqida ham ajoyib
fikrlar bildirgan. Misol uchun, u Amir Temurning Oltin Oʻrdaga qarshi olib borgan harbiy yurishlari oqibatlari haqida
bunday yozadi: “Biz ruslar, Turkistonning buyuk hukmdorini hurmat qilishimiz kerak; Temurlang Toʻxtamishga ikki
marotaba qaqshatqich zarba berdi, bu esa Oltin Oʻrdaning kuchsizlanishiga olib keldi”. N.G.Pavlov oʻz maqolasida
Amir Temur shaxsiga, uning tarixdagi oʻrniga baho berishda bir qator yutuqlarga erishgan. U Amir Temur haqidagi
noxolis, bir yoqlama fikrlarga zarba bera olgan 17
.
“ Туркестанский сборник ”da nashr etilgan materiallar ichida L.A.Ziminning maqolalari ham alohida
ahamiyatga ega. Muallif “Temurning Xorazmga toʻrtinchi yurishi” maqolasida bu yurishning sabab va oqibatlari
haqida fikr yuritadi. Bu maqola “ Туркестанские ведоемости ” gazetasining 1910-yil 266-sonida, toʻplamning esa
545-jildida chop etilgan. L.A.Zimin 1371-yil qishida Temurning Oʻtrordaligidan foydalanib, Xorazm hukmdori Yusuf
17 Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М.; Л.: АН СССР, 1950. – 127 с.
8

Soʻfiy Buxoro atroflariga bosqin uyushtirganligi, talash mumkin boʻlgan hamma narsani olib ketganligi, Temurning
joʻnatgan elchisi Jalovotiyni hibsga olganligini bayon qiladi. Shuningdek, Zimin elchi hibsga olingandan soʻng
vaziyatni keskinlashtirmaslik maqsadida Amir Temur tomonidan yuborilgan maktubga javoban Yusuf Soʻfiy ikkinchi
marotaba Buxoro atrofidagi koʻchmanchilarni talon-taroj qilganligiga ahamiyat beradi. Muallifning yuqoridagi
fikrlari tarixiy manbalarda ham oʻz aksini topgan. Bu voqealar haqida Sharafuddin Ali Yazdiy bunday yozadi: “Ul
yildakim, hazrat Sohibqiron qishda Oʻrusxon muqobalasida oʻlturub edi, Yusuf Soʻfiy hech andisha etmay fursat
topib kishi yubordikim, Buxoroni choptilar va har nimakim tobtilar, elttilar. Hazrat Sohibqiron Jalovatiyni elchilikka
Yusuf Soʻfiy qoshiga yubordi va dedikim, “Qarindosh boʻlgʻondin muxolifat qilmoq yana ne jihatdin turur?” Yusuf
Soʻfiy elchini tutib berkitdi”. Zimin tarixiy manbalarga tayanib, Xorazmga qilgan toʻrtinchi yurish Xorazm hukmdori
Yusuf Soʻfiyning bosqinchilik hujumlari sababli amalga oshganligini va uning toʻla tor-mor etilishi bilan
yakunlanganligini taʼkidlaydi 18
.
L.A.Ziminning “ Туркестанский сборник ”da eʼlon qilingan yana bir maqolasi “ Подробности смерти
Тимура ”, deb nomlangan boʻlib, toʻplamning 546-jildida chop etilgan. Maqolada muallif deyarli barcha tarixiy
manbalardagi Amir Temur vafotiga oid maʼlumotlarni bayon qiladi va ulardagi farqlarni koʻrsatib beradi.
Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida “ Туркестанский сборник ”da va rus matbuotining
boshqa turli nashrlarida chop etilgan maqolalar Amir Temur shaxsiga va uning tarixda tutgan oʻrniga obyektiv baho
berib, maʼlum darajada ilmiy yutuqlarga erishilganligi bilan ahamiyatlidir.
18 Карамзин Н.М. История государства Российского. – Тула, 1990. – 56-c.
9

II BOB. Sobiq Ittifoq davrida rus tarixshunoslari tomonidan Amir Temur siymosining oʻrganilishi: yangi
yondashuvlar va xulosalar
I.1. V.V.Bartold hamda A.Yu.Yakubovskiy asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyatining talqini
XX asr Rossiya tarixiga keskin siyosiy oʻzgarishlar davri boʻlib kirdi. Rossiya bu asrda ikkita jahon urushi va
fuqarolar urushlarini, bir necha inqilob hamda siyosiy toʻntarishlarni oʻz boshidan oʻtkazdi. Ushbu siyosiy
oʻzgarishlar vujudga keltirgan ijtimoiy-siyosiy muhit temurshunoslikka ham katta taʼsir etdi.
Bu davrda V.V.Bartold, A.Yakubovskiy, L.V.Stroyeva, A.P.Novoselsev kabi rus tarixchi va sharqshunoslari
Amir Temur davlati tarixiga oid risola hamda maqolalar eʼlon qildilar. XX asr boshlarida, asosan, V.V.Bartoldning
nashr etilgan maqola va monografiyalarida Amir Temur hayoti va faoliyati haqida fikrlar bildirilgan.
Rus tarixchilari ichida temurshunoslikni oʻrganish boʻyicha akademik Bartoldning Amir Temur va uning davri
haqidagi asarlari alohida oʻrin tutadi. Olim koʻplab asarlarida Vatanimiz tarixini chuqur oʻrganish bilan birga Amir
Temurning hayot yoʻlini atroflicha tahlil etgan. Uning qator ilmiy monografiyalari va maqolalarida Amir Temurning
tarixdagi roli haqida diqqatga sazovor fikrlarni uchratish mumkin.
Avvalo, V.V.Bartold Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish yoʻlidagi harakatlarini, Amir Temur va Amir
Husayn oʻrtasidagi kurashda uning gʻolib chiqishi sabablarini diqqat bilan oʻrganadi. Uning fikricha, bu kurashda
Amir Husayn yengilishining sabablaridan biri Balx shahrini qalʼa devori bilan oʻrab, oʻziga mustahkam tayanch
yaratmoqchi boʻlganligidadir. Maʼlumki, Amir Husayn ham Movarounnahrda yagona hukmdor boʻlishni, bebosh
amirlarni butkul boʻysundirishni xohlardi. Uning shu maqsadda Balxda qalʼa qurdirishi koʻplab qabila boshliqlarining
noroziligiga sabab boʻldi. Amir Temur ham bu harakatdan norozi boʻlib, Amir Husaynga amakisi Amir Abdulloh
taqdirini eslatadi. Chunki Amir Husayndan avval Amir Abdulloh xuddi shunday maqsadni Samarqandda amalga
oshirmoqchi boʻlgan edi. Maʼlumki, 1358-yilda Amir Qozogʻonbek yirik amirlar fitnasi natijasida halok boʻlgach,
hokimiyat uning oʻgʻli Amir Abdulloh qoʻliga oʻtadi. Amirlarning navbatdagi fitnasidan xavfsiragan va markaziy
hukumatni kuchaytirishni xohlagan Amir Abdulloh, poytaxt – qarorgohni Movarounnahr chekkasidagi Solisaroy
yaylovidan markaziy shahar Samarqandga koʻchirmoqchi boʻladi. Albatta, bu yirik amirlar manfaatiga zid boʻlib,
ularning erkin mavqeiga xavf solardi. Sharafuddin Ali Yazdiy shunday hikoya qiladi: “Otasining zamonidagi maʼlum
muddat Samarqandda yashaganligi va ul firdavsvish diyorning bogʻ-boʻstonlari yoqib qolganligi sababli, davlati
bayrogʻining markazi oʻsha yerda boʻlishini istadi. U Samarqandga yoʻl oldi.... Amir Qutlu va boshqa amirlar hamda
otasining arkoni davlati nasihat ila xayrixohlik bildirib, ota yurtni tashlab ketish aqlga toʻgʻri kelmasligini qanchalik
uqtirmasinlar, foyda bermadi” 19
. Natijada koʻp oʻtmay Amir Abdulloh amir Bayon Sulduz va amir Hoji Barlos
tomonidan tor-mor etilib, hokimiyatdan chetlashtirildi.
V.V.Bartold bunday yozadi: “Husayn Balxni qayta tiklamoqchi boʻlganda, Temur bu hol qabila amirlarining
qoʻzgolonini keltirib chiqarishi mumkin, deb uni yoʻldan qaytarmoqchi boʻlgan. Biroq, Husayn baribir shaharni
quradi va qoʻzgʻolon koʻtariladi. Qoʻzgʻolonda qatnashgan Temur gʻolib chiqadi” 20
. Chindan ham Husaynning
kuchayib ketishini xohlamagan amirlar Amir Temur tomoniga oʻtib ketadilar.
Shuningdek, Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish yoʻlidagi faoliyati yuzasidan V.V.Bartold bergan
quyidagi xulosa ham juda muhimdir: “Temur doimo davlat tartibi gʻoyasi tarafdori edi. Bir-biriga qarshi turgan
19 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Movarunnaxr voqealari (1360-1370). – Toshkent: Kamalak, 1994. – B. 58.
20 Бартольд В.В. Сочинения. – Москва: ИВЛ, 1963. – С. 232.
10

mayda hokimliklar mavjudligida bu tartibni amalga oshirib boʻlmas edi” 21
. Shuning uchun ham u Movarounnahrda
mayda hokimlarga qarshi izchil markazlashtirish siyosatini olib bordi. Bu kurashlar natijasida markazlashgan davlat
barpo etib, Movarounnahrdagi nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy va madaniy yuksalishga sharoit yaratdi. Chindan ham
bunday yuksalish faqat Amir Temur xohlagan “davlat tartibi” gʻoyasini amalga oshirilgandagina yuz berish mumkin
edi.
V.V.Bartold Amir Temurning shaxsiy fazilatlari haqida ham qator ijobiy fikrlar bildiradi. U Sohibqironning
turkiy tildan tashqari fors tilini ham yaxshi bilishini, olimlar bilan koʻplab suhbatlar qurganligini taʼkidlaydi. “Olimlar
bilan koʻplab muloqotlar qilish tufayli u maʼlum ilmiy bilimlarga ega boʻldi va, hatto, tarix sohasidagi bilimlari bilan
Ibn Xaldunni hayratda qoldirdi. Oʻsha davrdagi eng mohir shatranj ustalari bilan dona surardi, meʼmorlar esa
inshootlarni bunyod etish chogʻida Amir Temurning badiiy tasavvurlarini amalda tatbiq etishlari zarur edi” 22
, deb
yozadi. Bartoldning yuqoridagi fikrlari Ibn Arabshohning “Ajoyib-al maqdur” nomli asarida ham oʻz tasdigʻini
topgan. Albatta, V.V.Bartoldning Amir Temurning olimu ulamolarga boʻlgan ijobiy munosabati toʻgʻrisidagi fikrlari
Ibn Arabshohning maʼlumotlariga asoslangan.
V.V.Bartoldning Amir Temur davri meʼmorchiligi haqida qarashlari ham diqqatga sazovordir. U Amir Temur
va temuriylar davri meʼmorchiligini musulmon dunyosi meʼmorchiligining eng yaxshi namunasi deb biladi.
V.V.Bartold bu davr meʼmorchiligi oʻz oʻlchamlari jihatidan fors namunalaridan ancha yuqori turganligini
taʼkidlaydi. Muallif Amir Temur qurdirgan muhtasham binolar va ularni qurishda Sohibqironning shaxsan oʻzi
ishtirok etishi uning yuksak badiiy did egasi boʻlganligini koʻrsatadi, degan xulosaga keladi. V.V.Bartold Temurning
bunyodkorlik faoliyatini, yaʼni u barpo etgan ajoyib bogʻlarni, qazdirgan sugʻorish inshootlarini, ayniqsa, Amir
Temur oʻzlashtirish mumkin boʻlgan yerlarning biror qarichini ham bekor yotishiga yoʻl qoʻymasligini bayon qilar
ekan, bularning barchasi uni hayratga solganligini tan oladi. Buyuk olim Sohibqiron bogʻlari oddiy fuqarolar uchun
ham saylgoh boʻlib xizmat qilganligini, fuqarolar bu bogʻlarda dam olganliklarini aytib oʻtarkan, “Temur oʻz
imperiyasining madaniy aholisi uchun begona jahongir boʻlib qolmagan”, degan xulosaga keladi. Shu oʻrinda Ibn
Arabshohning Temur bogʻlari haqidagi ma’lumotlariga tayanib, V.V.Bartold qarashlarining toʻgʻriligiga yana bir
karra ishonch hosil qilamiz 23
.
Koʻplab rus olimlari va yozuvchilari Amir Temurni buzgʻunchi, bosqinchi sifatida tasvirlashga intilib kelganlar.
Lekin V.V.Bartold birinchilaridan boʻlib, bu qarashlarni biryoqlama, notoʻgʻri ekanligini koʻrsatib berdi. Muallif Amir
Temur Turkistondan tashqarida faqat buzgʻunchilik bilan shugʻullangan, degan fikrlarni rad etadi va Qobul
vodiysida, Mugʻon choʻllarida ham koʻplab qurilishlar qilganligini misol keltiradi. I.Moʻminovning “Amir Temurning
Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni va roli” risolasida ham V.V.Bartoldning yuqorida keltirilgan fikrlari taʼkidlab
oʻtilgan. Akademik Bartold Amir Temur va Chingizxon oʻrtasidagi tafovutni va oʻxshashlik tomonlarini oʻrganishga
harakat qildi. Manbalarni chuqur oʻrgangan muallif shunday xulosaga keladi: “Chingizxon bilan Temur oʻrtasidagi
tafovut keyingisining keng ilmligi bilan belgilanadi” 24
. V.V.Bartold har ikki mashhur jahongirni bir-biriga
solishtirar ekan, ular oʻrtasidagi farqni, asosan, Temurning ilm va madaniyat ahliga boʻlgan ijobiy munosabati
belgilab berishini taʼkidlab oʻtadi.
21 Temur va Ulug ʻ bek davri tarixi. – Toshkent: Qomus, 1996. – B . 33.
22 Бартольд В.В. Сочинения. Ч .1. – Москва : ИВЛ , 1963. – С .160.
23 Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent: Fan, 2011. – B.63.
24 Бартольд В.В. Тимур // Энциклопедический словарь. Брокгауз-Ефран, 1901. – C .195.
11

Sovet davri tarixshunosligida A.Yu.Yakubovskiy oʻzining Amir Temur haqidagi asarlari bilan alohida oʻrin
tutadi. Uning Sohibqiron haqidagi dastlabki fikrlari “Образы старого Самарканда (Время Темура)” 25
va
“Самарканд при Темуре и темуридах” 26
maqolalarida aks etgan. Lekin muallifning Amir Temurga bagʻishlangan
dastlabki maxsus tadqiqoti 1946-yili “Вопросы истории” jurnalining 8-9-sonlarida “Темур: Опыт краткой
политической характеристики” nomi bilan chop etilgan. Muallifning Temur haqida keyingi asarlarida ham
yuqorida zikr etilgan maqoladagi materiallardan keng foydalanilgan.
A.Yu.Yakubovskiy dastlab Sohibqironning yoshlik yillari haqida fikr yuritib, Amir Temur bolaligidan turk va
tojik tillarini yaxshi oʻrganganligini, faqat koʻchmanchilar hayotini emas, balki oʻtroq, dehqon aholi hayotini ham,
shuningdek, oʻrta asr jamiyatida juda katta obroʻga ega boʻlgan musulmon ruhoniylari bilan yaqinligi tufayli, shahar
hayotini ham yaxshi bilganligini taʼkidlaydi. Muallif mashhur Shayx Shamsiddin Kulol Sohibqironning otasi Taragʻay
Bahodirning piri boʻlib, Amir Temur hayotida ham muhim rol oʻynaganligiga, keyinchalik Amir Temur oʻzining
barcha yutuqlarini ushbu shayx duolari ijobati, deb bilishiga ham eʼtiborni qaratadi 27
.
A.Yu.Yakubovskiy ham Amir Temurning Shahrisabzdan uzoq boʻlmagan Xoʻja Ilgʻor qishlogʻida uncha boy
boʻlmasa-da, yetarlicha obroʻga ega boʻlgan barlos begi Taragʻay oilasida tugʻilganligini qayd etarkan, uni
tengdoshlari orasida katta obroʻ va muhabbatga ega ekanligi, yetakchi sifatida oʻzini erta namoyon qilganligiga
ahamiyat beradi. Shuningdek, A.Yu.Yakubovskiy Klavixo va rus solnomalaridagi maʼlumotlarga tayanib, dastlab
Amir Temurda ham otasi kabi bor-yoʻgʻi 3-4 nafar navkar boʻlganligini, keyinchalik esa yosh Temurning
uddaburonligi tufayli ularning soni koʻpayib borganligini qayd etadi.
Shundan soʻng muallif oʻz eʼtiborini, asosan, Sohibqironning markazlashgan davlat tuzish yoʻlidagi
urinishlariga qaratadi. Moʻgʻuliston xoni Tugʻluq Temurxonning 1360 va 1361-yilgi yurishlari davrida siyosat
sahnasiga chiqqan Amir Temurni xon xizmatiga oʻtishi, lekin Tugʻluq Temurxon Moʻgʻulistonga qaytgach,
Movarounnahrda hokim boʻlib qolgan oʻgʻli Ilyosxoʻjaga xizmat qilishni istamasdan, Amir Husayn bilan ittifoq tuzib,
Movarounnahrni tark etishi bayon etiladi. A.Yu.Yakubovskiy Movarounnahrdan Ilyosxoʻjaning Amir Temur va Amir
Husayn tomonidan quvib chiqarilishi haqida toʻxtalmasdan, keyinchalik boʻlib oʻtgan “Loy jangi” va uning
oqibatlariga toʻxtaladi hamda sarbadorlar masalasiga asosiy eʼtiborini qaratadi. Shu Oʻrinda u sarbadorlar
harakatiga feodal aristokratiyaning bir qismi, asosan, vatanparvarlik kayfiyati kuchli boʻlgan yosh aslzodalar
xayrixoh boʻlganligini taʼkidlaydi. Soʻngra Konigil maydonida sarbadorlar rahbarlarining xoinlarcha qatl etilishi
voqealarini bayon qilib, Amir Temur tomonidan Mavlonzodaning asrab qolinishi sarbadorlar masalasida har ikki
amir oʻrtasida yagona fikr yoʻqligidan dalolat beradi, deb yozadi. Muallif bu fakt Sohibqiron bilan sarbadorlar
orasida avvaldan qandaydir aloqalar boʻlganligidan darak beradi, degan xulosaga keladi.
A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur tomonidan olib borilgan markazlashgan davlat tuzish harakatlariga zaruriy
tarixiy jarayon sifatida qaraydi. U mamlakatdagi feodal tartibsizlik, tarqoqlik cheksiz davom etishi mumkin
emasligini, separatistik kayfiyatdagi feodal aristokratlar bilan bir qatorda, markazlashgan, mustahkam davlat
tuzishdan manfaatdor boʻlgan feodal kuchlar ham mavjudligini taʼkidlaydi. Markazlashuvni savdogarlar,
hunarmandlar va musulmon ruhoniylari, shuningdek, koʻplab zamindorlar ommasi xohlaganligini alohida koʻrsatib
oʻtadi.
25 Якубовский А.Ю. Образы старого Самарканда (Время Темура) // Восток. М.; Л., 1925. – С. 140-163.
26 Якубовский А.Ю. Самарканд при Темуре и Темуридах. – Л., 1933. – С. 68.
27 Якубовский А.Ю. Темур: Опыт краткой политической характеристики // Вопросы истории. – Москва,
1946. – С. 55.
12

Shu oʻrinda muallifning zamon talablarini Amir Husayndan koʻra Amir Temur yaxshi tushunganligi va tinimsiz
ravishda ruhoniylar va shahar aholisi orasida oʻziga xayrixoh guruh tayyorlab borganligi toʻgʻrisidagi fikrlari
diqqatga sazovordir. Chindan ham Amir Temurning Husayn ustidan gʻalaba qozonishida aynan shu omillar asosiy
oʻrin tutganligi shubhasiz 28
.
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, Yakubovskiy Temur davrida Movarounnahrda markazlashgan davlatni
vujudga kelish jarayonlarini chuqur oʻrganib chiqadi va shu asnoda Amir Temurning ijobiy tarixiy rolini koʻrsatib
beradi.
A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur harbiy yurishlarining xarakteri haqida ham fikr bildirib, agar Temurning
Xorazm va Oltin Oʻrda bilan janglari Oʻrta Osiyoni kuchli davlatga birlashtirish manfaatlari bilan bogʻliq boʻlsa, uning
Eron, Kavkazorti va boshqa uzoq mamlakatlarga qilgan yurishlari istilochilik va talonchilik yurishlari ekanligini
taʼkidlaydi.
A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur harbiy yurishlari ahamiyati haqida ham toʻxtalib oʻtadi. Amir Temur
tomonidan Oltin Oʻrdaning tor-mor keltirilishi Janubi-sharqiy Yevropa va Rossiyaning keyingi taraqqiyoti uchun
katta ahamiyatga ega boʻlganligini 29
, Usmoniylar saltanatining tor-mor etilishi esa turklar tomonidan
Konstantinopolni egallanishini 50 yil orqaga surganligini, Yevropa xalqlari uchun ikkinchi bor yordam berganligini
taʼkidlaydi.
A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur shaxsi haqida ham juda koʻp ijobiy fikrlar bildirgan. U “Temur katta harbiy
tashkilotchilik iqtidoriga, kuchli iroda va hukmdorlik dahosiga ega edi”, deb taʼkidlaydi. Temur murakkab feodal
jamiyatni boshqarishda juda muhim rol oʻynaganligi, oʻzining katta feodal davlatini qattiqqoʻllik bilan tutib
turganligi ham muallif tomonidan qayd etiladi. Shuningdek, A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur bilimni, ayniqsa amaliy
foyda keltiruvchi bilimni qadrlaganligiga, tibbiyot, astronomiya. matematika va, ayniqsa, meʼmorchilikka
qiziqqanligiga eʼtibor beradi.
U Sohibqironni tarix faniga qiziqqanligini eslatib oʻtarkan, Hofiz Abru maʼlumotlariga tayangan holda turk,
arab va eronliklar tarixini yaxshi bilganligini qayd etadi.
Yakubovskiy Amir Temurning meʼmorchilik sohasidagi bunyodkorlik faoliyatiga ham eʼtibor qaratadi,
Sohibqiron tomonidan Samarqand, Shahrisabz va Turkiston shaharlarida barpo etilgan meʼmorchilik obidalariga
yuqori baho beradi. Muallifning nazaridan Amir Temur barpo etgan bogʻlar ham chetda qolmagan.
A.Yu.Yakubovskiy bu bogʻlar haqida alohida toʻxtalib, ular Sharq meʼmorchiligining eng yuksak namunalari
boʻlganligini taʼkidlaydi. Sohibqironning meʼmorchilik, bunyodkorlik faoliyati yevropalik Klavixoni hayratda
qoldirganini eslatib oʻtadi.
Shuningdek, A.Yu.Yakubovskiy Amir Temur ishlab chiqaruvchi kuchlar va mehnat resurslariga katta eʼtibor
berganligini, Movarounnahrga dunyoning turli burchaklaridan olimlar, ulamolar, sanʼatkorlar va hunarmandlarni
koʻchirib keltirgani holda, Movarounnahrdan biron-bir ijtimoiy foydali mehnatga layoqatli boʻlgan kishining chiqib
ketishiga yoʻl qoʻymaganligini alohida taʼkidlaydi.
28 Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent: Fan, 2011. – B.83.
29 Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М.; Л., 1950. – С. 216-428.
13

II.2. XX asr ikkinchi yarmida Amir Temur shaxsiyati va davlatchilik faoliyatining yoritilishi
Leningrad davlat Universiteti dotsenti L.V.Stroyevaning “Temur davlatning tashkil topishi” maqolasi sovet
temurshunosligidagi oʻziga xos asarlardan biridir. Bu maqola sovet temurshunosligida Amir Temurga bagʻishlangan
kam sonli asarlardan biridir. Biz sovet davri rus tarixshunosligida bu nashrlardan boshqa alohida faqat Amir
Temurga bagʻishlangan yirik maqolani uchratmaymiz.
L.V.Stroyeva oʻz ishida tarixiy adabiyotda kam oʻrganilgan Movarounnahrda Temur davlatining tashkil topish
jarayonlari va shu davrdagi siyosiy holatni kengroq oʻrganishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan.
Bu asarning boshqa tadqiqotlardan farq qiluvchi tomoni shundaki, muallif oʻz ishida Amir Temur va Amir
Husaynlar tomonidan 1362-1364-yillarda Movarounnahrni moʻgʻul bosqinchilaridan ozod qilish harakatlariga ham
eʼtibor bergan. L.V.Stroyeva Puli Sangin, Shahrisabz yaqinidagi janglarda moʻgʻul bosqinchilari toʻla tor-mor
etilganini va bu janglarda Amir Temur yetakchi rol oʻynaganini qayd etadi. Maqolada Amir Temur ishlatgan harbiy
hiylalari natijasida moʻgʻullarning magʻlubiyatga duchor boʻlganligiga ham ahamiyat bergan.
Muallif oʻz asarida 1366-1370-yillarda Movarounnahrning yagona hukmdori boʻlish uchun Amir Temur va
Amir Husayn oʻrtasida olib borilgan oʻzaro kurashni keng yoritgan va har bir voqeaga baho berishga intilgan.
Shu oʻrinda alohida taʼkidlab oʻtish zarurki, L.V.Stroyeva temuriylar davridagi rasmiy tarixiy manbalarda
tasvirlangan ozodlik kurashida Amir Husaynning hissasi va oʻrni kamaytirilgan, asosiy eʼtibor faqatgina Temurga
qaratilgan, deb hisoblaydi. Muallif ikki amir oʻrtasidagi nizoni Amir Husayn boshlaganligi, Temur esa faqat oʻzini
himoya qilish uchun harakat qilganligi toʻgʻrisidagi tarixiy manbalarda keltirilgan maʼlumotlarga salbiy munosabat
bildiradi.
L.V.Stroyeva Amir Temur va Amir Husaynlar oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash haqida gapirar ekan, Amir
Husayn faoliyatining natijalari haqida ham bir qator fikrlar bildiradi. U Amir Husayn mustahkam birlashtirilgan
davlat tashkil eta olmaganligini, shuning uchun feodal tarqoqlikka barham berolmay, moʻgʻul bosqinchi
toʻdalarining yangi hujumlari xavfini bartaraf qila olmaganligini taʼkidlab oʻtadi. Darhaqiqat, tarixiy manbalarga
nazar tashlaydigan boʻlsak, 1366-1370-yillarda moʻgʻul bosqinchilari turli bahonalar bilan Movarounnahr hududiga
bir necha marta bostirib kirgan.
Bundan tashqari, muallif Amir Temur shaxsi va uning oʻz oldiga qoʻygan maqsadlari haqida gapirar ekan, bir
qator eʼtiborga molik fikrlar bildiradi. Stroyeva Amir Temur oʻsha siyosiy vaziyatda oʻz oldiga qoʻygan asosiy vazifa –
feodal tarqoqlikni tugatish, mamlakatni yagona, kuchli davlatga birlashtirish ekanligini juda yaxshi tushunardi, deb
taʼkidlaydi. Muallif fikrini davom ettirib: “U faqat shunday davlatgina Movarounnahrni moʻgʻul bosqinchilarning
doimiy xavfidan ozod qiladi, aholining xonavayronligiga barham beradi, deb hisoblardi”, - deb yozadi.
Boshqa tarixchilardan farqli ravishda, L.V.Stroyeva Amir Temur tomonidan berilgan birinchi suyurgʻolga ham
toʻxtalib oʻtadi. U Sharafiddin Ali Yazdiy keltirgan maʼlumotga tayangan holda, Amir Temur 1367-yildayoq, hali
rasman Amir Husaynning vassali hisoblansa-da, Nekpayshohga suyurgʻol berganligiga eʼtiborni qaratadi.
L.V.Stroyeva ahamiyat berib oʻtgan bu voqea, boshqa tarixiy manbalarda ham oʻz aksini topgan 30
.
Muallif yana 1365-1366-yil qishida Qarshi shahrini Amir Temur tomonidan qalʼa devori bilan oʻrab olinishiga
eʼtibor bergan va uni keyinchalik Amir Husaynga qarshi kurashish uchun uzoqni koʻzlab bunyod etilgan mustaqil
harbiy baza deb baholagan.
30 Строева Л.В. Возникновение государства Темура // Ученые записки ЛГУ. Серия востоковедческих наук.
– Л., 1952. – 128 c.
14

L.V.Stroyeva Amir Temurning diniy qarashlari va dinga munosabati xususida soʻz yuritar ekan, “Temur uchun
din siyosiy maqsadlarga erishish yoʻlida qurol edi”, degan fikrga keladi. Amir Temurning yoshlik yillari va siyosiy
maydonga kirib kelishi xususida gapirib, V.V.Bartold 31
va A.Yu.Yakubovskiylar 32
izidan boradi va rus solnomalari,
Klavixo hamda Ibn Arabshohning maʼlumotlarini haqiqat deb qabul qiladi, shular asosida notoʻgʻri xulosa chiqaradi.
L.V.Stroyeva oʻz asarida sovet davrida hukmron boʻlgan kommunistik mafkuraga asoslanib, Amir Temurning siyosiy
faoliyatiga sinfiy nuqtai nazardan yondashadi. U Sharafuddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy kabi tarixnavislarni
Amir Husayn shaxsini qora boʻyoqlarda tasvirlashga intilganlikda ayblagan holda, oʻzi esa iloji boricha Amir Temur
shaxsiga qora chaplashga intiladi. U Amir Temurning 1360-1361-yillaridagi moʻgʻul bosqinchilarining hujumi vaqtida
Qashqadaryo vohasini talon-tarojdan saqlab qolish maqsadida moʻgʻul xoni Toʻgʻluq Temurxon xizmatiga kirishi
haqida soʻz yuritib, “uning uchun kimga xizmat qilishning farqi yoʻq edi”, - deb baholaydi. Soʻngra A.Yu.Yakubovskiy
izidan borib Amir Temurning Amir Husayn bilan tuzgan ittifoqidan koʻzlangan asosiy maqsad muvaffaqiyatli
qaroqchilik hujumlarini amalga oshirish edi, degan fikrni bildiradi.
Umuman olganda, maqolada ustuvor boʻlgan sinfiy yondashuv tamoyili hamda koʻp hollarda V.V.Bartold va
A.Yu.Yakubovskiy fikrlarining takrorlanishi uning ilmiy qiymatiga salbiy taʼsir etgan. Ammo shunga qaramay, asarda
birinchi marotaba Amir Temur va Amir Husayn oʻrtasida hokimiyat uchun kurashning keng va atroflicha yoritilishi
uning yutuqli tomoni, deb hisoblash mumkin.
Oʻz asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyatini maʼlum darajada yoritgan rus tarixchilaridan yana biri
I.P.Petrushevskiydir. Koʻproq Eron tarixi bilan shugʻullangan sharqshunos Petrushevskiy Amir Temur haqida
diqqatga sazovor fikrlar bildirgan. Uning yozishicha, Amir Temur tomonidan Eronning zabt etilishi 1381-yildan
boshlanib, 1393-yil nihoyasiga yetadi. Bu davrda Temur tomonidan 1383-yili Sabzavorda, 1387-yilda Isfahonda
1392-yili Mozandaronda sodir boʻlgan xalq qoʻzgʻolonlari shafqatsizlarcha bostirilganligi qayd etiladi. Lekin shunga
qaramay, I.P.Petrushevskiy “Chingizxondan farqli oʻlaroq, Temur istilochilik yurishlarining asosida maʼlum iqtisodiy
reja bor edi, yaʼni u Yevropa-Osiyo savdosidagi karvon yoʻllari ustidan toʻliq nazorat oʻrnatishga intilar edi”, degan
xulosaga keladi. Shuning uchun ham Temur Qora va Kaspiy dengizlari shimolidan oʻtgan savdo yoʻllarini va shu
yoʻllar boʻylab joylashgan shaharlar Urganch, Saroy Berka, Ashtarxon, Azoq va boshqalarni vayron qildi va
Urganchdan tashqari boshqa shaharlarda oʻzining doimiy hukmronligini oʻrnatmadi. Aksincha, Eron, Kavkazorti va
Old Osiyoni toʻliq boʻysundirgach, u bu hududlardan oʻtgan savdo yoʻllari va bu yerdagi shaharlarga homiylik qildi.
Muallif Amir Temurning harbiy yurishlari haqida gapirar ekan: “Temur bosib olgan mamlakatlar evaziga
Movarounnahr iqtisodiyotini rivojlantirmoqchi boʻldi”, degan xulosaga keladi.
Akademik N.I.Konradning Amir Temur haqidagi fikrlari ham eʼtiborga loyiqdir. U, asosan, Sohibqironning
maʼnaviy dunyosiga eʼtibor beradi, unda Iskandar Zulqarnayn va Kanishkaning ruhi mujassam boʻlgan, deb
hisoblaydi. Garchi, u Temurni Chingizxon avlodi deb hisoblasa-da, qadimiy, boy madaniy merosga ega boʻlgan
oʻlkada tugʻilgani, tarbiya topgani va hukmronlik qilganligi uning ideallarini shakllanishiga taʼsir qilgan, deb
taʼkidlaydi.
Amir Temur haqida rus tarixshunosligida chop etilgan eng soʻnggi maqola muallifi A.P.Novoselsevdir.
Maqolaning yozilishiga I.Moʻminovning “Amir Temurning Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni va roli” risolasi sabab
boʻlgan.
31 Бартольд В.В. Тимур // Энциклопедический словарь. “Брокгауз-Ефран”. – Спб., 1901. – 197 с.
32 Якубовский А.Ю. Темур: Опыт краткой политической характеристики // Вопросы истории. – Москва,
1946. – 74 с.
15

Akademik I.Moʻminov risolasida, asosan, Amir Temurning Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni, uning
markazlashgan davlat tuzish va iqtisodiy, madaniy jihatdan yuksaltirish yoʻlidagi intilishlari yoritib berilgan. Risolada
Amir Temur shaxsi mohir siyosiy arbob, yengilmas sarkarda, adolatni sevuvchi va ilm-fanga homiylik qiluvchi
maʼrifatparvar hukmdor sifatida gavdalantirilgan. Bu esa sobiq sovet tarixshunosligida oʻziga xos isyon edi.
A.P.Novoselsevning “ Об исторической оценке Тимура ” maqolasi bu isyon oloviga suv sepuvchi maqola sifatida
chop etilgan.
A.P.Novoselsev ham Amir Temurni isteʼdodli sarkarda, mohir tashkilotchi va siyosiy arbob sifatida biladi.
Ammo u Amir Temurning Oʻrta Osiyo uchun gʻamxoʻrligi u bosib olingan oʻlkalarning talon-taroj qilinishi evaziga
boʻlganligini alohida qayd etadi.
A.P.Novoselsev sharqshunos olim A.Yu.Yakubovskiyning Oltin Oʻrda Amir Temur davlatining raqibi edi va
Temur uni kuchsizlantirishdan manfaatdor boʻlgan, degan fikrini rad etadi. Lekin muallif Oʻrta Osiyoning
shimolidagi dashtlarda tashkil topgan koʻchmanchi davlatlar Movarounnahrda yashagan oʻtroq aholi uchun doimo
katta xavf boʻlganligini, Oltin Oʻrda hukmdorlarini oʻzlari ham bu hududlarni boʻysundirishga intilganliklarini
eʼtiborga olmaydi. Hatto, Botuxon davrida Movarounnahr maʼlum muddat Oltin Oʻrda tarkibiga qoʻshib olingan edi.
Shuningdek, muallif A.Yu.Yakubovskiyning Amir Temur Oltin Oʻrdani tor-mor etib, Rossiyani uning zulmidan
xalos boʻlishiga yordam berdi, degan fikriga ham qoʻshilmaydi. U, hatto, Amir Temurni Toʻxtamishga yordam berib
Joʻji ulusini birlashishiga sababchi boʻldi, bu esa Rossiyaning yana yuz yil zulm ostida qolishiga olib keldi, deb
hisoblaydi. Aslida, oʻsha davrdagi tarixiy voqealarni diqqat bilan mushohada qiladigan boʻlsak, Amir Temur
Toʻxtamishxonni nafaqat butun Joʻji ulusi, balki Oq Oʻrda taxtiga ham tezda chiqishini xohlamagan edi. Shuning
uchun ham Amir Temur tomonidan 1375-yildan boshlab qoʻllab-quvvatlangan Toʻxtamishxon faqat 1379-yiligina
Oq Oʻrda taxtiga chiqa oldi. Toʻxtamishxonning bu vaqt davomida olib borgan harakatlari Oq Oʻrda hukmdorlarini
faol tashqi siyosatdan chetlatib turdi. Amir Temurning asl maqsadi ham shu edi. Oltin Oʻrda hukmdori Mamayning
Kulikovo jangidagi magʻlubiyati oqibatida Toʻxtamishning butun Joʻji ulusini birlashtirishi Amir Temurning siyosiy
manfaatlariga toʻgʻri kelmas edi 33
.
Umuman olganda, A.P.Novoselsev oʻz maqolasida Amir Temur haqida V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy va
I.Moʻminovlar tomonidan bildirilgan ijobiy fikrlarni tanqid qilishga harakat qiladi va koʻplab noxolis, notoʻgʻri fikrlar
bildiradi.
Shunday qilib, XX asr rus tarixshunosligida, sovet davrida ham Amir Temur faoliyatiga turlicha
yondashuvlarni koʻrish mumkin. Bu davrda rus tarixchi olimlarining asarlarida Sohibqiron faoliyatining qator ijobiy
tomonlariga eʼtibor berildi. Lekin, shu bilan birga sovet tuzumi va kommunistik mafkura hukmron boʻlgan sharoitda
Amir Temur singari murakkab tarixiy shaxsning hayoti va faoliyati koʻproq qora boʻyoqlarda chizildi, uning tarixdagi
ulkan roliga har tomonlama xolis va obyektiv baho berilmadi.
33 Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent: Fan, 2011. – 97-b.
16

XULOSA
Rus tarixshunosligida Sohibqiron Amir Temur hayoti va davlatchilik faoliyatining oʻrganilishi XVIII asrda rus
tarixshunosligining paydo boʻlishi bilan bir paytda boshlandi. Lekin bu davrda rus tarixchilari Sharq manbalari bilan
yaxshi tanish boʻlmaganliklari tufayli, oʻz asarlarida Amir Temur tarixiga oid rus solnoma va qissalaridagi notoʻgʻri
maʼlumotlarga tayanishga majbur boʻldilar. Bu esa ularning asarlarida ilmiy asoslanmagan fikr va xulosalar paydo
boʻlishiga olib keldi.
Rus tarixchilaridan birinchi boʻlib oʻz asarlarida Amir Temurning hayoti va faoliyatini yoritgan V.N.Tatishchev
ishonchli tarixiy manbalarga tayanmagan va qator xatoliklarga yoʻl qoʻygan. Shuning uchun ham uning Sohibqiron
shaxsi va faoliyatiga doir fikrlarini tanqidiy nuqtai nazardan baholash zarur.
XIX asr boshlaridan rus tarixchilari Sharq manbalari bilan kengroq tanishib bordilar va bu holat ularning ilmiy
asarlari saviyasiga ijobiy taʼsir etdi, rus tarixshunosligidagi Amir Temur shaxsi va faoliyatiga oid xulosalar ham
haqiqatga yaqinlashib bordi. Lekin bu davrda ham rus tarixchilari asarlariga rus solnoma va qissalarining salbiy
taʼsiri sezilib turdi.
Sharq manbalari bilan ancha yaxshi tanish boʻlgan N.M.Karamzin birinchilardan boʻlib Amir Temurning
faoliyati borasida afsona, rivoyatlardan xoli, ilmiy asoslangan fikrlarni bayon etdi. U Amir Temurning jahon
tarixidagi tutgan oʻrni va Yevropa, xususan Rossiya xalqlari oldidagi xizmatlarini toʻgʻri koʻrsatib bera oldi. Lekin
N.M.Karamzindan soʻng yashab ijod etgan rus tarixchilaridan T.N.Granovskiy va S.M.Solovyevlar bu yutuqlarni
davom ettira olmadilar.
Umuman olganda, Tatishchev, Granovskiy va Solovyevlarning qarashlariga rus qissalari va solnomalarining
taʼsiri katta boʻlgan. Ular foydalangan manbalarning cheklanganligi, Sharq manbalarining eʼtiborga olinmaganligi
sababli, XVIII va XIX asrning birinchi yarmida yashab oʻtgan rus muarrixlari Amir Temur haqida obyektiv xulosa
yarata olmadilar 34
.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Oʻrta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi tufayli rus
tarixchilari Amir Temur haqidagi Sharq manbalari bilan koʻproq tanishib bordilar. Ularning asarlari Sohibqiron
haqidagi aniq fakt va ma’lumotlar bilan boyigan boʻlsa-da, lekin bu davrda yozilgan tarixiy asarlarda rus shovinizmi
va buyuk davlatchilik gʻoyalarining taʼsiri tobora kuchayib bordi. Shu bilan birga bu davrdan boshlab Amir Temur
harbiy yurishlari tarixini, uning jang olib borish taktikasi va strategiyasini chuqur oʻrganish boshlandi 35
.
Shu davrda rus matbuotida ham Amir Temur tarixiga oid qator maqolalar chop etildi. Garchi, ularning ilmiy
saviyasi har xil va mavzulari turlicha boʻlsa ham, mazkur holat rus jamoatchiligida Amir Temur tarixiga qiziqish
ortganligini koʻrsatadi hamda ularning orasida Amir Temur shaxsiga, uning tarixda tutgan oʻrniga obyektiv baho
berilgan nashrlar ham bor edi.
XX asrda Rossiya hayotining barcha jabhalarida boʻlgani kabi ilm-fanda ham kommunistik mafkura hukm
surdi. Tarixiy shaxslarga baho berishda esa sinfiylik nuqtai nazaridan yondashish ustuvor boʻlib qoldi. Aynan shu
holat XX asr Rossiya tarixshunosligining oʻziga xos jihatlaridan biri boʻldi. Bu davr temurshunosligida oʻtgan
asrlardagi rus shovinizmi va rus solnoma, qissalaridagi notoʻgʻri maʼlumotlar taʼsiri maʼlum darajada saqlangan
holda, unga yangi, salbiy jihatlar qoʻshildi. Bu davrda V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy 36
kabi olimlarning bayon qilgan
34 Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent: Fan, 2011. – 76-b.
35 Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent: Fan, 2011. – 12-b.
36 Якубовский А.Ю. Самарканд при Темуре и Темуридах. – Л., 1933. – 68 с.
17

xulosalari Oʻzbekiston va sobiq ittifoqdosh respublikalarda Amir Temur tarixiga doir yaratilgan ilmiy va badiiy
asarlar uchun uslubiy ahamiyat kasb etdi. Ushbu xulosalarning Gʻarbiy Yevropa temurshunosligida ham maʼlum
taʼsiri boʻlgan.
Sovet davri temurshunosligida L.V.Stroyeva maqolalari Amir Temur bilan Amir Husaynning Movarounnahrni
moʻgʻullar zulmidan ozod qilish yoʻlida olib borgan janglarini hamda ular oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash
jarayonlarini oʻrganganligi bilan ajralib turadi. Afsuski, bu maqolalarda ustuvor boʻlgan sinfiy yondashuv tamoyili
hamda koʻp hollarda V.V.Bartold va A.Yu.Yakubovskiy fikrlarining takrorlanishi ishning ilmiy ahamiyatini pasaytirdi.
A.P.Novoselsevning XX asrning 70-yillarida qilingan Amir Temur haqidagi maqolasi temurshunoslikning
rivojiga jiddiy zarba boʻldi. Maqolaning salbiy taʼsirini undan soʻng rus tarixshunosligida Amir Temur haqida birorta
ham maqola eʼlon qilinmaganligidan koʻrish mumkin.
Umuman olganda, sovet davrida ham rus tarixshunosligida Amir Temur faoliyatiga turlicha yondashuvlar
uchraydi. Bu davrda rus tarixchi olimlarining asarlarida Sohibqiron faoliyatining qator ijobiy tomonlariga eʼtibor
berilgan boʻlsa-da, sovet tuzumi va kommunistik mafkura hukmron boʻlgan sharoitda Amir Temurning hayoti va
faoliyati qoralandi, uning jahon tarixida tutgan oʻrni va roliga har tomonlama xolis, obyektiv baho berilmadi.
Asosiy xulosa shundan iboratki, Rossiya tarixshunosligida Sohibqiron Amir Temurning buyuk davlat arbobi,
yengilmas sarkarda, fan va madaniyat homiysi sifatidagi buyuk ishlari, jahon xalqlari, jumladan, rus xalqi oldidagi
buyuk xizmatlari tan olindi.
18

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. – Toshkent: Sharq, 1998. – 132 b.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. – Toshkent: O zdavrnashr, 1948. –ʻ 245
b.
2. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1-kitob. / Tarj. U. Uvatov. – Toshkent:
Mehnat, 1992. – 328 b.
3. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 2-kitob. / Tarj. U. Uvatov – Toshkent:
Mehnat, 1992. – 192 b.
4. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. / Tarj. Yu. Hakimjonov. – Toshkent:
O zbekiston, 1996. – 528 b.
ʻ
5. Rui Gonsales de Klavixo. Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi (1403-1406-yillar). / Tarj. O. Tog ayev.
ʻ – Toshkent, 1990. – 212
b.
6. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. / Tarj. A. Ahmad, H. Bobobekov. –
Toshkent: Sharq, 1997. – 384 b.
7. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Movarunnahr voqealari (1360-1370). /
Tarj. O. Bo ʻ riyev – Toshkent: Kamalak, 1994. – 288 b.
8. Ги ясиддин Али. Дневник похода Тимура в Индию. – Москва: ИВЛ,
1958. – 207 с.
9. Туркестанский сборник. Т. 545.
III. Qoshimcha adabiyotlar
1. Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. – Toshkent: O zbekiston, 1996. – 368
ʻ
b.
2. Ahmedov B., Uvatov U. Amir Temur va Ulug bek zamondoshlari
ʻ
xotirasida. To plam. – Toshkent: O qituvchi, 1996. –253 b.
ʻ ʻ
3. Ashraf Ahmad. Ulug bek Muhammad Tarag ay
ʻ ʻ . – Toshkent: Meros, 1994. –
40 b.
4. Fayziyev T. Temuriylar shajarasi. – Toshkent: Yozuvchi, 1995. – 352 b.
5. Jabborov M.R. “ Туркестанский сборник ” sahifalarida Temur siymosining
yoritilishi // “Amir Temur va uning jahon tarixidagi o rni” mavzusidagi
ʻ
xalqaro konferensiya tezislari. 1996. 23-26-oktyabr. – Toshkent:
19

O zbekiston, 1996. – 103-104 b. ʻ
6. Somon yo li. – Toshkent: Kamalak, 1992. – 192 b.
ʻ
7. Poyon Ravshan, Juma Qurbon. Amir Temur tug ilgan joy yoxud Zanjirsaroy
ʻ
qissasi. – Toshkent: Yozuvchi, 1992. – 64 b.
8. Temur va Ulug bek davri tarixi. – Toshkent: Qomus, 1996.
ʻ – 264 b.
9. Usmonov B. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur siymosi. – Toshkent:
Fan, 2011. – 127 b.
10. Vamberi X. Movarounnahr yoxud Buxoro tarixi. Kitobdan parchalar.
Toshkent: Adabiyot va san’at, 1990. – 96 b.
11. Арслонзода Р., Рахматиллаев Х., Жабборов М., Шарафиддинов А.
Образ Амира Темура на страницах “Туркестанского сборника” // ФГУ:
Научный вестник. 1996. No 3. – 25-28 с.
12. Бартольд В.В. Сочинения. Общие работы по истории Средней Азии .
Работы по истории Кавказа и Восточной Европы // IV . – Москва: ИВЛ,
1963. – 102 с.
13. Бартольд В.В. Тимур // Энциклопедический словарь. “Брокгауз-
Ефран”. – Спб., 1901. – 197 с.
14. Грановский Т. Лекции по истории средних веков. – Москва, 1905. –
352 с.
15. Грановский Т. Сочинения. – Москва, 1892. – 429 с.
16. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М.; Л.: АН
СССР, 1950. – 479 с.
17. Карамзин Н.М. История государства Российского. – Тула, 1990. – 560
c.
18. Конрад Н.И. Средневосточное возрождение и Алишер Навои //
Иностранная литература. – Москва, 1969. – 220 c.
19. Новосельцев А.П. Об исторической оценке Тимура // Вопросы
истории. – Москва, 1973. – 265 c.
20. Павлов Н.Г. История Туркестана в связи с историческим очерким
сопредельных стран (Персии, Афганистана, Белуджистана, Индии и
Восточного Туркестана). – Ташкент, 1911. – 116 c.
21. Петрушевский И.П. Иран под властью Тимура и Тимуридов // История
Ирана. – Mосква, 1977. – 163 c.
22. Соловьев С.М. История России с древнейших времен. – Москва,
1960. – 782 c.
23. Строева Л.В. Возникновение государства Темура // Ученые записки
ЛГУ. Серия востоковедческих наук. – Л., 1952. – 128 c.
24. Татишчев В.Н. История Российская. М., Л.: Наука, 1965. – 343 с.
25. Якубовский А.Ю. Образы старого Самарканда (Время Темура) //
20

Восток. М., Л.: 1925. – 163 c.
26. Якубовский А.Ю. Темур: Опыт краткой политической
характеристики // Вопросы истории. – Москва, 1946. – 74 с.
27. Якубовский А.Ю. Самарканд при Темуре и Темуридах. – Л., 1933. – 68
с.
21

Sotib olish