Amir Temurning harbiy yurishlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	57.2KB
Покупки	2
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

Amir Temurning harbiy yurishlari

Купить

A M I R T E M U R N I N G H A R B I Y Y U R I S H L A R I
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB. AMIR TEMURNING HARBIY MAHORATI VA YURISHLARI…..4
1.1. Amir Temurning harbiy mahorati……………………………………………..4
1.2. Amir
Temurning harbiy yurishlari…………………………………………….7
II BOB. AMIR TEMURNING QO’SHIN TUZILISHI VA JANGDAGI
HARAKATLARDA QO’LLAGAN TAKTIK QOIDALARI…………..…….12
2.1. Amir
Temurning jangdagi harakatlarda qo’llagan taktik qoidalari va
harakatlari…………………………………………………………………………12
2.2.
Amir Temurning qo’shin tuzilishi……………………………………………15
XULOSA…………………………………………………………………………24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 25

1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Tarix xotirasi xalqning, jonajon o`lkamizning,
davlatimiz
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o`zlikni
yangilashni,
ta`bir joiz bo`lsa, milliy iftixorni tiklash va o`stirish jarayonida g`oyat
muhim
o`rin tutadi. Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda.
Buyuk
ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi
fuqarolik
ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda.
Markaziy
Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma`naviy jasoratni, diniy
dunyoqarash
bilan ma`naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy
bilimdonlikni
o`zida mujassam etgan buyuk arboblar ko`p bo`lgan.
Bo’lajak
boshlang’ich ta’lim o‘qituvchilarini barkamol inson etib tarbiyalashda
tasviriy
va amaliy san’atimizning tutgan o‘mi, badiiy ta’limni rivojiantirish,
madaniy
merosimizni mukammal bilish yoiidagi olib borilayotgan ta’lim-
tarbiyaviy
ishlaming mohiyatini ochib berish nazarda tutilgan. Darslik boiajak
boshlangich
ta’lim o‘qituvchisi tasviriy san’atning tur va janrlari, tarixnazariyasi
va
tarixi, boshlangich sinflarda tarixo‘qitish metodikasi kabilardan nazariy bilim
asoslari
va amaliy ko'nikmalarini egallashga qaratilgan.
O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o‘z taraqqiyotining
yangi
davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim-
tarbiya
tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, farzandlarining
jahon
andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb-Hunarlarni
egallashlari,
jismoniy va ma’naviy jiHatdan yetuk insonlar bo‘lib voyaga
yetishlarini
ta’minlash, ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual saloHiyatini
ro‘yobga
chiqarish, yoshlar qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini
kamol
toptirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan
2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020”
da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar
e’tiborini
alohida ta’kidlashimiz joizdir.
2

“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi
yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
– deb
O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch
bildirdi.
Kurs ishining maqsadi:
Talabalarga a m i r t e m u r n i n g h a r b i y
y u r i s h l a r i n i
o’rgatish orqali talabalarni tarix fanlariga qiziqishlarini yanada
oshirish.
Kurs ishi ning vazifasi:
- bo‘lajak
tarix o‘qituvchilarining - tarixbo‘yicha kasbiy   tayyorgarligi tizimi
mazmunining
nazariy va amaliy   holatini o‘rganish va tahlil qilish;
- talabalarga
sxemalar va ularning turlari haqida tushunchalar berish va
takomillashtirish ;
- talabalarning
mavzu yuzasidan bilim, ko‘nikma va malakasini
shakllantirish;
- talabalarni
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil
eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti:
Oliy ta’lim tizimida “Tarix” bakalavriyat ta’lim
yo‘nalishi
talabalariga grafikaviy ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti:
Bo‘lajak Tarix o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha
tahsil
olayotgan talabalarning tarix ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va
texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.
1 O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
3

I BOB. AMIR TEMURNING HARBIY MAHORATI VA YURISHLARI
1.1. Amir Temurning harbiy mahorati
Temurbek ibn Tarag’ay ibn Abag’ay 1336-yilning 9-aprelida
Movarounnahrning
go’zal shaharlaridan biri bo’lmish Kesh (hozirgi Shahrisabz)
ga
qarashli Xo’ja Ilg’or qishlog’ida dunyoga keldi.
Temurbek
yoshlik chog’idan harb ishiga o’zgacha muhabbat va ehtiros
bilan
qaray boshladi. Unda harbiy san’atga bo’lgan qiziqishning o’ta erta paydo
bo’lishida
padari buzrukvori , amir Qazag’on (1358-yili shahid bo’lgan) davlatning
arkonlaridan
biri, mardligi, shijoati va oliyjanobligi bilan nom chiqargan amir
Tarag’ayning
(vafoti 1360) ma’lum darajada hissasi bor.
Navqiron
yoshga yetgan Temur salkam bir yarim asrlik mo’g’ullar
istibdodiga
chek qo’yish, feodal tarqoqlik natijasida Chig’atoy ulusida hukm
surayotgan
o’zaro nizolar va urushlarga barham berish, tashqi va ichki zug’um
tufayli
tinkasi qurigan xalq ommasiga madad qo’lini cho’zish, xarob bo’lgan
shahar
va qishloqlarni qayta obod qilish, ulusni tashqaridan bo’ladigan
bosqinlardan
himoya qilish singari olijanob maqsadlarni yuzaga chiqarishni
birdan-bir
yo’li-hokimiyatni qo’lga kiritish ekanligini yaxshi anglab yetadi.
Amir
Temur o’zining ilk harbiy faoliyatini qo’l ostidagi navkarlari bilan
ayrim
viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan.Ularning o’zaro kurashlarida
qatnashib,
jasorat ko’rsatgan, janglarda chiniqqan, harbiy mahoratini
oshirgan.Dong’I
butun Qashqadaryo vohasiga yoyilgan. Amir Temurning aql-u
zakovati
, shijoati, shuhrati uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan amir
Yasovuriy
va amir Qazag’on bilan yaqinlashtirdi.Xondamirning yozishicha, otasi
amir
Tarag’ay Amir Temurni avval (1352) amir Joku barlosning qizi Turmush
og’aga
, so’ngra Qazag’onning nabirasi va amir Husaynning singlisi O’ljoy Turkon
og’aga uylantiradi.
Keying nikoh tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi amir
Husayn
o’rtasida ittifoq yuzaga kelib, ular birgalikda mo’g’ullarga qarshi
kurashadilar.
Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yo’lidagi harakatlari
XIV
asrning 60-yillari boshlaridan boshlandi.XIV asrning 50-yillari oxirida
4

Movarounnahrda amirlarning o’zaro kurashi kuchayib, amir Qazag’on o’ldirildi.
Mamlakatda
siyosiy parokandalik avjiga chiqib, og’ir tanglik sodir
bo’ldi.Xondamirning
“Habib us-siyar” kitobida keltirilgan ma’lumotlarga
qaraganda,
ulus o’nga yaqin mustaqil bekliklarga bo’linib ketgan. Samarqand
viloyatida
amir Bayon Sulduz, Keshda amir Hoji barlos, Xo’jandda amir Boyazid
jaloyir,
Balxda O’ljay Bug’a sulduz, Shibirg’onda Muhammad I Xoja Aperdi
nayman,
Ko’histonda Badaxshon shohi amir Sotilmish, Xuttalonda Kayxusrav,
Hisori
Shodmon hududida amir Husayn va amir Xizr Yasovuriylar o’zlarini
hokimi
mutlaq deb e’lon qildilar. Bu davrda Chig’atoy ulusining sharqiy qismi-
Yettisuv
va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilayotgan mo’g’ul xonlari
Movarounnahrdagi
og’ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu yerda o’z hokimiyatini
o’rnatishga
harakat qiladilar. Jeta xonlaridan Tug’luq Temur va uning vorisi
Ilyosxo’ja
1360-1361 va 1365-yillarda Movarounnahrga bir necha bor bostirib
kiradilar.
Mo’g’ul xonlarining bosqinchilik yurishlari va zulmiga qarshi xalq
harakati
boshlanadi. Movarounnahr xalqi barcha tabaqalarining qo’llab-quvvatlashi
hamda
bevosita ishtirokida 1370-yili hokimiyatni qo’lga olishShimoliy Anado’li,
Hindiston
kabi mintaqalarga birligidan mahrum bo’lgan mamlakatni birlashtirish,
istiqlolni
qayta tiklash baxtiga muyassar bo’ladi. Temurbek taxtga o’tirish boisi
o’laroq
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir bo’lgan ijobiy o’zgarishlar o’z
ifodasini
harb ishida va harbiy san’atda ham namoyon etadi. Asosiy karvon yo’llari
ustidan
nazorat o’rnatish, ulus qudratini yanada oshirish, xalq turmush tarzini
yaxshilash
singari ustuvor maqsadlar yo’lida Temur o’sha davrda tengi yo’q harbiy
kuchlari
bilan Jeta, Eron, Afg’oniston, Kavkaz, Iroq, Shom, Misr, Dashti Qipchoq,
Shimoliy
Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi,
olamshumul
zafarlar quchdi. Harb tarixi Temurni jahonning eng buyuk
sarkardalaridan
biri sifatida, haqli ravishda, tan oladi. Uning harbiy iste’dodi
asosan
ikki yo’nalishda:mohir harbiy tashkilotchi va atoqli sarkarda tarzida yorqin
namoyon
bo’ldi.
Buyuk
lashkarboshi va novator tashkilotchi sifatida Temur o’ta intizomli
armiya
tuzishga, muhoraba chog’ida qo’shin qismlarini san’atkorona boshqarishga,
5

jang taqdiri hal bo’ladiga joylarga harbiy kuchlarni o’z vaqtida ustalik bilan
yo’llashga
har qanday to’siq va g’ovlarni tadbirkorlik bilan bosib o’tishga,
armiyadagi
jangovar ruhni kerakli darajada ushlab turishga muyassar bo’ldi.
Sohibqiron
turk-mo’g’ul xalqlari, xususan, Chingizxon lashkari tuzilishini,
ularning
jang olib boorish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur
o’zgartirishlar
kiritadi.
Temur
barpo etgan armiyaning tuzilishi Chingizxon tuzgan qo’shin tizimi
va
tuzilishiga ma’lum darajada yaqin bo’lsa-da biroq quyidagi muhim jihatlari
bilan
farqlanar edi:
1. Chingiziylar
qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga
chiqariladigan
xalq lashkaridan iborat bo’lgani holda, Temur armiyasi umumxalq
xarakteriga
ega emas edi.
2. Chingizxon
davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan
edi.
Temur qo’shiniga oliy bosh qo’mondondan ko’rsatgan aniq talabga binoan
chorvadorlar
qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul
o’troq
aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
3. Temur
qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq
askarlar
bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan.
Ma’lumki,
Chingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy
tartibda
tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
4. Amir
Temur Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’tochar
qurol,
ya’ni to’p-ra’dni olib kirdi.
5. Amir
Temur armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular
jang
chog’I erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunlari
ko’rsatgan. [3]
6. Sohibqiron
tog’li hududlard jang harakatlari olib boruvchi
piyodalardan
tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
7. Temur
jahon harb san’ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang
maydonida
yeti qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
6

1.2. Amir Temurning harbiy yurishlari
Temurning Oltin O’rdaga qarshi 1395-yildagi yurishi. Amir Temur
Movarounnahrni
mo’g’ullar hukmronligidan ozod etib, bu qadimiy mamlakatda
mustaqil
davlat barpo etgan bo’lsada, hali mamlakatda barqaror tinchlik
o’rnatilgan
emas edi. Bir tomondan ayrim viloya amirlari Amir Temur
hokimiyatini
tan olishdan bosh tortib turgan bo’lsalar, ikkinchi tomondan
mamlakatning
sharqiy va shimoliy hududlari notinch edi. Mo’g’uliston bilan Oq
O’rda
hukmdorlari Farg’ona vodiysining sharqi, O’tror, Yassi (Turkiston)va
Sayram
shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez-tez hujum qilar va aholini talon-
taroj
qilardi. Shuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat
sarhadlari
xavfsizligini ta’minlashga kata ahamiyat berdi.Isyonchi amirlarga qarshi
shafqatsiz
kurash olib bordi. 1370-yil kuzi va 1371-yil bahorida amir Zinda
Chashmga
zarba berib, Shibirg’on viloyati bo’ysundirildi. Balx va Toshkent
viloyatlari
ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq O’rda
hukmdorlariga
tayanib, hanuz bo’ysunishdan bosh tortib kelardi.Xorazmni Amir
Temur
Chig’atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni o’z davlatiga qo’shib
olish
siyosatini tutdi.Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yo’l bilan hal
etilmagach,
Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi
yurishi,
1371-yil yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir
Temurning
1373-yil bahori va 1375-yil yozida Xorazm tomonga qilgan ikki
yurishi natijasiz
tugadi. Bu asnoda Oltin O’rda xoni To’xtamish bilan ittifoq tuzib
olgan
Xorazm hukmdori Yusuf so’fi, uning yordamida Amir Temur davlati
hududlariga
bir necha bor yurish qilib, Qorako’l viloyati va Buxoro tumanlarini
talon-taroj
etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni to’rtinchi
marotaba
Xorazmga qo’shin tortishga majbur etdi.Bunday vaziyat shubhasiz,
1379-yilda
Amir Temurni to’rtinchi marotaba Xorazmga qo’shin tortishga majbur
etdi.Lekin,
bu yurish ham avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga
qaramay,
Yusuf so’fi ilgari Xorazmning Chig’atoy ulusiga tegishli bo’lgan janubi-
sharqiy
(Kot va Xiva shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir
Temur
davlatiga nisbatan Yusuf so’fining bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm
7

ustiga Amir Temurning beshincji marta yurish qilishiga sabab bo’ldi. 1388-yilda
Xorazmning
poytaxti vayron etilib, Amir Temur davlatiga bo’ysundirildi.
Mo’g’ulistonga yurishi. Bu
orada Amir Temur Mo’g’uliston hokimi
Qamariddin
bilan ham to’qnashib qoldi, chunki bu davrda uning Movarounnahrga
bo’lgan
talonchilik xurujlari kuchayib ketgandi. 1370-1371-yillarda u Toshkent va
Andijon
ustiga bir necha bor bosqin qilib, talab qaytgandi. 1376-yilda ea
Qamariddin
hatto Farg’ona vodiysining talaygina qismini bosib oldi. Amir
Temur mamlakatning
shimoli-sharqiy hududlariga nisbatan bo’layotgan muttasil
tahdidni
bartaraf qilish uchun Qamariddinga jiddiy zarba berishga kirishadi.
Yigirma
yil (1371-1390) mobaynida Sohibqiron Mo’g’ulistonga etti marta yurish
qilib,
mo’g’ul hukmdorlari Anqoto’ra va Qamariddin ustidan g’alabalar qozondi.
Shu
zaylda Amir Temur Movarounnahr va Xorzmda ichki tarqoqlik, o’zaro
nizolar,
shuningdek, Mo’g’uliston tomonidan bo’lib turgan tazyiqqa chek qo’yib,
ushbu
hududda yashovchi el-u elat va xalqlarni yagona davlatga birlashtirdi. Bu
shubhasiz,
Movarounnahr aholisi taqdirida ijobiy ahamiyat kasb etdi.
Eron va Kavkazga yurishi. Ammo,
Amir Temur bu bilan qanoatlanmadi.
Tez
orada u qo’shni davlatlar va xalqlar ustiga yurish qilib, ularni o’ziga
bo’ysundiish
va markazlashgan buyuk saltanat barpo etishni o’z oldiga maqsad
qilib
qo’ydi. Bu davrda Oltin O’rda, Xuroson va Erondagi ijtioiy-siyosiy vaziyat
uning
uchun juda qo’l keldi. Amir Temur harbiy yurishni Xurosondan
boshladi.1381-yilda
u Hirotni egalladi. Sarxs, Jom, Qavsiya shaharlari jangsiz
taslim
bo’ldi. Xuroson, xususan uning poytaxti Hirot strategic jihatdan muhim
ahamiyatga
ega bo’lib, Eron, Iroq, Shom va boshqa mamlakatlarga o’tishda
ko’prik
vazifasini o’tardi. 1381-1384-yillar davomida Amir Temur Eronning katta
qismini
egalladi. Avval (1381) Kalot, Turshiz va Sabzavor, keyin (1383)
Seistonning
Zireh, Zova, Farah va Bust qal’alari, 1384-yilda esa Astrobod viloyati
va
Ozarbayjonning Omul, Sori, Sultoniya va Tabriz shaharlari bo’ysundirildi.
Temurning uch yirik urushlari. Amir
Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va
Shom
(Suriya) ustiga uch marta lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda “uch yillik”,
“besh
yillik” va “yetti yillik” urushlar nomi bilan mashhur. Uch yillik (1386-1388)
8

harbiy yurishlar oqibatida JAnd, Ozarbayjon, Iroqning shimoli qismi, Gurjiston va
Van
ko’li atrofidagi yerlar egallandi.
Uch yillik yurish. Amir
Temur shu bilan birga shimoli-g’arbdan, ya’ni
Oltin
O’rda tomonidan bo’layotgan tazyiqqa barham berish maqsadida
To’xtamishga
qarshi uch marta qo’shin tortishga majbur bo’ldi. U 1389-yilda
Dizaq
(Jizzax)ning Achchiq mavzeyida, 1391-yilning 18-iyunida (Hozirgi Samara
bilan
Chistopol shaharlari oralig’ida joylashgan Qunduzcha (Kondurcha) daryosida
vodiysida-Qunduzcha
shahri) va nihoyat, 1395-yilda (28-fevral) Shimoliy
Kavkazda
Terek daryosi bo’yida To’xtamish qo’shiniga qaqshatqich zarba beradi
(Tarak
daryosi bo’yidagi jang).To’xtamishga qarshi yasolni tuzishda
Sohibqironning
o’zi rahbarlik qiladi. U qo’shinning qismlarini jang maydoniga
joylashtirishda
yangi usulni qo’llaydi va ularni yetti qo’lga ajratadi. To’xtamishxon
esa
o’z sipohini besh qo’lga bo’ladi.Jang Amir Temurning to’la ustunligida
o’tadi.Butunlay
tor-mor etilgan To’xtamish qo’shini qoldiqlari Volgaga qadar
ta’qib
qilinadi.Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga)
viloyatkari,
Saroy Berka, Hojitarxon (Astraxan) kabi shaharlar vayron qilindi.
Amir
Temur To’xtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelits shahrini
ishg’ol
qildi. Sh.A.Yazdiy Amir Temurning Moskva yurishini shunday ta’riflaydi:
“Sohibqiron
Maskavga sorikim, Rusning shaharlaridan erdi, tavajjuq qildi. Anda
yetkonda
nusratshi’or cheriki ul viloyatni (shahar atrofini) chobtilar va andag’I
hokimlarini
tobe qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti…” [5] . Bu
urushda
Azaq (Azov), Kuban va Cherkas yerlari ham kuchli aziyat chekdi. Qizig’I
shundaki,
Amir Temur Idilning Turotur kechivu bo’yida O’rusning o’g’li
Quyrichoq
o’g’lonni chaqirtirib unga qo’lga kiritilgan sobiq Jo’ji ulusini in’om
etdi.
Rossiya tarixchilari B.D.Grekov va A.Yu.Yakubovskiylarning yozishicha,
Amir
Temurning To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi, faqat Markaziy Osiyo
uchun
emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, tarqoq Rus
knyazliklarining
birlashishi uchunham buyuk ahamiyat kasb etgan.
Besh yillik yurish. Shundan
so’ng Amir Temur butun e’tiborini Eron, Iroq,
Suriya,
Kichik Osiyo va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh
9

yillik (1392-1396) urush davomida G’arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni
egalladi,
natijada muzaffariylar va jaloyiriylar sulolasining hukmronligiga barham
berildi.
Hindistonga yurishi. Amir
Temurning Hindiston ustiga yurishi qilgan
urushi
(1398-yil may-1399-yil mart) qariyb o’n bir oy davom etdi.Amir Temur
Hindistondan
katta o’lja, shu jumladan, 120 jangovar fil bilan qaytdi.O’ljalarning
bir
qismi qo’shinga taqsmlab berildi, qolgani Kesh va Samarqand shaharlarida olib
borilayotgan
qurilishlarga sarflandi.
Yetti yillik urush. Amir
Temurning 1399-1404-yillarda olib borgan harbiy
yurishlari
natijasida Shomning Xalab (Aleppo), Xums, Baalbek (Ba’albek),
Dimishq(Damashq)
kabi yirik shaharlari va Iroqi Ajamning Ubiliston o’lkasi
(Qadimgi
Kappadokiya) bilan Bag’dod, shuningdek, Turkiyaning katta qismi zabt
etiladi.
Amir Temur va Boyazid Yildirim o ’ rtasidagi jang
1402- yilning 25- iyulida
bo ’ lib o ’ tadi .
Manbalarda ta ’ kidlanishicha Turkiya sultonining qo ’ shini taxminan
160 ming jangchidan iborat bo ’ lgan . Sohibqiron armiyasi o ’ zining an ’ anaviy
jangovar tartibi yasolda harakat qiladi . [6] Sipohning
qirq qo’shun-qismdan tashkil
etilgan
humoyun markazi-qo’lga Sohibqiron bevosita qo’mondonlik
qiladi.Shiddatli
to’qnashuv keskin va uzoq davom etadi. Nihoyat Amir
Temur qismlarining
siquviga bardoshi qolmagan sulton qo’shinlari chekina
boshlaydi.
Boyazid qo’mondonligidagi jangchilar so’nggi nafasgacha qarshilik
ko’rsatishda
davom etadilar.Anqara jangida Amir Temur jahonning buyuk
sarkardalaridan
biri Boyazid Yildirim ustidan g’alaba qozondi.Turkiya sultoni asir
olindi.
U bilan birga xotini serb malikasi Olivera, o’g’illari Muso va Iso
Chalabiylar
ham asir tushdilar. So’ng Amir Temur Anadoli yarim oralini egallab,
O’rta
dengizning sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt etdi va
salibchilarning
Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham berdi. So’ngra, Egey
dengizida
joylashgan Xios va Lesbos orollaridagi Genuya mulklarining
hukmdorlari
unga taslim bo’ldilar, Misr ham o’z itoatkorligini izhor etdi. Amir
Temur
Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir shaharlarini egallab, Vizantiya va butun
10

nasroniy olamining Boyazidga yig’ib bergan bojlaridan iborat katta boylikni qo’lga
kiritdi.
Birgina Bursa shahridan olingan oltin va javohirlarning o’zi kattagina
karvonga
yuk bo’lgan. Bandi qilingan Boyazid o’rdugohga olib kelingach, Amir
Temur
unga hurmat va ehtirom ko’rsatadi. Uning vafotidan so’ng (1403-yil 9-
mart)
esa vorislariga himmat ko’zi bilan boqib, ularga beqiyos muruvvatlar
qildi.Chunonchi
Boyazidning to’ng’ich o’g’li Sulaymon Chalabiyni turklarning
Yevropadagi
viloyatlariga hokim etib tayinladi.Edirni (Adrianopol) shahri uning
poytaxti
etib belgilandi.Anadoluning shimoli-g’arbiy qismi suyurg’ol sifatida Iso
Chalabiyga
in’om qilinib, Bursa shahri uning poytaxtiga aylantirildi.Usmonli
turklar
davlatining markaziy qismini boshqarishni Muso Chalabiyga
topshirdi.Amir
Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida
bo’lmagan.Chunki
u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatan
tajovuzkorona
niyatda ekanligini yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Amir
Temur
Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi va Boyazidning vorislariga muruvvat
qo’lini
cho’zdi. Shunday bo’lsada, Boyazid ustidan qozonilgan bu g’alaba bilan
Amir
Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV
(1399-1407)
tabriklab, unga maxsus maktub yubordilar.Chunki Amir Temur
endigina
uyg’onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar
davlatiga
zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.
Xitoyga yurishining boshlanishi. Amir
Temur Kichik Osiyodan
Samarqandga
qaytgach, 1404-yil 27-noyabrda 200 ming qo’shin bilan
Samarqanddan
Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning
O’trorda
vafoti (1405-yil 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi.Amir Temurning
vafoti
haqidagi xabar garchi avval sir tutilsada, ammo ko’p vaqt o’tmay bu noxush
xabar
mamlakat bo’ylab tarqalib ketadi.Amir Temurning jasadi Samarqandga olib
kelib
dafn qilinadi.
11

II BOB. AMIR TEMURNING QO’SHIN TUZILISHI VA JANGDAGI
HARAKATLARDA QO’LLAGAN TAKTIK QOIDALARI
2.1. Amir Temurning jangdagi harakatlarda qo’llagan taktik qoidalari va
harakatlari
Amir Temurning harbiy yurishlari, jangu-jadallarining oqibatlariga baho
berilar
ekan, shuni alohida ta’kidlash kerakki, uning faoliayti qo’yilgan maqsad va
rejalari
jihatidan ikki bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich (1360-1386)da Amir
Temur
Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzish yo’lida kurashdi,
Movarounnahrni
birlashtirishdan manfaatdor bo’lgan mahalliy zodagonlardan
iborat
ijtimoiy kuchlar (mulkdor dehqonlar, harbiylar, hunarmandlar, savdogarlar
va
ruhoniylar) yordamida tarqoq mulklarni birlashtirish uchun kurash olib bordi.
Amir
Temurning bu davrdagi faoliayti O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va
madaniy
hayoti taraqqiyoti yo’lida shubhasiz, ulkan ijobiy ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatda
tarqoqlik tugatilib, markazlashgan davlatning tashkil topishi ijobiy
oqibatlarga
olib keldi. Mamlakat ichki kuchlarini va mo’g’ullarning bir yarim
asrlik
hukmronligi natijasida bo’hronga uchragan iqtisodni tiklash uchun qulayroq
sharoit
vujudga keldi.
Amir
Temur so’zlariga binoan siyosat bilan maqsadga erishish mumkin
bo’lgan
yerda qurol bilan harakat qilish noto’g’ridir. Urush boshlashdan avval
dushman
qo’shinlarining qurol ishlatish usullarini o’rganish, hujum va chekinish
uchun
qulay yo’llarni bilib olish, dushman qo’shinining ruhiyatiga hamda ularning
hokimlari
valashkarboshilari fazilatlariga ta’sir etish vositalarini topish kerak.
Bugungi
ishni ertaga qoldirmaslik kerak. Biror davlatda zolimlik, zo’ravonlik,
jabr-zulm
kuchli bo’lsa, Amir Temur fikricha, har bir adolatli hukmdor bunday
zo’ravon
davlatga qarshi urush e’lon qilishi kerak va bunday sharoitda Tangrining
o’zi
unga madadkor bo’ladi.
Bosib
olingan yerlarning kengayib borishi bilan Amir Temur qo’shinlari
soni
ham ortib boraverdi. Bosib olingan viloyatlardagi qurol ko’targan har bir kishi
12

Amir Temur lashkariga qabul qilinar va amaliga qarab maosh olardi. Jasur
jangchilarning
farzandlariga ham nafaqa to’lanar, agarda ular jasorat ko’rsatsalar,
yuqori
mansablarga ko’tarilishlari ham mumkin edi.Dushman tomon qo’shinlari
ham
shu asosda xizmatga qabul qilinardilar.
Prezidentimiz
I.A.Karimov tashabbusi va rahnamoligida Toshkent,
Samarqand
va Shahrisabz shaharlarning markaziymaydonlarida Amir Temurga
haykal
o’rnatildi, Toshkentdagi Amir Temur xiyobonida Temuriylar davri muzeyi
barpo
etildi (1996), “Amir Temur” ordeni ta’si etildi (1996) va Xalqaro Amir
Temur
jamg’armasi tashkil qilindi (1995). Toshkent, Samarqand va xorijiy
mamlakatlarda
YUNESKO rahbarligida hazrat Sohibqiron tavalludining 660 yilligi
keng
nishonlandi (1996). Amir Temur haqida ikki qismdan iborat badiiy film,
spektakllar
va she’riy hamda nasriy asarlar yaratildi.
Tarixiy
manbaalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, otliq askarlar
Temurbek
armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va yengil qurollar
bilan
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan yengil
qurollangan
otliqlar asosan razvedka va soqchilik bilan shug’ullanganlar, o’ta zarur
chog’dagina
dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Dubulg’a,
zirih (sovut), qilich, yoy, sadoq, qalqon va nayza bilan
ta’minlangan
og’ir qurolli suvoriylar sara jangchilardan tuzilgan, g’animning
asosiy
zarbasiga qarshi turgan, jang natijasini hal etishda katta rol o’ynagan.
Yurishga
jo’natishdan oldin Temurbek arkoni davlat, vazirlar, sarkardalar,
beklar,
amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning
turli
viloyat vat umanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun
maxsus
buyruq-tunqal e’lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab
egasi,
bosh qo’mondonning ad’yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan
yetkazilgan.Tavachining
zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin
qismlarining
qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar jartib-yasoli hamda bir joydan
ikkinchi
joyga ko’chishni nazorat qilish ham yuklatilgan edi.
13

Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa
qilingan
yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga yetadigan oziq-ovqat,
qurol-yarog’,
kiyim kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan
ta’minlashni
o’z noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir
sadoq,
bir qalqon va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi
bir
chodir, ikki belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona
nina
olgan.
Sohibqiron
yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan.
Ko’p
marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti
deb
sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan, ularga kirim-
chiqiqm
daftariga , shuningdek davlatdan maosh ulufa, oziq-ovqat, yem-xashak
oluvchilar
ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul
xalqlari
uchun an’anaviy bo’lgan o’n, yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan.
Ularga
o’nbegi, yuzbegi, mingbegi va tumanbegilar sardorlik qilgan. “Temurbek
tuzuklari”
da qayd etilishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek
oliyhimmat,
oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur’atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini
bag’ishlagan
iste’dodli shaxslarni jalb etish masalasiga katta e’tibor bergan.
Amir
Temur qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson,
Eron,
Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jeta singari yerlardan
yig’ilgan
askarlar tashkil qilar edi.
Unda
muntazam qo’shinga xos bolgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’hin
son
jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-
jangga
takomillashtirilib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va
texnikasi
bilan qurolantirilgan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan
ta’minlangan,
qismlar bir-biridan kiyim boshi, tutgan bayroq yoki tug’I orqali ham
farqlangan.
Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinniboshqarishda juda qo’l
kelgan.
14

Tarixiy manbaalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, otliq askarlar
Temurbek
armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va yengil qurollar
bilan
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan yengil
qurollangan
otliqlar asosan razvedka va soqchilik bilan shug’ullanganlar, o’ta zarur
chog’dagina
dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Tarixiy
manbaalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, otliq askarlar
Temurbek
armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va yengil qurollar
bilan
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan yengil
qurollangan
otliqlar asosan razvedka va soqchilik bilan shug’ullanganlar, o’ta zarur
chog’dagina
dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Dushman
mudofasini turli usullar yordamida barbod etish, g’anim
tomonnning
yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga
qo’qqisdan
kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va
ayniqsa,
lashkarboshilarini hibsda olish, qal’a hmada qo’rg’onlarni uzoq muddat
davomida
muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab
olish,
uning qishloq shahar, tuman, viloyatlarni birin-ketin fath etish, dushmanni
batamom
yakson etgunga qadar ta’qib qilish, fath etilgan yurtlarni boshqarish
uchun
o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarni ko’zlab
ish
yuritish Amir Temurga ko’plab zafarlar olib keldi.
2.2 Amir Temurning qo’shin tuzilishi
Temurbek
barpo etgan armiyaning tuzilishi CHingizxon tuzgan qo’shin tizimi
va
tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari
bilan
farqlanar edi:
1. CHingiziylar
qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga
chaqiriladigan
xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi
umumxalq
xarakteriga ega emas edi.
2. CHingizxon
davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil
qilgan
edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga
15

binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan
mashg’ul
o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
3. Temurbek
qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq
askarlar
bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan.
Ma`lumki,
CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy
tartibda
tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
4. Temurbek
Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar
qurol,
ya`ni to’p-ra`dni olib kirdi.
5. Sohibqiron
tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi
piyodalardan
tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
6. Temurbek
jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang
maydonida
etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
7. Temurbek
armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang
chog’i
erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari
ko’rsatgan.
Temurbek
qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron,
Badaxshon,
Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan
askarlar
tashkil qilar edi.
Unda
muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin
son
jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-
jangga
takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi
bilan
qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan
ta`minlangan,
qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham
farqlangan.
Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l
kelgan.
Dushman
mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim
tomonning
yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga
qo’qqisdan
kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va
ayniqsa,
lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat
davomida
muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab
16

olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni
batamom
yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish
uchun
o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini
ko’zlab
ish yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
Taktika
jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Qo’shinning
yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini
jangovar
tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada
yo’lga
qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab
darajasida
harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang
paytida
operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik,
yuzlik,
minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega
bo’lgan
qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar
hollarda
jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning
harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri-
qo’shin
qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha
g’anim
kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida
tuzilgan
otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy
qism,
tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig
XIV,
Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan.
Faqat
XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar
tartibida
qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin.
Harbiy
mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan
avval
Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini
sinchiklab
o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi,
har
qalay, haqiqatdan yiroq emas.
Xo’sh,
turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy
jangovar
tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga
sohibqironni
qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy.
Ushbu
savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir
Xusayn
(1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni
17

Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada
ittifoqdoshlar
cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi.
Tarixiy
manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar
Temurbek
armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar
bilan
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil
qurollangan
otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta
zarur
chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Yurishga
jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar,
beklar,
amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning
turli
viloyat va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun
maxsus
buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab
egasi,
bosh qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan.
Tavachining
zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh
yoki
safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga
ko’chishni
nazorat qilish ham yuklatilgan edi.
Sharafuddin
Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa
qilingan
yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-
yarog’,
kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z
noiblariga
buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon
va
bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki
belkurak,
bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq
Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man
og’irligida
arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim
bo’lganligini
qayd etadi.
«Temur
tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har
o’n
sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich,
juvoldiz,
qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara
jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi
dubulg’a,
sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan
ta`minlangan.
18

O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan
qurollangan
va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining
ham
alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq,
gurzi,
oyboltadan iborat bo’lgan.   Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi
chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a,
zirih
(chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol
turlari
bilan qurollangan.
Piyoda
askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga
chiqqan.
Miod erida oliy bosh   qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi
tug’
hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da
lashkargohga
etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar
(pozitsiya)larini
egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy
ko’rikka
puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan.
Sohibqiron
yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p
marotabali
so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb
sanagan
jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim
daftariga,
shuningdek davlatdan maosh-ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar
ro’yxatiga
kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari
uchun
an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan.   Ularga
o’nbegi,
yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da
qayd
qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard,
tadbirkor,
sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli
shaxslarni
jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z
noibi-o’rinbosariga
ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan
taqdirda
noibi uning o’rnini egallagan.
Rui
Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida
farmoni
oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki
bilan
miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har
bir
qism va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har
kim
o’z joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-
19

suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va
pishirilgan
go’sht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar
ham
ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto
ko’chma
hammomlar ham jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek
tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat
urush
kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat
qilar
edilar.
Harbiy
san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman
saflarini
parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda
dadil
va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin
safida
sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida
bartaraf
eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka
qo’yilgan.
Temurbekning
farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi
birinchi
darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor
amirlardan
biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon,
ya`ni
Temurbekning noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok
etmagan
urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan.
Zikr
etilganlardan tashqari qo’shin qo’mondonligiga yana o’n ikki bek jalb
etilgan
ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan
tashkil
qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va shu
tartibda
o’n ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek
sardorlik
qilgan. Quyi pog’onada turgan qo’mondon o’zidan yuqori lavozimni
egallab
turuvchi sarkadaga bo’ysungan.
Temurbek
armiyasining turli qism va bo’linmalariga uch yuz o’e uch bek
boshchilik
qilgan. Ularning dastlabki yuztasi o’nbegilik, ikkinchi yuztasi
yuzbegilik,
uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga
sohibqironning
farzandlari, nabiralari hamda amir Shayx Nuriddin, amir Jahonshoh
singari
nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan.
20

Temurbek qo’mondonlar tarkibining harb ishidan talab darajasida mahorat va
malakaga
ega bo’lgan shaxslardan shakllanishiga alohida diqqat qilgan.
Janglarda
qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar
munosib
ravishda taqdirlanib o’nbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi
va
nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan.
Yovning
askariy g’ururini tor-mor etgan mingbegi birinchi darajali amir
unvoniga,
yirik dushman qismini mag’lub etgan birinchi darajali amir o’z
navbatida
ikkinchi darajali amir mansabiga va shu yo’sinda o’zga bek hamda
amirlar
yuqoriroq harbiy martabaga ko’tarilib borgan. Janggohda mardlik va
qahramonlik
ko’rsatgan oddiy jangchilarning maoshi oshirilgan. Ba`zi sabablarga
ko’ra
jang maydonini tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan
mahrum
qilingan. Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan shaxslarning izzat-xurmati
joyiga
qo’yilgan, ularga Onhazratning marhamati ko’rsatilgan.
Biror
kishvarning fath qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga
uchratgan
sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni sharafli bahodir
unvoni
hamda tug’ va nog’ora berilgan. Ayni shunday yuksak mukofot bilan
muxolifatchi
taraf taxt vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan
amir
yoki bekning ham shavkati ziyoda qilingan.
Jangu
jadal chog’ida shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga
muyassar
bo’lgan o’nbegi shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat hokimi vazifasiga
tayinlangan.
Muqotalada aduv hashamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat
voliysi
mansabi bilan taqdirlangan.
Biror
mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha erlar ma`lum shart va
imtiyozlar
asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek
va
temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal er egaligi turlaridan biri
bo’lib.
Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat hisobiga to’lanishi zarur
bo’lgan
soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb
yuritilgan.

Dovyurak
pahlavonlar harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland
darajaga
erishib, baobro’ kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk
21

(chodir), murassa` kamar, qilich va saman ot kabi pahlavonlik nishonlari bilan
e`zozlagan.
Botirlarning ko’pchiligi keyinchalik o’nlik, yuzlik, mingliklarga
qo’mondonlik
qilishdek ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan.
Yuqorida
tilga olingan o’n ikki amirdan har biri yuz dovul (tabl) va
bayrog’iga
ega bo’lgan. Bosh qo’mondon nog’ora hamda alamdan tashqari
shuningdek,
burg’u, tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan.
Mingbegi
tug’ va karnay, ya`ni qo’ragaga ega bo’lgan. Yuzbegi va o’nbegiga
nog’ora
berilgan. Turli qo’shun, ya`ni qism qo’mondonlari tegishli noshonlarga
sazovar
bo’lgan.
Biror
lashkarboshining hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim
o’qidan
asrab qolish yo’lida o’z ko’ksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning
xurmat-e`tiboriga
va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan
taqdirlangan.
Sohibqiron
yurishga jo’nashdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari,
mudofaa
inshootlari, u erdagi ichki vaziyat kabilar haqida aniq va to’la
ma`lumotga
ega bo’lish maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga o’z ayg’oqchi
(xabargir,
josus) larini peshma-pesh yuborib turgan. G’anim to’g’risida zarur
ma`lumotlarga
ega bo’lgandan so’nggina yurishga taraddud ko’rilgan. Bu xususda
ibn
arabshoh yozadi: «Temur tengi yo’q fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi
bo’lib,
uning tafakkur dengizining qa`ri yo’q va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu,
na
g’adir-budir orqali yo’l topilardi. U erlarning barcha tomonlarida o’z
ayg’oqchilarini
tarqatib, qolgan mulklarida esa josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar)
jumlasidan,
uning amaldorlaridan biri Amir Otlamish bo’lsa. yanA biri faqih
Mas`ud
al-Quhoniy-u Temur devoni ashoblarining ko’zi edi. Josuslarning bunisi
Qohirada,
Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda, Shamiysoniyadagi so’fiylardan biri
edi.
Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi yirik savdogar, badxulq polvon
va
hunarmand, munajjim va o’z tabiaticha ish qiladigan lar, gapchinoz
qalandarlaru
sayoq darveshlar. Zarofatli meshkoblar, latofatli etikdo’zlar, alvasti va
xiylagar
bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan hodisalar va ularning xabarlarini
Temurga
etkazib, o’zlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon etardilar. Ular vaznlar,
22

narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni tavsiflardilar.
Ularning
tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va diyorlari
o’rinlarini
chizib ko’rsatardilar, shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq, tor
yoki
kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki sharqdami, shaharlar va
qishloqlarning
ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, har joyning ahliyu
boshliqlari,
amirlari, ulug’lari, fozillari, shariflari, boylariyu faqirlarini, ularning
hai
birining ismi va laqabini, shuhrati va nasabini, ularning hunari va (ega bo’lgan)
vositalarini
(to’la-to’kis) bayon qilardilar. Natijada, Temur o’z fikri bilan shularni
yaqqol
ko’rib, tafakkuri vositasida o’z erlaridan xorij joylar ustidan ham tasarruf
yuritardi».
Sohibqiron
safar chog’i qo’shinni qiyin va o’tib bo’lmas joylardan boshlab
boruvchi
yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga
jiddiy
yondashgan.
Safar
arafasida Temurbek o’z pirlari va rahnamolari huzuriga sof ishonch
hamda
pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat shartlarini bajo keltirgan.
Muqaddas
va muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruhlarga, muhtoj va
yo’qsillarga
nazru sadaqalar ulashgan.
Temurbek
armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar
irg’ituvchi
o’t sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi
maxsus
to’pchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni
qamal
qilishda samarali qurol hisoblangan ra`dni boshqaruvchi to’pchilarni soni,
Nizomuddin
Shomiyning fikricha, 10 ming kishiga etgan. Ra`dandozlar Temurbek
tomonidan
ilk marta 1379 yili Urganchni muhosara qilish vaqtida jangga solingan.
Kezi
kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d so’zi aslida
«momoqaldiroq»ni
bildiradi. To’pni ra`d termini bilan atashlarining boisi
shundaki,
undan o’q-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovush chiqqan.
Ra`dning
Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda
Movarounnahr,
Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo
bo’lishida
turtki vazifasini o’tadi.
23

XULOSA
Xulosa qilib aytganda sohibqironning bu harakatlari sulton Boyazidning
asablarini
batamom ishdan chiqardi. Amir Temur 1402 yil aprel’ oyida Kuriya
daryosini
kechib o’tib birin-ketin Tartum, Kemox va Qaysariya qal`a shaharlarini
egallab,
Turkiya bilan Suriya va Bag’dod aloqa yo’lini kesib qo’yadi. Amir Temur
bilan
Sulton Boyazid o’rtasidatarixda nom qoldirgan «Anqara jangi» 1402 yil 28
iyunda
boshlandi. Bu jangda Temurning buyuk sarkardalik mahorati, ayniqsa
yaqqol
ko’rindi. 200 ming kishilik Temur qo’shinining o’ng qanotiga o’g’li
Mironshoh,
chap qanotiga nabiralari Sulton Xusayn va Xalil Sultonlar, kenja o’g’li
Shoxruh
qo’mondonlik qildi. Qo’shin markazini Temurning sevimli nabirasi va
valiaxdi
Muhammad Sulton boshqardi, yana nabiralari Pirmuhammad va
Iskandarlar
ham bu jangga tayyor turdilar va jang Temurning erkin g’alabasi bilan
yakunlandi.
Amir
Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug’bekning to’yini o’tkazish
bahonasida
o’z davlati qo’l ostidagi oqillar, viloyat hukmdorlarini, qo’shin
boshliqlarini
va boshqa amaldorlarni Samarqandga taklif qildi va qurultoy
chaqirdi.
Unda Xitoyga bo’ladigan yurish muhokama qilindi. Temur ulug’ tug’ni
ko’tarib
1405 yil 8 yanvarda 200 ming lashkar bilan Xitoy sari yuzlandi. Qish
o’sha
yili juda qattiq kelgandi. Qishning sovuqligi shu darajada kuchli bo’lgan
ekanki,
Ali Yazdiyning yozishicha daryo ustidagi muzning qalinligi 2-3 tirsakka
teng
bo’lgan. Sovuq zarbidan juda ko’p askarlarning yuz, burunlarini sovuq urib
ketgan,
ba`zilari esa halok bo’lishgan. Ammo sohibqiron to’xtamay yo’lni davom
ettirar
edi. 1405 yil 14 yanvarda Temur O’tror shahriga etib keldi. U nu erda
shamollab
kasalga chalindi va uzoq muddat yotib qoldi. Uni O’tror hokimi
Berdibekning
saroyiga yotqizadilar. Kuni yaqinlashganini tushida ko’rgan
sohibqiron
hamsafar avlod-ajdodlarini, quroldosh amiru-akrabo va o’z o’rniga
qoldirayotgan
voris Pirmuhammad Jahongirga itoat etishga da`vat etadi va vasiyat
qiladi.

24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Usmonov Q., Sodiqov M. va b. O’zbekiston qaramlik va mustaqillik
yillarida.
T., «O’qituvchi», 2001.
2.
Xujamberdiyev Yo. O’zbeklar ishi. T., «Yozuvchi», 2007.
3.
O’zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi
davrida. T., «Sharq», 2000, 624-659 betlar.
4.
Murtazayeva R.H. va b. O’zbekiston tarixi (Ma’ruzalar matni). T., 2000,
502-543
betlar.
5.
Usmonov Q., Sodiqov T. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yil-
lar)
.T:Sharq, 2003.
6.
O’zbekiston tarixi (1917-1993 yillar). –T. O’qituvchi, 2010.
7.
Karimov Sh. G’alabaga qo’shilgan hissa. –T., O’zbekiston, 2006.
8.
O’zbekiston tarixi va madaniyati. -T., O’zbekiston, 2001.
9.
O’zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). –T. Sharq, 2000.
10.
Abdusamedov A.E. Dinlar tarixi. -Toshkent: O‘zMU, 2004. -208 b.
11. Yo‘ldoshxo‘jaev
X., Rahimjonov D., Komilov M. Dinshunoslik (ma’ruzalar
matni).
- Toshkent: ToshDSHI nashriyoti, 2000.
12. Mo‘minov
A. va boshq. Dinshunoslik (darslik). -Toshkent: «Mehnat», 2004.
13. Ochildiev
A. va boshqalar. Dinshunoslik asoslari (o‘quv qo‘llanma). –
Toshkent:
14. “Toshkent
islom universiteti” nashriyot matbaa birlashmasi, 2013.
15. Xasanov
A. va boshqalar. Islom tarixi (darslik). - Toshkent: Toshkent islom
universiteti
matbaa-nashriyot birlashmasi, 2008.
Elektron resurslar

1.    https://uz.wikipedia.org
2.
   https://www.google.com

3.    www.ziyonet.uz
25

Amir Temurning harbiy yurishlari

Купить