Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 1.9MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 30 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Geografiya

Sotuvchi

SANJAR ZARIPBAYEV

Ro'yxatga olish sanasi 05 May 2024

0 Sotish

Amudaryo tuproqlarini GAT asosida oʻrganish

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʻ INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA TABIIY RESURSLARI FAKULTETI 5410600 – “Geografiya” ta’lim yo nalishining IV ʻ b kurs talabasi ZARIPBAYEV SANJAR ERGASHBAY O G‘LINING ʻ BITIRUV MALAKAVIY ISHI GAT ASOSIDA AMUDARYO TUMANI TUPROQLARINING EKOLOGIK HOLATINI TAVSIFLASH Himoyaga yuborildi Ilmiy rahbar:___________ “____”__________2024-y. g.f.f.d. (PhD) Oteuliev M. Kafedra mudiri: g.f.n., dots. Bekbulatova G. Nukus-2024 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………….. 3 I BOB QORAQALPOG ISTON RESPUBLIKASIGA UMUMIYʻ GEOGRAFIK TAVSIF …………………………………….. 6 I.1. Qoraqalpog istonning geografik joylashgan o rni, tabiiy ʻ ʻ sharoiti va resurslari ………………………………………….. 6 I.2. Qoraqalpog iston iqlimi va suv resurslari ʻ …………………….. 12 I.3. Qoraqalpog iston hududida tarqalgan turoqlar va o simlik ʻ ʻ qatlami ………………………………………………………... 21 II BOB TADQIQOT HUDUDIDAGI IQLIM HUSUSIYATLARINING TUPROQLAR EKOLOGIK HOLATIGA TA’SIRI ………………………………………. 27 II.1. Hududning tabiiy iqlim sharoitlari …………………………… 27 II.2. Iqlim o zgarishining tadqiqot hududida kuzatilayotgan salbiy ʻ oqibatlari ……………………………………………………… 36 II.3. Iqlim o zgarishi sharoyitida hududdagi sho rlanish jarayonini ʻ ʻ tahlil qilish ……………………………………………………. 38 III BOB GAT ASOSIDA AMUDARYO HUDUDI TUPROQLARINING HOLATINI TAVSIFLASH ……… 43 III.1. Amudaryo tumani tuproqlarining gumus va oziqa elementlarini tavsiflovchi elektron kartalar …………………………………. 43 III.2. Amudaryo tumani tuproqlari tarkibidagi quruq qoldiq miqdorlari va fizik loyni tavsiflovchi elektron kartalar ………. 48 III.3 Amudaryo tumani tuproqlarida fermentlar faolligini tavsiflovchi kartalar …………………………………………... 51 XULOSA …………………………………………………... 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………… 58 2 3 KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: Dunyoda kuzatilayotgan global iqlim o‘zgarishi sharoitida tuproq qoplamida yuzaga kelayotgan sho‘rlanish jarayonini oldini olish va uni oqibatlarini yumshatish, tuproq xossa-xususiyatlariga tashqi omillarning ta’sirini aniqlashda tabiiy-iqlim sharoitlarini hisobga olish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada, sho‘rlangan yerlar maydonini tez va sifatli aniqlash va sho‘rlanganlik darajasini baholash maqsadida zamonaviy geoaxborot texnologiyalaridan foydalanishga alohida etibor qaratilmoqda. Respublikamizda iqlim o‘zgarishi sharoitida Orol fojiasi oqibatini yumshatish maqsadida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, ulardan oqilona foydalanish, sug‘orish tizimini takomillashtirish, cho‘l tuproqlarini ekstremal sharoitlarga chidamlilik darajasini oshirish va bioxilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha majmuaviy chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmoqda. Sho‘rlangan tuproqlarning ekologik-biologik holatini zamonaviy GAT texnologiyalaridan foydalangan holda diagnostika qilish tuproqda kechayotgan jarayonlarning yo‘nalishini to‘g‘ri tavsiflash va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlash, tuproq jarayonlarini boshqarish, iqlim o‘zgarishi sharoitida sho‘rlangan yerlar holatini yaxshilash, ulardan oqilona foydalanish va salbiy omillarni oldini olishga qaratilgan maqbul agromeliorativ tadbirlarni ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yilda 31-maydagi PF -5065- son « Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasida nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni 1 hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu BMI muayyan darajada xizmat qiladi. Bugungi kunga kelib tuproqlarni xaritalashda yangi axborot usullarini 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 31.05.2017 yildagi PF-5065-son. https://lex.uz/docs/-3223420 4 jadallik bilan tadbiq qilinishi kuzatilmoqda. Odatda, bu an'anaviy usullardan farqli o laroq geografik ob'ekt va hodisalarni tahlil qilish va modellashtirishʻ imkoniyatini beruvchi, an'anaviy ish usullarini ma'lumotlar bazasi bilan bog liqliligini ʻ ta'minlovchi, yangi ma'lumotlar va ularning statistik tahlili so rovini amalga ʻ oshiruvchi geoaxborot tizimlaridan (GAT tizim) foydalanish bilan bog liqdir. ʻ GAT tizimlaridan y er monitoringida, degradasiya jarayonlarini aniqlash va baholashda, distansion zondlash ma'lumotlarini deshifrlash va landshaft uslubi yordamida ma'lumotlar bankini yaratishda, xaritalarning elektron versiyalarini tuzishda, turli darajada sho rlangan tuproqlarning aniq tarqalish chegaralarini ʻ aniqlashda, relefning shakllarini aniqroq o rganishda, ʻ hududning rivojlanish tarixi va antropogen omil xususiyatlari, qiyalik ekspozisiyasi, tuproq hosil qilish jinslarini inobatga olishda, tuproq hosil bo lish jarayonlarni to g ri anglash va ʻ ʻ ʻ landshaft-ekologik sharoitlarini hisobga olgan holda degradasiya jarayonlarini yuzaga kelish sabablari bo yicha umumlashtirilgan tavsif berishda, shuningdek ʻ tuproqning barcha xossa-xususiyatlarining profil bo ylab o zgarishini aks ʻ ʻ ettiruvchi xaritalarni yuqori sifatli elektron versiyalarini tuzishda foydalanish mumkin. O ʻ rganilganlik darajasi : Respublikamizning turli hududlarida tarqalgan sho‘rlangan tuproqlarning xossa-xususiyatlari, meliorativ holati va biologik faolligini o‘rganish, unumdorligini yaxshilash va oshirish bo‘yicha turli yillarda keng qamrovli tadqiqot ishlari B.S.Mambetnazarov, S.A.Abdullaev, V.G.Popov, R.Q.Qo‘ziev, V.E.Sektimenko, B.Jollibekov, P.R.Reymov, A.Ramazonov, R.K.Qurbontoev, K.J.Allanbergenov, G.I.Djumaniyazova, S.G.Sultashova va boshqalar tomonidan olib borilgan. Bitiruv malakaviy ish obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti sifatida Qoraqalpog iston respublikasi ʻ Amudaryo tumani tuproqlari olindi . Tadqiqot predmeti GAT asosida Amudaryo tumani tuproqlarining ekologik holatini o rganish bo lib hisoblanadi ʻ ʻ . Bitiruv malakaviy ishi maqsad va vazifalari. Amudaryo tumani tuproqlarining ekologik holatini GAT yordamida baholash va o rganishdan iborat ʻ . 5 Tadqiqotning vazifalari:  hududning o‘ziga xos regional tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda tuproqlarning xossa-xususiyatlari hamda biologik faolligini sho‘rlanish jarayonlari ta’sirida o‘zgarishini aniqlash;  Amudaryo tumani tuproq lari ning gumus va oziqa elementlarini aniqlash;  tuproqlarning tarkibidagi quruq qoldiq va fermentlar faolligini aniqlash ;  geoaxborot tizimlaridan foydalangan holda tuproq kartalarini ishlab chiqish ; Bitiruv malakaviy ishi tuzilishi : Kirish , uch bob , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat . Uning jami hajmi 60 bet. Matnda mavzuga tegishli bo lganʻ jadval va rasmlar ko rsatilgan. ʻ 6 I BOB QORAQALPOG ISTON RESPUBLIKASIGA UMUMIYʻ GEOGRAFIK TAVSIF I.1. Qoraqalpog istonning geografik joylashgan o rni, tabiiy sharoiti va ʻ ʻ resurslari Qoraqalpog istonning ko pchilik hududi geologik ko z qarashdan Turon ʻ ʻ ʻ platformaning ajralmas bir bo lagi. U tektonik tomondan qadimgi eralardan buyon ʻ turg un bo lib qolgan, harakatsiz, turg un hudud. Mezozoy erasigacha bu yerlar ʻ ʻ ʻ geosinklinallar hisoblanib, tog paydo bo lish jarayoni paleozoyning oxirida ʻ ʻ tamomlangan. Shuning uchun xam platformaning fundamentning mezozoygacha davrlarda yotqizilgan cho kindi tog jinslaridan oxak tosh, metamorfizmga ʻ ʻ uchragan soz loy (slanets), magma jinslaridan granit, gneys, serpenninglar tashkil qiladi. Bu fundament qatlam paleozoy erasida paydo bo lgan. ʻ Qadimgi qurg oqlikning paydo bo la boshlagan kunlaridanoq yerning yuzasi ʻ ʻ yuvilish jarayonida uchrab, asta-sekin yemirilib, nurab tekislana boshlagan. Keyinchalik platforma davri boshlanganda, yeryuzasi asta-sekin cho kib, paleozoy ʻ jinslarining ustida yangidan mezozoy va kaynozoy qatlamlari to plana boshlaydi. ʻ Natijada hozirgi kunda ular (qadimgi davr yotqiziqlari) ancha chuqurda yotibdi. Fundament Ustyurtda 1000 m dan (Shaqpaqti) 6000 metrga (Borsakelmas) deyin chuqurlikda yotgan bo lsa, Amudaryo deltasinda ancha yuqorida (Qo ng irotda ʻ ʻ ʻ 2000 m, Xo jayli bilan Nukusda 1000 m, To rtkulda 500 m) yotibdi. ʻ ʻ Sultan Uvays tog ida fundament qatlam yyerustida chiqib yotibdi [2]. ʻ Fundamentti yopib yotgan cho kindi tog jinslarining qalinligi sol hududdagi ʻ ʻ shu davrda bo lgan fizik-geografik sharoiti bilan zich bog liq. Masalan, trias davri ʻ ʻ yotqiziqlari Ustyurtda 1000 -2000 metrga gacha qalinlikda uchraydi. Ular Amudaryo etagida va Qizilqumda yo q. Chunki, trias davridagi Ustyurt ʻ hududining cho kishi yotqiziqlarning (qizil rangli qum, tosh va soz loylar) ʻ to planib qolishi chinkka sharoit tug dirsa, boshqa rayonlar hududining ko tarilgan ʻ ʻ ʻ ekanligi yuvilish jarayonini faollashtirib yuboradi [19] . Yura davrida Ustyurt bilan bir qatorda Amudaryoning etaklari ham cho ka ʻ boshlaydi. U yura davri yotqiziqlarining organik moddalarga boy Ustyurtda 1000- 7 1500 metrga va Amudaryoning etagida 250 500 metrga gacha qalinlikda to planibʻ qolish chinkka sharoit tug diradi. Qizilqumning balandlikda ekanligiga bog liq ʻ ʻ uning hududida yuvilish jarayoni davom etadi. Keyinchalik Qizilqumda yura davri yotqiziqlari uchramaydi. Bo r davri yotqiziqlarining ham (qizil va qo ng ir rangli qum - loylar, ʻ ʻ ʻ mergel) hudud bo yicha joylashishi birday emas. Uning qalinligi Ustyurtda 1200 ʻ m, Amudaryo etaklarida 600-700 m bo lib, Qizilqumda u yanada kamayadi. ʻ Ularning yyeryuzasiga chiqib qolgan uchastkalar Sulton Uvays tog ida, ʻ Oqtumshuqning dengiz etagida, Mo ynaqda, Qiziljarda va Xo jaylida esa ayrim ʻ ʻ tepalik shaklidagi tepalarda uchraydi [2]. Paleogon davrida respublikamiz hududida dengiz sharoitida yotqizilgan, ko pincha bir turdagi yashil loy qatlamlari keng tarqalgan bo lsa, neogen ʻ ʻ yotqizig ida ohaktoshlarning ko proq uchrashini ko ramiz. Hudud bo yicha ʻ ʻ ʻ ʻ tarqalgan paleogen yotqiziqlarining qalinligi 0 metrdan 600 metrgacha yetadi. Chunki paleogen davrining oxirida hamma yerda birdan ko tarilish paydo bo lib, ʻ ʻ yuvilish jarayoni faollashgan. Natijada Markaziy Ustyurtda, Amudaryo etaklarida, Qizilqumda paleogen yotqiziqlari kamayib, ayrim yerlarda yo qolib nurab, yuvilib ʻ ketgan. Paleogen davridagi ko tarilishdan keyin Qizilqumda ko plab yerlar hozirgi ʻ ʻ vaqtgacha dengiz ostiga tushmagan. Qolgan yerlarda neogen davrida dengiz hukm surgan. U to rtlamchi davrda chekina boshlagan. Natijada dengiz suvlari ʻ respublikaning hududini butunlay deyarli tashlab ketgan. Ustyurtda to rtlamchi ʻ davrda yuvilish jarayoni ustunlik etganligigan yerining yuzasida ko pincha sarmat ʻ hak tasli qatlamdi (neogenning yuqori bo limi) uchratamiz [19]. ʻ Amudaryo etaklariga shu kunga gacha vaqti-vaqti bilan yuvilish va yotqiziqlarning toplanish protsesslari xarakterli. Qizilqumda bolsa, paleogennen berli uning ko tarilmegeni uchun faqat jemirilish jarayoni davom etmoqda. ʻ Keyinchalik to rtlamchi davr yotqiziqlari Qizilqum va Ustyurt platosiga qaraganda ʻ Amudaryoning deltasinda juda qalin va ko p darajada uchraydi [19]. ʻ Demak, Qoraqalpog iston hududi o zining platformalik rivojlanish tarixida, ʻ ʻ ya’ni mezozoy, kaynazoy yerlarida doimo dengiz ostida bo lgan. Shuning uchun ʻ 8 respublikamizning ko pchilik hududi cho kindi tog jinslarining qalin qatlamlariʻ ʻ ʻ bilan qoplanib yotibdi. Biroq bu qatlamlar bir tekis qalinlikka ega emas (300-500 metrga gacha). Ularning yo q yerlariyam bor. U karlarda fundament yyerustiga ʻ chiqib yotibdi. Tabiiy resurslariga umumiy ta'rif. Qoraqalpog iston Respublikasining ʻ ko pchilik hududi geologik tomondan ta’riflaganda Turon platformaning ajralmas ʻ bir bo lagi bo lib hisoblanadi. U tektonik tomondan qadimgi eralardan beri turg un ʻ ʻ ʻ bo lib qolgan hududlar qatoriga kirip, harakatsiz hududlar qatoriga kiradi. ʻ Mezazoy erasigacha Qoraqalpog iston o lkasi geosinklinal oblastlardan hisoblanib, ʻ ʻ tog paydo bo lish jarayoni paleozoyning oxirida tamomlagan [2]. Shuning uchun ʻ ʻ platformaning fundamenning mezazoygacha davrda yotqizilgan cho kindi tog ʻ ʻ jinslaridan iborat oxaktoshlar, metomorfizmga uchragan slanets, magma jinslaridan granit, gneys, serpenninglar tashkil qiladi. Bu fundament qatlamli palezoy erasida shakllangan. Qadimgi qurg oqlikning paydo bo lish davridan boshlab yerning yuzasi ʻ ʻ yuvilish jarayoniga uchrab, asta-sekin-yemirilib, bukilib, tekislana boshlagan. Keyinroq platforma davri boshlanganda, yyeryuzasi asta-sekin cho kib, paleozoy ʻ jinslarining ustida yangidan mezazoy va kaynozoy qatlamlari to plana boshlaydi. ʻ Natijada ular hozirgi kuni Qoraqalpog iston hududida ancha chuqurda yotibdi. ʻ Fundamentlik qatlam Ustyurtning Kabakli zonasida 1000 metrdan Borsakelmasga qarab 6000 metr chuqurlikda uchrasa, Amudaryo deltasining Qo ng irot zonasida ʻ ʻ ancha yuqorida 2000 metrda, Xo jayli bilan Nukusda-1000 metr, To rtkulda 500 ʻ ʻ metr chuqurlikda, Sulton-Uvays tog ida bo lsa fundament qatlam yyeryuzasida ʻ ʻ chiqib yotibdi [2]. Fundamentni bekitib yotgan cho kindi tog jinslarining qalinligi shu ʻ ʻ hududda shu davrda ustunlik etgan tabiiy-geografik sharoit bilan zich aloqada. Shunday qilib, Qoraqalpog iston o lkasi o zining platforma rivojlanish tarixiy ʻ ʻ ʻ bo yicha mezazoy, kaynozoy eralarida doimo dengiz osti bo lgan. Shuning uchun ʻ ʻ da Qoraqalpog istonning ko pchilik hududini cho kindi tog jinslarining qalin ʻ ʻ ʻ ʻ qatlamlari qoplanib yotibdi. Demak bu respublika o lkasi bo yicha qazilmali ʻ ʻ 9 yyerosti boyliklarining geografik tarqalishiga va ularning zaxiralarining shakllanishiga kuchli ta'sir etgan[19]. Qoraqalpog istonda bundan ko p yillar oldinoq sanoat axamiyatga ega temirʻ ʻ rudasining, rangli metallarning, fosforitning, osh tuzuning, mirabilitning, sulfat natriyning, qo ng ir ko mirning zaxiralari aniqlangan edi. Keyingi yillarda ʻ ʻ ʻ O zbekiston Fanlar Akademiyasining geologiya instituninging va ʻ Qoraqalpog iston bo limining geologiya sektorining olimlarining ishtirokida ʻ ʻ Samanov J., Palibekov A., Kurbaniyazov K., va b.. Yonuvchi tabiiy gazning, ko p ʻ sonli fosforit konlarining, qurilish uchun yaroqli toshlarning, ayniqsa marmarning, oxaktoshlarining, koalin loylarining sanoat zaxiralari ochildi. Shunday qilib, bizning o lkamizda bugungi kunga kelib sanoat axamiyatga ega mineral xomashyo ʻ resurslarining zaxiralari belgili bo la boshladi. Bularni xalq xo jaligidagi ahamiyati ʻ ʻ va foydalanishi yo nalishdalari bo yicha quyidagi guruhlarga bo lishga bo ladi: ʻ ʻ ʻ ʻ 1. Yoqilg i-energetik axamiyatga ega mineral xomashyo resurslari. ʻ 2. Metallurgik axamiyatga ega mineral xomashyo resurslari. 3. Kimyoviy xomashyo uchun axamiyatga ega mineral resurslar. 4. Qurilish uchun ahamiyatga ega mineral resurslar. 5. Oziq-ovqatlik ahamiyatga ega mineral resurslar [22]. Yuqoridagi ko rsatilgan yoqilg i-energetik axamiyatga ega tabiiy ʻ ʻ resurslardan yonuvchi gazni ko mirni va neftni o zgacha nomga bo ladi. Tabiiy ʻ ʻ ʻ yonuvchi gaz Qoraqalpog istonning Ustyurt bo limidagi Shoxpaxta, Quvanish ʻ ʻ konlarida ochildi. Mutaxassislarning ko rsatishicha hozirning o zida uning ʻ ʻ umumiy zaxirasi 192 mlrd. kub metrga barobar. Shundan Shoxpaxta gaz koninig zaxirasi 86.5 mlrd.kub metrni tashkil etib, keyingi yillarda Respublika gaz quvuriga tutashtirilgan edi. Neftning sanoat zaxirasi Borsakelmas zonasida ochildi karta-sxema. Yuqorida ko rsatilgan minerallik xomashyo resurslarni sanoatda ʻ foydalanishdagi perspektivada Qoraqalpog istonning yoqilg i-energetik bazasini ʻ ʻ tuzishga va gaz, neft, kimyo sanoatininging rivojlanishiga yo l ochadigani so zsiz. ʻ ʻ Bizning sharoitimizda mustahkam yoqilg i-energetika bazasini tuzish hozirgi xalq ʻ xo jaligi soxalarini energiyaga degan talabini ta’minlashda va maqsad qilib olgan ʻ 10 sanoat komplekslarini tuzishga yo l ochish bilan birga foydalanishga yaroqliʻ mineral xomashyo resurslarining tarkibidagi bo sh jinslarni ajratishga imkon ʻ beradi. Qoraqalpog istonda metallurgik ahamiyatga ega minerallik resurslardan ʻ temir rudasini, mis, tsink, nikel, qo rg oshin va t.b. boyliklarni aytishga bo ladi. ʻ ʻ ʻ Geologik o rganish natijasida Sultan Uvays tog ida temir rudasining zaxirasi 15 ʻ ʻ mlrd.t., misning, qo rg oshinning, tsinkning va t.b. boyliklarning katta zaxiralari ʻ ʻ topildi. Topilgan nikel avtomobil, traktor, og ir mashina sanoati uchun kerakli har ʻ xil uskunalar tayyorlashga, tibbiy priborlar, akkumlyatorlar uchun elektrod tayyorlashga hamda tanga pullarga naqsh berish uchun yaroqli. Kimyoviy va oziq- ovqatlik minerallik xomashyo resurslarga fosforit, mirobilit, osh tuzi va shifobaxsh yyerosti suvlarin keltirishga bo ladi [19]. ʻ Fosforitning aniqlangan zaxiralari Ustyurtda, Bestobede, Kojakolde va t.b. joylarda uchraydi. Mirobilitning sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Kuskana tog ida ʻ uchraydi, zaxirasi 1.1 mlrd. kub metrga barobar. Qog oz, toqimachilik sanoatlari, ʻ shuningdek shisha ishlashga va formatsevtika uchun foydalanishga yaroqli. Osh tuzuning katta sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Qoraumbet, Borsakelmas, Aktuba, Sarikol zonalarida joylashgan. Shugan faqat Borsakelmas konidagi osh tuzuning zaxirasi mlrd.t. dan oshgan. Qoraqalpog istonda xalq xo jaliginida foydalanishga ʻ ʻ yaroqli yyerosti suvlariningda mol zaxiralari uchraydi. Gidrogeologik ekspeditsiya ma'lumotlariga qaraganda bu suvlar davolash ishlariga foydalanishga va mineral suv sifatida foydalanishga imkaniyat beradi. Qoraqalpog iston hududi qurilish ʻ sanoati uchun yaroqli asbest, dala shpaninging, uning , marmarning, oxakning, granitning va t.b. zaxiralariga ham boy. Shundan uning aniqlangan zaxirasi 60 mln.kub metrga barobar bo lib, qog oz, kabel, rezina ishlab chiqarishda, bezash ʻ ʻ uchun plitalar tayyorlashda va yuqori sifatli izolyatorlar ishlab chiqarishda foydalanishga bo ladi, granit bolsa kesish, yo nish instrumentlarin tayyorlashda ʻ ʻ foydalanishga yaroqli[20]. Hozir o lkamizda qurilish materiallarining ichiga marmardan foydalanish ʻ belgili darajada yo lga qo yilgan. Sultan Uais tog ining marmarining bazasinda ʻ ʻ ʻ Nukus granit-marmar zavodi ishlqmoqda. 11 Shunday qilib, Qoraqalpog istonning mineral xom ashyo resurslariniʻ qisqacha tahlil qilganimizda o lkamizda mineral boyliklarning potentsialli ʻ zaxiralari bor ekanligi payqaldi. Shuning uchun bu katta resurslarni sanoatda foydalanishga qo shish kelajakdagi perspektivada Qoraqalpog istonda yirik-yirik ʻ ʻ sanoat komplekslarini tuzishga imkon beradi, bu oz navbatida o lkamizning agrar ʻ maqomin o zgartishfa yo l oshsa, ikkinchidan xalqimizning milliy doramadining ʻ ʻ xajmini ortishiga garov boladigani sozsiz. Xulosa qilib aytkanda, Qoraqalpog iston Respublikasining o lkasinda og ir ʻ ʻ ʻ sanoat soxalarini, ayniqsa, tog -kon sanoati va qurilish materiallari sanoatining ʻ rivojlantirish uchun minerallik xomashyo resurslarning ko pchilik turlari ʻ joylashgan. Misoli Tebin-Bulok Titan magnetitli kon perspektivali konlardan hisoblanadi. sulfatli magneziyali tuz koni asosida sulfat natriyin, osh tuzin va metall magniyin olishga yo l ochiladi. Bu oxirgi hisobda kimyo, metallurgiya ʻ sanoatining keng rivojlantirishga imkon yaratadi. Respublikada qurilish materiallarini ko plab yetishtirishni shakllashtirish ʻ uchun mineral boyliklarining zaxiralari mo l. Hozirgi vaqtda Ustyurt zonasidan ʻ gaz va neftning bir 1 . Qoraqalpog iston o lkasining relyefiga tushuncha. Paleozoy va mezozoy ʻ ʻ jinslaridan tarkib topgan erozion tektonik tog lar ʻ Qoraqalpog iston kattasing ko pchilik yerlari o zlarining mutlaq balandligi ʻ ʻ ʻ bo yicha past tekisliklar va tekisliklarga kiradi. Lekin keng hajmli tekisliklar bilan ʻ past tekisliklarning orasida nisbiy balandligi bo yicha ancha ajralib turadigan ʻ Bizing respublikamizdagi «tog lar»di (Sulton Uvays tog i, Beltog , Qusxanatog , ʻ ʻ ʻ ʻ Qubatog , Jumirtog , Qirantog , Po rlitau va t.b.) va past tekisliklar bilan ʻ ʻ ʻ ʻ qozonshuqirlarni (Borsakelmas, Asaka-awdan, Shaxpaqti va t.b.) uchratamiz. Ularning har qaysisining paydo bo lish sharoiti va sabablari har turli. Asosan ʻ relyefning paydo bo lish sabablarin boschilikga olib, Qoraqalpog iston Hudud yer ʻ ʻ yuzasining tuzilishin 5 ta genetik tipga ajratishga bo ladi [19]. ʻ 12 I.2. Qoraqalpog iston iqlimi va suv resurslariʻ Qoraqalpog iston iqlimining foyda bo lishida uning hududida yil ʻ ʻ davomidagi Quyoshdan keluvchi energiya asosiy faktorlardan biri hisoblanadi. Quyoshdan keladigan energiyaning miqdori hududning barcha yerlarida bir xil bo lmaydi. Chunki, Qoraqalpog iston shimoldan janubga 420 km den ortiq ʻ ʻ orolikda cho zilib joylashganligidan, uning janubiy tarafi bilan eng shimol shetida ʻ Quyosh nuri yerning yuzasida birday burchak ostida tushmaydi, yerning yuzasi shunchali ko proq Quyosh ratsiatsiyasini qabul etadi. ʻ Qoraqalpog iston hududi geografik joylashgan o rni o rtacha poyasga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kelganligidan, undagi belgili bir tumanga Quyosh nurining yil davomidagi tushish burchagi bir xil emas. Masalan yozgi kun to xtash vaqtida 22-iyunda bizing ʻ respublikamizning janubiy tarafida Quyosh nuri yerning yuzasiga 72 0 35', eng shimol chetida 67 0 55' burchak yasab tik tushadi. U bu hudud uchun eng uzoq kunlar va Quyosh nuriga boy vaqt hisoblanadi. Unga qarama-qarshi qishgi kun to xtash kunida 22-dekabrda Qoraqalpog iston hududi janubiy nuqtasiga Quyosh ʻ ʻ nuri 25 0 35' va shimoldagi chegarasiga 20 0 55' burchak yasab, qiya tushadi. U bizing respublikamiz sharoitida yil davomidagi eng qisqa kun va sovuq havoni tashkil etadi [22]. Masalan, Taxiatosh meteorologik stantsiyasida har bir kvadrat santimetr yerning gorizontal-yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasi yig indisining kelish ʻ mumkinchiligi iyunda 22500 kaloriya, dekabrda 6500 kaloriyani tashkil qiladi. «Qoraqalpog iston» meteorologik stantsiyasi Taxiatoshga qaraganda ancha ʻ shimol kenglikda joylashganlikdan, uning Quyosh radiatsiyasin qabul olish mumkinshiligining oz ekanligi so zsiz. Shuningdek, «Qoraqalpog iston» ʻ ʻ meteorologik stantsiyasi uchun har bir kvadrat santimetr yerning gorizontal- yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasining kelish mumkinkishiligining yig indisi ʻ iyungda 22 200 kaloriya, dekabrda 5900 kaloriyaga teng. Lekin bu ko plagan miqdordagi Quyosh radiatsiyasi yerning yuzasiga toligi ʻ bilan kelmeydi. Chunki, atmosfera tiniq bolmaydiganligidan Quyosh nurlari havo qatlami orqali o tish vaqtida, bulutlarda, havoning tarkibidagi har xil changlarda va ʻ 13 havo molekulalarida to qnashishi natijasida ularning bir bo limi atmosferadaʻ ʻ shochiladi va irkiladi. Keyinchalik Quyosh radiatsiyasining yerning yuzasiga kelib ketishida atmosferadagi havoning tiniqligi katta rol oynaydi. Bulutlilik Qoraqalpog iston hududi barcha yerlarida va yil davomida bir xil emas [21]. ʻ Masalan, «Qoraqalpog’iston» meteorologik stantsiyasida Quyosh ko rinishga mumkinshiligi bor soatlarning o rtacha soni iyun oyida 350, ʻ ʻ Taxiatoshta 359, Chimboyda 370, dekabrda bolsa, u «Qoraqalpog’iston» uchun 97, Taxiatosh uchun 106, Chimboy uchun 107. Bu ma’lumotlarning o rtacha yilliq ʻ esabi «Qoraqalpog’istonda» 2794, Taxiatoshta 2937 va Chimboyda 2927 soatti tashkil qiladi. Lekin Bizing respublikamizdagi kuzatiladigan butlilikning ob-havoning ochiqligina ta'siri shunchali, yuqoridagi meteorologik stantsiyalar uchun berilgan Quyosh ko rinishga mumkinchilik bor soatlarning soniga qaraganda, ʻ haqiyqatdanda iyun oyida faqat ularning 77-85% ti, dekabrda 37 41% i, o rtacha bir ʻ yil yil ichida 65-71% in gina ko ramiz [26]. ʻ Natijada, butli kunlar yerning yuzasiga to g ri tushadigan Quyosh ʻ ʻ radiatsiyasining kamayishi, sochilib tushishi Quyosh radiatsiyasining ko payshiga ʻ sababchi bo ladi. u Quyosh radiatsiyasining, bir bo limining atmosferaning o zida, ʻ ʻ ʻ tutilib qolishiga sababchi bo ladi. haqiyqatdanda, yerning yuzasi va atmosferaning ʻ quyi qatlamining temperaturasining yuqorilashida yerning yuzasiga to g ri ʻ ʻ keladigan Quyosh radiatsiyasi juda ahamiyatli. Taxiatosh va «Qoraqalpog’iston» meteorologik stantsiyalarining ma’lumoti bo yicha Qoraqalpog iston hududi iyun ʻ ʻ oyida yerning yuzasiga to g ri tushishi mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasi ʻ ʻ summasining 68-80% in, dekabrda bolsa faqat 32 -39% ini gina qabul qiladi. Yerga keluvchi Quyosh radiatsiyasi bo yicha berilgan bu ma’lumotlarni sol meteorologik ʻ stantsiyaning turgan yeridan radishu 50-100 kilometr oraliqdagi hududlarga da praktik ko z qarashdan foydalana bersa bo ladi. Lekin u yerdagi atmosferaning ʻ ʻ tiniqligi sol meteorologik stantsiyadagiga o xshash bo lishi kerak. ʻ ʻ Yerding yuzasiga to g ri tushishga mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasin ʻ ʻ o rtacha bir yilliq uchun hisoblaganimizda, u 62-68% ten oshmaydi. u ʻ 14 respublikamizning har bir kvadrat santimetr gorizontal- yerining yuzasi o rtachaʻ hisob bo yicha to g ri tushadigan Quyosh radiatsiyasigan har yili 90 000 - 110 000, ʻ ʻ ʻ sochilib tushadigan Quyosh radiatsiyasigan 48000-50000 kaloriya yillik oladi degan so z. yerning yuzasining shunchali ko p miqdorda Quyashtan energiya qabul ʻ ʻ olishi Bizing respublikamizning butun Sovetlar Soyuzi masshtabinda eng issiq hududlarning biri bo lishiga mumkinchilik beradi. u yillikti ko proq talab etedigan ʻ ʻ o simliklarning o sishi va rivojlanishi uchun sharoit tug diradi. Shunida aytish ʻ ʻ ʻ kerak, Qoraqalpog iston Hudud hududi yozda Quyosh nurining tik tusishi, Quyosh ʻ tushadigan soatlarning ko pligi va havoning butsiz bo lishi hisobidan oni qish ʻ ʻ oylari bilan solishtirib qarag anamizda [2] Quyosh radiatsiyasin 7-8 marta ko proq ʻ ʻ qabul oladi. Keyinchalik da Qoraqalpog istonda radiatsiya balansi yilning barcha ʻ oylarida birgelikli emas. Radiatsiya balansining yuqori ko rsatgichlari yoz oylariga ʻ to g ri keladi da, uning oz ko rsatgichlari bilan qish mavsumi xarakterlanadi. Lekin ʻ ʻ ʻ Qoraqalpog iston Hudud ko pchilik hududi o rtacha hisob bo yicha yil davomida ʻ ʻ ʻ ʻ ong (polojitel'niy) balansga ega. Masalan, Taxiatosh meteorologik stantsiyasining ma’lumoti bo yicha radiatsiya balansi iyungda 9500 kaloriya santimetr kvadrat, ʻ dekabrda 200 kaloriya santimetr kvadrat, o rtacha bir yilliq radiatsiya balansi ʻ 56300 kaloriya santimetr kvadratqa teng. Aksincha, respublikamizning eng shimol chetki rayonlari maxsus orindi egallaydi. Chunki yilning eng sovuq oylari hisoblanadigan dekabr va yanvarda bu hududlarga Quyosh radiatsiyasigan keladigan yillik energiyasi yerning havoga chiqadigan energiya miqdorinan ancha kem. Bunday sharoitda, dekabr va yanvar oylarining radiatsiya balansi teskari (otritsatel'niy) bo ladi. Masalan, ʻ Qoraqalpog istondagi eng qatal mavsumi bilan xarakterlenedigan rayonlardan ʻ birida joylashgan «Qoraqalpog’iston» meteorologik stantsiyasida radiatsiya balansi o rtacha hisob bo yicha yanvar va dekabr oylarining har biri uchun - 100 kal. ʻ ʻ sm.kv[21]. Qoraqalpog istonning suv resurslari ʻ O rta Osiyoning boshqa hududlari kabi Qoraqalpog iston ham berk havzada ʻ ʻ joylashgan va uning keskin kontidantal iqlim sharoiti yyerosti, yerusti suvlarining 15 payda bo lishi, ko payishi va hudud bo yicha tarqalishiga kuchli ta’sir qiladi. Hozirʻ ʻ ʻ Qoraqalpog istondagi eng katta va yagona suv manbai Amudaryo hisoblanadi. ʻ Amudaryo mintaqadagi barcha suvlarning rejimini o z ta’sirida saqlaydi va ʻ respublikaning xalq xo jaligi majmuasining rivojlanish darajasini aniqlaydi. ʻ Amudaryo O rta Osiyodagi eng katta daryo. Amudaryo Hindikush tog larining ʻ ʻ shimoliy yonbag irida 4950 m balandlikda joylashgan Vrevskiy muzligidan Vaxjir ʻ nomi bilan boshlanadi. U cho l rayonida joylashganganiga qaramasdan sersuv ʻ daryo hisoblanadi. Amudaryo Orol dengizigacha keng hududni egallab u yengil allyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan hududlar orqali o tadi, cho kindi jinslarni oqizib ko p ʻ ʻ ʻ miqdordagi loyqalarni olib keladi. Uning har bir kub metr oqqan suvida o rtacha ʻ hisob Bilan 5-10 kg gacha loyqa mavjud. Yil davomida Amudaryo orqali oqadigan suvning ko p miqdori dehqonchilikda foydalaniladi. Dehqonchilikda ʻ foydalaniladigan Amudaryo suvi Qoraqalpog iston hududida asosan yirik to rt ʻ ʻ irrigatsiya tizimlari: Paxtaarna, Nazarxon-Qipchoq, Suvenli va Qizketken kanallari orqali yetkazib beriladi. Ularning har biri Amudaryo alohida suv oladigan, ekin maydonlarini nasos yordamida sug oradigan magistral kanallarini o ziga ʻ ʻ biriktiradi. Respublikaning eng janubiy birinchi bo lib Paxtaarna irrigatsiya tizimi ʻ boshlanadi. Bu tizimda Paxtaarna, Nayman, Beshtom nasos kanali bilan birriktrilgan. Ular To rtkul, Elliqal’a va Beruniy tumanlari xo jaliklarini suv bilan ta’minlaydi. ʻ ʻ Paxtaarna kanali daryoning o ng tomonida joylashgan To ymo yindan boshlanadi. ʻ ʻ ʻ To rtkul va Ellikqal’a tumanlarining ekin maydonlari Paxtaarna magistral ʻ kanalidan, Beruniy tumanining bir qismi o rtacha kattalikdagi uch kanal- Nayman, ʻ Beshtom, Bo zyopdan va Nayman –Beshtom nasos stansiyasidan suv ichadi. ʻ Nazarxon –Qipchoq irrigatsiya tizimi Jumartov-Qoratov oralig ida ʻ joylashgan bo lib, u daryoning o ng tomonidan joylashgan. Nazarxon kanali ham ʻ ʻ daryoning chap qirg og ida joylashgan Qipchoq-Nazarxon nasos kanalidan iborat. ʻ ʻ Suvenli irrigatsiya tizimi Qoraqalpog istondagi eng yirik tizimlardan biridir. ʻ Bu tizim Taxiatosh gidrouzeliga tutashgan va u Suvenli magistral kanaldan, unga 16 yordamchi parellel kanaldan, shuningdek kichikroq Keneges va Suvenli kanallaridan iborat. Suvenli irrigatsiya tizimining ta’sir qiluvchi rayonida, Taxiatosh gidrouzelidan quyida, 100 km uzoqlikda «Ravshan» kanali joylashgan. Bu kanalni kelajakda, Suvenli magistral kanalining oxirgi qismiga tutashtirish ko zda tutilmoqda. Suvenli irrigatsiya tizimi- Xo jayli, Shumanay, Qanliko l vaʻ ʻ ʻ Qo ng irot tumanlarining ekin maydonlarini suv bilan ta’minlaydi[6]. ʻ ʻ Qizketken kanali Qoraqalpog istondagi eng yirik irrigatsiya tizimi ʻ hisoblanadi. U Qoraqalpog istonning shimoliy rayonidagi daryoning o ng ʻ ʻ qirg og ida joylashgan Nukus, Kegeyli, Chimboy, Qorao zak, Taxtako pir, ʻ ʻ ʻ ʻ Bo zatov tumanlari suv bilan ta’minlaydi. Qizketken tizimi suv oladigan bo limi ʻ ʻ Taxiatosh gidrouzelida joylashgan bo lib, injenerlik tipda qurilgan bo sh ʻ ʻ tarnovlarga ega. Daryodan oladigan suvining miqdori sekundiga 200 m 3 , yillik oladigan suv hajmi 3,8-4 mlrd m 3 ni tashkil qiladi[6]. Yuqorida aytib o tilgan irrigatsiya tizimlari Qoraqalpog istonning hamma ʻ ʻ sug oriladigan rayonini o z ichiga oladi. ʻ ʻ Shunday qilib, Qoraqalpog istonning sug orish tarmoqlari asosan to rt ʻ ʻ ʻ sug orish tizimiga Tuyamo yinidan boshlanadigan Paxtaarna kanali, Taxiatosh ʻ ʻ gidrouzelidan boshlanadigan Suvenli va Qizketgan kanallariga birlashtirilgan. Ularning hammasining daryodan oladigan suv miqdori yiliga 8,6-9 mlrd m kub ga yaqin. Bu hozirga qishloq xo jaligi unumdorligini oshirishga imkon yaratadi. ʻ Qoraqalpog istonning Amudaryodan keyingi suv manbalaridan biri Orol ʻ dengizi (ko li) hisoblanadi. Maydoni 66,1 ming km ʻ 2 , uning janubiy – g arbiy qismi ʻ Qoraqalpog istonga qarashli. Orol hamdo stlik mamlakatlari tarkibida ʻ ʻ maydonining kattaligi jixatidan Kaspiydan keyingi 2-o rinni egallaydi. Okean ʻ sathidan 53 metr balanda joylashgan o rtacha chuqurligi 16,1 metr Orolning ʻ janubiy-sharqi juda sayoz eng chuqur joyi g arbiy qismida joylashgan. ʻ Orol dengizining qirg oqlari, ayniqsa sharqiy qismi buxta tipida shakllangan. ʻ Akademik L.S.Berg Orol dengizining sharqiy qismini o rganib, uni Orol tipi yoki ʻ buxtali qirg oq tipi deb ta’riflagan. Orol dengizida kichik orollar juda ko p. ʻ ʻ Bularga: Ko korol Borsakelmas, Vozrojdenie orallarini kiritish mumkin. Orol ʻ 17 dengizi issiq iqlim sharoitida joylashgan berk havzadagi suv ombori bo lib,ʻ bug lanish juda yuqori darajada[6]. ʻ So ngi yillarda Orol dengiziga Amudaryo, Sirdaryo orqali keladigan suv ʻ miqdorining kamayganligi sababli dengiz maydoni 1/3 qismi quruqlikka qo shildi, ʻ suv tarkibida tuz miqdori ko paydi. Agar bu ikki daryodan 1960-1970 yillarda Orol ʻ quyadigan suv miqdori yiliga 30-45 km 3 bo lsa, 1975-yili 10,6 m ʻ 3 , 1990 yili 1,6 m 3 suv qo yildi [19; 22]. ʻ So nggi yillarda Amudaryo va Sirdaryo orqali Orolga qo yilish lozim ʻ ʻ bo lgan suvning ko p miqdori dengiz qirg oqlaridagi ko llarni to ldirish uchun ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sarflanmoqda. Natijada Orolning suv sathi 19-22 m ga pasayib, maydoni 35-40 ming kv km ga qisqardi. Orolning eng chuqur joyi 54,5 metrni tashkil etib, Orolda 162 kub km atrofida suv qolishi mumkin degan fikrlar ham bor. Bunday holatda Orol dengizidan chorvachilik va dehkonchilik bilan shug ullanadigan mintaqalarga shamol ta’sirida tuz aralash tuproq tarqalishi ʻ shubhasiz. Shu sababli hozirda Orolga tushadigan suv manbalarini izlab topish va qo shni Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshhovuz viloyatlari dehqonchilik ʻ tumanlaridan bo shagan ortiqcha suvlarni va zovur suvlarini Orolga quyish ʻ yyerosti suvlaridan dengiz qirg og idagi yaylovlarni sug orishda foydalanish zarur. ʻ ʻ ʻ Bu birinchidan, tabiiy muhitni saqlashga imkon bersa, ikkinchidan: Orol dengizining suv sathini hozirgi holatida saqlashga va axolining oziq-ovqat mahsulotlariga talabini qondirish maqsadida baliqchilikni qayta tiklashga imkon yaratadi. Qoraqalpog iston yyerosti zahiralariga ham boy. Biroq ularning geografik ʻ tarqalishi va zahiralari bir xil emas. Masalan, sug oriladigan yerlarda yerosti ʻ suvlari 1-4,5 metrgacha oraliqda uchrasa, Ustyurtda 7-16 metr chuqurlikda uchraydi Qizilkumda yyerosti suvlari quyi qatlamlar oralig ida to planib, u artezian ʻ ʻ suvlari deb ataladi. Bu suvlar yaylovlarni sug orishda ishlatiladi. Shu sabab ʻ Qoraqalpog istonning xalq xo jalik majmuasini rivojlantirishda Orol dengizining ʻ ʻ rolini kuchaytirish va yerosti suvlaridan oqilona foydalanish zarur [17]. 18 Biroq, sungi yillarda ein maydonining kengayishi Amudaryo suvining katta qismi Qoraqum kanali, Amu-Qarshi va Amu-Buxoro kanallari orqali dehqonchilikka ko p sarf qilinishi tufayli Orol dengizi sathining pasayishi vaʻ sug oriladigan hududlarda sho rlanish jarayonining keng tarqalishiga sabab ʻ ʻ bo lmoqda. Shunga ko ra O zbekiston hukumatining Qoraqalpog iston ʻ ʻ ʻ ʻ Respublikasi ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qaratilgan qarorlarini inobatga olgan holda, Orol havzasida yuz bergan ekologik muammolarni butunlay bartaraf qilig katta ahamiyatga ega. Bu Qoraqalpog istonda ʻ ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholining ijtimoiy turmushini yaxshilashga imkon beradi. Sug orish tarmoqlari ʻ 1939-yili qurilgan Suvenli kanali chap tarafdagi - Xo jayli, SHo manay, Qanliko l, Qong irot va Mo ynoq tumanlarin suv bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ta’minlaydi Magistral kanalning uzunlig i 105 km. ʻ Respublikamizning janubdagi - To rtkul, Beruniy va Ellikqala tumanlari - ʻ Paxtaarna kanali orqali sug oraladi. Paxtaarna kanali o z quyar erin Tuyamoyin ʻ ʻ qisnag inan 15 km pastdan olib, Amudaryoga yon tarafdan 1-2 km uzoqlikda ʻ oqim, 27-chi kilometrga kelganda u ikki tarmoqqa - uzunligi 16,5 kilometrlik Bag jap va uzunligi 24 kilometrlik Bozjap kanallariga bo linadi. Paxtaarna ʻ ʻ kanalining qurilishida 1940-yili ishga tusirildi. Paxtaarna kanaliga qo chimsha uch ʻ tumanni suv bilan ta’minlashda Amudaryodan to g ridan–to g ri suv oladigan ʻ ʻ ʻ ʻ Nayman - Beshtam nasos stansiyasi da ishlab turibdi. SHunday qilib, janubdagi Amudaryo tumanining ekin maydonlari Xorazm, Tashavuz viloyatlariga beradigan respublikalar aroliq - Qilichboy, Qipchoq - Bo zsuv va Gurlan sug orish tarmoqlari ʻ ʻ ta’minlaydi [21]. Orol dengizi respublikamizning shimoliy bo liminda joylashib, u 1960 – ʻ yillarga qadar egallagan maydonining kattatligi (68,7 ming kvadrat kilometr) bo yicha dunyoda Kaspiy dengizidan, Yuqori va Viktoriya ko llaridan keyin) ʻ ʻ to rtinchi o rinda turar edi. Orolning shimoliy taraflari balant qumli tekislik, Janub ʻ ʻ va Sharq taraflari sayoz , ko p tilkimlangan Sirdaryo va Amudaryo deltalari bilan ʻ chegaradosh, ko p sonli mayda orolli edi. G arb tarafinda Qoraqalpag iston ustirti ʻ ʻ ʻ 19 bilan tutashib, u tik jorli bo lib, eng chuqur eri shu bo limda 68 metrga etadiganʻ ʻ edi [22]. Shu vaqtlarga qadar Markaziy Osiyoning boyligi hisoblanib, shu yerlarning ob-havosinda termoregulyatorlik xizmatin bajarib, xalqimizning faxri bo lib ʻ kelgan, Orol dengizi hozir o zining eski nomin yo qotib qo ydi. Bugingi kuni Orol ʻ ʻ ʻ dengizidagi suvning miqdori 2,6 hissaga, endi uning suv maydoni ikki hissaga qisqardi va dengizning ko lami har yili taxminan 1000 kv kilometrga kamayib ʻ borishi davom etmoqda. Bugingi kuni Orolning egallagan maydoni 32 ming kvadrat kilometr bo lib, uzunligi 400 kilometrga, eni 200 kilometrga yaqin, eng ʻ chuqur yeri taxminan 50 metrga, o rtacha chuqurligi 10 metrdan kamayib ketdi. ʻ So ngi yillarda dengizning ba’zi yerlari atroflari 150- ʻ 200 kilometrday ishkariga kirip ketgan. Suvning cho rligi o rtacha hisob bo yicha 60,0 ʻ ʻ ʻ ‰ dan ortiq. Orol dengida orollar ko p. Ularning eng kattalari Ko k Orol, Barsakelmas, ʻ ʻ Vozrojdenie, Konstantin, Lazarev orollari va boshqalar [2]. So ngi yillarda Amudaryo havzasidan yirik gidrotexnikaviy inshootlarining ʻ ishga tushishi natijasida Amudaryoning quyi qismida qishloq xo jaligi suvga ʻ bo lgan talabin o z vaqtinda ta’minlashda juda qiyin bo lib qoldi. SHunga ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ Tuyyamo yin va Taqiyatosh gidrouzellarining ishga tushishi katta iqtisodiy ʻ ahamiyatga ega bo ldi. Shuning bilan birga Taqiyatosh plotinasi temir yo l va gaz ʻ ʻ trassalarin o tkazishga imkoniyatlar berdi. ʻ Shunday yirik gidrotexnikaviy inshootlar keyingi 35-40 yilning ichida Sirdaryo havzasinda da qurilib ishga tushdi. Natiyjada Orol dengizining qaytishi va uning qurg oqlikka aylanishi tobora oshib bormoqda. Olimlarning fikrichi ʻ Arolning qurigan taginda qumli, cho rli sahrolik maydoni 4,0 mln. gektar erni ʻ egallagan. Agar u yerlar umuman qurg oqchilikka aylansa, 6 million gektar ʻ sahrolik foyda bo lishi mumkin va u samoviy tadqiqotlarga qaraganda ʻ Yevrosiyoning eng yirik cho rli, shong to zonli maydonga aylanadi [6]. ʻ ʻ Orol oldin daryo orqali duzlarni qabullovchi bo lsa, endi u tuz tshimoltuvchi ʻ bo lib qolmoqda. Yozning harorati yuqori ko tarilishi havoning qurg oqchiligin ʻ ʻ ʻ kuchayib, qishda iliq kunlar ozayib, duzli shong to zonli ko paymoqda. ʻ ʻ 20 Shamollarning yordamila ular uzoq masofalarga yotqizilib cho rli, mahsulotliʻ tuproqlar cho rli erlarga oylanmoqda. Hattoki shu duzli shang to zonlar bir necha ʻ ʻ yuzlagan, hattoki minglab kilometrga qadar erlarga borib etgan. SHunday duzli changlarni uzoq masofalarga olib ketadigan kuchli shamollar yiliga 10-15 marta bo lib, hozirning o zida Orol dengizi atrofi bir yilda 50,0 mln tonnadan ortiq tuz ʻ ʻ aralashmasindagi chang to zonlarning tushganlarni ilm –fan to liq isbotlamoqda. ʻ ʻ Bu degani ona tabiyat, atrof –muhit ifloslanmoqda. Ko llari. ʻ Umuman olganda Qoraqalpog istonda ko llar ko p. Ammo ular ʻ ʻ ʻ hududiy bo yicha bir tekis joylashmagan. Ayniqsa Amudaryoni deltasi ko llarga ʻ ʻ boy. Ularning ko pchiligining (Dao itko l, Sudoche, Xojako l, Yomonsay, ʻ ʻ ʻ ʻ Qaroko l, Jekenli va boshq.) foyda bo lishi Amudaryo va uning irmoqlari bilan ʻ ʻ bog liqli. Ayrimlarining foyda bo lishi va yashashi (Ushqulash, Turdiboy, ʻ ʻ Shanishqili va boshq. ko llar) [26] sug orish kanallari bilan to g ridan – to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bog liqli. ʻ Respublikamizning xo jalikaro kichik kanallardan chuqurliklarga oqib ʻ tushgan suvlar hisobidan da unchalik katta bo lmagan suv oydinlari foyda ʻ bo lganlaridan, Ko pning ko li, Ilmeko l, Mashanko l (Qo ng irot tumani), ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Mo nshoqli va Qaroko l (Sho manoy tumani), Qarotarang, Mao din ko li va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Atako l (Taxtako pir tumani), Ko kshiyel (Kegeyli tumani), Qirqqiz ko li (To rtkul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tumani) va Aqsha ko l (Beruniy tumani) [25]. ʻ Amudaryo deltasinda joylashgan bu ko llar foyda bo lishi va yashashi ʻ ʻ bo yicha qanday bo lishiga qaramasdan, ularga unchalik chuqur emasligi va ʻ ʻ egallagan maydonining doimiyligi bo lmasligi o ziga xos. ʻ ʻ Yer osti suvlari. Qoraqalpog iston Respublikasining hududinda yyerosti ʻ suvlarining joylashishdagi o ziga xos xususiyatlari sezilarli darajada. Shuningdek, ʻ relyefining haddan tashqari tekis ekanligi, yyeryuzasidagi jinslarining mexanikaviy tarkibi va yyerusti suvlarining joylashish xususiyatlari uning aniqlovchi ahvoli bo lib hisoblanadi. Amudaryo va uning irmoqlari, suv oydinlari bilan ko llar, ʻ ʻ yyerosti suvning to lishiga yordamlashadi. SHuningdek Amudaryoning ʻ 21 «Harakatdagi» deltasinda joylashgan tumanda, Amudaryo atrofida va sug ariladigan yerlarda u sayozda uchraydi.ʻ Qoraqalpag iston hududinda eng chuqurda joylashgan yyerosti suvlari ʻ Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumina xos. Masalan, quduq qazib ʻ ko rilganda, yerning yuziga yaqin joylashgan yyerosti suvlarining birinchi qatlami ʻ Qoraqalpog iston Ustyurtida CHuruk tumaninda 7-8 metr, Aldan qudug i ʻ ʻ tumaninda 18-19 metr, Qizilqumdagi Tomarastao da 15-16 metr, Baymuratta 10 ʻ metr, Kempirto beda 16-17 metr chuqurlikda topilgan [19]. ʻ Yyerosti suvining sathi respublikamizning ko pchilik hududlarida ʻ Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumi, Deltalik bo limindagi dehqonchilik ʻ ʻ maqsadida foydalanmaydigan yerlar yil davomida birgalikda bo ladi. ʻ Qoraqalpog iston hududlarida, asrlar davominda, yerning bir qancha quyi ʻ qatlamlarining orasida qolgan yyerosti suvlarining alohida bir turi artezian suvlari bo lib, u Amudaryoning ta’sir etuvchi chegarasinan uzoqda joylashib ʻ Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumi uchun katta ahamiyatga ega. Sabibi bu ʻ o rinlar chorvachilik uchun katta yoylov bo lib ular artezian suvlaridan ʻ ʻ foydalaniladi. Qish oylarida sug orish tarmoqlarida suv bo lmagan o rinlarda ʻ ʻ ʻ qishloq yerlarda artezian suvlaridan foydaniladi. I.3. Qoraqalpog iston hududida tarqalgan turoqlar va o simlik qatlami ʻ ʻ Qoraqalpog iston hududida o simlik qatlamining joylashishi va rivojlanishi, ʻ ʻ uning umumiy tabiiy sharoitlariga, ayniqsa, Bizning respublikaning u yoki bu bo limidagi tuproq qatlamining namlanish va tuproqning sho rlanish darajasiga ʻ ʻ zich bog liq. ʻ Amudaryo hozirgi deltasining juda ko p bo limini botqoqli-o tloqli ʻ ʻ ʻ tuproqlardagi qamishzorlar bilan to qayzorlar egallaydi. Bu o simliklar egallab ʻ ʻ turgan hudud Orolning sohiliga taqalib, tepasi Po rlitau tepaligida joylashgan ʻ deyarli teng tarafli juda katta uch burchak shakliga ega. Qamishzorlar, odatda yozda suv olib ketadigan chuqur yerlarga moslashgan bo ladi, bu yerlarda ʻ qamishdan boshqa yekan, urug , kedirlar keng tarqalgan. ʻ Yer osti suvlari yaqin 22 bo lmagan yerlarga to qay o simliklari moslashgan bo lib bu yerda bo yan,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ julg un, bug doyiq, qizil kendir, urug , ajriq, julg un, qarabaraq, sho ralar bilan bir ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qatorda to qayning yuqori yarusida to rang il, jigildik va tollar uchrashadi. ʻ ʻ ʻ To qaylarning asosiy massivlari Shabbaz, Baday, Nazarxan, Nurim tubek va ʻ Shortanbaylarning yonida to plangan. Ayrim yerlarda keng hududni egallab yotgan ʻ julg unzorlarda uchraydi. ʻ Amudaryoning deltasining g arbida Ustyurt, sharqda Qizilqum bilan ʻ chegaradosh bo limlarining yer osti suvlari ancha chuqurlikda bo lganlikdan, bu ʻ ʻ hududlarga julg un, yantoq, quyonsuyak, temirtikenek, itsiygak o xshagan ʻ ʻ o simliklar xarakterli. ʻ Qoraqalpog iston Qoraqumining ko pchilik hududida asosan saksovul va ʻ ʻ rang ko p uchraydi. Ulardan boshqa har yerda selev, juzg un, qum akatsiyasi, ʻ ʻ juvsan, gavrak, arpa, lolagul, qum pechak, bo yalich, qizilcha va saksovullar, ʻ tuprog ining tarkibida tuz ko proq uchrashadigan uchastkalarda tasbiyurgin va ʻ ʻ sarsazandi ko ramiz. ʻ Qoraqalpog iston Qizilqumning shimoliy bo limidagi qadimgi allyuvial- ʻ ʻ qayirlari uchun har yer, har yerda juvsan, qara saksovul, julg un yoki sho ra bilan ʻ ʻ aralashib o sadigan biyurginliklar xarakterli. ʻ 1. Dengiz bo yi rayoni ʻ – bu rayonda sho rli tuproqlarda o sadigan ʻ ʻ qarabaraq jing il, qorasaksovul, quyonsuyak, bayalish tekisliklar esa javsan, ʻ bug doyiq, selev, qaramiq, yontoq, efemir, hamda piyozi va hakozalar o sadi. ʻ ʻ 2. Qarabayli orollar rayoni - o simliklarga boyligi va o simliklarning ʻ ʻ yaxshi rivojlanishi bilan, boshqa rayonlardan ajralib turadi. U yerda dengiz bo yida o sadigan o simliklardan balandligi 6 m ga yetadigan buta o simliklar ʻ ʻ ʻ ʻ o sadi. Shuningdek Orolda keng tarqalgan butalar, oq saksovul, juzg un, quyon ʻ ʻ suyak, juvsan, cherkez, bayalish, jing il to qaylari keng tarqalgan. ʻ ʻ 3. Beltov rayoni – bu rayonda ko pincha sur- qo ng ir va taqirlar tuproqlar ʻ ʻ ʻ rivojlangan bo lib, ularda buta yarim buta o simliklaridan juvsan, astragul, ʻ ʻ keyrivik, burgin, efemir va efemeroidlar o sadi. Shuningdek sayabonsimon flora ʻ 23 sassiq, gevrek, mayday toshli tuproqga lishaynik va moxlar, gumbazsimon qumlarda oq saksovul, juzg un, cherkez ko p yillik va bir yillik o simliklar o sadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 4. Janadaryo rayoni – ning shimoliy – g arbiy bo limidagi to lqin tarizli ʻ ʻ ʻ do ngli balandliklar bilan qumloqlarda asosan oq saksovul, qora saksovul, juzg un, ʻ ʻ keyrevik, juvsan va ko p yillik o simliklar o ssa, ko pchilik tekislik yerlarda qora ʻ ʻ ʻ ʻ saksovul bilan birga keyrevik burgin qo shilib o sib yer yuzi saksovulli ‘’ ʻ ʻ to qaylardan’’ buta va yarim buta o simliklar yig indisidan tashkil topgan. ʻ ʻ ʻ Saksovul butasi suyakdan qattiq, biroq mo rt bo ladi. Cho llarda erta bahorda ʻ ʻ ʻ efemir o simliklar; sariq gul, lolalar, siyrak donli o simliklar va hakozalar o sadi. ʻ ʻ ʻ Ular o ziga zarur namlikni tuproqlari bilan yer yuzidab ancha chuqurlikda ʻ qatlamlardan olishi uchun ildizi uzun bo ladi. Saksovullarning ildizining uzunligi ʻ 15-20 metrgacha boradi. O simliklar olami intrazonal sharoitlarning mavjudligi tufayli atrofdagi ʻ cho llarga nisbatan ancha boy. Daryo o zanlariga tutash maydonlarda daraxtli ʻ ʻ (turang il, jiyda, tol) va butali (yulg unli) to qayzorlar, o zanlararo botiqlarda ʻ ʻ ʻ ʻ qamishzorlar o tgan asrning 60 yillarda asosiy fitosenzlar hisoblangan. ʻ Cho llashishning kuchayishi sababli to qayzorlarni asosiy qismi quridi, ʻ ʻ qamishzorlar Amudaryo deltasida salkam 1 mln ga maydonni egalagan edi, hozirgi suniy ravishda suv bilan ta’minlanadigan qamishzorlar o rtacha 200 – 300 ming ga ʻ ni tashkil qiladi, suv taqchil bo lgan yillarda ularning maydoni 50 ming gadan ʻ oshmaydi. Qamishzor, daraxtli to qay o rnida endilikda yulg unzorlar tarkib ʻ ʻ ʻ topgan, bir yillik sho ralar, turli o tlar (yantoq, oqbosh, qo shbarg va boshqa) ʻ ʻ ʻ o simlik dunyosini asosini tashkil qiladi. Sho r yerlarda qarabaroq, shohilak, ʻ ʻ kermak va yulg un tarqalgan [6]. ʻ O simliklarni degradasiyasi kuchayishi bilan yaylovlarning mahsuldorligi ʻ kamayib ketdi. Qamishdan ko k massa sifatida gektariga 150 s, quritilgan holda 30 ʻ – 40 t yem – hashak tayyorlanganligi ma’lum, hozirda qamishzorlar mahsuldorligi 2-3 baravar kamayib ketgan, turli yaylovlarning hosildorligi 2 -5 s, sho rxoklarda ʻ esa 0 – 1 s ni tashkil etadi. Oqchadaryo deltasi taqirlarida biyurg un qorasaksovul ʻ bilan o zaro almashib keladi, shimoliy qismida yulg un bir yillik sho ralar jamoasi ʻ ʻ ʻ 24 tariqasida, ba’zan qorasaksovul bilan birga uchraydi. Janadaryo o zanigaʻ yaqinlashgan sari taqirlarda tuz miqdori orta boradi va qorasaksovul siyraklashasi, yulg un va bir yillik sho ralar hukmronligi boshlanadi. Oqchadaryo deltasida ʻ ʻ yaylovlar unchlik mahsuldor emas. (1-1,5s), faqat qumli joylarda 2 s gacha ortadi [2]. Respublikamizning o simlik dunyosida ayrim o simliklar sanoatda, ʻ ʻ chorvachilik va yerni qayta o zlashtirishda juda ahamiyatli ekanligi ma’lum. ʻ Ulardan buyan, saksovul, juvsan, turang il, qamish va boshqalar ahamiyatlidir. ʻ Boyan – Amudaryo vohasi va deltasidagi eng ko p tarqalgan ahamiyatli ʻ yavvoyi o simliklardan biri. U ko pincha suvayirg ich tarmoqlarining bo ylarida ʻ ʻ ʻ ʻ oazislardagi dehqonchilikdan bo sh qolgan yerlarda hamda to qaylarda bir qancha ʻ ʻ maydonni egallab yotuvchi manzarasini foyda etuvchi ko p yillik o simlik. U ʻ ʻ Respublikamizning Beruniy, Kegeyli, Qo ng irot, Nukus, Chimboy maydonlari ʻ ʻ hududlarida ko p o sadi. Boyan charvo mollarga xos o simlik bo lishi bilan birga ʻ ʻ ʻ ʻ uning ildizi farmasevtika, oziq- ovqat sanoatlari uchun ahamiyatli xom- ashyo bo lib ham hisoblanadi. Boyan ildizi Qoraqalpog iston eksportining asosiy ʻ ʻ manbalarining biri bo lib, u Yaponiya va Amerika Qo shma Shtatlariga ekspertiza ʻ ʻ qilinadi. Saksovul - Respublikamizning hududida tang o simlik bo lib, ularning 3 turi ʻ ʻ oq saksovul, qorasaksovul uchraydi. Ular odatda qumli va tuzli tuproqlarda yaxshi o sadi. Saksovul o t- cho p ahamiyatiga ega. Kuzda va sovuq tushgandan keyin ʻ ʻ ʻ uning bir yillik shoxlarini qo ylar yeyishadi. Tuyalar saksovulning bir yillik ʻ shoxlari bilan yilning har bir mavsumida ovqatlanishadi. Qorasaksovullar oqsaksovullarga qaraganda xashak sifatida ahamiyatli. Saksovul kuzning oxirida pishib yetiladi. Ushbu mavsumda uning urug ini yaxshi istemol qilishadi. Saksovul ʻ kimyo sanoatida xomashyo sifatida qo llaniladi. Saksovul harakatchan qumlarga ʻ qarshi kurashish uchun ekiladigan asosiy o simliklardan biridir. U o tin uchun ham ʻ ʻ ahamiyatlidir. Juvsan – Qoraqalpog iston yaylovlarida eng ahamiyatli o simliklardan biri. ʻ ʻ Sababi uning yer maydonlari yaylov sifatida yil davomida foydalanishi bilan bir 25 qatorda undan qish mavsumi uchun o tin yig ib olishga ham imkoniyat bor. Juvsanʻ ʻ cho llarga xos o simliklarning vakillaridan biri. Uning ildizi yaxshi rivojlangan. ʻ ʻ Ko pchilik holatlarda uning ildizi 1,5 – 2,5 metr chuqurlikkacha yetadi. Juvsan ʻ faqatgina urug orqali ko payadi. ʻ ʻ To rang il ʻ ʻ - bo yi 12-14 metrga yetib, diametri yarim metrdan ortiq ʻ bo ladigan buta. U har xil mehanik tarkibga ega allyuvial tuproqlarda o sadi va ʻ ʻ rivojlanish qobilyatiga ega. U to qaylarda, ayrim holatlarda sho rlangan ʻ ʻ tuproqlarda uchratamiz. To qaylarda namlikning haddan tashqari ko payishi ʻ ʻ ularning rivojlanishini qiyinlashtiradi. Qamish - Amudaryo deltasining suv bilan qoplangan maydonlaridan bo yi ʻ 4-6 metrga boradigan o simlik turi. Ayrim suv havzalarida 5-2 metrgacha yetib, ʻ qamish bilan bir qatorda boshqa o simliklar ham o sadi. Ular bilan baland yerlarda ʻ ʻ yer osti suvlarining sathi pasayishi natijasida uning o sishi va rivojlanishi ham ʻ qiyinlashadi. Yer osti suvlarining pasayishi qamishlarning vegitatsiyasining to xtashiga sabab bo lishi mumkin. Yer osti suvlarning tarkibidagi tuzlarning ʻ ʻ ko payishi ham uning o sishiga ham ta’sir etadi. Qamishlar Qoraqalpog iston ʻ ʻ ʻ sharoitida, ayniqsa yilqi va qoramollarga yem- hashak uchun foydali, qisman chorva mollarga ham foydalaniladi. Ularning kimyoviy yo l bilan sirka kislotasi, ʻ metanspirti, atseton va shakllin olinadi. Qoraqalpog iston dorivor o simliklarga ham juda boy o lshaharrda biri ʻ ʻ ʻ bo lib hisoblanadi. Respublikamiz 300 dan ortiq turi dorivor o simliklar ʻ ʻ hisoblanadi. Insoniyat qadim zamondan beri har turli kasalliklarni davolash uchun har turli o simliklarda foydalanib kelingan. Hozirgi zamon tibbiyotida ʻ foydalaniladigan hamma dori- dormonlarning uchdan biri o simliklardan olinadi. ʻ Bu dorilar yurak, qon tomiri kasalliklarning oldini olishiga hamda uni davolashda buyrak, jigar, oshqazon ichak kasalliklarning oldini olishiga hamda uni davolashda buyrak, jigar, oshqazon ichak kasalliklarini, buyrak va quvuq tosh kasalliklarini dovalash bilan bir qatorda qon ketishini to xtashishda ham qo laniladi. U bizning ʻ ʻ kundalikda ko rib yurgan o simliklarimiz. Masalan; madaniy o simliklarda; ʻ ʻ ʻ kungaboqar, zig ir, shaftoli, makkajo xori, lavlagi, oziq- ovqat o simliklardan; ʻ ʻ ʻ 26 piyoz, sabzi, oshqavoq, qizilqalampir, sedana, tarvuz, sarimsoq piyoz, daraxtlardan; oqtut, qoratol, yavvoyi o simliklardan; oq juvsan, oq so ra, otquloq,ʻ ʻ bug doy, buyon, yontoq, qaish, qoramiq, qizilgul, sari bo g in, qo ytikan, sariq gul, ʻ ʻ ʻ ʻ choy cho pi va boshqa o simliklarni keltirishga bo ladi. Bu dorivor o simliklar ʻ ʻ ʻ ʻ xalq tibbiyotida Sharqning buyuk tabibi Abu Ali ibn Sino tomonidan ham foydalanilgan va hozirgi kunda ham keng foydalanib kelmoqda. Orol dengizining qurib ketishi natijasida iqlimning kontidantalligi kuchayib, tuproqda namlik pasayib o simliklar dunyosining rivojlanishi qisqarmoqda. Orol ʻ bo yi hududlarda o simliklarning ming yaqin turi bo lgan bo lsa bugungi kunda ʻ ʻ ʻ ʻ ularning tabiiy muhitga moslashuvi asta- sekin siyraklashib bormoqda. So ngi yillar ichida Orol bo yi florasining 70-80 dan ortiq yuqori ʻ ʻ o simliklarning turi 200ga yaqin quyi o simliklarning turi yo qolgan, 54 turdagi ʻ ʻ ʻ o simliklar esa hozirda yo qolishi arafasida. Yavvoyi o simliklarning ko p turi ʻ ʻ ʻ ʻ shifobaxsh o simliklar bo lib ulardan otquloq, isiriq ahamiyatli o ringa ega [20]. ʻ ʻ ʻ 27 II BOB. TADQIQOT HUDUDIDAGI IQLIM HUSUSIYATLARINING TUPROQLAR EKOLOGIK HOLATIGA TA’SIRI II.1. Hududning tabiiy iqlim sharoitlari Hududning geografik joylashuvi. Qoraqalpog iston Respublikasi Amudaryoʻ deltasi hududini, shuningdek Orol dengizining janubiy qismi va unga tutash Ustyurt va Qizilqum hududlarini egallaydi. Respublikaning geografik jihatdan joylashish o rni 40º58' - 45º39' shimoliy kenglik va 56º00'- 62º33' sharqiy uzunlik ʻ koordinatalari bilan ifodalanadi. Qoraqalpog iston mamlakatning g arbiy, ʻ ʻ shimoliy, shimoliy-sharqiy tomonidan Qozog iston bilan chegaradosh hisoblanib, ʻ sharqiy va janubiy-sharqiy tomondan O zbekiston Respublikasining Buxoro va ʻ Xorazm viloyatlari bilan chegaralangan. Hududining janubdan shimolgacha yo nalishda uzunligi 420 km, g arbdan sharqiy yo nalishda uzunligi – 550 km ni ʻ ʻ ʻ tashkil qiladi. Umumiy maydoni – 167 000 km 2 ni tashkil qiladi [14]. Amudaryo tumani Qoraqalpog iston Respublikasining janubi-g arbiy qismda ʻ ʻ joylashgan bo lib, shimoliy va sharqiy tomondan Qorao zak tumani, janubi-sharqiy ʻ ʻ va janubiy tomondan Xorazm viloyati, g arbiy va janubi-g arbiy tomondan ʻ ʻ Turkmaniston Respublikasi, shimoli-sharqiy tomondan Nukus tumani yerlari bilan chegaradosh Chimboy tumani Qoraqalpog iston Respublikasining shimoliy ʻ qismida joylashgan. Tuman shimol tomondan Qo ng irot tumani, sharqiy ʻ ʻ tomondan Qorao zak tumani, janubi-g arbiy va shimoli-g arbiy tomondan Kegeyli ʻ ʻ ʻ tumani yerlari bilan chegaradosh. Relefi. Amudaryo deltasining allyuvial tekisliklari hududi zamonaviy va qadimiy qismlarga bo linadi [12; 13.]. Bunda zamonaviy delta hududi tahminan ʻ Nukus shahri kengliklaridan boshlanadi. Chap qirg oq hududida uning chegaralari ʻ Qushxona burunida Aybo g ir yaqinida Ustyurt hududiga tutashadi, o ng qirg oq ʻ ʻ ʻ ʻ hududida Nukus shahridan Qoraboyli qishlog igacha bo lgan masofada Jaltirbas ʻ ʻ qo ltig ining sharqiy qirg og iga tutashadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Zamonaviy delta hududi – keng maydonlarni o z ichiga olib, kuchsiz qiyalik ʻ ostida shimoliy yo nalishda pasayib boradi, turli xil qalinlikdagi daryo ʻ cho kindilari bilan to lgan. A.D.Arxangelskiy [3] tomonidan ko rsatilishicha, ʻ ʻ ʻ 28 deltalar hududining yuzasi deyarli umuman sezilarsiz holatda Orol botig i tubigaʻ qo shiladi. Joylarda qiyalik parallel bo yicha Qrantov ko tarilmasidan dengiz ʻ ʻ ʻ qirg oqigacha 0,2 m/km ni tashkil qiladi. Relefning umumiy kengligi quruq va faol ʻ oqimlar, ko llar va qurib qolgan eski ko l botiqlari bilan kesishadi. Amudaryoning ʻ ʻ chap qirg oq oqimida nisbatan sezilarli darajada yaqinda qurib qolgan Uldaryo ʻ irmog i qayd qilinadi. O ng qirg oq hududida Quvanishdaryo irmog i oqimi va ʻ ʻ ʻ ʻ qurib qolgan soyliklar, Orol dengizi yo nalishida (Esim qurib qolgan oqimi) ʻ joylashadi. Qadimiy deltaning keng maydonlari xam kenglik ko rinishidagi relefga ʻ ega hisoblanadi. Nisbatan balandlikka ega bo lgan (Kaspiy dengizi sathidan 130- ʻ 142 metr balandlikda) qismi Xorazm pastqamligining janubiy-sharqiy qismida joylashgan, bu yerdan kengliklar hududi shimoliy-g arbiy yo nalishda pasayib ʻ ʻ boradi. Qadimiy deltaning yuqorigi qismi Tuyamo yin darasi yaqinida joylashadi ʻ [13]. Qadimiy deltaning asosiy konus sohasi shimoliy-g arbiy yo nalishga qaragan ʻ ʻ bo lib, Sariqamish botig idan Amudaryoning qadimiy irmoqlari oqimlari ʻ ʻ boshlanadi, ular hozirgi kunda qurigan irmoqlar ko rinishida saqlanib qolgan. ʻ Botiqning shimoliy qismidan janubiy-sharqiy yo nalishdan shimoliy-g arbiy ʻ ʻ yo nalishga tomon nisbatan yirik hisoblangan qurib qolgan Daryaliq irmog i ʻ ʻ tutashadi. Uning qirg oqlari birmuncha tik holatda saqlangan. Tub qismi kenglik ʻ bo ylab cho zilgan kulrang tusli allyuvial qumoqlar bilan to lgan, bu qatlamlar ʻ ʻ ʻ irmoqning boshlanish joyida va shuningdek oqim bo ylab ko tarilma barxanlarni ʻ ʻ xosil qiladi. Qirg oq to qayzoylari hududida qumliklar chakalaklar shaklida ʻ ʻ yig ilish qayd qilinadi. Hozirgi vaqtda Daryoliq irmog i bo ylab yer osti ʻ ʻ ʻ suvlarining Sariqamish ko liga tomon oqimi kuzatiladi. ʻ Baliqli ko li yaqinida Daryaliq irmog i oqimidan qurigan Qurjauzak soyligi ʻ ʻ ajraladi, g arbiy hududa ko tarilma sohada esa Butentov-Kichkinadaryo irmog i ʻ ʻ ʻ joylashgan. Bu ikkala irmoq xam Sariqamishsoy botig i tomon yo nalgan. Boshqa ʻ ʻ bir qurigan irmoq – Daudan asosan sharqiy qismdan g arbiy yo nalishga tomon ʻ ʻ yo nalgan bo lib, janubiy hududda Mang ir ko tarilmasi hudadida 50 km masofaga ʻ ʻ ʻ ʻ g arbiy yo nalishga qayriladi, undan janubiy-janubiy-g arbiy qismda joylashgan ʻ ʻ ʻ qurigan ko l Tenyukli tomonga yo naladi. Alohida irmoqlardan biri Mengelikal ʻ ʻ 29 qurigan irmog i hisoblanib, bu irmoq xam sharqiy tomondan g arbiy yo nalishgaʻ ʻ ʻ qarab joylashgan (Daudan hududidan birmuncha shimoliy qismda) va Mang irning ʻ shimoliy qismidan oqib o tadi, g arbiy qismi qumliklar bilan kuchli darajada ʻ ʻ ko milgan. Eng janubiy qismda joylashgan qurigan irmoq – Tonidaryo hisoblanib, ʻ Uaz hududining g arbiy qismida fotoplanlarda yaqqol ko zga tashlanadi, bu yerda ʻ ʻ u shimoliy Tuzqir ko tarilmasiga tomon yo naladi, Qang aqir ko tarilmasining ʻ ʻ ʻ ʻ janubiy-janubiy-g arbiy qismidan qayrilib birmuncha kengaygan ko l ʻ ʻ ko rinishidagi sohani tashkil qiladi va Sariqamish botig i tomon shimolga ʻ ʻ yo naladi. ʻ Amudaryoning shimoliy deltasi Qoraqalpog iston hududida bir qator qoldiq ʻ shaklidagi ko tarilmalarni tashkil qiladi. Ulardan nisbatan yiriklaridan biri ʻ Qushqanotov Shayxamon qishlog ining janubiy qismida joylashgan, Beltov esa ʻ Taxtako pirning shimoliy-sharqiy qismida joylashadi, Qiziljar hududi Qo ng irot ʻ ʻ ʻ shahridan 10 km masofa uzoqligida joylashadi. A.D.Arxangelskiy [3] ishlarida bu hudud Qubatov nomi bilan keltiriladi. Nisbatan kichik ko tarilmalar sifatida Nukusning shimoliy qismida joylashgan ʻ To qto bani ko rsatib o tish mumkin. Undan 5 km shimoliy-g arbiy masofada ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kichkina ko tarilma – O taboy joylashadi, Amudaryoning qirg og ida esa Qrantov ʻ ʻ ʻ ʻ joylashgan bo lib, bu hudud juda tor shakldagi, 3 km uzunlikda myeridional ʻ yo nalishda ko tarilgan holatda joylashadi. Uning sharqiy yonbag iri tik holatda, ʻ ʻ ʻ g arbiy qismi esa daryoga qaragan, tik va quyi qismi qoyali dara ko rinishiga ega ʻ ʻ hisoblanadi. Amudaryoning quyi qismida uncha yirik bo lmagan Parlitov tog i ʻ ʻ joylashgan. Hududning shimoliy-g arbiy qismida Ustyurtning toraygan butun sohasi ʻ Oqkelin joylashgan bo lib, bu hudud qadimiy delta hududini qurib qolgan ʻ Aybo g ir va Yerbutun hududlarida kesib o tadi. Qurib qolgan Daryoliq ʻ ʻ ʻ irmog ining janubiy qismida, Dekcha hududiga yaqin joyda Butuntov, Qang aqir, ʻ ʻ Mang ir, Tuzqir, Tarimqoya, Zangibobo ko tarilmalari joylashgan. Bu barcha ʻ ʻ qoldiq ko tarilmalar allyuvial yuza bo ylab 30-50 metrgacha ko tarilmalarni xosil ʻ ʻ ʻ qiladi. Bu qoldiq sohalar qachonlardir yagona plato sifatida bo lganligi tahmin ʻ 30 qilinib, hozirgi kunda esa alohida fragmentlar ko rinishida o zining morfologikʻ ʻ tuzilishi bilan o zaro farqlanadi va bunda eng avvalo denudasion holati e'tiborga ʻ olinadi. Ayrim qoldiq sohalarda qumli chukindilar shakllangan bo lib, yuza ʻ bo ylab qalqonsimon shakllarni yuzaga keltiradi, yuza bo ylab joylashgan ʻ ʻ cho kinli qatlamlar, qumloqlar qatlamlarining buzilishi maxsulotlari sifatida mayda ʻ shag al bilan aralashgan mayda donador matyerialdan tashkil topgan. Bu ʻ holatlarning barchasi tuproq xosil bo lish jarayonida geologik cho kindilar, ʻ ʻ ularning kimyoviy va mexanik tarkibiga bog liq holatda variasiyalanishini ʻ anglatadi. Allyuvial kengliklarning birlamchi relefi va qoldiq shaklidagi ko tarilmalar ʻ relefi turli omillar ta'sirida ko p marotaba o zgarishga uchragan. Ulardan eng ʻ ʻ sezilarlisi sifatida shamolning ta'sirini alohida ko rsatib o tish mumkin. ʻ ʻ Shuningdek, birlamchi relefning o zgarishlarida inson xo jalik faoliyatining ta'siri ʻ ʻ xam sezilarli hisoblanadi. Birlamchi allyuvial yuzaga kelishida shamolning ta'siri nisbatan sezilarli darajada amalga oshgan bo lib, bu qumliklar cho kindi qatlamlari ko rinishida yoki ʻ ʻ ʻ deyarli butunlay ochiq holatdagi (qadimiy irmoqlar) sohalar, yoki ma'lum darajada loyli cho kindi bilan qoplangan sohalar mavjudligi bilan ifodalanadi. Turli xil ʻ sabablar ta'sirida bu nisbatan kam qalinlikdagi qatlamlarning buzilishlari natijasida ularning ostidagi qumliklar yuzaga chiqib qolgan va botiqlarning ayrim joylarida ko tarilma sohalarni yuzaga keltiradi. Botiqlar sohalari ko proq cho zinchoq ʻ ʻ ʻ shaklga ega bo lib, zanjir ko rinishida joylashadi va allyuvial qum qatlamlari bilan ʻ ʻ to lgan qadimiy irmoqlar va oqimlarni tashkil qiladi. Qadimiy delta qismida ʻ nisbatan ta'sirga uchragan sohalar Dekcha hududidan janubiy-sharqiy tomonga yo nalishda joylashadi, shuningdek Zaung oz Qoraqum ko tarilmalari shimoliy ʻ ʻ ʻ nishabliklari oralig ida va Tuzqir va Tarimqiya ko tarilmalari hududlarida ʻ ʻ kuzatiladi. Turli xildagi qumli qatlamlar yig ilmalari allyuvial kengliklar va qoldiq ʻ ko tarilmalar relefini murakkablashtiradi. Qumli yig ilmalarning boshlang ich ʻ ʻ ʻ shakllari kichik ko tarilmalar shakliga ega bo lib, A.G.Babaev [5] tomonidan ular ʻ ʻ 31 kokil-tepaliklar deb nomlangan. Balandligi 5-10 (20) sm bo lgan ko tarilmaʻ ʻ sohalari keyreuk, buyurg an, shuvoq va boshqa siyrak tarzdagi o simliklar tagida ʻ ʻ shakllanadi. O simliklar qoplami o zaro yaqin o suvchi tuproqlar qatlami yuzasida ʻ ʻ ʻ qalinligi 15-20 sm ga teng bo lgan qumliklar joylashadi. Qumli yig ilmalarning ʻ ʻ boshqa bir shakli – qum uyumlari hisoblanadi. Qum uyumlari yoki ko tarilmalar ʻ odatda qumli relefning qavariq shakllari deb nomlanadi, bu shakllar qum qatlamining chyerkez, saksovul, qandim va boshqa o simliklar atrofida ʻ yig ilishdan xosil bo ladi. A.G.Babaev [5] tomonidan Amudaryoning qadimiy ʻ ʻ delta hududida qum uyumlari uchun o ziga xos shakllanish holati mavjudligi qayd ʻ qilingan, bunda ushbu uyumlar sho rhoklar va sho rxok tuproqlar qatlamlari, 4-5 ʻ ʻ metr chuqurlikda joylashgan yer osti suvlari ta'sirida shakllanganligi ko rsatib ʻ o tilgan. ʻ Hududda kichik o lchamli va o simlik qoplami orqali mustahkamlangan ʻ ʻ qum uyumlari keng tarqalgan. Kichik balandlikdagi qumliklar hududlari odatda qurib qolgan daryo irmoqlarida (Daryoliq, Daudon, Tonidaryo) va shuningdek kuchli o zgarishga uchragan allyuvial kengliklar hududlarida kuzatiladi. ʻ Shuningdek, bu ko rinidagi shakllar ko l botiqlarida (Aybo g ir) va ayrim ʻ ʻ ʻ ʻ holatlarda qoldiq ko tarilmalar hududida (Tuzqir, Tarimqiya, Mang ir) qayd ʻ ʻ qilinadi, bu joylarda kichik uyumli qumlik qatlamlari shamol yo lashi ostida ʻ shimoliy-sharqiy yo nalishdan janubiy – g arbiy tomonga qarab cho zilgan holatda ʻ ʻ ʻ ko tarilmalarni xosil qiladi. ʻ Balandligi 5-10 metrga teng bo lgan, jo yaksimon-ko tarilmali qumliklar ʻ ʻ ʻ Eshkulgan qumli massivi hududida va Betovning g arbiy qismlarida tarqalgan. ʻ Balandligi 10-15 metrga etuvchi jo yaksimon qumli ko tarilmalar Zaung oz ʻ ʻ ʻ Qoraqum hududining shimoliy qismida va unga yaqin joylashgan qoldiq ko tarilmalar hududlarida tarqalganligi qayd qilinadi. Zamonaviy delta hududida ʻ nisbatan kulrang tusli allyuvial qumoqli qatlamlari keng tarqalgan. Qumliklar nisbatan eng ko p tarqalgan yirik massiv Turkmanqirilg on hududi hisoblanib, bu ʻ ʻ hudud myeridional yo nalishda tor yo laksimon ko rinishda 10 km gacha ʻ ʻ ʻ cho zilgan holatda joylashadi. Ushbu massivning g arbiy qismida yalang och qum ʻ ʻ ʻ 32 barxanlari joylashgan bo lib, sharqiy qismida qum ko tarilmalari, to qayzorlarʻ ʻ ʻ qayd qilinadi. Hududning janubiy qismida sarg ish-pushti tusli qumliklar qatlami ʻ tarqalgan bo lib, Qoraqum bilan chegara hududlarida va Qizilqumga tutash bo lgan ʻ ʻ shimoliy-sharqiy qismlarda xam qayd qilinadi. Kukunlanuvchi kulrang tusli qumliklar Sariqamish qatlamining qirg oq hududlarida shakllangan. ʻ Qoldiq ko tarilmalar – Amudaryoning nisbatan qadimiy hisoblangan deltasi ʻ yuza hududi atrofidagi kengliklardagiga nisbatan o zining geologik tuzilish ʻ xususiyatlari bo yicha keskin farqlanadi. Deltaning o ng qirg oq hududida ʻ ʻ ʻ joylashgan Qubatov (Qiziljar) va Parlitov qoldiq ko tarilmalari Orol botig i ʻ ʻ chegarasi bo ylab joylashgan bo lib, tarkibi bo r jinslaridan tashkil topgan, ʻ ʻ ʻ Qushkontov tepaligi va Beltov ko tarilmalari tarkibi esa paleogen davriga tegishli ʻ qatlamlardan tashkil topgan. Delta hududida tarqalgan allyuvial qatlamlarning yoshi A.D.Arxangelskiy tomonidan quyi to rtlamchi davrga tegishli deb hisoblangan. ʻ Yangi tadqiqotlarda Amudaryo deltasi qatlamlarining yoshi yuqorigi to rtlamchi davrdagina shakllangan bo lishi mumkinligi tahmin qilinadi. Delta ʻ ʻ hududi qatlamlari vyertikal va gorizontal yo nalishlar bo yicha tezkor tarzda ʻ ʻ o zgaruvchan xususiyatga ega bo lib, litologik tarkibiga ko ra turli xilligi bilan ʻ ʻ ʻ tavsiflanadi: loylar, slyudali qumoqlardan tashkil topgan. Shuni ta'kidlash kyerakki, Amudaryoning quyi oqimi qadimgi qishloq xo jaligining markazi ʻ bo lgan. Geologik jihatdan Orolbo yi hududining murakkabligi mintaqa ʻ ʻ tuproqlarining unumdorligini oshirish bo yicha agromeliorativ tadbirlarni ishlab ʻ chiqishni sezilarli darajada murakkablashtiradi. Gidrogeologik sharoitlari. Gidrogeologik jihatdan Amudaryoning quyi qismi oqim mavjud bo lmagan kengliklardan tashkil topgan. B.M.Georgievskiy [11] ʻ tomonidan keltirilishicha, hatto bahor faslida xam atmosfyera yog inlari miqdori ʻ bug lanishga nisbatan bir necha marotaba kichik qiymatga ega xisoblanadi va shu ʻ sababli yog ingarchilik yer osti suvlarining to yinishiga deyarli ta'sir ko rsatmaydi. ʻ ʻ ʻ Yer osti suvlarining xosil bo lish sharoitlari, rejimi, ularning minyerallashishi va ʻ Amudaryo quyi hududi qatlamlari bo yicha oqimi yo nalishlarini nisbatan batafsil ʻ ʻ 33 holatda M.M.Krilov [15], P.A.Letunov [18], F.M.Raximbaev va A.E.Esenbekov [23] va boshqalar o rganishgan. ʻ Yuqorida sanab o tilgan mualliflar o z tadqiqot ishlarida ta'kidlab ʻ ʻ o tishganidek, Amudaryo quyi oqimi qatlamlarida yer osti suvlarining asosiy ʻ to yinish manbai sug orish suvlari hisoblanadi. Uncha ko p bo lmagan miqdorda ʻ ʻ ʻ ʻ (90-120 mm/yil) yog uvchi atmosfyera yog inlari yer osti suvlarining shakllanishi ʻ ʻ va yo nalishlari rejimida sezilarli rol o ynamasligi qayd qilingan. ʻ ʻ Zamonaviy delta hududida yer osti suvlarining to yinish manbai – ʻ Amudaryo kanalining sug orish suvlari va filtralanuvchi oqimlari hisoblanib, suv ʻ muvozanati regulyatori sifatida tuproq yuzasi va o simliklar orqali trekspirasiya ʻ jarayonlari ko rsatib o tiladi. Tabiiy sharoitlarda sug orilmaydigan hududlarda ʻ ʻ ʻ Amudaryo suvi irmoqlar qumli qatlamlari bo ylab filtrlanadi va yer osti suvlarini ʻ to yintiradi, Amudaryodan 20-30 km masofa uzoqligida joylashgan hududlarda yer ʻ osti suvlari 7-8 metr chuqurlikda, Amudaryodan 80-100 km masofa uzoqligida esa (Kunyadaryo tumani) yer osti suvlari 15-20 metr chuqurlikda joylashishi qayd qilinadi [9]. Zamonaviy qayir hududlarida bahorgi yog ingarchiliklar davrida (mart – ʻ iyul oyining oxirlari) yer osti suvlarining sathi ko tariladi. Avgust oyida yer osti ʻ suvlari sathi asta – sekin pasayib, oktyabr oyida muvozanat holatiga yerishadi. Oktyabr oyidan mart oyiga qadar yer osti suvlari sathi nisbatan barqaror holatda saqlanadi. Umuman olganda hududning gidrogeologik va meliorativ sharoitlari noqulay hisoblanadi, bu holat yer osti suvlari oqimlarining qiyinligi bilan izohlanadi. Bu holat delta hududi qatlamlarining kuchsiz qiyaligi, tuproq xosil qiluvchi jinslarning kukunlanuvchanligi va tuproq qatlamining tuzilish xususiyatlari bilan bog liq holatda izohlanadi. Shu sababli yer osti suvlarining ʻ joylashish chuqurligi va sathi rejimi kirim va sarf o rtasidagi nisbat bilan ʻ belgilanadi. Yer osti suvlarining asosiy to yinish manbai sug orish tarmoqlari va ʻ ʻ sug orish maydonlaridan filtrlanuvchi suvlar hisobiga ta'minlanadi. ʻ Drenaj (oqova) tizimi mavjud bo lmagan sharoitda yoki uning ishlashi ʻ qoniqarli darajada amalga oshmagan holatda yer osti suvlarining asosiy sarflanishi 34 juda kam holatlarda qayd qilinadi, bu holat asosan tuproq yuzasidan va o simliklarʻ qoplami orqali transpirasiya jarayoni orqali bug lanish ko rinishida qayd qilinadi. ʻ ʻ Yer osti suvlarining ushbu ko rinishdagi barqaror xususiyati yer osti suvlari va ʻ tuproqlar tarkibining sho rlanishiga olib keladi. Orolbo yi mintaqsida umumiy ʻ ʻ holatda tuproqlar tarkibi tuz yig ilishi jarayonlari muntazam amalga oshishi qayd ʻ qilinib, bu yer maydonlaridan dehqonchilik maqsadlarida foydalanish bevosita doimiy ravishda chora-tadbirlar tizimini yo lga qo yish orqaligina amalga ʻ ʻ oshirilishi mumkin. Gidrogeologik jihatdan o rganilayotgan tuproqlar quyidagi ʻ xususiyatlarga egaligi bilan tavsiflanadi: yer osti suvlarining turli darajada chuqur joylishishi, bu chuqurlik qiymatining kanal yoki daryoga yaqin joylashishga, relefga, sug orish jadalligiga, shuningdek yer maydonlarining o zlashtirilish ʻ ʻ darajasiga, suv bilan ta'minlanganlik darajasiga, hududning yer osti suvlari drenaj tizimiga egaligi kabilarga bog liq holatda 1 metrdan 3-5 metrgacha o zgarishi qayd ʻ ʻ qilinadi. Bu holat esa yer osti suvlarining minyerallashish darajasini belgilab beradi va shuningdek tuproq xosil bo lish jarayonlari, tuproqning genetik tiplari ʻ shakllanishi kabilarga ta'sir qiladi. Yer osti suvlari sathining ortishi asosan suv bosish holatlarida qisman gidrostatik kuchlar ta'sirida amalga oshishi mumkin. Suv bosish sharoitida odatda yer osti suvlari sathi yuza qatlam suvlari bilan qo shilishi ʻ qayd qilinadi, suv bosish davri oralig ida esa bug lanish va transpirasiya jarayoni ʻ ʻ ta'sirida yer osti suvlari sathi 2,5-3 metrgacha pasayishi kuzatiladi. Sug oriladigan yer maydonlari hududlarida yer osti suvlari asosan ʻ bug lanish va transpirasiya jarayoni orqali sarflanadi va ma'lum bir qismi oqova ʻ drenaj tarmog i orqali oqib ketadi. Ushbu ko rinishda, Orolbo yi mintaqasining ʻ ʻ ʻ gidrogeologik sharoitlari quruq arid va issiq iqlim sharoitlarida tuproq qatlamining ikkilamchi sho rlanishida kuchli ta'sirga ega omillardan biri sifatida o rin tutishi ʻ ʻ mumkin. Gidrogeologik sharoitlarni o rganish va boshqarish ilmiy va amaliy ʻ jihatdan katta ahamiyatga ega hisoblanib, bu masala bevosita hududda sho rlanish ʻ jarayonlarini baholash va oldini olishda muhim rol o ynaydi. O rganilgan ʻ ʻ hududning iqlim xususiyatlari. Orolbo yi mintaqasining iqlimi O zbekistonning ʻ ʻ boshqa tekisliklari iqlimiga nisbatan sezilarli darajada keskin kontinentalligi va 35 quruq kelishi bilan tavsiflanadi. Orolbo yi mintaqasi kontinental subtropik iqlimʻ zonasiga kiritiladi. Yuqori darajadagi quyosh radiasiyasi va hududning Osiyo qit'asining qurg oqchil kontinental iqlim mintaqsida joylashishi (yozining quruq va issiq ʻ kelishi va qishining sovuqligi) bilan ifodalanadi. Hududda minimal harorat qiymati yanvar oyiga to g ri kelib, maksimal qiymatdagi harorat iyul oyida kuzatiladi. Yoz ʻ ʻ fasli davomiy, barqaror ochiq havo kuzatiladi, haroratning sutkalik keskin tebranishlari va havoning quruqligi qayd qilinadi. Qish fasli O zbekistonning ʻ boshqa qismlariga nisbatan sovuq, bu hududga shimoliy havo oqimlarining kirib kelishi qulay hisoblanadi. O rtacha yillik yog ingarchilik qiymati delta hududining turli qismlarida bir ʻ ʻ xilda emas: janubiy qismda 80 mm/yilni va shimoliy qismlarda 110 mm/yilni tashkil qiladi. Yog ingarchilik asosan bahor va kuz fasllarida amalga oshadi. Qor ʻ qoplami barqaror emas, ayrim yillarda qor qoplami umuman bo lmaydi. ʻ Yog ingarchilik miqdoriga ko ra bu hudud O zbekistonning eng quruq qismi ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Kuz fasli quruq keladi, bu davr qishloq xo jaligi ekinlari xosilini ʻ yig ib olish uchun qulay hisoblanadi. ʻ Orolbo yi mintaqasining boshqa bir iqlim xususiyati – shimol tomondan ʻ sovuq arktika oqimlarining kirib kelishi bilan bog liq bo lib, bu vaqtda havo ʻ ʻ harorati minimum qiymatgacha (-34-36ºS) pasayishi kuzatiladi, tuproq qatlami 0,5-0,7 metrgacha chuqurlikda muzlashi qayd qilinadi. Deltaning Qoraqalpog iston ʻ hududida joylashgan qismida o rtacha yillik harorat qiymati +10-12°S ni tashkil ʻ qiladi. Yozda (may-sentyabr) o rtacha oylik havo haroratining qiymati +20°S dan ʻ baland hisoblanadi. Iyul oyida o rtacha oylik havo harorati shimoliy hududlarda ʻ +26°S ni, janubiy hududlarda +28°S ni tashkil qiladi. Hududda maksimal havo harorati qiymati +43-44°S ni tashkil qiladi, yanvar oyida minimal havo harorati qiymati -4 dan -6°S gacha oraliqni tashkil qiladi. Ayrim yillarda havo haroratining minimal qiymati -32°S gacha pasayishi qayd qilinadi. Sovuq bo lmagan kunlar ʻ hududda 200-230 kunni tashkil qiladi. Bu davrda ijobiy harorat yig indisi 4000°S ʻ ni, samarali harorat ( +10°S) 2280-2320°S ni tashkil etadi [5]. ˃ 36 Yoz oylarida kunduzgi havo haroratining sezilarli issiq va subtropik shamollar ta'sirida oshib ketishi hududni etarli darajada namlanmasligiga sabab bo ladi. Umumiy ko rinishda, suv havzasi sathidan yoki nam tuproq yuzasidan suvʻ ʻ bug lanishi qiymati cho l mintaqasida yog ingarchilikka nisbatan bir necha ʻ ʻ ʻ marotaba katta hisoblanadi, bu esa Orolbo yi mintaqasining haddan tashqari quruq ʻ iqlimini belgilab beradi. Bu xususiyatning yaqqol aks etishi keskin cho l- ʻ kontinental iqlimining shakllanishi bilan ifodalanib, bunda yil davomida tuproq namligining jadal tarzda bug lanishi natijasida tuproq qatlamida tuzlarning ʻ o simlik ildizi joylashgan qatlamda ko p miqdorda yig ilishi bilan izohlanadi. ʻ ʻ ʻ Havoning nisbiy namligi muhim iqlim xususiyatlaridan hisoblanadi va o z ʻ navbatida sug orish tizimiga, kollektor va zovurlar holatiga, ko llar, botqoqliklar, ʻ ʻ suv yuzalari, sug oriladigan dalalar, yer osti suvlarining joylashish sathi kabi ʻ omillarga bog liq bo ladi. Hududda havoning eng yuqori nisbiy namligi qish ʻ ʻ oylarida kuzatiladi va 74-79 % atrofida bo ladi, yoz oylarida 22-28 % gacha ʻ pasayishi mumkin [7]. Hududning asosan tekislikdan iboartligi shamol tezligini jadal oshishiga imkon yaratadi. Kuchli shamollar dengizning qurigan tubidan katta miqdordagi tuzli qumlarni hududga keltiradi va ekologik vaziyatning keskinlashuviga sabab bo ladi. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan kelib chiqqan holatda shuni aytish ʻ mumkinki, Orolbo yi minqasining tabiiy-iqlim sharoitlari sho rlanish jarayonini ʻ ʻ shakllanishi uchun potensial havfli sharoitni yuzaga keltiradi. Shunday ekan, o rganilayotgan hududning tabiati bir qator o ziga xos xususiyatlarga ega ʻ ʻ hisoblanadi va yog ingarchilik miqdorining kamligi, yoz faslidagi havo harorati va ʻ quyosh radiasiyasining yuqoriligi, bug lanish jarayonining jadalligi, yer osti suvlari ʻ sathining yuqori joylashganligi, tuproq yuza qatlamining kuchli darajada qurib qolishi bilan tavsiflanadi. Yil mavsumlari orasidagi havo harorati farqlanishlari juda katta hisoblanib, bu ko rinishdagi keskin o zgarish Orolbo yi mintaqasi tuproqlarida kechayotgan ʻ ʻ ʻ agrokimyoviy, agrofizikaviy hamda biologik jarayonlarga jadal tarzda ta'sir ko rsatadi. ʻ 37 II.2. Iqlim o zgarishining tadqiqot hududida kuzatilayotgan salbiy oqibatlari ʻ Iqlim o zgarishining qishloq xo jaligiga ta'siri. ʻ ʻ Global isish va unga qo shilayotgan iqlimiy o zgarishlar hozirgi paytda mamlakat hayotining muhim ʻ ʻ ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik jihatlariga ta'sir qiluvchi yoki tahdid soluvchi jiddiy oqibatlarga olib kelmoqda [4; 1.]. Ma'lumki, barcha sohalarda kuzatilgani kabi, qishloq xo jaligini rivojlanishi ʻ ham yer va suv resurslariga salbiy ta'sir etayotgan iqlim o zgarishiga bog liqdir. ʻ ʻ Shu bois, iqlim o zgarishi sharoitida yer va suv resurslaridan unumli foydalanish ʻ hamda ularni muhofaza qilish, shuningdek, tuproq unumdorligini oshirish qishloq xo jaligi tarmoqlarini kelgusidagi rivoji uchun turtki bo ladi va mamlakatning ʻ ʻ istiqbolini belgilaydi. Qishloq xo jaligi mahsuldorligining iqlim o zgarishiga bog liqligi ko p ʻ ʻ ʻ ʻ jihatdan hududning geografik joylashuvi bilan belgilanadi. Iqlim o zgarishining ʻ ta'siri arid mintaqa sharoitida ekinlar etishtirishda suv tanqisligi muammosining kuchayishi bilan tavsiflanadi. Havo haroratining ko tarilishi sug oriladigan hududlardan suvni bug lanish ʻ ʻ ʻ hisobiga yo qotilishiga sabab bo ladi. Bu kabi o zgarishlar o z navbatida ekinlarni ʻ ʻ ʻ ʻ suvga bo lgan talabini oshiradi. ʻ Havoning yuqori harorati organik moddalarning tabiiy parchalanishini tezlashtiradi va tuproq unumdorligini pasayishiga olib keladi. Shuningdek, o simliklar zararkunandalari va kasalliklarining tarqalish ehtimoli oshadi. ʻ Orolbo yi hududining iqlim rejimiga ta'siri. So nggi yillar davomida Orol ʻ ʻ dengizining keskin qurishi natijasida Orolbo yi hududi iqlim sharoitida sezilarli ʻ o zgarishlar qayd etilmoqda. Orol dengiziga yaqin hududlarda yog ingarchilik ʻ ʻ miqdori bir necha bol kamaygan. Yog ingarchilik miqdorining yillik o rtacha ʻ ʻ miqdori 150-200 mm ni tashkil etadi. Hududda yuqori bug lanish ʻ qayd etilgan, ya'ni yiliga 1700 mm gacha, bu jarayonning jadal borishi yozgi jazirama kunlarga to g ri keladi, bu paytda havoning nisbiy namligi 10 % ga pasayadi. Havo ʻ ʻ haroratining qishda pasayib, yozda esa ko tarilishi kuzatilmoqda. ʻ 38 Orolbo yi hududining o ziga xos iqlim xususiyatlaridan yana biri, changʻ ʻ bo ronli va izg irinli kunlarning ko p takrorlanishi hisoblanadi. Ko pincha ushbu ʻ ʻ ʻ ʻ hududda kuchli shamollar esadi. Shamolning maksimal tezligi 20-25 m/s ga va davomiyligi 50 kunga etadi. Umuman olganda, qayd etilgan bu kabi iqlimiy xususiyatlar Orolbo yi ʻ hududida sug orish ishlarisiz dehqonchilik qilib bo lmasligini belgilaydi. Tuproq ʻ ʻ tarkibida suvda oson yeruvchi tuzlarning mavjudligi tufayli suvga bo lgan ehtiyoj ʻ ikki barobar oshadi, chunki, nafaqat o simliklarni sug orish uchun, balki tuproq ʻ ʻ sho rini yuvish ishlarini amalga oshirish uchun ham suv sarfi talab etiladi. ʻ Orolbo yi ekotizimiga ta'siri ʻ . Orolbo yi hududi ekotizimi murakkab ʻ tuzilishga egaligi bilan xaraktyerlanadi. Bu mintaqaning fizik-geografik sharoitlari, ko p asrlik xo jalik foydalanish oqibatlari va zamonaviy antropogen jarayonlarning ʻ ʻ faol ta'siri bilan bog liq. Orolbo yi ekotizimi cho lning ekstremal sharoitida ʻ ʻ ʻ rivojlangan bo lib, bu yerning tabiati biotaning rivojlanishini cheklovchi omillarni ʻ o rnatgan. Orolbo yi hududidagi mintaqaviy va mahalliy antropogen ta'sirlar tabiiy ʻ ʻ ekotizimlarning transformasiyasini va oxir oqibat ularning tub o zgarishini hamda ʻ degradasiyasini keltirib chiqarmoqda. Umuman olganda, iqlim o zgarishining hududning tabiiy-resurs potensialiga ʻ ta'sirini o rganish bo yicha to plangan ma'lumotlar shuni ko rsatdiki, ʻ ʻ ʻ ʻ Orol dengizining qurishi va Orolbo yi ʻ hududlarining cho llanishi yer resurslarining ʻ yo qotilishi, yaylov va pichanzorlar holatining yomonlashishi, sho rlanish ʻ ʻ jarayonining tobora avj olishi, o simlik va hayvonot olami genofondining ʻ yarmidan ko prog ini yo qolib ketishi kabilar bilan baravar sodir bo lmoqda. ʻ ʻ ʻ ʻ Iqlim o zgarishi natijasida sodir bo layotgan barcha jarayonlar va hodisalar ʻ ʻ Orolbo yi hududidagi og ir ekologik vaziyatning yanada keskinlashuvini ʻ ʻ ko rsatmoqda, bu holat, yerlarning sho rtoblanishi, tuproqlarning zichlashishi, ʻ ʻ degumifikasiyasi, sho rlanishi, ikkilamchi sho rlanishi, diagnostik ʻ ʻ ko rsatkichlarining yomonlashishi va biologik faollikning hamda unumdorlik ʻ darajasining pasayishi bilan namoyon bo ladi [10; 8; 9.]. ʻ 39 II .3. Iqlim o ʻ zgarishi sharoyitida hududdagi sho ʻ rlanish jarayonini tahlil qilish Iqlim xususiyatlari sezilarli darajada o zgarib borayotgan va uning atrofʻ muhitga bo lgan ta'siri tobora kuchayib borayotgan bir paytda tuproq qoplami va ʻ biologik xilma-xillikni turli omillarning, ayniqsa, antropogen omilning faol ta'siridan saqlab qolish muhim hisoblanadi. Respublikamiz sharoitida iqlimning mintaqaviy o zgarishi ekstremal ob- ʻ havo hodisalar sonining ortishiga turtki bo ladi, ya'ni qurg oqchilik davrlari va ʻ ʻ yozgi yuqori darajalarning ortib ketishi, suv resurslarining shakllanish rejimi, yerlarning degradasiyasi (buzilish) holatlari bularga misoldir [4]. O zbekistonda iqlim o zgarishi sharoitida tabiiy resurslarni muhofaza qilish ʻ ʻ hamda oqilona foydalanish kabi harakatlarga alohida e'tibor qaratilgan. Shu o rinda ʻ ta'kidlash joizki, qishloq xo jaligida foydalaniladigan asosiy tuproq resurslari ʻ maydoni va sifati jihatidan chegaralangan. Ularning hozirgi holati xavotirli albatta, chunki oxirgi 30-50 yilda tuproq, gumus va oziqa elementlari bilan kambag allashib ketgan, sho rlanishga, suv va shamol yeroziyasiga uchragan, og ir ʻ ʻ ʻ metallar, ftoridlar, agroximikatlar va h.k.lar bilan ifloslangan. Ayniqsa, cho l ʻ hududlarida qurg oqchilik, cho llanish va sho rlanish kabi salbiy omillar havfining ʻ ʻ ʻ ortib borishi natijasida kuchli suv etishmovchiligi kuzatiladi, natijada tuproq unumdorligi va ekin hosildorligi pasayib ketadi. Mazkur muammoga duch kelgan eng katta maydonlar Qoraqalpog iston Respublikasi hududiga to g ri keladi ʻ ʻ ʻ [16]. Ma'lumki, sug oriladigan yerlardagi sho rlanish muammosi bir vaqtning ʻ ʻ o zida ham iqtisodiy ham ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Sho rlanish ʻ ʻ natijasida tuproqlar unumdorligini belgilovchi barcha diagnostik ko rsatkichlarning yomonlashishi kuzatiladi. Masalan, tuproq gumusi, makro va ʻ mikroelementlari miqdorining kamayishi, agrofizik xususiyatlarining yomonlashishi, mikrobiologik va biokiyoviy jarayonlarning susayishi kabilar. Shu nuqtai nazardan, sho rlanish muammomi bartaraf etish bo yicha Davlat ʻ ʻ tomonidan turli darajadagi tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O zbekiston ʻ 40 Respublikasi Prezidentining 2017 yilda 18 yanvardagi PQ-2731- son «2017-2021 yillarda Orolbo yi regionini rivojlantirish bo yicha davlat dasturi to g risidagi»giʻ ʻ ʻ ʻ qarori, O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yilda 31 maydagi PF-5065- ʻ son «Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasida nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora-tadbirlari to g risida»gi, ʻ ʻ 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-son «2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini ʻ rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini ʻ ʻ «Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to g risida»gi Farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa ʻ ʻ me'yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar aynan hozirgi kunda keskin tus olayotgan og ir ekologik vaziyatli sharoitda sug oriladigan tuproqlar ʻ ʻ unumdorligini oshirish va saqlab qolish bo yicha maqsadli chora-tadbirlarni ʻ yanada takomillashtirishga yo naltirilgan. ʻ 2.3.1-rasm. 1997-2017-yillarda Amudryo tumanlarida sho rlanmagan ʻ y erlar holati, ming ga. Yer resurlaridan oqilona foydalanish bo yicha olib borilgan kompleks chora- ʻ tadbirlar natijasida O zbekiston Respublikasi qishloq xo jaligi vazirligi ʻ ʻ ma'lumotlariga ko ra, 1997-2017 yillar davomida respublikada, shu jumladan ʻ 41 Qoraqalpog istonʻ Respublikasida turli darajada sho rlangan ʻ yerlar maydoni ancha qisqargan, sho rlanmagan yerlar maydoni esa ko paygan. Buni quyida ʻ ʻ keltirilgan grafiklar orqali Amudaryo tumanlari misolida ko rishimiz mumkin ʻ (2.2.1-2.2.3-rasmlar). 2.3.2-rasm. 1997-2017-yillarda Amudaryo tumanlarida kuchsiz sho rlangan ʻ erlar holati, ming ga. Ushbu rasmlarda keltirilgan ma'lumotlardan ko rinib turibdiki, har ikkala ʻ tumanda ham sho rlanmagan erlar maydoni 20 yillik davr mobaynida deyarli 5-6 ʻ barobarga ko paygan. Bu holat, yuqorida qayd etib o tganimizdek, respublikamiz ʻ ʻ miqyosida sug oriladigan erlardan unumli foydalanish hamda ularning meliorativ ʻ holatini yaxshilash bo yicha muntazam ravishda olib borilayotgan islohotlar ʻ natijasidir. 42 2.3.3-rasm. 1997-2017 yillarda Amudaryo tumanida kuchli va juda kuchli sho rlangan yerlarni holati, ming gaʻ . Shunday qilib, respublikada ko plab ilmiy-tekshirish institutlari tomonidan ʻ global isish oqibatlarini yumshatish, sho rlangan tuproqlarni boshqarish va kuchli ʻ sho rlangan tuproqlarni tiklash bo yicha qimmatli ahamiyatga ega bo lgan ilmiy ʻ ʻ ʻ tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Jumladan, sho rlanishga qarshi kurashning ʻ nazariy asoslari va samarali usullarini ishlab chiqish, tuproq unumdorligi ni saqlash va oshirishni hisobga olgan holda qishloq xo ʻ jaligi mahsulotlarini y etishtirishda zamonaviy agrotexnologiyalardan foydalanish , tuproqlar unumdorligini tiklash va oshirishning biologik yo ʻ llarini ishlab chiqish hamda ilg ʻ or texnologiyalar yaratish , degredatsiyaga uchragan y erlarning meliorativ holatini diagnostika qilishning yangicha usullarini ishlab chiqish , global isishga bog ʻ liq ravishda yuzaga kelayotgan hududga tegishli turli iqlimiy xususiyatlarning o ʻ zgarish dinamikasini o ʻ rganish boyicha geografik tadqiqotlarni kompleks olib boorish maqsadga muvofiqdir . 43 III BOB. GAT ASOSIDA AMUDARYO HUDUDI TUPROQLARINING HOLATINI TAVSIFLASH III.1. Amudaryo tumani tuproqlarining gumus va oziqa elementlarini tavsiflovchi elektron kartalar Ma'lumki, tuproqning gumusli holati uning unumdorligini hamda chidamliligini oshishida muhim ko rsatkichi bo lib xizmat qiladi. Shu bois,ʻ ʻ sug oriladigan tuproqlar unumdorligini pasaytiruvchi salbiy omillardan biri sifatida ʻ ularning gumus va asosiy oziqa elementlari bilan kam ta'minlanganligi ham alohida e'tibor qaratiladi. Tuproqda gumus hamda oziqa elementlarining etarli miqdorda bo lishi uning barcha agronomik xususiyalarini, ya'ni, strukturaviyligini, ʻ zichligini, suv va oziqa rejimini o simliklarning o sib rivojlanishi uchun maqbul ʻ ʻ holatda bo lishini ta'minlaydi va shu bilan birgalikda ulardan yuqori va sifatli hosil ʻ olishga imkon yaratadi. Tadqiqotlarimiz davomida GAT tizimlari yordamida Amudaryo tumanining Xorazm massivi tuproqlari tarkibidagi gumus miqdori hamda zaxirasini, shuningdek, harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy miqdorini tavsiflovchi mavzuli elektron xaritalar yaratilgan bo lib, ularda tuproqlarni o rganilgan ʻ ʻ ko rsatkichlar bo yicha ta'minlanganlik darajasi hamda tarqalish maydonlari aks ʻ ʻ ettirilgan (3.1.1, 3.1.2, 3.1.3-rasmlar). Gumus miqdori va zahirasini tavsiflovchi elektron xaritalarda keltirilgan ma'lumotlardan yaqqol ko rinib turibdiki, biz tadqiq etayotgan hudud tuproqlari ʻ gumus va uning zahirasiga boy emas hisoblanadi. Bu holat bevosita ushbu tuproqlar biologik faolligining birmuncha sustligi, mexanik tarkibining aksariyat hollarda y engil va qumloqlardan iborat ekanligi, shuningdek hudud tuproqlarining turli darajada sho rlanganligi bilan bog liqdir. ʻ ʻ Umuman olganda, Xorazm h amda Qamishariq massivlarida tarqalgan tuproqlarni ng gumus miqdori bilan ta'minlanish darajasi hamda gumus zahirasi darajalari bo yicha 3 guruhga ajratdik (3.1.1, 3.1.2- ʻ jadval). Ya'ni, bunda M.M.Tashqo ziev, ʻ N.I.Shadievalar [24] tomonidan ishlab chiqilgan shkaladan foydalandik. 44 3.1.1. rasm. Hudud tuproqlarining ustki qatlamida gumus miqdorining ta'minlanganlik darajasi va tarqalish maydonlari Unga ko ra, Xorazm massivida gumus miqdori bilan o rtacha ta'minlanganʻ ʻ tuproqlar maydoni hududning 1190,7 ga ni, past darajada ta'minlangan tuproqlar maydoni 1957,5 ga ni va juda past ta'minlangan tuproqlar guruhi esa 460,9 ga ni tashkil qilishi aniqlandi. Qamishariq massivida esa o rtacha ta'minlangan tuproqlar ʻ maydoni hududning 775,4 ga ni, past darajada ta'minlangan tuproqlar maydoni 9399,6 ga ni va juda past ta'minlangan tuproqlar guruhi esa 1836,7 ga ni tashkil qilishi kuzatildi. Guruhlarga ajratish natijalariga muvofiq, har ikkala massivda ham gumus bilan past darajada ta'minlangan tuproqlar guruhi ustunlik qilishi ma'lum bo ldi. Xorazm massivida eng kam maydonni juda past darajada ta'minlangan ʻ tuproqlar guruhi tashkil qilgan bo lsa, Qamishariq massivida eng kam maydonni ʻ o rtacha ta'minlangan tuproqlar egallagan. ʻ 45 3.1.1- jadval Hudud tuproqlarining ustki qatlamida gumus miqdorining ta'minlanganlik darajasi va tarqalish maydonlari Guruhlar Ta'minlanish darajasi Ko rsatkichlarʻ gradasiyasi, % Ta'minlanish darajasi bo yicha ʻ tuproqlarning tarqalish maydoni, ga Xorazm massivi Qamishariq massivi 1 O rtacha ʻ 1,0- 1,5 1190,7 775,4 2 Past 0,5- 1,0 1957,5 9399,6 3 Juda past 0,5 ˂ 460,9 1836,7 Tuproqlarni gumus miqdori bilan past ta'minlanganligiga bog liq ravishda ʻ ularning gumus zahirasini ham asosan past darajada ekanligini ko rishimiz ʻ mumkin. Chunki, gumus zahirasi bevosita tuproqqa tushadigan organik modda miqdori bilan belgilanadi. Xorazm massivida eng katta hududni gumus zahirasi past darajada bo lgan tuproqlar egallaydi va ʻ ularning maydoni 2289,7 ga ni tashkil etadi, keyingi o rinni o rtacha darajadagi tuproqlar egallaydi va maydoni 1134,5 ga ʻ ʻ dan iborat, shuningdek, eng kichik maydonni juda past darajadagi tuproqlar guruhi egallaganligi aniqlandi va ularni maydoni 184,9 ga tashkil qildi. Qamishariq massivida ham past darajadagi tuproqlar maydoni hududning katta qismini egallaydi va ularning maydoni 10238,3 ga ni tashkil etadi. Gumus zahirasi o rtacha ʻ darajadagi tuproqlar esa eng kam maydonni, ya'ni 391,5 ga ni, shuningdek, juda past darajadagi tuproqlar guruhi esa 1381 ga ni tashkil qilishi kuzatildi. 3.1.2. – jadval Tuproqlarning ustki qatlamida gumus zahirasi bo yicha ʻ ta'minlanganlik darajasi va tarqalish maydonlari (%) Guruhlar Ta'minlanish darajasi Ko rsatkichlar ʻ gradasiyasi, t/ga Ta'minlanish darajasi bo yicha ʻ tuproqlarning tarqalish maydoni, ga Xorazm massivi Qamishariq massivi 1 O rtacha ʻ 40- 60 1134,5 391,5 2 Past 20- 40 2289,7 10238,3 46 3 Juda past 20˂ 184,9 1381,9 Guruhlash natijalariga ko ra, har ikkala massivda ham gumus zahirasi past ʻ darajada bo lgan tuproqlarni ustunlik qilishi ma'lum bo ldi. Xorazm massivida eng ʻ ʻ kam maydonni juda past darajadagi tuproqlar, Qamishariq massivida esa o rtacha ʻ darajadagi tuproqlar guruhi egalladi. Ma'lumki, qishloq xo jaligi o simliklarning normal holatda o sib ʻ ʻ ʻ rivojlanishida tuproqdagi harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy miqdori 47 muhim hisoblanadi. Fosforning harakatchan shakli o simliklar uchun oziqa manbaiʻ hisoblanadi, u o simliklarni o sishini va hosilni pishishini tezlashtiradi. ʻ ʻ Almashinuvchan kaliy ham fosfor kabi o simliklar oziqlanishida muhim rol ʻ o ynaydi va o simliklarning fizik-kimyoviy xossalariga ta'sir etadi. Shu bois, ʻ ʻ tuproqda ularning etishmasligi o simliklardan olinadigan hosil miqdorida va ʻ sifatida darhol seziladi. Bunday paytlarda albatta turli xil mineral va organik o g itlardan foydalaniladi. Lekin, o g itlarni to g ri qo llash faqatgina o simliklarni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ oziqa moddalari bilan ta'minlash uchun emas, balki tuproqda kechadigan biologik jarayonlarni jadallashtirishga, tuproq mikroorganizmlari miqdorini va faoliyatini oshirishga ham xizmat qilishi kerak. O rganilgan tuproqlarni harakatchan fosfor va ʻ almashinuvchan kaliy bilan ta'minlanish darajasiga ko ra guruhlarga ajratdik ʻ (3.1.3, 3.1.4-rasmlar). 3.1.3-jadval Tuproqlarning harakatchan R 2 O 5 bilan ta'minlanganlik shkalasi Ta'minlanish darajasi Kattalik chegaralari, mg/kg Ta'minlanish darajasi bo yicha ʻ tuproqlarning tarqalish maydoni, ga Xorazm massivi Qamishariq massivi O rtacha ʻ 31- 45 1373,8 - Kam 16- 30 1350,1 2175,5 Juda kam 15 ˂ 885,2 9836,2 Bunga ko ra, harakatchan fosfor bo yicha Xorazm massivida eng katta ʻ ʻ hududni o rtacha ta'minlangan tuproqlar guruhi egalladi va ularning maydoni ʻ 1373,8 ga ni tashkil etdi, undan kamroq hududda kam ta'minlangan tuproqlar tarqalgan va ularning maydoni 1350,1 ga dan iborat, shuningdek, eng kam hududni juda kam ta'minlangan tuproqlar guruhi egallagan bo lib, maydoni 885,2 ga ni ʻ tashkil qildi. Qamishariq massivi tuproqlarining Xorazm massivi tuproqlariga nisbatan harakatchan fosfor bilan kam ta'minlanganligi ma'lum bo ldi, shu bois ʻ ushbu hudud tuproqlarini fosfor bilan ta'minlanishi bo yicha faqat kam va juda ʻ kam guruhlarga ajratdik. Bunda, juda kam ta'minlangan tuproqlarni katta hududda 48 tarqalganligini va ular 9836,2 ga maydonni egallaganligini ko rishimiz mumkin.ʻ Almashinuvchan kaliy bilan ta'minlanganligi bo yicha har ikki massiv ʻ tuproqlari ham 3 guruhga ajratildi, unga ko ra, Xorazm massivida eng katta ʻ hududni kam ta'minlangan tuproqlar egalladi va 1833,5 ga ni tashkil etdi, keyingi o rinni o rtacha ta'minlangan tuproqlar egallagan bo lib, ularning maydoni 1083,1 ʻ ʻ ʻ ga dan iborat bo ldi, shuningdek, eng kam hududga juda kam ta'minlangan ʻ tuproqlar to g ri keldi va 692,5 ga ni tashkil qildi (3.1.4 - jadval). Qamishariq ʻ ʻ massivida ham eng katta hududda kam ta'minlangan tuproqlar tarqalganligi va 6238,7 ga ni tashkil etganligi ma'lum bo ldi. O rtacha ta'minlangan tuproqlar ʻ ʻ 3065,5 ga ni va juda kam ta'minlangan tuproqlarni 2707,5 ga tashkil qilganligi kuzatildi. 5.1.4-jadval Tuproqlarning almashinuvchi K 2 O bilan ta'minlanganlik shkalasi Ta'minlanish darajasi Kattalik chegaralari, mg/kg Ta'minlanish darajasi bo yicha ʻ tuproqlarning tarqalish maydoni, ga Xorazm massivi Qamishariq massivi O rtacha ʻ 200- 300 1083,1 3065,5 Kam 100- 200 1833,5 6238,7 Juda kam 100 ˂ 692,5 2707,5 Shunday qilib, o rganilgan hudud tuproqlarini gumus va oziqa elementlari ʻ bilan ta'minlanishi bo yicha asosan o rtacha, kam va juda kam darajada ekanligi, ʻ ʻ shuningdek, gumus zahirasining darajasi bo yicha esa o rtacha, past va juda past ʻ ʻ darajada ekanligi ma'lum bo ldi. ʻ III .2. Amudaryo tumani tuproqlari tarkibidagi quruq qoldiq miqdorlari va fizik loyni tavsiflovchi elektron kartalar Ma'lumki, sug oriladigan tuproqlarda degradasiya jarayonlarini ʻ rivojlanishiga olib keladigan salbiy omillar sifatida sho rlanish, ʻ haydalma va haydov osti qatlamlarining zichlashishi, gumus va oziqa elementlari miqdorining 49 kamayishi kabilarni sanab o tishimiz mumkin. Bu kabi muammolarni bartaraf etishʻ maqsadida sug oriladigan tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash va ʻ unumdorligini oshirish bo yicha o tkaziladigan agromeliorativ chora-tadbirlarni ʻ ʻ to g ri belgilash muhim hisoblanadi. Bunday paytda birinchi navbatda hududning ʻ ʻ tuproq-iqlim sharoitlari, tuproqning agrofizik xususiyatlari, ya'ni mexanik tarkibi e'tiborga olinadi. Chunki, sho rlangan sug oriladigan erlarda sho r yuvish ishlari ʻ ʻ ʻ bevosita tuproqning mexanik tarkibiga ko ra belgilanadi. ʻ Shuningdek, mexanik tarkibni bilish foydalanilayotgan agrotexnikaning ish unumini oshiradi, qo llanilayotgan o g itlar harakatiga, tuproq zarrachalariga singdirilishiga va ʻ ʻ ʻ mustahkamlanishiga ham ijobiy ta'sir ko rsatadi, bu esa ʻ o z navbatida o simliklar ʻ ʻ tomonidan o g itlar orqali beriladigan oziqa moddalarini o zlashtirilish xarakterini ʻ ʻ ʻ yaxshilaydi. Tadqiqotlarimiz davomida yaratilgan elektron xaritalarda Xorazm hamda Qamishariq massivlari tuproqlaridagi fizik loy miqdori va tuproqlarning sho rlanish darajasi, shuningdek, o rganilgan tuproqlarni mexanik tarkibi va ʻ ʻ sho rlanish darajalari bo yicha tarqalish maydonlari aks ettirilgan (3.2.1-rasm). ʻ ʻ Biz bilamizki, tuproqning mexanik tarkibi va gumus miqdori kabi ko rsatkichlari kam o zgaruvchan hisoblanadi, shu bois ham tuproqlarning ushbu ʻ ʻ ko rsatkichlari aks ettirilgan elektron xaritalarini yaratish ma'lum bir hudud erlarini ʻ kompleks o rganishda maqsadga muvofiq hisoblanadi. Aksincha, tuproq ʻ sho rlanish xususiyati esa, ya'ni suvda oson eruvchan tuzlar miqdori esa ʻ o zgaruvchan va harakatchan hisoblanadi, bu esa tuproqlarni sho rlanganlik ʻ ʻ holatini aks ettiruvchi xaritalarni tez-tez yangilab turishga sabab bo ladi. ʻ 50 3.2.1. Xorazm massivi tuproqlarining ustki 0-30 sm qatlamidagi fizik loy va quruq qoldiq miqdorini tavsiflovchi elektron xaritalar 51 Bunday paytda GAT asosida tuzilgan elektron xaritalar ancha qulay va bir qancha afzalliklarga ega hisoblanadi. Shuningdek, GAT tizimlari asosida tuzilgan haritalar bir vaqtning o zida muayayn hudud tuproqlariga tegishli bo lgan birʻ ʻ qancha xususiyatlarni tavsiflash imkoniga ega. Ushbu xaritalarda keltirilgan ma'lumotlarga ko ra, har ikkala massivda ham ʻ og ir mexanik tarkibli tuproqlarni keng tarqalganligi ma'lum bo ldi. Xorazm ʻ ʻ massivida og ir qumoqli tuproqlar 2034,7 ga ni, o rta qumoqli tuproqlar 760,7 ga ʻ ʻ ni, engil qumoqli tuproqlar 813,7 ga ni tashkil etdi. Qamishariq massivida esa og ir ʻ qumoqli tuproqlar 5823,1 ga ni, o rta qumoqli tuproqlar 4547,7 ga ni, engil ʻ qumoqli tuproqlar 1473,7 ga ni hamda qumloq tuproqlar 167,2 ga ni tashkil qilishi aniqlandi. Sho rlanish darajasiga ko ra esa, Xorazm massivida kuchsiz sho rlangan ʻ ʻ ʻ tuproqlarni keng tarqalganligi va ular 1578 ga maydonni, sho rlanmagan tuproqlar ʻ 691,0 ga ni, va eng kam maydonni juda kuchli sho rlangan tuproqlar ʻ va sho rhoklar (321,5 ga) egallaganligi ma'lum bo ldi. Qamishariq massivida ʻ ʻ esa o rta (3155,3 ga) va kuchli (5721,4 ga) sho rlangan tuproqlarni keng tarqalganligi, ʻ ʻ juda kuchli sho rlangan va sho rhok tuproqlarni 2085,5 ga maydonni, kichik ʻ ʻ maydonlarni esa sho rlanmagan - 344,3 ga va kuchsiz sho rlangan tuproqlar - ʻ ʻ 705,2 ga egallaganligi aniqlandi. Bu holat hududning noqulay tuproq-iqlim sharoiti, shuningdek, agromeliorativ tadbirlarni tartibsiz yo lga qo yilganligi bilan ʻ ʻ izohlanadi. III.3. Amudaryo tumani tuproqlarida fermentlar faolligini tavsiflovchi kartalar Tuproqning mikrobiologik tasnifi – bu ayniqsa degradasiyaga uchragan tuproqlar sharoitida ularning biologik holatini diagnostika qilishning murakkab usullaridan hisoblanadi. Tuproq mikrobiologik xususiyatlarining o zgarishi asosan ʻ organik modda miqdoriga, tuproq reaksiyasi, namlik, harorat va shunga o xshash ʻ bir qancha faktorlarga bog liq holda kechadi. Tuproq mikrobiologik ʻ faolligining oshishi tuproq unumdorligi bilan bir vaqtda ekinlar hosildorligining sezilarli 52 darajada oshishiga sabab bo ladi. Shu bois, izlanishlarimiz davomida Orolbo yiʻ ʻ hududida tarqalgan sho rlangan tuproqlardagi ammonifikatorlarning miqdoriy ʻ o zgarishlarini kuzatdik. ʻ GAT asosida yaratilgan elektron xaritalar yordamida Xorazm va Qamishariq massivlari tuproqlarini Zvyaginsev (1978) shkalasiga muvofiq ammonifikatorlar miqdori bilan ta'minlanganlik darajasini aniqladik. Unga ko ra, hudud tuproqlari ʻ ammonifikatorlar bilan asosan juda kam va kam ta'minlangan (3.3.1-rasm, 3.3.1- jadval). Ma ' lumki , tuproqning nafas olish xususiyati tuproqdagi mikroorganizmlarning faoliyati bilan to ʻ g ʻ ridan - to ʻ g ʻ ri bog ʻ liq . Tuproqdan ajralib chiqadigan karbonat angidridi gazining asosiy qismi mikroorganizmlarning faoliyati natijasi hisoblanadi , mikroorganizmlar hayot faoliyatining susayishi yoki ortishi bilan karbonat angidridi gazining ajralib chiqish miqdorini kamayishini yoki jadallashishini kuzatish mumkin . Gaponyuk , Malaxovlarning [7] tuproqning nafas olish jadalligini baholash shkalasiga ko ʻ ra o ʻ rganilgan hudud tuproqlardan SO 2 ajralib chiqishi juda kuchsiz va kuchsiz darajada ekanligi kuzatildi (3.3.1- rasm , 3.3.2- jadval ). Hudud tuproqlaridagi ammonifikatorlar miqdorini va nafas olish jadalligi tavsiflovchi xaritalardan ko ʻ rinib turibdiki , ushbu ko ʻ rsatkichlarning butun massiv tuproqlari bo ʻ ylab o ʻ zgarishi bir - biriga o ʻ xshash xarakterga ega . 3.3.1-jadval Zvyaginsev shkalasiga muvofiq tuproqlarning ammonifikatorlar miqdori bilan ta’minlanganlik darajasi Guruhlar Ta'minlanish darajasi Ammonifika- torlar soni , mln/g Tarqalish maydoni, ga Xorazm massivi Qamishariq massivi 1 Juda kam <1 512,2 5133,1 2 Kam 1- 2 3096,9 6878,6 53 3.3.1-rasm. Xorazm massivi tuproqlarining ustki 0-30 sm qatlamida ammonifikatorlar miqdori va tuproq nafas olish jadalligini tavsiflovchi elektron xaritalar 54 Hudud tuproqlarining ammonifikatorlar miqdori bilan bunday holatdagi ta'minlanishi, avvalambor ushbu tuproqlardagi organik moddalar miqdoriga, ularning mexanik tarkibiga, sugʻorish davrining davomiyligiga, oʻsimliklarning ildiz qoldiqlariga, gidrotermik sharoitga, shuningdek, shoʻrlanish darajasiga bogʻliqdir. 3.3.2- jadval Hudud tuproqlarini nafas olish jadalligi bo yicha baholash shkalasiʻ (Gaponyuk, Malaxov, 1985) Guruhlar Faolligi CO 2 ajralib chiqishi, mg SO 2 /10 g tuproqda Xorazm massivi 1 Juda kuchsiz 0-5 452,2 2 Kuchsiz 5-10 3156,9 Hudud tuproqlarini nafas olish xususiyatining jadalligi bo yicha guruhlash ʻ ishlarining natijalari shuni ko rsatdiki, tuproqdan SO2 gazining ajralib chiqishiga, ʻ birinchi navbatda tuproqdagi mikroorganizmlar va organik moddalar miqdori, shuningdek, tuproqning agrokimyoviy va agrofizikaviy xossalari hamda uning meliorativ holatini ta'sir etishi kuzatildi. 55 XULOSALAR 1. Orolbo yi mintaqasi tuproq qoplamining morfogenetikʻ ko rsatkichlari ʻ bevosita hududning relef xususiyatlari, tuproq hosil qiluvchi jinslari, o simlik ʻ qoplami, iqlim sharoitlari, er osti suvlari sathining joylashishi, sho rlanish jarayoni ʻ bilan bog liq holda shakllanadi. Tuproqlar profili qo riq sho rhoklardan ʻ ʻ ʻ sho rlanmagan eskidan sug oriladigan o tloqi- allyuvial tuproqlar tomon gumusli ʻ ʻ ʻ qatlam qalinligining oshishi, mexanik tarkibining og irlashishi va strukturasining ʻ yaxshilanishi bilan xarakterlanadi. 2. Hudud tuproqlari o ziga xos tuzlarning tarqalish profiliga, tuzlar miqdori va ʻ zahirasiga, sho rlanish darajasiga egaligi bilan xarakterlanadi. Hudud tuproqlari, ʻ asosan, xlorid-sulfatli, sulfatli va ba'zan sulfat- xloridli sho rlanish tipiga xos. ʻ Sug oriladigan o tloqi-allyuvial tuproqlarning 0-30 sm qatlamidagi tuzlar zahirasi ʻ ʻ 7,99 dan 64,12 t/ga oralig ida, sho rhoklarda esa 185,81-222,20 t/ga atrofida ʻ ʻ o zgarib turadi. Grunt suvlari minerallashganlik darajasiga ko ra kuchsiz, o rtacha, ʻ ʻ ʻ kuchli, juda kuchli minerallashgan va namokoblarga ajratiladi. Minerallashish ximizmiga ko ra, xlorid-sulfatli va sulfat-xloridli tipga mansubligi kuzatiladi. ʻ Sho rlanish darajasiga ko ra Xorazm massivida kuchsiz sho rlangan tuproqlarni ʻ ʻ ʻ keng tarqalganligi va ular 1578 ga maydonni, sho rlangan tuproqlar keng ʻ tarqalganligi kuzatiladi. 3. Hudud tuproqlarining mexanik tarkibi nihoyatda xilma-xil bo lib, profil ʻ bo ylab qumoqli qatlamlar qumloqqacha, qumli qatlamlar esa loyli qatlamlargacha ʻ o zgaradi, mexanik fraksiyalar miqdorining bunday keskin tebranishi allyuvial ʻ yotqiziqlarning keskin va tez o zgaruvchan litologiyasiga bog liqdir. Xorazm ʻ ʻ massivida og ir qumoqli tuproqlar 2034,7 ga, o rta qumoqli tuproqlar 760,7 ga, ʻ ʻ engil qumoqli tuproqlar 813,7 ga va Qamishariq massivida esa og ir qumoqli ʻ tuproqlar 5823,1 ga, o rta qumoqli tuproqlar 4547,7 ga, engil qumoqli tuproqlar ʻ 1473,7 ga va qumloqlar 167,2 ga ni tashkil etadi. 56 4. Hudud tuproqlari gumus bilan ta'minlanganligi bo yicha 3 guruhga ajratildi,ʻ ya'ni o rtacha ta'minlangan (1,0-1,36%) tuproqlar guruhini – sho rlanmagan va ʻ ʻ kuchsiz sho rlangan eskidan va yangidan sug oriladigan tuproqlar, past ʻ ʻ ta'minlangan (0,58-0,98 %) – ayrim kuchsiz, o rta, kuchli va ʻ juda kuchli sho rlangan yangidan sug oriladigan tuproqlar, juda past ta'minlangan (0,17- ʻ ʻ 0,49%) – o tloqi sho rxoklar tashkil qiladi. Xorazm massivida eng kam maydonni ʻ ʻ gumus bilan juda past darajada ta'minlangan tuproqlar, egallaydi. Harakatchan fosfor miqdori bo yicha Xorazm massivida eng katta maydonni o rtacha ʻ ʻ ta'minlangan tuproqlar egallaydi va 1373,8 ga ni tashkil etadi. 5. Tuproqlarda ammonifikatorlar miqdori 436-1670 ming dona oralig ida, ʻ aktinomisetlar 362-1090 ming dona va zamburug lar miqdori 32-145 ming dona ʻ oralig ida o zgaradi. Tuproqlarda nafas olish jadalligi 1,3-7,3 mg SO ʻ ʻ 2 atrofida tebranib turadi. Hudud tuproqlari katalaza va fosfataza fermenti bilan ta'minlanganligi bo yicha juda kuchsiz, kuchsiz va o rtacha faollikka, ʻ ʻ invertaza va ureaza fermentlari bo yicha ʻ esa juda kuchsiz faollikka ega tuproqlar guruhiga kirishi bilan izohlanadi. Biologik ko rsatkichlarning yuqori qiymatlari eskidan ʻ sug oriladigan sho rlanmagan va kuchsiz sho rlangan tuproqlar uchun ʻ ʻ ʻ xarakterlidir. 6. Tadqiqot hududining noqulay iqlim sharoitlariga bog liq ravishda ʻ tuproqlarda eng yuqori biologik faollik asosan bahorgi davrda kuzatiladi. Bu ushbu davrda biologik jarayonlarning borishi uchun qulay gidrotermik sharoitlar va oziqa moddalarini mavjudligi bilan izohlanadi, yozda tuproq biologik faolligining birmuncha susayishi, kuzda birmuncha oshishi kuzatiladi. 7. Tuproqlarning biologik faolligi bilan gumus miqdori o rtasida r=0,74-0,98, ʻ mikroorganizmlar miqdori bilan umumiy azot r=0,86-0,96 va fosfor r=0,75-0,98 o rtasida, fermentlar faolligi bilan umumiy azot r=0,92- 0,96 va fosfor r=0,80-0,89, ʻ tuproqning nafas olish xususiyati bilan azot r=0,96 va fosfor r=0,88 o rtasida uzviy ʻ bog liqlik mavjudligi kuzatildi. Shuningdek, tuproq g ovakligi va mexanik tarkib ʻ ʻ bilan nafas olish jadalligi r=0,72-0,78, mikroorganizmlar miqdori r=0,74-0,82, r=0,70-0,79 hamda fermentlar faolligi r=0,76-0,84 o rtasida ham o zaro ʻ ʻ 57 bog liqliklarʻ mavjudligi kuzatildi. 8. Tuproqlarning BF ni kompleks holda o rganish ularning ekologik- genetik ʻ xususiyatlarini ochib berish imkonini beradi. Hudud tuproqlarini TEBHIK qiymati bo yicha quyidagi pasayib boruvchi qatorga joylashtirish mumkin: eskidan ʻ sug oriladigan sho rlanmagan va kuchsiz sho rlangan > yangidan sug oriladigan ʻ ʻ ʻ ʻ kuchsiz sho rlangan > yangidan sug oriladigan o rtacha va kuchli sho rlangan > ʻ ʻ ʻ ʻ yangidan sug oriladigan juda kuchli sho rlangan o tloqi-alyuyuvial tuproqlar va ʻ ʻ ʻ sho rhoklar. Ushbu qonuniyat biologik ko rsatkichlar gumus miqdori, mexanik ʻ ʻ tarkib, sho rlanish darajasi va tipi, hududning tabiiy- iqlim sharoitlari bilan ʻ belgilanadi. 9. Tuproq organik uglerodi zahirasi gumus miqdoriga bog liq ravishda 10-30 ʻ t/ga oralig ida tebranib turadi. Uning qiymati bo yicha tuproqlar juda past va past ʻ ʻ darajaga egaligi bilan tavsiflanadi. Xorazm massivida juda past darajada ta'minlangan tuproqlar maydoni 611,4 ga, past darajada ta'minlangan tuproqlar maydoni esa 2997,7 ga ni tashkil qiladi. 10. Ekonometrik modellashtirish natijalari tuzilgan modellardan paxta hosildorligini kelgusi davrlarga bashorat qilishda foydalanish mumkinligini ko rsatadi. Amudaryo ʻ tumani (2 model) bo yicha, asosan sho rlanmagan, kuchsiz ʻ ʻ va o rtacha sho rlangan erlar, erlarning ʻ ʻ bonitet balli, yillik yog ingarchilik miqdori, ʻ er osti suvlari sathi hamda havoning nisbiy namligining ta'siri seziladi. 11. Geoaxborot tizimi asosida tuproq unumdorligining diagnostik ko rsatkichlari ʻ va biologik parametrlarini hududiy o zgarishini tavsiflovchi turli mavzuli ʻ xaritalardan tuman fermer xo jaliklarining ʻ ixtisoslashuvini va tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda xossa-xususiyatlarini yaxshilash, biologik jarayonlarni tartibga solish va maqbullashtirishga yo naltirilgan agromeliorativ ʻ tadbirlarni belgilashda foydalanish tavsiya etiladi. 12. Tuproqlardagi organik uglerod zahirasini tavsiflovchi model xaritalardan uglerod sekvestrasiyasini oshirish orqali tuproqdagi organik modda miqdorini saqlash, tuproq unumdorligini barqaror boshqarish hamda global iqlim o zgarishi ʻ jarayonlarining salbiy oqibatlarini yumshatish bo yicha hududning tuproq-iqlim ʻ 58 sharoitlariga mos tadbirlar majmuini ishlab chiqishda foydalanish tavsiya etiladi. Foydanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ 1. Burns R.G., De Forest J.L., Marxen J. et al. Soil enzymes in changing environment: С urrent knowledge and future directions // Soil Biology & Biochemistry. 2013. V. 58. № 2. - P. 215-234. 2. Urazov K . Қарақалпақстан геологиясы бойынша қысқаша түсиник. Нөкис. -1970. 3. Архангельский А.Д. Географические исследования в низовьях Амударьи, М. – Л., Изд-во Главного геолого-развед. упр. ВСХН Росс, 1931. 4. Атроф-муҳит ҳолатининг шарҳи – Ўзбекистон. Иккинчи шарҳ. БМТ, Европа иқтисодий комиссияси. Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. БМТ. Нью- Йорк ва Женева, 2010. 253 б. 5. Бабаев А.Г. Кучевые пески на древне дельтовой равнине Амуд арьи, «Известия АН Республики Туркменистан», 1953, №6. С. 32- 38. 6. Бекбулатов А. История географической изученности территории Каракалпакстана. Нукус . 1977. 7. Гапонюк Э.И., Малахов С.В. Комплексная система показателей экологического мониторинга почв // Тр. Всесоюз. совещ. Обнинск, 1983. Л.: Гидрометеоиздат. 1985. - С. 3-10. 8. Гафурова Л.А. Изменение климата и проблемы сохранения и воспроизводства плодородия почв Узбекистана: реалии, тенденции и перспективы. В сб.: Материалы Всероссиской научно-практической конференции с международным участием к 85-летию Почвенного института им. В.В.Докучаева. В кн.: Почвоведение в России: вызовы современности, основные направления развития. М.: 2012б. – С. 104-108. 9. Гафурова Л.А. Научные основы рационального использования и охраны пастбищ: состояние и перспективы // В материалах республиканской конференции Институциональные вопросы рационального использования и охраны пастбищ. Ташкент, 2013. - 27-34 стр. 10. Гафурова Л.А. Региональные изменения климата и проблемы 59 изменения климата. Институциональные вопросы рационального использования и охраны земель: материалы научно-практической международной конференции. - Ташкент, 2012а. – 30-34 стр. 11. Георгиевский Б.М. Южный Хорезм, Геологические и гидрологические исследования 1925-1935 гг., ч. 1, Ташкент, Изд-во Комитета наук РУз, 1937. 12. Герасимов И.П., Иванова Е.Н., Тарасов Д.И. Почвенно-мелиоративный очерк дельты и долины реки Амударьи, Труды Каракалпакской комплексной экспедиции 1931-1932 гг., Ташкент, 1935. 132 с. 13. Доскач А.Г. Геоморфологический очерк древнеаллювиальной равнины (Сарыкамышской дельты р. Амударьи), Труды Института географии АН Росс., т. XXXV, 1940. С. 45-68 . 14. Кимберг Н.В., Кочубей М.И., Шувалов С.А. Почвы Каракалпакской Республики. В кн.: «Почвы Узбекистана», т. III, Ташкент, изд. Узбекистан, 1964. – С. 5-132. 15. Крылов М.М. Роль грунтовых вод в засолении почв Узбекистана. – Ташкент: АН РУз, 1949. - С. 15-20. 16. Кузиев Р.К., Сектименко В.Е. Почвы Узбекистана. Т.: 2009. Изд. «EXTREMUM PRESS». – 352 с 17. Қурбаниязов К., Саманов Ж. Геология и полезные ископаемые Каракалпакстана. Ташкент. 1972. 18. Летунов П.А. Почвенно-мелиоративные условия в низовьях Амударьи. – Москва: Издательство Академии наук, 1958. - 202 с. 19. Мамутов Н.К., Реймов П.Р., Статов В.А., Худайбергенов Я, Хегай Л.И., Рахимова Н.А. Характерные черты распределения основных растительных сообществ плато Устюрт (республика узбекистан) . Нефтепромысловое дело. № 8. 2009. –С. 79-80. 20. Матмуратов Ж. Қарақалпақстанның тәбиий шәраяти ҳәм тәбиий ресурслары. Нукус. 1984. 21. Матмуратов Ж. Қорақолпоғистоннинг табиий географияси. Нукус 1967. 60 22. Матмуратов Ж., Юлдашев Т. Қарақалпақстанның суў ресурслары ҳәм пайдалы қазылма байлықлары. Нөкис. 1974. 23. Рахимбаев Ф.М., Есенбеков А.Е. Влияние гидрогеологических условий на мелиоративное состояние орошаемых территорий Каракалпакстана. Нукус, Каракалпакстан, 1977. 24. Умаров Е. ва бошқалар. Қорақолпоғистоннинг табиий географияси бўйича 7-синфлар учун ўқув дастури. №8 махсус сон. Тошкент «Уқитувчи» 2001. –Б. 363-384 25. Умаров Е. Қорақолпоғистоннинг иқтисодий ва ижтимоий географияси. Нукус. 1999. 61

Gat asosida Amudaryo tumani tuproqlarini oʻrganish

Sotib olish