Ro'yxatga olish sanasi 05 May 2024
1 SotishAmudaryo tuproqlarini GAT asosida oʻrganish
![I BOB QORAQALPOG ISTON RESPUBLIKASIGA UMUMIYʻ
GEOGRAFIK TAVSIF
I.1. Qoraqalpog istonning geografik joylashgan o rni, tabiiy sharoiti va
ʻ ʻ
resurslari
Qoraqalpog istonning ko pchilik hududi geologik ko z qarashdan Turon
ʻ ʻ ʻ
platformaning ajralmas bir bo lagi. U tektonik tomondan qadimgi eralardan buyon
ʻ
turg un bo lib qolgan, harakatsiz, turg un hudud. Mezozoy erasigacha bu yerlar
ʻ ʻ ʻ
geosinklinallar hisoblanib, tog paydo bo lish jarayoni paleozoyning oxirida
ʻ ʻ
tamomlangan. Shuning uchun xam platformaning fundamentning mezozoygacha
davrlarda yotqizilgan cho kindi tog jinslaridan oxak tosh, metamorfizmga
ʻ ʻ
uchragan soz loy (slanets), magma jinslaridan granit, gneys, serpenninglar tashkil
qiladi. Bu fundament qatlam paleozoy erasida paydo bo lgan.
ʻ
Qadimgi qurg oqlikning paydo bo la boshlagan kunlaridanoq yerning yuzasi
ʻ ʻ
yuvilish jarayonida uchrab, asta-sekin yemirilib, nurab tekislana boshlagan.
Keyinchalik platforma davri boshlanganda, yeryuzasi asta-sekin cho kib, paleozoy
ʻ
jinslarining ustida yangidan mezozoy va kaynozoy qatlamlari to plana boshlaydi.
ʻ
Natijada hozirgi kunda ular (qadimgi davr yotqiziqlari) ancha chuqurda yotibdi.
Fundament Ustyurtda 1000 m dan (Shaqpaqti) 6000 metrga (Borsakelmas) deyin
chuqurlikda yotgan bo lsa, Amudaryo deltasinda ancha yuqorida (Qo ng irotda
ʻ ʻ ʻ
2000 m, Xo jayli bilan Nukusda 1000 m, To rtkulda 500 m) yotibdi.
ʻ ʻ Sultan Uvays
tog ida fundament qatlam yyerustida chiqib yotibdi [2].
ʻ
Fundamentti yopib yotgan cho kindi tog jinslarining qalinligi sol hududdagi
ʻ ʻ
shu davrda bo lgan fizik-geografik sharoiti bilan zich bog liq. Masalan, trias davri
ʻ ʻ
yotqiziqlari Ustyurtda 1000 -2000 metrga gacha qalinlikda uchraydi. Ular
Amudaryo etagida va Qizilqumda yo q. Chunki, trias davridagi Ustyurt
ʻ
hududining cho kishi yotqiziqlarning (qizil rangli qum, tosh va soz loylar)
ʻ
to planib qolishi chinkka sharoit tug dirsa, boshqa rayonlar hududining ko tarilgan
ʻ ʻ ʻ
ekanligi yuvilish jarayonini faollashtirib yuboradi [19] .
Yura davrida Ustyurt bilan bir qatorda Amudaryoning etaklari ham cho ka
ʻ
boshlaydi. U yura davri yotqiziqlarining organik moddalarga boy Ustyurtda 1000-
7](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_7.png?v=1)
![1500 metrga va Amudaryoning etagida 250 500 metrga gacha qalinlikda to planibʻ
qolish chinkka sharoit tug diradi. Qizilqumning balandlikda ekanligiga bog liq
ʻ ʻ
uning hududida yuvilish jarayoni davom etadi. Keyinchalik Qizilqumda yura davri
yotqiziqlari uchramaydi.
Bo r davri yotqiziqlarining ham (qizil va qo ng ir rangli qum - loylar,
ʻ ʻ ʻ
mergel) hudud bo yicha joylashishi birday emas. Uning qalinligi Ustyurtda 1200
ʻ
m, Amudaryo etaklarida 600-700 m bo lib, Qizilqumda u yanada kamayadi.
ʻ
Ularning yyeryuzasiga chiqib qolgan uchastkalar Sulton Uvays tog ida,
ʻ
Oqtumshuqning dengiz etagida, Mo ynaqda, Qiziljarda va Xo jaylida esa ayrim
ʻ ʻ
tepalik shaklidagi tepalarda uchraydi [2].
Paleogon davrida respublikamiz hududida dengiz sharoitida yotqizilgan,
ko pincha bir turdagi yashil loy qatlamlari keng tarqalgan bo lsa, neogen
ʻ ʻ
yotqizig ida ohaktoshlarning ko proq uchrashini ko ramiz. Hudud bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarqalgan paleogen yotqiziqlarining qalinligi 0 metrdan 600 metrgacha yetadi.
Chunki paleogen davrining oxirida hamma yerda birdan ko tarilish paydo bo lib,
ʻ ʻ
yuvilish jarayoni faollashgan. Natijada Markaziy Ustyurtda, Amudaryo etaklarida,
Qizilqumda paleogen yotqiziqlari kamayib, ayrim yerlarda yo qolib nurab, yuvilib
ʻ
ketgan. Paleogen davridagi ko tarilishdan keyin Qizilqumda ko plab yerlar hozirgi
ʻ ʻ
vaqtgacha dengiz ostiga tushmagan. Qolgan yerlarda neogen davrida dengiz hukm
surgan. U to rtlamchi davrda chekina boshlagan. Natijada dengiz suvlari
ʻ
respublikaning hududini butunlay deyarli tashlab ketgan. Ustyurtda to rtlamchi
ʻ
davrda yuvilish jarayoni ustunlik etganligigan yerining yuzasida ko pincha sarmat
ʻ
hak tasli qatlamdi (neogenning yuqori bo limi) uchratamiz [19].
ʻ
Amudaryo etaklariga shu kunga gacha vaqti-vaqti bilan yuvilish va
yotqiziqlarning toplanish protsesslari xarakterli. Qizilqumda bolsa, paleogennen
berli uning ko tarilmegeni uchun faqat jemirilish jarayoni davom etmoqda.
ʻ
Keyinchalik to rtlamchi davr yotqiziqlari Qizilqum va Ustyurt platosiga qaraganda
ʻ
Amudaryoning deltasinda juda qalin va ko p darajada uchraydi [19].
ʻ
Demak, Qoraqalpog iston hududi o zining platformalik rivojlanish tarixida,
ʻ ʻ
ya’ni mezozoy, kaynazoy yerlarida doimo dengiz ostida bo lgan. Shuning uchun
ʻ
8](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_8.png?v=1)
![respublikamizning ko pchilik hududi cho kindi tog jinslarining qalin qatlamlariʻ ʻ ʻ
bilan qoplanib yotibdi. Biroq bu qatlamlar bir tekis qalinlikka ega emas (300-500
metrga gacha). Ularning yo q yerlariyam bor. U karlarda fundament yyerustiga
ʻ
chiqib yotibdi.
Tabiiy resurslariga umumiy ta'rif. Qoraqalpog iston Respublikasining
ʻ
ko pchilik hududi geologik tomondan ta’riflaganda Turon platformaning ajralmas
ʻ
bir bo lagi bo lib hisoblanadi. U tektonik tomondan qadimgi eralardan beri turg un
ʻ ʻ ʻ
bo lib qolgan hududlar qatoriga kirip, harakatsiz hududlar qatoriga kiradi.
ʻ
Mezazoy erasigacha Qoraqalpog iston o lkasi geosinklinal oblastlardan hisoblanib,
ʻ ʻ
tog paydo bo lish jarayoni paleozoyning oxirida tamomlagan [2]. Shuning uchun
ʻ ʻ
platformaning fundamenning mezazoygacha davrda yotqizilgan cho kindi tog
ʻ ʻ
jinslaridan iborat oxaktoshlar, metomorfizmga uchragan slanets, magma
jinslaridan granit, gneys, serpenninglar tashkil qiladi. Bu fundament qatlamli
palezoy erasida shakllangan.
Qadimgi qurg oqlikning paydo bo lish davridan boshlab yerning yuzasi
ʻ ʻ
yuvilish jarayoniga uchrab, asta-sekin-yemirilib, bukilib, tekislana boshlagan.
Keyinroq platforma davri boshlanganda, yyeryuzasi asta-sekin cho kib, paleozoy
ʻ
jinslarining ustida yangidan mezazoy va kaynozoy qatlamlari to plana boshlaydi.
ʻ
Natijada ular hozirgi kuni Qoraqalpog iston hududida ancha chuqurda yotibdi.
ʻ
Fundamentlik qatlam Ustyurtning Kabakli zonasida 1000 metrdan Borsakelmasga
qarab 6000 metr chuqurlikda uchrasa, Amudaryo deltasining Qo ng irot zonasida
ʻ ʻ
ancha yuqorida 2000 metrda, Xo jayli bilan Nukusda-1000 metr, To rtkulda 500
ʻ ʻ
metr chuqurlikda, Sulton-Uvays tog ida bo lsa fundament qatlam yyeryuzasida
ʻ ʻ
chiqib yotibdi [2].
Fundamentni bekitib yotgan cho kindi tog jinslarining qalinligi shu
ʻ ʻ
hududda shu davrda ustunlik etgan tabiiy-geografik sharoit bilan zich aloqada.
Shunday qilib, Qoraqalpog iston o lkasi o zining platforma rivojlanish tarixiy
ʻ ʻ ʻ
bo yicha mezazoy, kaynozoy eralarida doimo dengiz osti bo lgan. Shuning uchun
ʻ ʻ
da Qoraqalpog istonning ko pchilik hududini cho kindi tog jinslarining qalin
ʻ ʻ ʻ ʻ
qatlamlari qoplanib yotibdi. Demak bu respublika o lkasi bo yicha qazilmali
ʻ ʻ
9](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_9.png?v=1)
![yyerosti boyliklarining geografik tarqalishiga va ularning zaxiralarining
shakllanishiga kuchli ta'sir etgan[19].
Qoraqalpog istonda bundan ko p yillar oldinoq sanoat axamiyatga ega temirʻ ʻ
rudasining, rangli metallarning, fosforitning, osh tuzuning, mirabilitning, sulfat
natriyning, qo ng ir ko mirning zaxiralari aniqlangan edi. Keyingi yillarda
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Fanlar Akademiyasining geologiya instituninging va
ʻ
Qoraqalpog iston bo limining geologiya sektorining olimlarining ishtirokida
ʻ ʻ
Samanov J., Palibekov A., Kurbaniyazov K., va b.. Yonuvchi tabiiy gazning, ko p
ʻ
sonli fosforit konlarining, qurilish uchun yaroqli toshlarning, ayniqsa marmarning,
oxaktoshlarining, koalin loylarining sanoat zaxiralari ochildi. Shunday qilib,
bizning o lkamizda bugungi kunga kelib sanoat axamiyatga ega mineral xomashyo
ʻ
resurslarining zaxiralari belgili bo la boshladi. Bularni xalq xo jaligidagi ahamiyati
ʻ ʻ
va foydalanishi yo nalishdalari bo yicha quyidagi guruhlarga bo lishga bo ladi:
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. Yoqilg i-energetik axamiyatga ega mineral xomashyo resurslari.
ʻ
2. Metallurgik axamiyatga ega mineral xomashyo resurslari.
3. Kimyoviy xomashyo uchun axamiyatga ega mineral resurslar.
4. Qurilish uchun ahamiyatga ega mineral resurslar.
5. Oziq-ovqatlik ahamiyatga ega mineral resurslar [22].
Yuqoridagi ko rsatilgan yoqilg i-energetik axamiyatga ega tabiiy
ʻ ʻ
resurslardan yonuvchi gazni ko mirni va neftni o zgacha nomga bo ladi. Tabiiy
ʻ ʻ ʻ
yonuvchi gaz Qoraqalpog istonning Ustyurt bo limidagi Shoxpaxta, Quvanish
ʻ ʻ
konlarida ochildi. Mutaxassislarning ko rsatishicha hozirning o zida uning
ʻ ʻ
umumiy zaxirasi 192 mlrd. kub metrga barobar. Shundan Shoxpaxta gaz koninig
zaxirasi 86.5 mlrd.kub metrni tashkil etib, keyingi yillarda Respublika gaz
quvuriga tutashtirilgan edi. Neftning sanoat zaxirasi Borsakelmas zonasida ochildi
karta-sxema. Yuqorida ko rsatilgan minerallik xomashyo resurslarni sanoatda
ʻ
foydalanishdagi perspektivada Qoraqalpog istonning yoqilg i-energetik bazasini
ʻ ʻ
tuzishga va gaz, neft, kimyo sanoatininging rivojlanishiga yo l ochadigani so zsiz.
ʻ ʻ
Bizning sharoitimizda mustahkam yoqilg i-energetika bazasini tuzish hozirgi xalq
ʻ
xo jaligi soxalarini energiyaga degan talabini ta’minlashda va maqsad qilib olgan
ʻ
10](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_10.png?v=1)
![sanoat komplekslarini tuzishga yo l ochish bilan birga foydalanishga yaroqliʻ
mineral xomashyo resurslarining tarkibidagi bo sh jinslarni ajratishga imkon
ʻ
beradi. Qoraqalpog istonda metallurgik ahamiyatga ega minerallik resurslardan
ʻ
temir rudasini, mis, tsink, nikel, qo rg oshin va t.b. boyliklarni aytishga bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Geologik o rganish natijasida Sultan Uvays tog ida temir rudasining zaxirasi 15
ʻ ʻ
mlrd.t., misning, qo rg oshinning, tsinkning va t.b. boyliklarning katta zaxiralari
ʻ ʻ
topildi. Topilgan nikel avtomobil, traktor, og ir mashina sanoati uchun kerakli har
ʻ
xil uskunalar tayyorlashga, tibbiy priborlar, akkumlyatorlar uchun elektrod
tayyorlashga hamda tanga pullarga naqsh berish uchun yaroqli. Kimyoviy va oziq-
ovqatlik minerallik xomashyo resurslarga fosforit, mirobilit, osh tuzi va shifobaxsh
yyerosti suvlarin keltirishga bo ladi [19].
ʻ
Fosforitning aniqlangan zaxiralari Ustyurtda, Bestobede, Kojakolde va t.b.
joylarda uchraydi. Mirobilitning sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Kuskana tog ida
ʻ
uchraydi, zaxirasi 1.1 mlrd. kub metrga barobar. Qog oz, toqimachilik sanoatlari,
ʻ
shuningdek shisha ishlashga va formatsevtika uchun foydalanishga yaroqli. Osh
tuzuning katta sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Qoraumbet, Borsakelmas, Aktuba,
Sarikol zonalarida joylashgan. Shugan faqat Borsakelmas konidagi osh tuzuning
zaxirasi mlrd.t. dan oshgan. Qoraqalpog istonda xalq xo jaliginida foydalanishga
ʻ ʻ
yaroqli yyerosti suvlariningda mol zaxiralari uchraydi. Gidrogeologik ekspeditsiya
ma'lumotlariga qaraganda bu suvlar davolash ishlariga foydalanishga va mineral
suv sifatida foydalanishga imkaniyat beradi. Qoraqalpog iston hududi qurilish
ʻ
sanoati uchun yaroqli asbest, dala shpaninging, uning , marmarning, oxakning,
granitning va t.b. zaxiralariga ham boy. Shundan uning aniqlangan zaxirasi 60
mln.kub metrga barobar bo lib, qog oz, kabel, rezina ishlab chiqarishda, bezash
ʻ ʻ
uchun plitalar tayyorlashda va yuqori sifatli izolyatorlar ishlab chiqarishda
foydalanishga bo ladi, granit bolsa kesish, yo nish instrumentlarin tayyorlashda
ʻ ʻ
foydalanishga yaroqli[20].
Hozir o lkamizda qurilish materiallarining ichiga marmardan foydalanish
ʻ
belgili darajada yo lga qo yilgan. Sultan Uais tog ining marmarining bazasinda
ʻ ʻ ʻ
Nukus granit-marmar zavodi ishlqmoqda.
11](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_11.png?v=1)
![Shunday qilib, Qoraqalpog istonning mineral xom ashyo resurslariniʻ
qisqacha tahlil qilganimizda o lkamizda mineral boyliklarning potentsialli
ʻ
zaxiralari bor ekanligi payqaldi. Shuning uchun bu katta resurslarni sanoatda
foydalanishga qo shish kelajakdagi perspektivada Qoraqalpog istonda yirik-yirik
ʻ ʻ
sanoat komplekslarini tuzishga imkon beradi, bu oz navbatida o lkamizning agrar
ʻ
maqomin o zgartishfa yo l oshsa, ikkinchidan xalqimizning milliy doramadining
ʻ ʻ
xajmini ortishiga garov boladigani sozsiz.
Xulosa qilib aytkanda, Qoraqalpog iston Respublikasining o lkasinda og ir
ʻ ʻ ʻ
sanoat soxalarini, ayniqsa, tog -kon sanoati va qurilish materiallari sanoatining
ʻ
rivojlantirish uchun minerallik xomashyo resurslarning ko pchilik turlari
ʻ
joylashgan. Misoli Tebin-Bulok Titan magnetitli kon perspektivali konlardan
hisoblanadi. sulfatli magneziyali tuz koni asosida sulfat natriyin, osh tuzin va
metall magniyin olishga yo l ochiladi. Bu oxirgi hisobda kimyo, metallurgiya
ʻ
sanoatining keng rivojlantirishga imkon yaratadi.
Respublikada qurilish materiallarini ko plab yetishtirishni shakllashtirish
ʻ
uchun mineral boyliklarining zaxiralari mo l. Hozirgi vaqtda Ustyurt zonasidan
ʻ
gaz va neftning bir
1 . Qoraqalpog iston o lkasining relyefiga tushuncha. Paleozoy va mezozoy
ʻ ʻ
jinslaridan tarkib topgan erozion tektonik tog lar
ʻ
Qoraqalpog iston kattasing ko pchilik yerlari o zlarining mutlaq balandligi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha past tekisliklar va tekisliklarga kiradi. Lekin keng hajmli tekisliklar bilan
ʻ
past tekisliklarning orasida nisbiy balandligi bo yicha ancha ajralib turadigan
ʻ
Bizing respublikamizdagi «tog lar»di (Sulton Uvays tog i, Beltog , Qusxanatog ,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qubatog , Jumirtog , Qirantog , Po rlitau va t.b.) va past tekisliklar bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qozonshuqirlarni (Borsakelmas, Asaka-awdan, Shaxpaqti va t.b.) uchratamiz.
Ularning har qaysisining paydo bo lish sharoiti va sabablari har turli. Asosan
ʻ
relyefning paydo bo lish sabablarin boschilikga olib, Qoraqalpog iston Hudud yer
ʻ ʻ
yuzasining tuzilishin 5 ta genetik tipga ajratishga bo ladi [19].
ʻ
12](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_12.png?v=1)
![I.2. Qoraqalpog iston iqlimi va suv resurslariʻ
Qoraqalpog iston iqlimining foyda bo lishida uning hududida yil
ʻ ʻ
davomidagi Quyoshdan keluvchi energiya asosiy faktorlardan biri hisoblanadi.
Quyoshdan keladigan energiyaning miqdori hududning barcha yerlarida bir xil
bo lmaydi. Chunki, Qoraqalpog iston shimoldan janubga 420 km den ortiq
ʻ ʻ
orolikda cho zilib joylashganligidan, uning janubiy tarafi bilan eng shimol shetida
ʻ
Quyosh nuri yerning yuzasida birday burchak ostida tushmaydi, yerning yuzasi
shunchali ko proq Quyosh ratsiatsiyasini qabul etadi.
ʻ
Qoraqalpog iston hududi geografik joylashgan o rni o rtacha poyasga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelganligidan, undagi belgili bir tumanga Quyosh nurining yil davomidagi tushish
burchagi bir xil emas. Masalan yozgi kun to xtash vaqtida 22-iyunda bizing
ʻ
respublikamizning janubiy tarafida Quyosh nuri yerning yuzasiga 72 0
35', eng
shimol chetida 67 0
55' burchak yasab tik tushadi. U bu hudud uchun eng uzoq
kunlar va Quyosh nuriga boy vaqt hisoblanadi. Unga qarama-qarshi qishgi kun
to xtash kunida 22-dekabrda Qoraqalpog iston hududi janubiy nuqtasiga Quyosh
ʻ ʻ
nuri 25 0
35' va shimoldagi chegarasiga 20 0
55' burchak yasab, qiya tushadi. U bizing
respublikamiz sharoitida yil davomidagi eng qisqa kun va sovuq havoni tashkil
etadi [22].
Masalan, Taxiatosh meteorologik stantsiyasida har bir kvadrat santimetr
yerning gorizontal-yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasi yig indisining kelish
ʻ
mumkinchiligi iyunda 22500 kaloriya, dekabrda 6500 kaloriyani tashkil qiladi.
«Qoraqalpog iston» meteorologik stantsiyasi Taxiatoshga qaraganda ancha
ʻ
shimol kenglikda joylashganlikdan, uning Quyosh radiatsiyasin qabul olish
mumkinshiligining oz ekanligi so zsiz. Shuningdek, «Qoraqalpog iston»
ʻ ʻ
meteorologik stantsiyasi uchun har bir kvadrat santimetr yerning gorizontal-
yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasining kelish mumkinkishiligining yig indisi
ʻ
iyungda 22 200 kaloriya, dekabrda 5900 kaloriyaga teng.
Lekin bu ko plagan miqdordagi Quyosh radiatsiyasi yerning yuzasiga toligi
ʻ
bilan kelmeydi. Chunki, atmosfera tiniq bolmaydiganligidan Quyosh nurlari havo
qatlami orqali o tish vaqtida, bulutlarda, havoning tarkibidagi har xil changlarda va
ʻ
13](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_13.png?v=1)
![havo molekulalarida to qnashishi natijasida ularning bir bo limi atmosferadaʻ ʻ
shochiladi va irkiladi. Keyinchalik Quyosh radiatsiyasining yerning yuzasiga kelib
ketishida atmosferadagi havoning tiniqligi katta rol oynaydi. Bulutlilik
Qoraqalpog iston hududi barcha yerlarida va yil davomida bir xil emas [21].
ʻ
Masalan, «Qoraqalpog’iston» meteorologik stantsiyasida Quyosh
ko rinishga mumkinshiligi bor soatlarning o rtacha soni iyun oyida 350,
ʻ ʻ
Taxiatoshta 359, Chimboyda 370, dekabrda bolsa, u «Qoraqalpog’iston» uchun 97,
Taxiatosh uchun 106, Chimboy uchun 107. Bu ma’lumotlarning o rtacha yilliq
ʻ
esabi «Qoraqalpog’istonda» 2794, Taxiatoshta 2937 va Chimboyda 2927 soatti
tashkil qiladi.
Lekin Bizing respublikamizdagi kuzatiladigan butlilikning ob-havoning
ochiqligina ta'siri shunchali, yuqoridagi meteorologik stantsiyalar uchun berilgan
Quyosh ko rinishga mumkinchilik bor soatlarning soniga qaraganda,
ʻ
haqiyqatdanda iyun oyida faqat ularning 77-85% ti, dekabrda 37 41% i, o rtacha bir
ʻ
yil yil ichida 65-71% in gina ko ramiz [26].
ʻ
Natijada, butli kunlar yerning yuzasiga to g ri tushadigan Quyosh
ʻ ʻ
radiatsiyasining kamayishi, sochilib tushishi Quyosh radiatsiyasining ko payshiga
ʻ
sababchi bo ladi. u Quyosh radiatsiyasining, bir bo limining atmosferaning o zida,
ʻ ʻ ʻ
tutilib qolishiga sababchi bo ladi. haqiyqatdanda, yerning yuzasi va atmosferaning
ʻ
quyi qatlamining temperaturasining yuqorilashida yerning yuzasiga to g ri
ʻ ʻ
keladigan Quyosh radiatsiyasi juda ahamiyatli. Taxiatosh va «Qoraqalpog’iston»
meteorologik stantsiyalarining ma’lumoti bo yicha Qoraqalpog iston hududi iyun
ʻ ʻ
oyida yerning yuzasiga to g ri tushishi mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasi
ʻ ʻ
summasining 68-80% in, dekabrda bolsa faqat 32 -39% ini gina qabul qiladi. Yerga
keluvchi Quyosh radiatsiyasi bo yicha berilgan bu ma’lumotlarni sol meteorologik
ʻ
stantsiyaning turgan yeridan radishu 50-100 kilometr oraliqdagi hududlarga da
praktik ko z qarashdan foydalana bersa bo ladi. Lekin u yerdagi atmosferaning
ʻ ʻ
tiniqligi sol meteorologik stantsiyadagiga o xshash bo lishi kerak.
ʻ ʻ
Yerding yuzasiga to g ri tushishga mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasin
ʻ ʻ
o rtacha bir yilliq uchun hisoblaganimizda, u 62-68% ten oshmaydi. u
ʻ
14](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_14.png?v=1)
![respublikamizning har bir kvadrat santimetr gorizontal- yerining yuzasi o rtachaʻ
hisob bo yicha to g ri tushadigan Quyosh radiatsiyasigan har yili 90 000 - 110 000,
ʻ ʻ ʻ
sochilib tushadigan Quyosh radiatsiyasigan 48000-50000 kaloriya yillik oladi
degan so z. yerning yuzasining shunchali ko p miqdorda Quyashtan energiya qabul
ʻ ʻ
olishi Bizing respublikamizning butun Sovetlar Soyuzi masshtabinda eng issiq
hududlarning biri bo lishiga mumkinchilik beradi. u yillikti ko proq talab etedigan
ʻ ʻ
o simliklarning o sishi va rivojlanishi uchun sharoit tug diradi. Shunida aytish
ʻ ʻ ʻ
kerak, Qoraqalpog iston Hudud hududi yozda Quyosh nurining tik tusishi, Quyosh
ʻ
tushadigan soatlarning ko pligi va havoning butsiz bo lishi hisobidan oni qish
ʻ ʻ
oylari bilan solishtirib qarag anamizda [2] Quyosh radiatsiyasin 7-8 marta ko proq
ʻ ʻ
qabul oladi. Keyinchalik da Qoraqalpog istonda radiatsiya balansi yilning barcha
ʻ
oylarida birgelikli emas. Radiatsiya balansining yuqori ko rsatgichlari yoz oylariga
ʻ
to g ri keladi da, uning oz ko rsatgichlari bilan qish mavsumi xarakterlanadi. Lekin
ʻ ʻ ʻ
Qoraqalpog iston Hudud ko pchilik hududi o rtacha hisob bo yicha yil davomida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ong (polojitel'niy) balansga ega. Masalan, Taxiatosh meteorologik stantsiyasining
ma’lumoti bo yicha radiatsiya balansi iyungda 9500 kaloriya santimetr kvadrat,
ʻ
dekabrda 200 kaloriya santimetr kvadrat, o rtacha bir yilliq radiatsiya balansi
ʻ
56300 kaloriya santimetr kvadratqa teng.
Aksincha, respublikamizning eng shimol chetki rayonlari maxsus orindi
egallaydi. Chunki yilning eng sovuq oylari hisoblanadigan dekabr va yanvarda bu
hududlarga Quyosh radiatsiyasigan keladigan yillik energiyasi yerning havoga
chiqadigan energiya miqdorinan ancha kem. Bunday sharoitda, dekabr va yanvar
oylarining radiatsiya balansi teskari (otritsatel'niy) bo ladi. Masalan,
ʻ
Qoraqalpog istondagi eng qatal mavsumi bilan xarakterlenedigan rayonlardan
ʻ
birida joylashgan «Qoraqalpog’iston» meteorologik stantsiyasida radiatsiya balansi
o rtacha hisob bo yicha yanvar va dekabr oylarining har biri uchun - 100 kal.
ʻ ʻ
sm.kv[21].
Qoraqalpog istonning suv resurslari
ʻ
O rta Osiyoning boshqa hududlari kabi Qoraqalpog iston ham berk havzada
ʻ ʻ
joylashgan va uning keskin kontidantal iqlim sharoiti yyerosti, yerusti suvlarining
15](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_15.png?v=1)
![yordamchi parellel kanaldan, shuningdek kichikroq Keneges va Suvenli
kanallaridan iborat. Suvenli irrigatsiya tizimining ta’sir qiluvchi rayonida,
Taxiatosh gidrouzelidan quyida, 100 km uzoqlikda «Ravshan» kanali joylashgan.
Bu kanalni kelajakda, Suvenli magistral kanalining oxirgi qismiga tutashtirish
ko zda tutilmoqda. Suvenli irrigatsiya tizimi- Xo jayli, Shumanay, Qanliko l vaʻ ʻ ʻ
Qo ng irot tumanlarining ekin maydonlarini suv bilan ta’minlaydi[6].
ʻ ʻ
Qizketken kanali Qoraqalpog istondagi eng yirik irrigatsiya tizimi
ʻ
hisoblanadi. U Qoraqalpog istonning shimoliy rayonidagi daryoning o ng
ʻ ʻ
qirg og ida joylashgan Nukus, Kegeyli, Chimboy, Qorao zak, Taxtako pir,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bo zatov tumanlari suv bilan ta’minlaydi. Qizketken tizimi suv oladigan bo limi
ʻ ʻ
Taxiatosh gidrouzelida joylashgan bo lib, injenerlik tipda qurilgan bo sh
ʻ ʻ
tarnovlarga ega. Daryodan oladigan suvining miqdori sekundiga 200 m 3
, yillik
oladigan suv hajmi 3,8-4 mlrd m 3
ni tashkil qiladi[6].
Yuqorida aytib o tilgan irrigatsiya tizimlari Qoraqalpog istonning hamma
ʻ ʻ
sug oriladigan rayonini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, Qoraqalpog istonning sug orish tarmoqlari asosan to rt
ʻ ʻ ʻ
sug orish tizimiga Tuyamo yinidan boshlanadigan Paxtaarna kanali, Taxiatosh
ʻ ʻ
gidrouzelidan boshlanadigan Suvenli va Qizketgan kanallariga birlashtirilgan.
Ularning hammasining daryodan oladigan suv miqdori yiliga 8,6-9 mlrd m kub ga
yaqin. Bu hozirga qishloq xo jaligi unumdorligini oshirishga imkon yaratadi.
ʻ
Qoraqalpog istonning Amudaryodan keyingi suv manbalaridan biri Orol
ʻ
dengizi (ko li) hisoblanadi. Maydoni 66,1 ming km
ʻ 2
, uning janubiy – g arbiy qismi ʻ
Qoraqalpog istonga qarashli. Orol hamdo stlik mamlakatlari tarkibida
ʻ ʻ
maydonining kattaligi jixatidan Kaspiydan keyingi 2-o rinni egallaydi. Okean
ʻ
sathidan 53 metr balanda joylashgan o rtacha chuqurligi 16,1 metr Orolning
ʻ
janubiy-sharqi juda sayoz eng chuqur joyi g arbiy qismida joylashgan.
ʻ
Orol dengizining qirg oqlari, ayniqsa sharqiy qismi buxta tipida shakllangan.
ʻ
Akademik L.S.Berg Orol dengizining sharqiy qismini o rganib, uni Orol tipi yoki
ʻ
buxtali qirg oq tipi deb ta’riflagan. Orol dengizida kichik orollar juda ko p.
ʻ ʻ
Bularga: Ko korol Borsakelmas, Vozrojdenie orallarini kiritish mumkin. Orol
ʻ
17](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_17.png?v=1)
![dengizi issiq iqlim sharoitida joylashgan berk havzadagi suv ombori bo lib,ʻ
bug lanish juda yuqori darajada[6].
ʻ
So ngi yillarda Orol dengiziga Amudaryo, Sirdaryo orqali keladigan suv
ʻ
miqdorining kamayganligi sababli dengiz maydoni 1/3 qismi quruqlikka qo shildi,
ʻ
suv tarkibida tuz miqdori ko paydi. Agar bu ikki daryodan 1960-1970 yillarda Orol
ʻ
quyadigan suv miqdori yiliga 30-45 km 3
bo lsa, 1975-yili 10,6 m
ʻ 3
, 1990 yili 1,6 m 3
suv qo yildi [19; 22].
ʻ
So nggi yillarda Amudaryo va Sirdaryo orqali Orolga qo yilish lozim
ʻ ʻ
bo lgan suvning ko p miqdori dengiz qirg oqlaridagi ko llarni to ldirish uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sarflanmoqda. Natijada Orolning suv sathi 19-22 m ga pasayib, maydoni 35-40
ming kv km ga qisqardi. Orolning eng chuqur joyi 54,5 metrni tashkil etib, Orolda
162 kub km atrofida suv qolishi mumkin degan fikrlar ham bor.
Bunday holatda Orol dengizidan chorvachilik va dehkonchilik bilan
shug ullanadigan mintaqalarga shamol ta’sirida tuz aralash tuproq tarqalishi
ʻ
shubhasiz. Shu sababli hozirda Orolga tushadigan suv manbalarini izlab topish va
qo shni Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshhovuz viloyatlari dehqonchilik
ʻ
tumanlaridan bo shagan ortiqcha suvlarni va zovur suvlarini Orolga quyish
ʻ
yyerosti suvlaridan dengiz qirg og idagi yaylovlarni sug orishda foydalanish zarur.
ʻ ʻ ʻ
Bu birinchidan, tabiiy muhitni saqlashga imkon bersa, ikkinchidan: Orol
dengizining suv sathini hozirgi holatida saqlashga va axolining oziq-ovqat
mahsulotlariga talabini qondirish maqsadida baliqchilikni qayta tiklashga imkon
yaratadi.
Qoraqalpog iston yyerosti zahiralariga ham boy. Biroq ularning geografik
ʻ
tarqalishi va zahiralari bir xil emas. Masalan, sug oriladigan yerlarda yerosti
ʻ
suvlari 1-4,5 metrgacha oraliqda uchrasa, Ustyurtda 7-16 metr chuqurlikda
uchraydi Qizilkumda yyerosti suvlari quyi qatlamlar oralig ida to planib, u artezian
ʻ ʻ
suvlari deb ataladi. Bu suvlar yaylovlarni sug orishda ishlatiladi. Shu sabab
ʻ
Qoraqalpog istonning xalq xo jalik majmuasini rivojlantirishda Orol dengizining
ʻ ʻ
rolini kuchaytirish va yerosti suvlaridan oqilona foydalanish zarur [17].
18](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_18.png?v=1)
![Biroq, sungi yillarda ein maydonining kengayishi Amudaryo suvining katta
qismi Qoraqum kanali, Amu-Qarshi va Amu-Buxoro kanallari orqali
dehqonchilikka ko p sarf qilinishi tufayli Orol dengizi sathining pasayishi vaʻ
sug oriladigan hududlarda sho rlanish jarayonining keng tarqalishiga sabab
ʻ ʻ
bo lmoqda. Shunga ko ra O zbekiston hukumatining Qoraqalpog iston
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qaratilgan
qarorlarini inobatga olgan holda, Orol havzasida yuz bergan ekologik
muammolarni butunlay bartaraf qilig katta ahamiyatga ega. Bu Qoraqalpog istonda
ʻ
ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholining ijtimoiy turmushini yaxshilashga
imkon beradi.
Sug orish tarmoqlari
ʻ
1939-yili qurilgan Suvenli kanali chap tarafdagi -
Xo jayli, SHo manay, Qanliko l, Qong irot va Mo ynoq tumanlarin suv bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’minlaydi Magistral kanalning uzunlig i 105 km.
ʻ
Respublikamizning janubdagi - To rtkul, Beruniy va Ellikqala tumanlari -
ʻ
Paxtaarna kanali orqali sug oraladi. Paxtaarna kanali o z quyar erin Tuyamoyin
ʻ ʻ
qisnag inan 15 km pastdan olib, Amudaryoga yon tarafdan 1-2 km uzoqlikda
ʻ
oqim, 27-chi kilometrga kelganda u ikki tarmoqqa - uzunligi 16,5 kilometrlik
Bag jap va uzunligi 24 kilometrlik Bozjap kanallariga bo linadi. Paxtaarna
ʻ ʻ
kanalining qurilishida 1940-yili ishga tusirildi. Paxtaarna kanaliga qo chimsha uch
ʻ
tumanni suv bilan ta’minlashda Amudaryodan to g ridan–to g ri suv oladigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nayman - Beshtam nasos stansiyasi da ishlab turibdi. SHunday qilib, janubdagi
Amudaryo tumanining ekin maydonlari Xorazm, Tashavuz viloyatlariga beradigan
respublikalar aroliq - Qilichboy, Qipchoq - Bo zsuv va Gurlan sug orish tarmoqlari
ʻ ʻ
ta’minlaydi [21].
Orol dengizi respublikamizning shimoliy bo liminda joylashib, u 1960 –
ʻ
yillarga qadar egallagan maydonining kattatligi (68,7 ming kvadrat kilometr)
bo yicha dunyoda Kaspiy dengizidan, Yuqori va Viktoriya ko llaridan keyin)
ʻ ʻ
to rtinchi o rinda turar edi. Orolning shimoliy taraflari balant qumli tekislik, Janub
ʻ ʻ
va Sharq taraflari sayoz , ko p tilkimlangan Sirdaryo va Amudaryo deltalari bilan
ʻ
chegaradosh, ko p sonli mayda orolli edi. G arb tarafinda Qoraqalpag iston ustirti
ʻ ʻ ʻ
19](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_19.png?v=1)
![bilan tutashib, u tik jorli bo lib, eng chuqur eri shu bo limda 68 metrga etadiganʻ ʻ
edi [22].
Shu vaqtlarga qadar Markaziy Osiyoning boyligi hisoblanib, shu yerlarning
ob-havosinda termoregulyatorlik xizmatin bajarib, xalqimizning faxri bo lib
ʻ
kelgan, Orol dengizi hozir o zining eski nomin yo qotib qo ydi. Bugingi kuni Orol
ʻ ʻ ʻ
dengizidagi suvning miqdori 2,6 hissaga, endi uning suv maydoni ikki hissaga
qisqardi va dengizning ko lami har yili taxminan 1000 kv kilometrga kamayib
ʻ
borishi davom etmoqda. Bugingi kuni Orolning egallagan maydoni 32 ming
kvadrat kilometr bo lib, uzunligi 400 kilometrga, eni 200 kilometrga yaqin, eng
ʻ
chuqur yeri taxminan 50 metrga, o rtacha chuqurligi 10 metrdan kamayib ketdi.
ʻ
So ngi yillarda dengizning ba’zi yerlari atroflari 150-
ʻ 200 kilometrday
ishkariga kirip ketgan. Suvning cho rligi o rtacha hisob bo yicha 60,0
ʻ ʻ ʻ ‰ dan ortiq.
Orol dengida orollar ko p. Ularning eng kattalari Ko k Orol, Barsakelmas,
ʻ ʻ
Vozrojdenie, Konstantin, Lazarev orollari va boshqalar [2].
So ngi yillarda Amudaryo havzasidan yirik gidrotexnikaviy inshootlarining
ʻ
ishga tushishi natijasida Amudaryoning quyi qismida qishloq xo jaligi suvga
ʻ
bo lgan talabin o z vaqtinda ta’minlashda juda qiyin bo lib qoldi. SHunga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tuyyamo yin va Taqiyatosh gidrouzellarining ishga tushishi katta iqtisodiy
ʻ
ahamiyatga ega bo ldi. Shuning bilan birga Taqiyatosh plotinasi temir yo l va gaz
ʻ ʻ
trassalarin o tkazishga imkoniyatlar berdi.
ʻ
Shunday yirik gidrotexnikaviy inshootlar keyingi 35-40 yilning ichida
Sirdaryo havzasinda da qurilib ishga tushdi. Natiyjada Orol dengizining qaytishi va
uning qurg oqlikka aylanishi tobora oshib bormoqda. Olimlarning fikrichi
ʻ
Arolning qurigan taginda qumli, cho rli sahrolik maydoni 4,0 mln. gektar erni
ʻ
egallagan. Agar u yerlar umuman qurg oqchilikka aylansa, 6 million gektar
ʻ
sahrolik foyda bo lishi mumkin va u samoviy tadqiqotlarga qaraganda
ʻ
Yevrosiyoning eng yirik cho rli, shong to zonli maydonga aylanadi [6].
ʻ ʻ
Orol oldin daryo orqali duzlarni qabullovchi bo lsa, endi u tuz tshimoltuvchi
ʻ
bo lib qolmoqda. Yozning harorati yuqori ko tarilishi havoning qurg oqchiligin
ʻ ʻ ʻ
kuchayib, qishda iliq kunlar ozayib, duzli shong to zonli ko paymoqda.
ʻ ʻ
20](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_20.png?v=1)
![Shamollarning yordamila ular uzoq masofalarga yotqizilib cho rli, mahsulotliʻ
tuproqlar cho rli erlarga oylanmoqda. Hattoki shu duzli shang to zonlar bir necha
ʻ ʻ
yuzlagan, hattoki minglab kilometrga qadar erlarga borib etgan. SHunday duzli
changlarni uzoq masofalarga olib ketadigan kuchli shamollar yiliga 10-15 marta
bo lib, hozirning o zida Orol dengizi atrofi bir yilda 50,0 mln tonnadan ortiq tuz
ʻ ʻ
aralashmasindagi chang to zonlarning tushganlarni ilm –fan to liq isbotlamoqda.
ʻ ʻ
Bu degani ona tabiyat, atrof –muhit ifloslanmoqda.
Ko llari.
ʻ Umuman olganda Qoraqalpog istonda ko llar ko p. Ammo ular ʻ ʻ ʻ
hududiy bo yicha bir tekis joylashmagan. Ayniqsa Amudaryoni deltasi ko llarga
ʻ ʻ
boy. Ularning ko pchiligining (Dao itko l, Sudoche, Xojako l, Yomonsay,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qaroko l, Jekenli va boshq.) foyda bo lishi Amudaryo va uning irmoqlari bilan
ʻ ʻ
bog liqli. Ayrimlarining foyda bo lishi va yashashi (Ushqulash, Turdiboy,
ʻ ʻ
Shanishqili va boshq. ko llar) [26] sug orish kanallari bilan to g ridan – to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bog liqli.
ʻ
Respublikamizning xo jalikaro kichik kanallardan chuqurliklarga oqib
ʻ
tushgan suvlar hisobidan da unchalik katta bo lmagan suv oydinlari foyda
ʻ
bo lganlaridan, Ko pning ko li, Ilmeko l, Mashanko l (Qo ng irot tumani),
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mo nshoqli va Qaroko l (Sho manoy tumani), Qarotarang, Mao din ko li va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Atako l (Taxtako pir tumani), Ko kshiyel (Kegeyli tumani), Qirqqiz ko li (To rtkul
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tumani) va Aqsha ko l (Beruniy tumani) [25].
ʻ
Amudaryo deltasinda joylashgan bu ko llar foyda bo lishi va yashashi
ʻ ʻ
bo yicha qanday bo lishiga qaramasdan, ularga unchalik chuqur emasligi va
ʻ ʻ
egallagan maydonining doimiyligi bo lmasligi o ziga xos.
ʻ ʻ
Yer osti suvlari. Qoraqalpog iston Respublikasining hududinda yyerosti
ʻ
suvlarining joylashishdagi o ziga xos xususiyatlari sezilarli darajada. Shuningdek,
ʻ
relyefining haddan tashqari tekis ekanligi, yyeryuzasidagi jinslarining mexanikaviy
tarkibi va yyerusti suvlarining joylashish xususiyatlari uning aniqlovchi ahvoli
bo lib hisoblanadi. Amudaryo va uning irmoqlari, suv oydinlari bilan ko llar,
ʻ ʻ
yyerosti suvning to lishiga yordamlashadi. SHuningdek Amudaryoning
ʻ
21](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_21.png?v=1)
![«Harakatdagi» deltasinda joylashgan tumanda, Amudaryo atrofida va
sug ariladigan yerlarda u sayozda uchraydi.ʻ
Qoraqalpag iston hududinda eng chuqurda joylashgan yyerosti suvlari
ʻ
Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumina xos. Masalan, quduq qazib
ʻ
ko rilganda, yerning yuziga yaqin joylashgan yyerosti suvlarining birinchi qatlami
ʻ
Qoraqalpog iston Ustyurtida CHuruk tumaninda 7-8 metr, Aldan qudug i
ʻ ʻ
tumaninda 18-19 metr, Qizilqumdagi Tomarastao da 15-16 metr, Baymuratta 10
ʻ
metr, Kempirto beda 16-17 metr chuqurlikda topilgan [19].
ʻ
Yyerosti suvining sathi respublikamizning ko pchilik hududlarida
ʻ
Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumi, Deltalik bo limindagi dehqonchilik
ʻ ʻ
maqsadida foydalanmaydigan yerlar yil davomida birgalikda bo ladi.
ʻ
Qoraqalpog iston hududlarida, asrlar davominda, yerning bir qancha quyi
ʻ
qatlamlarining orasida qolgan yyerosti suvlarining alohida bir turi artezian suvlari
bo lib, u Amudaryoning ta’sir etuvchi chegarasinan uzoqda joylashib
ʻ
Qoraqalpog iston Ustyurti bilan Qizilqumi uchun katta ahamiyatga ega. Sabibi bu
ʻ
o rinlar chorvachilik uchun katta yoylov bo lib ular artezian suvlaridan
ʻ ʻ
foydalaniladi. Qish oylarida sug orish tarmoqlarida suv bo lmagan o rinlarda
ʻ ʻ ʻ
qishloq yerlarda artezian suvlaridan foydaniladi.
I.3. Qoraqalpog iston hududida tarqalgan turoqlar va o simlik qatlami
ʻ ʻ
Qoraqalpog iston hududida o simlik qatlamining joylashishi va rivojlanishi,
ʻ ʻ
uning umumiy tabiiy sharoitlariga, ayniqsa, Bizning respublikaning u yoki bu
bo limidagi tuproq qatlamining namlanish va tuproqning sho rlanish darajasiga
ʻ ʻ
zich bog liq.
ʻ
Amudaryo hozirgi deltasining juda ko p bo limini botqoqli-o tloqli
ʻ ʻ ʻ
tuproqlardagi qamishzorlar bilan to qayzorlar egallaydi. Bu o simliklar egallab
ʻ ʻ
turgan hudud Orolning sohiliga taqalib, tepasi Po rlitau tepaligida joylashgan
ʻ
deyarli teng tarafli juda katta uch burchak shakliga ega. Qamishzorlar, odatda
yozda suv olib ketadigan chuqur yerlarga moslashgan bo ladi, bu yerlarda
ʻ
qamishdan boshqa yekan, urug , kedirlar keng tarqalgan.
ʻ Yer osti suvlari yaqin
22](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_22.png?v=1)
![sassiq, gevrek, mayday toshli tuproqga lishaynik va moxlar, gumbazsimon
qumlarda oq saksovul, juzg un, cherkez ko p yillik va bir yillik o simliklar o sadi. ʻ ʻ ʻ ʻ
4. Janadaryo rayoni – ning shimoliy – g arbiy bo limidagi to lqin tarizli
ʻ ʻ ʻ
do ngli balandliklar bilan qumloqlarda asosan oq saksovul, qora saksovul, juzg un,
ʻ ʻ
keyrevik, juvsan va ko p yillik o simliklar o ssa, ko pchilik tekislik yerlarda qora
ʻ ʻ ʻ ʻ
saksovul bilan birga keyrevik burgin qo shilib o sib yer yuzi saksovulli ‘’
ʻ ʻ
to qaylardan’’ buta va yarim buta o simliklar yig indisidan tashkil topgan.
ʻ ʻ ʻ
Saksovul butasi suyakdan qattiq, biroq mo rt bo ladi. Cho llarda erta bahorda
ʻ ʻ ʻ
efemir o simliklar; sariq gul, lolalar, siyrak donli o simliklar va hakozalar o sadi.
ʻ ʻ ʻ
Ular o ziga zarur namlikni tuproqlari bilan yer yuzidab ancha chuqurlikda
ʻ
qatlamlardan olishi uchun ildizi uzun bo ladi. Saksovullarning ildizining uzunligi
ʻ
15-20 metrgacha boradi.
O simliklar olami intrazonal sharoitlarning mavjudligi tufayli atrofdagi
ʻ
cho llarga nisbatan ancha boy. Daryo o zanlariga tutash maydonlarda daraxtli
ʻ ʻ
(turang il, jiyda, tol) va butali (yulg unli) to qayzorlar, o zanlararo botiqlarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
qamishzorlar o tgan asrning 60 yillarda asosiy fitosenzlar hisoblangan.
ʻ
Cho llashishning kuchayishi sababli to qayzorlarni asosiy qismi quridi,
ʻ ʻ
qamishzorlar Amudaryo deltasida salkam 1 mln ga maydonni egalagan edi, hozirgi
suniy ravishda suv bilan ta’minlanadigan qamishzorlar o rtacha 200 – 300 ming ga
ʻ
ni tashkil qiladi, suv taqchil bo lgan yillarda ularning maydoni 50 ming gadan
ʻ
oshmaydi. Qamishzor, daraxtli to qay o rnida endilikda yulg unzorlar tarkib
ʻ ʻ ʻ
topgan, bir yillik sho ralar, turli o tlar (yantoq, oqbosh, qo shbarg va boshqa)
ʻ ʻ ʻ
o simlik dunyosini asosini tashkil qiladi. Sho r yerlarda qarabaroq, shohilak,
ʻ ʻ
kermak va yulg un tarqalgan [6].
ʻ
O simliklarni degradasiyasi kuchayishi bilan yaylovlarning mahsuldorligi
ʻ
kamayib ketdi. Qamishdan ko k massa sifatida gektariga 150 s, quritilgan holda 30
ʻ
– 40 t yem – hashak tayyorlanganligi ma’lum, hozirda qamishzorlar mahsuldorligi
2-3 baravar kamayib ketgan, turli yaylovlarning hosildorligi 2 -5 s, sho rxoklarda
ʻ
esa 0 – 1 s ni tashkil etadi. Oqchadaryo deltasi taqirlarida biyurg un qorasaksovul
ʻ
bilan o zaro almashib keladi, shimoliy qismida yulg un bir yillik sho ralar jamoasi
ʻ ʻ ʻ
24](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_24.png?v=1)
![tariqasida, ba’zan qorasaksovul bilan birga uchraydi. Janadaryo o zanigaʻ
yaqinlashgan sari taqirlarda tuz miqdori orta boradi va qorasaksovul siyraklashasi,
yulg un va bir yillik sho ralar hukmronligi boshlanadi. Oqchadaryo deltasida
ʻ ʻ
yaylovlar unchlik mahsuldor emas. (1-1,5s), faqat qumli joylarda 2 s gacha ortadi
[2].
Respublikamizning o simlik dunyosida ayrim o simliklar sanoatda,
ʻ ʻ
chorvachilik va yerni qayta o zlashtirishda juda ahamiyatli ekanligi ma’lum.
ʻ
Ulardan buyan, saksovul, juvsan, turang il, qamish va boshqalar ahamiyatlidir.
ʻ
Boyan – Amudaryo vohasi va deltasidagi eng ko p tarqalgan ahamiyatli
ʻ
yavvoyi o simliklardan biri. U ko pincha suvayirg ich tarmoqlarining bo ylarida
ʻ ʻ ʻ ʻ
oazislardagi dehqonchilikdan bo sh qolgan yerlarda hamda to qaylarda bir qancha
ʻ ʻ
maydonni egallab yotuvchi manzarasini foyda etuvchi ko p yillik o simlik. U
ʻ ʻ
Respublikamizning Beruniy, Kegeyli, Qo ng irot, Nukus, Chimboy maydonlari
ʻ ʻ
hududlarida ko p o sadi. Boyan charvo mollarga xos o simlik bo lishi bilan birga
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning ildizi farmasevtika, oziq- ovqat sanoatlari uchun ahamiyatli xom- ashyo
bo lib ham hisoblanadi. Boyan ildizi Qoraqalpog iston eksportining asosiy
ʻ ʻ
manbalarining biri bo lib, u Yaponiya va Amerika Qo shma Shtatlariga ekspertiza
ʻ ʻ
qilinadi.
Saksovul - Respublikamizning hududida tang o simlik bo lib, ularning 3 turi
ʻ ʻ
oq saksovul, qorasaksovul uchraydi. Ular odatda qumli va tuzli tuproqlarda yaxshi
o sadi. Saksovul o t- cho p ahamiyatiga ega. Kuzda va sovuq tushgandan keyin
ʻ ʻ ʻ
uning bir yillik shoxlarini qo ylar yeyishadi. Tuyalar saksovulning bir yillik
ʻ
shoxlari bilan yilning har bir mavsumida ovqatlanishadi. Qorasaksovullar
oqsaksovullarga qaraganda xashak sifatida ahamiyatli. Saksovul kuzning oxirida
pishib yetiladi. Ushbu mavsumda uning urug ini yaxshi istemol qilishadi. Saksovul
ʻ
kimyo sanoatida xomashyo sifatida qo llaniladi. Saksovul harakatchan qumlarga
ʻ
qarshi kurashish uchun ekiladigan asosiy o simliklardan biridir. U o tin uchun ham
ʻ ʻ
ahamiyatlidir.
Juvsan – Qoraqalpog iston yaylovlarida eng ahamiyatli o simliklardan biri.
ʻ ʻ
Sababi uning yer maydonlari yaylov sifatida yil davomida foydalanishi bilan bir
25](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_25.png?v=1)
![piyoz, sabzi, oshqavoq, qizilqalampir, sedana, tarvuz, sarimsoq piyoz,
daraxtlardan; oqtut, qoratol, yavvoyi o simliklardan; oq juvsan, oq so ra, otquloq,ʻ ʻ
bug doy, buyon, yontoq, qaish, qoramiq, qizilgul, sari bo g in, qo ytikan, sariq gul,
ʻ ʻ ʻ ʻ
choy cho pi va boshqa o simliklarni keltirishga bo ladi. Bu dorivor o simliklar
ʻ ʻ ʻ ʻ
xalq tibbiyotida Sharqning buyuk tabibi Abu Ali ibn Sino tomonidan ham
foydalanilgan va hozirgi kunda ham keng foydalanib kelmoqda.
Orol dengizining qurib ketishi natijasida iqlimning kontidantalligi kuchayib,
tuproqda namlik pasayib o simliklar dunyosining rivojlanishi qisqarmoqda. Orol
ʻ
bo yi hududlarda o simliklarning ming yaqin turi bo lgan bo lsa bugungi kunda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning tabiiy muhitga moslashuvi asta- sekin siyraklashib bormoqda.
So ngi yillar ichida Orol bo yi florasining 70-80 dan ortiq yuqori
ʻ ʻ
o simliklarning turi 200ga yaqin quyi o simliklarning turi yo qolgan, 54 turdagi
ʻ ʻ ʻ
o simliklar esa hozirda yo qolishi arafasida. Yavvoyi o simliklarning ko p turi
ʻ ʻ ʻ ʻ
shifobaxsh o simliklar bo lib ulardan otquloq, isiriq ahamiyatli o ringa ega [20].
ʻ ʻ ʻ
27](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_27.png?v=1)
![II BOB. TADQIQOT HUDUDIDAGI IQLIM HUSUSIYATLARINING
TUPROQLAR EKOLOGIK HOLATIGA TA’SIRI
II.1. Hududning tabiiy iqlim sharoitlari
Hududning geografik joylashuvi. Qoraqalpog iston Respublikasi Amudaryoʻ
deltasi hududini, shuningdek Orol dengizining janubiy qismi va unga tutash
Ustyurt va Qizilqum hududlarini egallaydi. Respublikaning geografik jihatdan
joylashish o rni 40º58' - 45º39' shimoliy kenglik va 56º00'- 62º33' sharqiy uzunlik
ʻ
koordinatalari bilan ifodalanadi. Qoraqalpog iston mamlakatning g arbiy,
ʻ ʻ
shimoliy, shimoliy-sharqiy tomonidan Qozog iston bilan chegaradosh hisoblanib,
ʻ
sharqiy va janubiy-sharqiy tomondan O zbekiston Respublikasining Buxoro va
ʻ
Xorazm viloyatlari bilan chegaralangan. Hududining janubdan shimolgacha
yo nalishda uzunligi 420 km, g arbdan sharqiy yo nalishda uzunligi – 550 km ni
ʻ ʻ ʻ
tashkil qiladi. Umumiy maydoni – 167 000 km 2
ni tashkil qiladi [14].
Amudaryo tumani Qoraqalpog iston Respublikasining janubi-g arbiy qismda
ʻ ʻ
joylashgan bo lib, shimoliy va sharqiy tomondan Qorao zak tumani, janubi-sharqiy
ʻ ʻ
va janubiy tomondan Xorazm viloyati, g arbiy va janubi-g arbiy tomondan
ʻ ʻ
Turkmaniston Respublikasi, shimoli-sharqiy tomondan Nukus tumani yerlari bilan
chegaradosh Chimboy tumani Qoraqalpog iston Respublikasining shimoliy
ʻ
qismida joylashgan. Tuman shimol tomondan Qo ng irot tumani, sharqiy
ʻ ʻ
tomondan Qorao zak tumani, janubi-g arbiy va shimoli-g arbiy tomondan Kegeyli
ʻ ʻ ʻ
tumani yerlari bilan chegaradosh.
Relefi. Amudaryo deltasining allyuvial tekisliklari hududi zamonaviy va
qadimiy qismlarga bo linadi [12; 13.]. Bunda zamonaviy delta hududi tahminan
ʻ
Nukus shahri kengliklaridan boshlanadi. Chap qirg oq hududida uning chegaralari
ʻ
Qushxona burunida Aybo g ir yaqinida Ustyurt hududiga tutashadi, o ng qirg oq
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududida Nukus shahridan Qoraboyli qishlog igacha bo lgan masofada Jaltirbas
ʻ ʻ
qo ltig ining sharqiy qirg og iga tutashadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Zamonaviy delta hududi – keng maydonlarni o z ichiga olib, kuchsiz qiyalik
ʻ
ostida shimoliy yo nalishda pasayib boradi, turli xil qalinlikdagi daryo
ʻ
cho kindilari bilan to lgan. A.D.Arxangelskiy [3] tomonidan ko rsatilishicha,
ʻ ʻ ʻ
28](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_28.png?v=1)
![deltalar hududining yuzasi deyarli umuman sezilarsiz holatda Orol botig i tubigaʻ
qo shiladi. Joylarda qiyalik parallel bo yicha Qrantov ko tarilmasidan dengiz
ʻ ʻ ʻ
qirg oqigacha 0,2 m/km ni tashkil qiladi. Relefning umumiy kengligi quruq va faol
ʻ
oqimlar, ko llar va qurib qolgan eski ko l botiqlari bilan kesishadi. Amudaryoning
ʻ ʻ
chap qirg oq oqimida nisbatan sezilarli darajada yaqinda qurib qolgan Uldaryo
ʻ
irmog i qayd qilinadi. O ng qirg oq hududida Quvanishdaryo irmog i oqimi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurib qolgan soyliklar, Orol dengizi yo nalishida (Esim qurib qolgan oqimi)
ʻ
joylashadi. Qadimiy deltaning keng maydonlari xam kenglik ko rinishidagi relefga
ʻ
ega hisoblanadi. Nisbatan balandlikka ega bo lgan (Kaspiy dengizi sathidan 130-
ʻ
142 metr balandlikda) qismi Xorazm pastqamligining janubiy-sharqiy qismida
joylashgan, bu yerdan kengliklar hududi shimoliy-g arbiy yo nalishda pasayib
ʻ ʻ
boradi. Qadimiy deltaning yuqorigi qismi Tuyamo yin darasi yaqinida joylashadi
ʻ
[13]. Qadimiy deltaning asosiy konus sohasi shimoliy-g arbiy yo nalishga qaragan
ʻ ʻ
bo lib, Sariqamish botig idan Amudaryoning qadimiy irmoqlari oqimlari
ʻ ʻ
boshlanadi, ular hozirgi kunda qurigan irmoqlar ko rinishida saqlanib qolgan.
ʻ
Botiqning shimoliy qismidan janubiy-sharqiy yo nalishdan shimoliy-g arbiy
ʻ ʻ
yo nalishga tomon nisbatan yirik hisoblangan qurib qolgan Daryaliq irmog i
ʻ ʻ
tutashadi. Uning qirg oqlari birmuncha tik holatda saqlangan. Tub qismi kenglik
ʻ
bo ylab cho zilgan kulrang tusli allyuvial qumoqlar bilan to lgan, bu qatlamlar
ʻ ʻ ʻ
irmoqning boshlanish joyida va shuningdek oqim bo ylab ko tarilma barxanlarni
ʻ ʻ
xosil qiladi. Qirg oq to qayzoylari hududida qumliklar chakalaklar shaklida
ʻ ʻ
yig ilish qayd qilinadi. Hozirgi vaqtda Daryoliq irmog i bo ylab yer osti
ʻ ʻ ʻ
suvlarining Sariqamish ko liga tomon oqimi kuzatiladi.
ʻ
Baliqli ko li yaqinida Daryaliq irmog i oqimidan qurigan Qurjauzak soyligi
ʻ ʻ
ajraladi, g arbiy hududa ko tarilma sohada esa Butentov-Kichkinadaryo irmog i
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Bu ikkala irmoq xam Sariqamishsoy botig i tomon yo nalgan. Boshqa
ʻ ʻ
bir qurigan irmoq – Daudan asosan sharqiy qismdan g arbiy yo nalishga tomon
ʻ ʻ
yo nalgan bo lib, janubiy hududda Mang ir ko tarilmasi hudadida 50 km masofaga
ʻ ʻ ʻ ʻ
g arbiy yo nalishga qayriladi, undan janubiy-janubiy-g arbiy qismda joylashgan
ʻ ʻ ʻ
qurigan ko l Tenyukli tomonga yo naladi. Alohida irmoqlardan biri Mengelikal
ʻ ʻ
29](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_29.png?v=1)
![qurigan irmog i hisoblanib, bu irmoq xam sharqiy tomondan g arbiy yo nalishgaʻ ʻ ʻ
qarab joylashgan (Daudan hududidan birmuncha shimoliy qismda) va Mang irning
ʻ
shimoliy qismidan oqib o tadi, g arbiy qismi qumliklar bilan kuchli darajada
ʻ ʻ
ko milgan. Eng janubiy qismda joylashgan qurigan irmoq – Tonidaryo hisoblanib,
ʻ
Uaz hududining g arbiy qismida fotoplanlarda yaqqol ko zga tashlanadi, bu yerda
ʻ ʻ
u shimoliy Tuzqir ko tarilmasiga tomon yo naladi, Qang aqir ko tarilmasining
ʻ ʻ ʻ ʻ
janubiy-janubiy-g arbiy qismidan qayrilib birmuncha kengaygan ko l
ʻ ʻ
ko rinishidagi sohani tashkil qiladi va Sariqamish botig i tomon shimolga
ʻ ʻ
yo naladi.
ʻ
Amudaryoning shimoliy deltasi Qoraqalpog iston hududida bir qator qoldiq
ʻ
shaklidagi ko tarilmalarni tashkil qiladi. Ulardan nisbatan yiriklaridan biri
ʻ
Qushqanotov Shayxamon qishlog ining janubiy qismida joylashgan, Beltov esa
ʻ
Taxtako pirning shimoliy-sharqiy qismida joylashadi, Qiziljar hududi Qo ng irot
ʻ ʻ ʻ
shahridan 10 km masofa uzoqligida joylashadi.
A.D.Arxangelskiy [3] ishlarida bu hudud Qubatov nomi bilan keltiriladi.
Nisbatan kichik ko tarilmalar sifatida Nukusning shimoliy qismida joylashgan
ʻ
To qto bani ko rsatib o tish mumkin. Undan 5 km shimoliy-g arbiy masofada
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichkina ko tarilma – O taboy joylashadi, Amudaryoning qirg og ida esa Qrantov
ʻ ʻ ʻ ʻ
joylashgan bo lib, bu hudud juda tor shakldagi, 3 km uzunlikda myeridional
ʻ
yo nalishda ko tarilgan holatda joylashadi. Uning sharqiy yonbag iri tik holatda,
ʻ ʻ ʻ
g arbiy qismi esa daryoga qaragan, tik va quyi qismi qoyali dara ko rinishiga ega
ʻ ʻ
hisoblanadi. Amudaryoning quyi qismida uncha yirik bo lmagan Parlitov tog i
ʻ ʻ
joylashgan.
Hududning shimoliy-g arbiy qismida Ustyurtning toraygan butun sohasi
ʻ
Oqkelin joylashgan bo lib, bu hudud qadimiy delta hududini qurib qolgan
ʻ
Aybo g ir va Yerbutun hududlarida kesib o tadi. Qurib qolgan Daryoliq
ʻ ʻ ʻ
irmog ining janubiy qismida, Dekcha hududiga yaqin joyda Butuntov, Qang aqir,
ʻ ʻ
Mang ir, Tuzqir, Tarimqoya, Zangibobo ko tarilmalari joylashgan. Bu barcha
ʻ ʻ
qoldiq ko tarilmalar allyuvial yuza bo ylab 30-50 metrgacha ko tarilmalarni xosil
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Bu qoldiq sohalar qachonlardir yagona plato sifatida bo lganligi tahmin
ʻ
30](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_30.png?v=1)
![qilinib, hozirgi kunda esa alohida fragmentlar ko rinishida o zining morfologikʻ ʻ
tuzilishi bilan o zaro farqlanadi va bunda eng avvalo denudasion holati e'tiborga
ʻ
olinadi. Ayrim qoldiq sohalarda qumli chukindilar shakllangan bo lib, yuza
ʻ
bo ylab qalqonsimon shakllarni yuzaga keltiradi, yuza bo ylab joylashgan
ʻ ʻ
cho kinli qatlamlar, qumloqlar qatlamlarining buzilishi maxsulotlari sifatida mayda
ʻ
shag al bilan aralashgan mayda donador matyerialdan tashkil topgan. Bu
ʻ
holatlarning barchasi tuproq xosil bo lish jarayonida geologik cho kindilar,
ʻ ʻ
ularning kimyoviy va mexanik tarkibiga bog liq holatda variasiyalanishini
ʻ
anglatadi.
Allyuvial kengliklarning birlamchi relefi va qoldiq shaklidagi ko tarilmalar
ʻ
relefi turli omillar ta'sirida ko p marotaba o zgarishga uchragan. Ulardan eng
ʻ ʻ
sezilarlisi sifatida shamolning ta'sirini alohida ko rsatib o tish mumkin.
ʻ ʻ
Shuningdek, birlamchi relefning o zgarishlarida inson xo jalik faoliyatining ta'siri
ʻ ʻ
xam sezilarli hisoblanadi.
Birlamchi allyuvial yuzaga kelishida shamolning ta'siri nisbatan sezilarli
darajada amalga oshgan bo lib, bu qumliklar cho kindi qatlamlari ko rinishida yoki
ʻ ʻ ʻ
deyarli butunlay ochiq holatdagi (qadimiy irmoqlar) sohalar, yoki ma'lum darajada
loyli cho kindi bilan qoplangan sohalar mavjudligi bilan ifodalanadi. Turli xil
ʻ
sabablar ta'sirida bu nisbatan kam qalinlikdagi qatlamlarning buzilishlari natijasida
ularning ostidagi qumliklar yuzaga chiqib qolgan va botiqlarning ayrim joylarida
ko tarilma sohalarni yuzaga keltiradi. Botiqlar sohalari ko proq cho zinchoq
ʻ ʻ ʻ
shaklga ega bo lib, zanjir ko rinishida joylashadi va allyuvial qum qatlamlari bilan
ʻ ʻ
to lgan qadimiy irmoqlar va oqimlarni tashkil qiladi. Qadimiy delta qismida
ʻ
nisbatan ta'sirga uchragan sohalar Dekcha hududidan janubiy-sharqiy tomonga
yo nalishda joylashadi, shuningdek Zaung oz Qoraqum ko tarilmalari shimoliy
ʻ ʻ ʻ
nishabliklari oralig ida va Tuzqir va Tarimqiya ko tarilmalari hududlarida
ʻ ʻ
kuzatiladi.
Turli xildagi qumli qatlamlar yig ilmalari allyuvial kengliklar va qoldiq
ʻ
ko tarilmalar relefini murakkablashtiradi. Qumli yig ilmalarning boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
shakllari kichik ko tarilmalar shakliga ega bo lib, A.G.Babaev [5] tomonidan ular
ʻ ʻ
31](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_31.png?v=1)
![kokil-tepaliklar deb nomlangan. Balandligi 5-10 (20) sm bo lgan ko tarilmaʻ ʻ
sohalari keyreuk, buyurg an, shuvoq va boshqa siyrak tarzdagi o simliklar tagida
ʻ ʻ
shakllanadi. O simliklar qoplami o zaro yaqin o suvchi tuproqlar qatlami yuzasida
ʻ ʻ ʻ
qalinligi 15-20 sm ga teng bo lgan qumliklar joylashadi. Qumli yig ilmalarning
ʻ ʻ
boshqa bir shakli – qum uyumlari hisoblanadi. Qum uyumlari yoki ko tarilmalar
ʻ
odatda qumli relefning qavariq shakllari deb nomlanadi, bu shakllar qum
qatlamining chyerkez, saksovul, qandim va boshqa o simliklar atrofida
ʻ
yig ilishdan xosil bo ladi. A.G.Babaev [5] tomonidan Amudaryoning qadimiy
ʻ ʻ
delta hududida qum uyumlari uchun o ziga xos shakllanish holati mavjudligi qayd
ʻ
qilingan, bunda ushbu uyumlar sho rhoklar va sho rxok tuproqlar qatlamlari, 4-5
ʻ ʻ
metr chuqurlikda joylashgan yer osti suvlari ta'sirida shakllanganligi ko rsatib
ʻ
o tilgan.
ʻ
Hududda kichik o lchamli va o simlik qoplami orqali mustahkamlangan
ʻ ʻ
qum uyumlari keng tarqalgan. Kichik balandlikdagi qumliklar hududlari odatda
qurib qolgan daryo irmoqlarida (Daryoliq, Daudon, Tonidaryo) va shuningdek
kuchli o zgarishga uchragan allyuvial kengliklar hududlarida kuzatiladi.
ʻ
Shuningdek, bu ko rinidagi shakllar ko l botiqlarida (Aybo g ir) va ayrim
ʻ ʻ ʻ ʻ
holatlarda qoldiq ko tarilmalar hududida (Tuzqir, Tarimqiya, Mang ir) qayd
ʻ ʻ
qilinadi, bu joylarda kichik uyumli qumlik qatlamlari shamol yo lashi ostida
ʻ
shimoliy-sharqiy yo nalishdan janubiy – g arbiy tomonga qarab cho zilgan holatda
ʻ ʻ ʻ
ko tarilmalarni xosil qiladi.
ʻ
Balandligi 5-10 metrga teng bo lgan, jo yaksimon-ko tarilmali qumliklar
ʻ ʻ ʻ
Eshkulgan qumli massivi hududida va Betovning g arbiy qismlarida tarqalgan.
ʻ
Balandligi 10-15 metrga etuvchi jo yaksimon qumli ko tarilmalar Zaung oz
ʻ ʻ ʻ
Qoraqum hududining shimoliy qismida va unga yaqin joylashgan qoldiq
ko tarilmalar hududlarida tarqalganligi qayd qilinadi. Zamonaviy delta hududida
ʻ
nisbatan kulrang tusli allyuvial qumoqli qatlamlari keng tarqalgan. Qumliklar
nisbatan eng ko p tarqalgan yirik massiv Turkmanqirilg on hududi hisoblanib, bu
ʻ ʻ
hudud myeridional yo nalishda tor yo laksimon ko rinishda 10 km gacha
ʻ ʻ ʻ
cho zilgan holatda joylashadi. Ushbu massivning g arbiy qismida yalang och qum
ʻ ʻ ʻ
32](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_32.png?v=1)
![barxanlari joylashgan bo lib, sharqiy qismida qum ko tarilmalari, to qayzorlarʻ ʻ ʻ
qayd qilinadi. Hududning janubiy qismida sarg ish-pushti tusli qumliklar qatlami
ʻ
tarqalgan bo lib, Qoraqum bilan chegara hududlarida va Qizilqumga tutash bo lgan
ʻ ʻ
shimoliy-sharqiy qismlarda xam qayd qilinadi. Kukunlanuvchi kulrang tusli
qumliklar Sariqamish qatlamining qirg oq hududlarida shakllangan.
ʻ
Qoldiq ko tarilmalar – Amudaryoning nisbatan qadimiy hisoblangan deltasi
ʻ
yuza hududi atrofidagi kengliklardagiga nisbatan o zining geologik tuzilish
ʻ
xususiyatlari bo yicha keskin farqlanadi. Deltaning o ng qirg oq hududida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan Qubatov (Qiziljar) va Parlitov qoldiq ko tarilmalari Orol botig i
ʻ ʻ
chegarasi bo ylab joylashgan bo lib, tarkibi bo r jinslaridan tashkil topgan,
ʻ ʻ ʻ
Qushkontov tepaligi va Beltov ko tarilmalari tarkibi esa paleogen davriga tegishli
ʻ
qatlamlardan tashkil topgan. Delta hududida tarqalgan allyuvial qatlamlarning
yoshi
A.D.Arxangelskiy tomonidan quyi to rtlamchi davrga tegishli deb hisoblangan.
ʻ
Yangi tadqiqotlarda Amudaryo deltasi qatlamlarining yoshi yuqorigi
to rtlamchi davrdagina shakllangan bo lishi mumkinligi tahmin qilinadi. Delta
ʻ ʻ
hududi qatlamlari vyertikal va gorizontal yo nalishlar bo yicha tezkor tarzda
ʻ ʻ
o zgaruvchan xususiyatga ega bo lib, litologik tarkibiga ko ra turli xilligi bilan
ʻ ʻ ʻ
tavsiflanadi: loylar, slyudali qumoqlardan tashkil topgan. Shuni ta'kidlash
kyerakki, Amudaryoning quyi oqimi qadimgi qishloq xo jaligining markazi
ʻ
bo lgan. Geologik jihatdan Orolbo yi hududining murakkabligi mintaqa
ʻ ʻ
tuproqlarining unumdorligini oshirish bo yicha agromeliorativ tadbirlarni ishlab
ʻ
chiqishni sezilarli darajada murakkablashtiradi.
Gidrogeologik sharoitlari. Gidrogeologik jihatdan Amudaryoning quyi qismi
oqim mavjud bo lmagan kengliklardan tashkil topgan. B.M.Georgievskiy [11]
ʻ
tomonidan keltirilishicha, hatto bahor faslida xam atmosfyera yog inlari miqdori
ʻ
bug lanishga nisbatan bir necha marotaba kichik qiymatga ega xisoblanadi va shu
ʻ
sababli yog ingarchilik yer osti suvlarining to yinishiga deyarli ta'sir ko rsatmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Yer osti suvlarining xosil bo lish sharoitlari, rejimi, ularning minyerallashishi va
ʻ
Amudaryo quyi hududi qatlamlari bo yicha oqimi yo nalishlarini nisbatan batafsil
ʻ ʻ
33](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_33.png?v=1)
![holatda M.M.Krilov [15], P.A.Letunov [18], F.M.Raximbaev va A.E.Esenbekov
[23] va boshqalar o rganishgan. ʻ
Yuqorida sanab o tilgan mualliflar o z tadqiqot ishlarida ta'kidlab
ʻ ʻ
o tishganidek, Amudaryo quyi oqimi qatlamlarida yer osti suvlarining asosiy
ʻ
to yinish manbai sug orish suvlari hisoblanadi. Uncha ko p bo lmagan miqdorda
ʻ ʻ ʻ ʻ
(90-120 mm/yil) yog uvchi atmosfyera yog inlari yer osti suvlarining shakllanishi
ʻ ʻ
va yo nalishlari rejimida sezilarli rol o ynamasligi qayd qilingan.
ʻ ʻ
Zamonaviy delta hududida yer osti suvlarining to yinish manbai –
ʻ
Amudaryo kanalining sug orish suvlari va filtralanuvchi oqimlari hisoblanib, suv
ʻ
muvozanati regulyatori sifatida tuproq yuzasi va o simliklar orqali trekspirasiya
ʻ
jarayonlari ko rsatib o tiladi. Tabiiy sharoitlarda sug orilmaydigan hududlarda
ʻ ʻ ʻ
Amudaryo suvi irmoqlar qumli qatlamlari bo ylab filtrlanadi va yer osti suvlarini
ʻ
to yintiradi, Amudaryodan 20-30 km masofa uzoqligida joylashgan hududlarda yer
ʻ
osti suvlari 7-8 metr chuqurlikda, Amudaryodan 80-100 km masofa uzoqligida esa
(Kunyadaryo tumani) yer osti suvlari 15-20 metr chuqurlikda joylashishi qayd
qilinadi [9].
Zamonaviy qayir hududlarida bahorgi yog ingarchiliklar davrida (mart –
ʻ
iyul oyining oxirlari) yer osti suvlarining sathi ko tariladi. Avgust oyida yer osti
ʻ
suvlari sathi asta – sekin pasayib, oktyabr oyida muvozanat holatiga yerishadi.
Oktyabr oyidan mart oyiga qadar yer osti suvlari sathi nisbatan barqaror holatda
saqlanadi. Umuman olganda hududning gidrogeologik va meliorativ sharoitlari
noqulay hisoblanadi, bu holat yer osti suvlari oqimlarining qiyinligi bilan
izohlanadi. Bu holat delta hududi qatlamlarining kuchsiz qiyaligi, tuproq xosil
qiluvchi jinslarning kukunlanuvchanligi va tuproq qatlamining tuzilish
xususiyatlari bilan bog liq holatda izohlanadi. Shu sababli yer osti suvlarining
ʻ
joylashish chuqurligi va sathi rejimi kirim va sarf o rtasidagi nisbat bilan
ʻ
belgilanadi. Yer osti suvlarining asosiy to yinish manbai sug orish tarmoqlari va
ʻ ʻ
sug orish maydonlaridan filtrlanuvchi suvlar hisobiga ta'minlanadi.
ʻ
Drenaj (oqova) tizimi mavjud bo lmagan sharoitda yoki uning ishlashi
ʻ
qoniqarli darajada amalga oshmagan holatda yer osti suvlarining asosiy sarflanishi
34](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_34.png?v=1)
![quruq kelishi bilan tavsiflanadi. Orolbo yi mintaqasi kontinental subtropik iqlimʻ
zonasiga kiritiladi.
Yuqori darajadagi quyosh radiasiyasi va hududning Osiyo qit'asining
qurg oqchil kontinental iqlim mintaqsida joylashishi (yozining quruq va issiq
ʻ
kelishi va qishining sovuqligi) bilan ifodalanadi. Hududda minimal harorat qiymati
yanvar oyiga to g ri kelib, maksimal qiymatdagi harorat iyul oyida kuzatiladi. Yoz
ʻ ʻ
fasli davomiy, barqaror ochiq havo kuzatiladi, haroratning sutkalik keskin
tebranishlari va havoning quruqligi qayd qilinadi. Qish fasli O zbekistonning
ʻ
boshqa qismlariga nisbatan sovuq, bu hududga shimoliy havo oqimlarining kirib
kelishi qulay hisoblanadi.
O rtacha yillik yog ingarchilik qiymati delta hududining turli qismlarida bir
ʻ ʻ
xilda emas: janubiy qismda 80 mm/yilni va shimoliy qismlarda 110 mm/yilni
tashkil qiladi. Yog ingarchilik asosan bahor va kuz fasllarida amalga oshadi. Qor
ʻ
qoplami barqaror emas, ayrim yillarda qor qoplami umuman bo lmaydi.
ʻ
Yog ingarchilik miqdoriga ko ra bu hudud O zbekistonning eng quruq qismi
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Kuz fasli quruq keladi, bu davr qishloq xo jaligi ekinlari xosilini
ʻ
yig ib olish uchun qulay hisoblanadi.
ʻ
Orolbo yi mintaqasining boshqa bir iqlim xususiyati – shimol tomondan
ʻ
sovuq arktika oqimlarining kirib kelishi bilan bog liq bo lib, bu vaqtda havo
ʻ ʻ
harorati minimum qiymatgacha (-34-36ºS) pasayishi kuzatiladi, tuproq qatlami
0,5-0,7 metrgacha chuqurlikda muzlashi qayd qilinadi. Deltaning Qoraqalpog iston
ʻ
hududida joylashgan qismida o rtacha yillik harorat qiymati +10-12°S ni tashkil
ʻ
qiladi. Yozda (may-sentyabr) o rtacha oylik havo haroratining qiymati +20°S dan
ʻ
baland hisoblanadi. Iyul oyida o rtacha oylik havo harorati shimoliy hududlarda
ʻ
+26°S ni, janubiy hududlarda +28°S ni tashkil qiladi. Hududda maksimal havo
harorati qiymati +43-44°S ni tashkil qiladi, yanvar oyida minimal havo harorati
qiymati -4 dan -6°S gacha oraliqni tashkil qiladi. Ayrim yillarda havo haroratining
minimal qiymati -32°S gacha pasayishi qayd qilinadi. Sovuq bo lmagan kunlar
ʻ
hududda 200-230 kunni tashkil qiladi. Bu davrda ijobiy harorat yig indisi 4000°S
ʻ
ni, samarali harorat ( +10°S) 2280-2320°S ni tashkil etadi [5].
˃
36](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_36.png?v=1)
![Yoz oylarida kunduzgi havo haroratining sezilarli issiq va subtropik
shamollar ta'sirida oshib ketishi hududni etarli darajada namlanmasligiga sabab
bo ladi. Umumiy ko rinishda, suv havzasi sathidan yoki nam tuproq yuzasidan suvʻ ʻ
bug lanishi qiymati cho l mintaqasida yog ingarchilikka nisbatan bir necha
ʻ ʻ ʻ
marotaba katta hisoblanadi, bu esa Orolbo yi mintaqasining haddan tashqari quruq
ʻ
iqlimini belgilab beradi. Bu xususiyatning yaqqol aks etishi keskin cho l-
ʻ
kontinental iqlimining shakllanishi bilan ifodalanib, bunda yil davomida tuproq
namligining jadal tarzda bug lanishi natijasida tuproq qatlamida tuzlarning
ʻ
o simlik ildizi joylashgan qatlamda ko p miqdorda yig ilishi bilan izohlanadi.
ʻ ʻ ʻ
Havoning nisbiy namligi muhim iqlim xususiyatlaridan hisoblanadi va o z
ʻ
navbatida sug orish tizimiga, kollektor va zovurlar holatiga, ko llar, botqoqliklar,
ʻ ʻ
suv yuzalari, sug oriladigan dalalar, yer osti suvlarining joylashish sathi kabi
ʻ
omillarga bog liq bo ladi. Hududda havoning eng yuqori nisbiy namligi qish
ʻ ʻ
oylarida kuzatiladi va 74-79 % atrofida bo ladi, yoz oylarida 22-28 % gacha
ʻ
pasayishi mumkin [7].
Hududning asosan tekislikdan iboartligi shamol tezligini jadal oshishiga
imkon yaratadi. Kuchli shamollar dengizning qurigan tubidan katta miqdordagi
tuzli qumlarni hududga keltiradi va ekologik vaziyatning keskinlashuviga sabab
bo ladi. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan kelib chiqqan holatda shuni aytish
ʻ
mumkinki, Orolbo yi minqasining tabiiy-iqlim sharoitlari sho rlanish jarayonini
ʻ ʻ
shakllanishi uchun potensial havfli sharoitni yuzaga keltiradi. Shunday ekan,
o rganilayotgan hududning tabiati bir qator o ziga xos xususiyatlarga ega
ʻ ʻ
hisoblanadi va yog ingarchilik miqdorining kamligi, yoz faslidagi havo harorati va
ʻ
quyosh radiasiyasining yuqoriligi, bug lanish jarayonining jadalligi, yer osti suvlari
ʻ
sathining yuqori joylashganligi, tuproq yuza qatlamining kuchli darajada qurib
qolishi bilan tavsiflanadi.
Yil mavsumlari orasidagi havo harorati farqlanishlari juda katta hisoblanib,
bu ko rinishdagi keskin o zgarish Orolbo yi mintaqasi tuproqlarida kechayotgan
ʻ ʻ ʻ
agrokimyoviy, agrofizikaviy hamda biologik jarayonlarga jadal tarzda ta'sir
ko rsatadi.
ʻ
37](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_37.png?v=1)
![II.2. Iqlim o zgarishining tadqiqot hududida kuzatilayotgan salbiy oqibatlari ʻ
Iqlim o zgarishining qishloq xo jaligiga ta'siri.
ʻ ʻ Global isish va unga
qo shilayotgan iqlimiy o zgarishlar hozirgi paytda mamlakat hayotining muhim
ʻ ʻ
ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik jihatlariga ta'sir qiluvchi yoki tahdid soluvchi jiddiy
oqibatlarga olib kelmoqda [4; 1.].
Ma'lumki, barcha sohalarda kuzatilgani kabi, qishloq xo jaligini rivojlanishi
ʻ
ham yer va suv resurslariga salbiy ta'sir etayotgan iqlim o zgarishiga bog liqdir.
ʻ ʻ
Shu bois, iqlim o zgarishi sharoitida yer va suv resurslaridan unumli foydalanish
ʻ
hamda ularni muhofaza qilish, shuningdek, tuproq unumdorligini oshirish qishloq
xo jaligi tarmoqlarini kelgusidagi rivoji uchun turtki bo ladi va mamlakatning
ʻ ʻ
istiqbolini belgilaydi.
Qishloq xo jaligi mahsuldorligining iqlim o zgarishiga bog liqligi ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatdan hududning geografik joylashuvi bilan belgilanadi. Iqlim o zgarishining
ʻ
ta'siri arid mintaqa sharoitida ekinlar etishtirishda suv tanqisligi muammosining
kuchayishi bilan tavsiflanadi.
Havo haroratining ko tarilishi sug oriladigan hududlardan suvni bug lanish
ʻ ʻ ʻ
hisobiga yo qotilishiga sabab bo ladi. Bu kabi o zgarishlar o z navbatida ekinlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
suvga bo lgan talabini oshiradi.
ʻ
Havoning yuqori harorati organik moddalarning tabiiy parchalanishini
tezlashtiradi va tuproq unumdorligini pasayishiga olib keladi. Shuningdek,
o simliklar zararkunandalari va kasalliklarining tarqalish ehtimoli oshadi.
ʻ
Orolbo yi hududining iqlim rejimiga ta'siri. So nggi yillar davomida Orol
ʻ ʻ
dengizining keskin qurishi natijasida Orolbo yi hududi iqlim sharoitida sezilarli
ʻ
o zgarishlar qayd etilmoqda. Orol dengiziga yaqin hududlarda yog ingarchilik
ʻ ʻ
miqdori bir necha bol kamaygan. Yog ingarchilik miqdorining yillik o rtacha
ʻ ʻ
miqdori 150-200 mm ni tashkil etadi. Hududda yuqori bug lanish
ʻ qayd etilgan,
ya'ni yiliga 1700 mm gacha, bu jarayonning jadal borishi yozgi jazirama kunlarga
to g ri keladi, bu paytda havoning nisbiy namligi 10 % ga pasayadi. Havo
ʻ ʻ
haroratining qishda pasayib, yozda esa ko tarilishi kuzatilmoqda.
ʻ
38](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_38.png?v=1)
![Orolbo yi hududining o ziga xos iqlim xususiyatlaridan yana biri, changʻ ʻ
bo ronli va izg irinli kunlarning ko p takrorlanishi hisoblanadi. Ko pincha ushbu
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududda kuchli shamollar esadi. Shamolning maksimal tezligi 20-25 m/s ga va
davomiyligi 50 kunga etadi.
Umuman olganda, qayd etilgan bu kabi iqlimiy xususiyatlar Orolbo yi
ʻ
hududida sug orish ishlarisiz dehqonchilik qilib bo lmasligini belgilaydi. Tuproq
ʻ ʻ
tarkibida suvda oson yeruvchi tuzlarning mavjudligi tufayli suvga bo lgan ehtiyoj
ʻ
ikki barobar oshadi, chunki, nafaqat o simliklarni sug orish uchun, balki tuproq
ʻ ʻ
sho rini yuvish ishlarini amalga oshirish uchun ham suv sarfi talab etiladi.
ʻ
Orolbo yi ekotizimiga ta'siri
ʻ . Orolbo yi hududi ekotizimi murakkab ʻ
tuzilishga egaligi bilan xaraktyerlanadi. Bu mintaqaning fizik-geografik sharoitlari,
ko p asrlik xo jalik foydalanish oqibatlari va zamonaviy antropogen jarayonlarning
ʻ ʻ
faol ta'siri bilan bog liq. Orolbo yi ekotizimi cho lning ekstremal sharoitida
ʻ ʻ ʻ
rivojlangan bo lib, bu yerning tabiati biotaning rivojlanishini cheklovchi omillarni
ʻ
o rnatgan. Orolbo yi hududidagi mintaqaviy va mahalliy antropogen ta'sirlar tabiiy
ʻ ʻ
ekotizimlarning transformasiyasini va oxir oqibat ularning tub o zgarishini hamda
ʻ
degradasiyasini keltirib chiqarmoqda.
Umuman olganda, iqlim o zgarishining hududning tabiiy-resurs potensialiga
ʻ
ta'sirini o rganish bo yicha to plangan ma'lumotlar shuni ko rsatdiki,
ʻ ʻ ʻ ʻ Orol
dengizining qurishi va Orolbo yi
ʻ hududlarining cho llanishi yer resurslarining ʻ
yo qotilishi, yaylov va pichanzorlar holatining yomonlashishi, sho rlanish
ʻ ʻ
jarayonining tobora avj olishi, o simlik va hayvonot olami genofondining
ʻ
yarmidan ko prog ini yo qolib ketishi kabilar bilan baravar sodir bo lmoqda.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Iqlim o zgarishi natijasida sodir bo layotgan barcha jarayonlar va hodisalar
ʻ ʻ
Orolbo yi hududidagi og ir ekologik vaziyatning yanada keskinlashuvini
ʻ ʻ
ko rsatmoqda, bu holat, yerlarning sho rtoblanishi, tuproqlarning zichlashishi,
ʻ ʻ
degumifikasiyasi, sho rlanishi, ikkilamchi sho rlanishi, diagnostik
ʻ ʻ
ko rsatkichlarining yomonlashishi va biologik faollikning hamda unumdorlik
ʻ
darajasining pasayishi bilan namoyon bo ladi [10; 8; 9.].
ʻ
39](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_39.png?v=1)
![II .3. Iqlim o ʻ zgarishi sharoyitida hududdagi sho ʻ rlanish jarayonini tahlil
qilish
Iqlim xususiyatlari sezilarli darajada o zgarib borayotgan va uning atrofʻ
muhitga bo lgan ta'siri tobora kuchayib borayotgan bir paytda tuproq qoplami va
ʻ
biologik xilma-xillikni turli omillarning, ayniqsa, antropogen omilning faol
ta'siridan saqlab qolish muhim hisoblanadi.
Respublikamiz sharoitida iqlimning mintaqaviy o zgarishi ekstremal ob-
ʻ
havo hodisalar sonining ortishiga turtki bo ladi, ya'ni qurg oqchilik davrlari va
ʻ ʻ
yozgi yuqori darajalarning ortib ketishi, suv resurslarining shakllanish rejimi,
yerlarning degradasiyasi (buzilish) holatlari bularga misoldir [4].
O zbekistonda iqlim o zgarishi sharoitida tabiiy resurslarni muhofaza qilish
ʻ ʻ
hamda oqilona foydalanish kabi harakatlarga alohida e'tibor qaratilgan. Shu o rinda
ʻ
ta'kidlash joizki, qishloq xo jaligida foydalaniladigan asosiy tuproq resurslari
ʻ
maydoni va sifati jihatidan chegaralangan. Ularning hozirgi holati xavotirli albatta,
chunki oxirgi 30-50 yilda tuproq, gumus va oziqa elementlari bilan
kambag allashib ketgan, sho rlanishga, suv va shamol yeroziyasiga uchragan, og ir
ʻ ʻ ʻ
metallar, ftoridlar, agroximikatlar va h.k.lar bilan ifloslangan. Ayniqsa, cho l
ʻ
hududlarida qurg oqchilik, cho llanish va sho rlanish kabi salbiy omillar havfining
ʻ ʻ ʻ
ortib borishi natijasida kuchli suv etishmovchiligi kuzatiladi, natijada tuproq
unumdorligi va ekin hosildorligi pasayib ketadi. Mazkur muammoga duch
kelgan eng katta maydonlar Qoraqalpog iston Respublikasi hududiga to g ri keladi
ʻ ʻ ʻ
[16].
Ma'lumki, sug oriladigan yerlardagi sho rlanish muammosi bir vaqtning
ʻ ʻ
o zida ham iqtisodiy ham ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Sho rlanish
ʻ ʻ
natijasida tuproqlar unumdorligini belgilovchi barcha diagnostik
ko rsatkichlarning yomonlashishi kuzatiladi. Masalan, tuproq gumusi, makro va
ʻ
mikroelementlari miqdorining kamayishi, agrofizik xususiyatlarining
yomonlashishi, mikrobiologik va biokiyoviy jarayonlarning susayishi kabilar.
Shu nuqtai nazardan, sho rlanish muammomi bartaraf etish bo yicha Davlat
ʻ ʻ
tomonidan turli darajadagi tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O zbekiston
ʻ
40](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_40.png?v=1)
![III BOB. GAT ASOSIDA AMUDARYO HUDUDI TUPROQLARINING
HOLATINI TAVSIFLASH
III.1. Amudaryo tumani tuproqlarining gumus va oziqa elementlarini
tavsiflovchi elektron kartalar
Ma'lumki, tuproqning gumusli holati uning unumdorligini hamda
chidamliligini oshishida muhim ko rsatkichi bo lib xizmat qiladi. Shu bois,ʻ ʻ
sug oriladigan tuproqlar unumdorligini pasaytiruvchi salbiy omillardan biri sifatida
ʻ
ularning gumus va asosiy oziqa elementlari bilan kam ta'minlanganligi ham
alohida e'tibor qaratiladi. Tuproqda gumus hamda oziqa elementlarining etarli
miqdorda bo lishi uning barcha agronomik xususiyalarini, ya'ni, strukturaviyligini,
ʻ
zichligini, suv va oziqa rejimini o simliklarning o sib rivojlanishi uchun maqbul
ʻ ʻ
holatda bo lishini ta'minlaydi va shu bilan birgalikda ulardan yuqori va sifatli hosil
ʻ
olishga imkon yaratadi.
Tadqiqotlarimiz davomida GAT tizimlari yordamida Amudaryo tumanining
Xorazm massivi tuproqlari tarkibidagi gumus miqdori hamda zaxirasini,
shuningdek, harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy miqdorini tavsiflovchi
mavzuli elektron xaritalar yaratilgan bo lib, ularda tuproqlarni o rganilgan
ʻ ʻ
ko rsatkichlar bo yicha ta'minlanganlik darajasi hamda tarqalish maydonlari aks
ʻ ʻ
ettirilgan (3.1.1, 3.1.2, 3.1.3-rasmlar).
Gumus miqdori va zahirasini tavsiflovchi elektron xaritalarda keltirilgan
ma'lumotlardan yaqqol ko rinib turibdiki, biz tadqiq etayotgan hudud tuproqlari
ʻ
gumus va uning zahirasiga boy emas hisoblanadi. Bu holat bevosita ushbu
tuproqlar biologik faolligining birmuncha sustligi, mexanik tarkibining aksariyat
hollarda y engil va qumloqlardan iborat ekanligi, shuningdek hudud tuproqlarining
turli darajada sho rlanganligi bilan bog liqdir.
ʻ ʻ Umuman olganda, Xorazm h amda
Qamishariq massivlarida tarqalgan tuproqlarni ng gumus miqdori bilan ta'minlanish
darajasi hamda gumus zahirasi darajalari bo yicha 3 guruhga ajratdik (3.1.1, 3.1.2-
ʻ
jadval). Ya'ni, bunda M.M.Tashqo ziev,
ʻ N.I.Shadievalar [24] tomonidan ishlab
chiqilgan shkaladan foydalandik.
44](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_44.png?v=1)
![darajada oshishiga sabab bo ladi. Shu bois, izlanishlarimiz davomida Orolbo yiʻ ʻ
hududida tarqalgan sho rlangan tuproqlardagi ammonifikatorlarning miqdoriy
ʻ
o zgarishlarini kuzatdik.
ʻ
GAT asosida yaratilgan elektron xaritalar yordamida Xorazm va Qamishariq
massivlari tuproqlarini Zvyaginsev (1978) shkalasiga muvofiq ammonifikatorlar
miqdori bilan ta'minlanganlik darajasini aniqladik. Unga ko ra, hudud tuproqlari
ʻ
ammonifikatorlar bilan asosan juda kam va kam ta'minlangan (3.3.1-rasm, 3.3.1-
jadval).
Ma ' lumki , tuproqning nafas olish xususiyati tuproqdagi
mikroorganizmlarning faoliyati bilan to ʻ g ʻ ridan - to ʻ g ʻ ri bog ʻ liq . Tuproqdan ajralib
chiqadigan karbonat angidridi gazining asosiy qismi mikroorganizmlarning
faoliyati natijasi hisoblanadi , mikroorganizmlar hayot faoliyatining susayishi yoki
ortishi bilan karbonat angidridi gazining ajralib chiqish miqdorini kamayishini
yoki jadallashishini kuzatish mumkin . Gaponyuk , Malaxovlarning [7] tuproqning
nafas olish jadalligini baholash shkalasiga ko ʻ ra o ʻ rganilgan hudud tuproqlardan
SO
2 ajralib chiqishi juda kuchsiz va kuchsiz darajada ekanligi kuzatildi (3.3.1-
rasm , 3.3.2- jadval ).
Hudud tuproqlaridagi ammonifikatorlar miqdorini va nafas olish jadalligi
tavsiflovchi xaritalardan ko ʻ rinib turibdiki , ushbu ko ʻ rsatkichlarning butun massiv
tuproqlari bo ʻ ylab o ʻ zgarishi bir - biriga o ʻ xshash xarakterga ega .
3.3.1-jadval
Zvyaginsev shkalasiga muvofiq tuproqlarning ammonifikatorlar miqdori
bilan ta’minlanganlik darajasi
Guruhlar Ta'minlanish
darajasi Ammonifika-
torlar soni , mln/g Tarqalish maydoni, ga
Xorazm
massivi Qamishariq
massivi
1 Juda kam <1 512,2 5133,1
2 Kam 1- 2 3096,9 6878,6
53](https://docx.uz/documents/71e79293-67d1-49b1-9b81-9a3141b7a80c/page_53.png?v=1)
Gat asosida Amudaryo tumani tuproqlarini oʻrganish