Angliya madaniyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	73.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

74 Продаж

Angliya madaniyati

Купить

Reja
Kirish ……………………………………………………………………….2-3
1. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayoti……………………………………………………………………….4-11
2. Kashfiyotlar, Ilm-fan va texnika yutuqlari, mashhur olimlar…………..12-16
3. Tasviriy san’at namunalari, uning turlari va janrlari, е ng mashhur
n а moyondalari……………………………………………………………..17-27
Xulosa …………………………………………………………………......28-29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati …………………………………......30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Isloh qilish
jarayonlarining borishi hamda natijadorligi, mamlakatimizning yaqin kelajakdagi
istiqboli shaxslarning qanday bo’lishiga, qanaqa ma’naviy madaniy va axloqiy
qadriyatlarni shior qilib olishiga bog’liq bo’ladi” 1
deb o’z asarida bayon etgan.
J а miyat riv о jl а nib b о rg а n s а ri ins о nl а r, ха lql а r, mill а tl а r o’rt а sid а gi m а ’n а viy-
m а d а niy, iqtis о diy, siyosiy mun о s а b а t v а а l о q а l а r riv о jl а nib b о r а v е r а di. Moziyga
qaytib ish ko’rish xayrlidir. Madaniy tradisiya deyilganda ham o’tmish
madaniyatidagi halqchil, gumanistik tomon, ularni o’zlashtirish, ulardagi yuksak
badiiy mahoratni yangi asarda taraqqiy ettirish, yutuqlari, ijodiy metodlaridan
samarali foydalanish nazarda tutiladi. Mavzuning maqsad vazifasi ham aynan ana
shu jihatlarga qaratilgan. Bugungi kunda dunyoning eng rivojlangan davlatlaridan
biri bo’lgan Angliyaning o’tmish tarixi va madaniyati har qanday insonni
qiziqtirishi tabiiy hol. Mavzuning dolzarbligi ham Jahon siyosati va madaniyati
tarixida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan bu hududning nisbatan qisqa davridagi
ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy yutuq va kamchiliklarini ochib berishga
qaratilgan. Mavzuning o’rganilish darajasi. Bu davr ingliz
tarixi va madaniyati tarixchilar, madaniyatshunoslar, faylasuflar va san’atshunoslar
tomonidan yaxshi o’rganilgan. Ayniqsa Rus tarixchilarining bu boradagi
tadqiqotlari va izlanishlarini a’lohida ta’kidlab o’tish kerak. Lekin bu borada
O’zbek tarixchilarining olib borgan ishlarini ijobiy baholab bo’lmaydi. Ya’ni juda
ozchilikni tashkil etadi. Olib borilgan tadqiqotlar asosan shu davrdagi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlarga qaratilgan. O’zbek tarixchilaridan ham bir
qator tarixchilar jumladan Sh. Ergashov 2
bu borada samarali ishlar olib borgan. Bu
boradagi adabiyotlar va manbalar, tadqiqot ishlari va mualliflarning ba’zilarini
quyida keltirib o’tamiz: Lukov A, Vladimir Malinkovich, Kolpinsko Yu. D, Drach
G. V, Knabs G.S, Norin E, Gregrev I. V, Jilyakov I, Kertman Lev, Rodriges A. M,
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T.Ўзбекистон. 1998. B.7.
2
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Т., Шарқ. 2015.
2

Krevoguza M, CHekalov D. A, Kondratov V. A 3
, va boshqalar.
Mavzuning obyekti va
predmeti. Kurs ishining obyektini XIX asr oxri XX asr boshlaridagi Angliyaning
madaniy hayoti tashkil etadi. ishining predmeti, dunyo ilm-fani va madaniyatiga
yuksak hissa qo’shgan ingliz (Angliya) madaniyatining unchalik katta bo’lmagan
davrini o’rganish, vorisiylik asosida kechgan madaniyat yutuqlarini yoritib berish
uni tadqiq qilishga qaratilgan. Madaniyatshunoslik sohasidagi tadqiqotlar
birinchidan, materialning ijtimoiy jihatiga asoslanadi. Mavzuning
maqsad va vazifasi XIX asr oxiri XX asr boshlarida Angilya davlatining madaniy
hayotini yoritib berish asosiy maqsadimiz. Vazifalari esa quyidagicha
- XIX asr oxiri XX
asr boshlarida angliyada madaniy hayotning yuksalishini tahlil qilish;
- XIX asr
oxiri XX asr boshlarida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini
o'rganish; -
Kashfiyotlar, Ilm-fan va texnika yutuqlari, mashhur olimlarni o’rganish; -
Tasviriy san’at namunalari, uning turlari va janrlari, е ng mashhur n а moyondalarini
o’rganishdi; -
Badiiy arxitektura va me’morchilik namunalari, qurilish uslublari, badiiy estetik
bezak turlarini yoritib berishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, uchta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
3
А. Луков. История культуры Европы XVII-XIX веков. М., ГИТР. 2011. // Владимир Малинкович. Очерки
истории европейской культуры нового времени. Под общей редакцией Ю. Д. Колпинского и Н. В. Яворской.
Всеобщая история искусств, Т 5. М.: Гос. Издательстьтво «Искусство». 1964. // Г. В. Драч, В. К. Королев, О.
М. Штомпель. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. «Феникс» 2-изд. 2002. // Г. С. Кнабс, И. В.
Кошдаков, Т. Ф. Кузнецова и др. Культурология: История мировой культуры: Учеб. Пособие. М.:
Издательский центр «Академия», 2003. // Е. Норин, О. Швидковский, С. Хан-Магомедов. Искусство
Великобритании. М., МГУ. 2001. // И. В. Григорьев. Новая история стран Европы и Америки. М., МГУ.
2001. // И. Жиляков от. ред. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. 2002. Кертман Лев. География,
история и культура Англия. 11 Новая история стран Европы и Америки XVI-XIX века. Ч 2. Под ред. А. М.
Родригеса, М. В. Пономарева. М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС. 2010. // Новая история стран Европы и
Америки. Под редакцией И. М. Кривогуза. 5-е издание. М.: Дрофа, 2005 г. Чекалов Д. А. Кондратов В. А.
История мировой культуры. Ростов-на-Дон. ФЕНИКС. 2005.
3

1. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayoti
Dunyo iqtisodiyotida Angliyaning o’rni u o’z sanoat birinchiligini
yo’qotgunga qadar saqlanib keldi. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib iqtisodiy
rivojlanish sur’atlari pasaya boshladi. 70-yillardan ingliz kapitali mamlakat
ichkarisida sezilarli darajada kamaydi. Ayniqsa, mamlakat tashqarisiga kapital
chiqarishning ko’proq foyda keltirishi uning chetga ko’plab chiqarilishiga olib
keldi. XIX asr 70-yillaridan Angliya jahon sanoat ishlab chgiqarishidagi monopol
o’rnini yo’qota bordi 4
. Dunyo ustaxonasi maqomini yo’qotayotgan bo’lsa-da,
Angliya hali juda katta mustamlakalarga ega, dengizda hukmronlikni, jahon
savdosida vositachilikni, sug’urta va bank ishlarida yetakchilikni egallab
kelayotgan edi. Bu hol mamlakatni avvalgidek katta foyda bilan ta’minlab turardi.
Jahon iqtisodiyotida Angliya maqomining o’zgarishi, u o’zining
sanoatdagi gegemonligini yo’qotishidan ancha oldin boshlangan edi. Bu yerda
iqtisodiy taraqqiyotning sur’ati susaydi; 70-yillardan boshlab Angliya kapitalidan
mamlakat ichkarisida kam foydalanildi, eng foydali soha kapitalni chetga
joylashtirish bo’lib qoldi. XIX asrning oxirgi choragi davomida ingliz eksporti
doimiy ravishda pasayib bordi. AQSh va ayniqsa Germaniyada bu ko’rsatkich
o’sdi. Angliya ko’p miqdorda kapital eksport qiluvchi davlat bo’lib qoldi. Ingliz
iqtisodchilarining hisob-kitoblariga ko’ra, mamlakat tashqarisi va koloniyalarga
joylashtirilgan Britaniya kapitali milliy kapitallarning taxminan 15 % ini tashkil
etdi 5
. Bu vaqtga kelganda qator Yevropa davlatlari va AQShda sanoat inqilobi
tugallangan edi. XIX asr o’rtalarida Yevropaning ko’plab davlatlaridagi erkin
savdo siyosati proteksionizmning yangi to’lqiniga duchor bo’ldi. Chet davlatlar
ingliz zayomlari hisobiga Angliyadan sanoat korxonalari jihozlarini sotib oldilar va
o’z mamlakatlarida sanoatni ribojlantirdilar. Shunday bo’lsa-da, XIX asr 70-80-
yillarida Angliya umumiy ishlab chiqarish hajmini saqlab qoldi.
AQSh va Germaniya ishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha Angliyani ortda
4
Мортон А.Л. История Англии. М., 1950. C .56.
5
Лавровский В. М. Парламентские огораживание общинных земель в Англии конца XVIII – начала XIX вв.
М., Л., 1940. C .41.
4

qoldira boshladi. Buning asosiy sabablaridan biri – Angliyaning fabrika va
zavodlaridagi uskunalarga mablag’lar ajratish kamaygan edi. Shunga qaramasdan
Angliya o’zining savdo bozorlari va xom ashyo manbalari bo’lgan ulkan
mustamlakalarini saqlab qolayotgan edi. Bu mustamlakalar, shuningdek, arzon
ishchi kuchi ham edi.
Ingliz sanoatchilari past ishlab chiqarish sharoitida ham katta foyda olish
imkonini saqlab qoldilar. Texnika va texnologiya jihatdan orqada qolishi tezda
ishlab chiqarish hajmida namoyon bo’ldi. AQSh Angliyani po’lat eritish, cho’yan
ishlab chiqarish, ko’mir qazib olish bo’yicha Angliyani quvib o’tdi. Germaniya esa
savdo sohasida Angliyaning jiddiy raqibiga aylandi. 90-yillarda esa ingliz
koloniyalarida nemislarning arzon tovarlari paydo bo’la boshladi. Ingliz
to’qimachilik mahsulotlari dunyo bozorida hali hamon birinchilikni saqlab
qolayotgan edi. Biroq metallurgiya va metallni qayta ishlash sanoati nemis va
amerikaliklarning kuchli raqobatiga uchradi. O’z kapitalini og’ir sanoatga
joylashtirgan ingliz burjuaziyasi birinchi navbatda an’anaviy tashqi bozor
konsepsiyasini qayta ko’rib chiqish talabi bilan chiqdi.
Asosiy e’tibor kartellar - tashkil qilish, proteksionizm va Britaniya
imperiyasining bozorlari ahvoliga qaratildi. 1878-1879-yillardagi sanoat inqirozi
Angliyani og’ir ahvolga solib qo’ydi. Shundan keyin deyarli hech bir jiddiy
ko’tarilish bo’lmadi. 1882-yilda esa ingliz iqtisodiyotida navbatdagi inqiroz ro’y
berdi. 1888-1889-yillarda ingliz iqtisodiyotida jonlanish va iqtisodiy o’sish
boshlandi 6
. 1890-yilda boshlangan jahon pul inqirozi va uning ortidan boshlangan
Angliyadagi sanoat inqirozining 1892- 1893-yillarda o’z cho’qqisiga yetdi. 1894-
yilda esa u depressiyaga aylandi. Hatto 1889-yilda ham, ya’ni iqtisodiy o’sish
bo’layotgan davrda ham, rasmiy statistika 9 idoralari faqat Londonning o’zida 7
mln 300 ming kishi kambag’allar, och-yupunlar bo’lganligini qayd etgan. 1875-
1895-yillarda davom etgan agrar inqiroz davomida Angliyada qishloq xo’jalik
mahsulotlarining narxi taxminan 2 barobar qisqardi. Bu esa ko’plab mayda va
o’rtahol fermerlarning xonavayron bo’lishiga va fermerlik bilan shug’ullanuvchi
6
Жиляков И. от. ред. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. 2002. C .134.
5

aholi sonining keskin kamayishiga olib keldi. Inqiroz 90- yillarning 2-yarmida
lendlordlar bilan tomonidan rentaning qisqartirilishi (1/4) dan keyin chekindi. Don
mahsulotlari yetishtirish sohasi yuqori intensiv chorvachilik va parrandachilik
uchun oziq-ovqat bazasiga aylana boshladi. Angliyaning sanoat ishlab chiqarishi
bo’yicha orqada qolayotgani yangi daromad manbalarini izlashiga olib keldi. Bu
esa chetga kapital chiqarish bo’lib qoldi.
Agar XIX asrning 70-yillarining oxirida chetga kapital chiqarish 22
mln funt sterling bo’lgan bo’lsa, 80-yillarning oxirida bu ko’rsatkich 103-mln funt
sterlinngga yetdi. XIX asr oxiriga kelganda kapital chiqarish Angliyaning asosiy
daromad manbalaridan biriga aylandi. Angliyadan chetga kapital chiqarish turli
shakl va turli yo’nalishlarda amalga oshirildi: ingliz sanoatchilari Gollandiyada
ipakchilik fabrikasini qurishdi; Belgiyada, Rossiyada va boshqa qator Yevropa
mamlakatlarida po’lat ishlab chiqarish zavodlari qurishdi; ingliz kapitalistlari
Yevropa qit’asida barpo etilayotgan temir yo’llarga kapital kiritishdi; ingliz
kompaniyalari dengiz savdosi kommunikatsiyasiga subsidiyalar ajratishdi; fraxt
(kemada yuk tashish haqi, kira haqi) va sug’urtadan katta foyda olishgan. Shunday
bo’lsa-da, kapitalning kattagina qismi koloniyalarga, shuningdek, Yevropa
qit’asidan boshqa hududlarga, asosan, AQSh va Janubiy Amerikaga joylashtirildi.
Shuning bilan bir vaqtda Angliyaning o’zida aksionerlik jamiyatlari ko’magida
kapitalning yangilanishi kuchaydi. Bu jarayon ancha sekin bordi. Biroq 90-yillarda
kartellar tuza boshlagan aksionerlik jamiyatlari kuchli terstlar va konsernlarga
aylanishdi. Monopoliyalashtirish, o’z navbatida, yangi bozorlar izlashga, yangi
ekspluatatsiyalarni egallashga turtki bo’ldi.
1868-yildan 1874-yilgacha Angliyada hokimiyat tepasida liberal partiya
turdi. Uning lideri Liverpul negosiant oilasidan chiqqan Uilyam Gladston bir necha
o’n yil ingliz liberalizmining yo’lboshchisi va g’oyaviy rahbari bo’lgan. Liberallar
ingliz iqtisodiy gigemonligining turg’unligi haqidagi fikrlardan kelib chiqqan
holda o’z ichki va tashqi siyosatini ishlab chiqqanlar. Ular xalqaro siyosatda
Angliya yagona yirik sanoat mamlakati sifatida doimo hal qiluvchi rolni o’ynaydi
deb hisoblaganlar. Shundan kelib chiqqan holda Angliya uzoq muddatli ittifoq
6

yoki boshqa davlatlar bilan qandaydir blokka kirishga majbur bo’lmagan. Oqibatda
bunday tashqi siyosat “ajoyib izolyatsiya siyosati” nomini oldi. Ishchilar harakati
bosimi ostida Gladston bir qator ijtimoiy va siyosiy islohotlarga qo’l urdi. 1871-
yilda qabul qilingan qonun ishchilar uyushmalariga yuridik shaxs huquqini berdi.
Biroq ayni shu yilda jinoyat kodeksiga kiritilgan o’zgarishga ko’ra, namoyishlar
ta’qiqlandi, ish tashlashlar o’tkazishga og’ir zarba berdi.
1872-yilda umumpalataga saylovlarda yashirin
ovoz berish joriy etildi. Bu cheklovchi islohotlar liberallarga muvaffaqiyatlar
keltirmadi. 1874-yilgi parlament saylovlarida liberallar partiyasi mag’lubiyatga
uchradi va hukumatga Benjamin Dizraeli boshliq konservatorlar keldi.
Konservatorlarning ichki siyosati liberallarga qarshi “mas’uliyatsiz individualism”
shiori ostidagi kurash bilan o’tdi. Dizraeli ularni munofiqlik bilan ‘iqtisodiy
hayotga” davlat aralashuvini cheklashda aybladi. Hokimiyat tepasiga kelgach
konservatorlar mamlakatda ta’sirlarini mustahkamlash va kengaytirish maqsadida
ijtimoiy qonunchilik sohasida qator ishlarni amalga oshirishdi. “Xo’jayin va
xizmatkorlar haqidagi” Qonun 1875-yilda “Tadbirkorlar va ishchilar haqidagi”
Qonun bilan almashtirildi. Ushbu qonunga muvofiq har ikkala tomon huquqiy
munosabatlarda teng huquqli bo’lishi belgilandi. 1871-yildagi Jinoyat kodeksiga
kiritilgan tuzatish – namoyish o’tkazganlikuchun javobgarlik – “Mulkni saqlash va
fitna haqidagi” Qonun (1875) bilan almashtirildi. Bu qonun tinch namoyishlarga
ruxsat etdi. 10 yoshgacha bo’lgan bolalar mehnati ta’qiqlandi. Oldingi hukumat
rahbari Gladston kabi Dizraeli tred-yunionlarning 54 soatlik ish haftasi haqidagi
talablarni rad etdi. Biroq ish haftasini 57 soatlik bilan cheklash haqidagi bill qabul
qilindi. Shu bilan bir vaqtda konservatorlar davlat apparatini kuchaytirishga ham
erishdilar. 70-yillar boshida qabul qilinganqonunlar(mahalliy boshqaruv vazirligini
tuzish va b.) mahalliy saylov organlari ziyoniga markaziy hokimiyatning
imtiyozlarini oshirdi. Shu vaqtda, shuningdek, mamlakat hayotiga parlament
rolining pasayishi hisobiga Ministrlar kabinetining vakolatlari kengaydi. Barcha
masalalar bo’yicha qonunchilik tashabbusi hukumat qo’lida jamlandi. Ministrlar
kabinetining ta’siri kuchayishining muhim shakllaridan biri ma’muriy apparatning
7

unga bo’ysunishining kuchayishi bo’ldi. Konservatorlarning tashqi va
mustamlakachilik siyosati nafaqat burjuaziya, balki bu partiyaning avvallari asosiy
tayanchi bo’lgan lendlordlarning ham yangi talablari doirasida belgilandi. Qishloq
xo’jaligining inqirozi yer egalarining daromadini qisqartirdi. Yer egalari
aristokratiyasi mustamlakachilik va tashqi savdo ishlarida yana ham ko’proq
ishtirok eta boshlashdi 7
.
1875-yilda Dizraeli Misr hadivi Ismoildan o’z josuslari orqali Suvaysh
kanalining 45 % aksiyasini sotib olishga muvaffaq bo’ldi. Shundan so’ng kam
foizli aksiyalarga ega bo’lgan aksionerlar aksiya paketi boshqaruvini Angliyaga
berishgan. 1876-yilda qirolicha Viktoriya Hindiston qirolichasi deb e’lon qilindi.
Dizraeli qirolicha Viktoriya kultini yaratishni xohlardi. Uni demokratik torizmning
asosiy ideologik elementlaridan biri bo’lishini istardi. Dizraeli o’z hukumatining
tashqi siyosatdagi har bir qadamini Angliyaning Yevropa va butun dunyoda o’z
mavqeini saqlab qolish yo’lidagi kurash deb hisoblardi. Shuning uchun ham u
1877-1878-yillardagi Rossiya-Turkiya urushida Turkiyani qo’llab-quvvatladi.
Berlin kongressining tashabbuskorlaridan biri bo’ldi. Buning natijasida u
Turkiyaga qarashli Kiprni egalladi. Burlarning Transvaal respublikasini bosib oldi,
Afg’onistonga qarshi uurushga kirdi, zuluslarga qarshi qirg’inbarot urush olib
bordi. Bunday tashqi siyosat katta mablag’larni talab etgan; budjet katta difitsit
bilan yakunlana boshladi va konservatorlar hukumati hatto daromad solig’ini
oshirishgan edi. 1879-yil oxiri – 1880-yil boshlaridagi saylovlar kompaniyasi
vaqtida liberallar Dizraelining tashqi siyosatdagi qimmatga tushayotgan
avantyurasi ga qarshi chiqishdi. ‖
Gladston katta hajmdagi davlat xarajatlarini
kamaytirishga, saylovchilar huquqlarini kengaytirishga va irlandlar bilan
yarashuvga erishishga va’da berdi. 1880-yil saylovlar vaqtida liberallar shuningdek
o’z partiyalarining tashkiliy mustahkamligi bilan ham ajralib turishdi. Dj.
Chemberlen boshchiligidagi Birmingem liberallarining tashabbusi bilan faqatgina
navbatdagi saylovlardan oldin tashkil etiladigan saylov-tashviqot mexanizmi
7
Лавровский В. М. Промышленный переворот в Англии (история в источниках) М., Л., 1925. C .63.
8

doimiy faoliyat ko’rsatuvchi Milliy liberallar federatsiyasi (1877-yil) qilib qayta
tashkil etildi. 1880-yilgi saylovlar liberallar g’alabasi bilan yakunlandi. Gladston
yana hukumat tuzdi. Uning oldiga, eng avvalo, iland muammosini hal etish
masalasi qo’yildi. Bu masala Angliya siyosiy hayotida markaziy o’rinni
egallayotgan edi. 70-yillarda Irlandiyaning ahvoli yomonlashdi. 1879-yilda Maykl
Devid boshchiligida Yer-suv ligasi tuzildi. Uning saflarida 250 mingdan ziyod
odam bor edi. Parnell ingliz parlamentining irlandlar guruhi yetakchisi bo’lgan. U
milliy-ozodlik kurashiga boshchilik qildi. U Britaniya imperiyasi tarkibida
Irlandiya uchun gomrulni talab qildi. 1880-yilda hokimiyat tepasiga kelgan
gladston 1881- yil kuzida Parnell bilan kelishuvga erishdi. Bu esa Irlandiyadagi
mayda burjuaziyaning terrorchi guruhlarini faollashtirib yubordi. 1882-
yilda Irlandiya ishlari bo’yicha Angliya vaziri Kavendish va uning yordamchisi
Berk o’ldirildi. Shundan so’ng repressiya avj oldirildi va irland masalasi bostirildi.
80-90-yillarda Angliyaning sanoat gegemonligini yo’qotishi davom etdi. Ishsizlik
kuchaydi. 1885-yilda ko’plab shaharlarda, shu jumladan, Londonda ham ishsizlar
ittifoqlari vujudga keldi. Hukmron sinf o’zlarining siyosiy konsepsiyasini qayta
ko’rib chiqdilar. Liberal partiyaning ko’zga ko’ringan arboblaridan biri Djozef
Chemberlen “davlatning ishchilar masalasi va savdoga tartibli aralashuvi” uchun
ochiqcha chiqa boshladi. Konservativ partiya ichida ham yangi oqim vujudga
keldi. Randolf Cherchill “adolatli savdo Ligasi”ni tuzdi. U ‘imperiya ittifoqi va
imperiya proteksionizmi” foydasiga tashviqotlar olib bordi; boshqa tomondan,
Cherchill konservatorlarni ijtimoiy muammolarni hal etishga yanada ko’proq
e’tibor qaratishga chaqirdi. Liberallar kichik yon berishlar yordamida ishchilarni
o’z tomoniga og’dirishdi. Shu maqsadda Gladston hukumati 1854-yilda uchinchi
saylov islohotini o’tkazdi (birinchisi 1832-yil; ikkinchisi 1867-yil edi). 1884-yilgi
islohot qishloq joylarda yashayotgan ijarachi-ishchilar va mayda ijarachilarga
saylov huquqini berdi. Tashqi
siyosatda Gladston hukumati amalda Dizraeli hukumatining siyosatini davom
ettirdi. Madjube yaqinida ingliz qo’shinlari burlar tomonidan mag’lub etilgan
(1881-yil), keyin Gladston bur respublikalari – Janubiy Afrika
9

Respublikasi(Transvaal) va Oranjning mustaqilligini e’tirof etishga majbur bo’ldi.
Biroq bu davlatlarning tashqi siyosati Angliya nazorati ostida qoladigan
bo’ldi(1884-yilgi shartnoma). 1882-yilda Angliya Misrdagi o’z mulklari
daxlsizligini bahona qilib misr xalqining milliy-ozodlik kurashini bostirish uchun
qo’shinlarini kiritdi 8
. Misr bosib olindi va amalda Britaniya imperiyasiga
birlashtirildi. O’rta Osiyoda ingliz ekspansiyasi ruslar bilan to’qnashdi. Bu 1885-
yilda qurolli mojaroga olib keldi. 1885-yilda Angliya Sharqiy Sudanda jiddiy
mag’lubiyatga uchradi. Bu yerda ayni vaqtda mahdiylarning milliy-ozodlik
harakati boshlangan edi. Sudanning bosh shahri – Xartum qo’zg’alonchilar
tomonidan egallandi, ingliz-misr qo’shinlari mamlakatdan haydab chiqarildi. 1885-
yil iyunda Gladston hukumati konservatorlar va irlandiyaliklar talabi bilan iste’fo
berdi. Biroq konservatorlarning Solsberi hukumati faqat yarim yilgina hukumatni
boshqardi. 1885-yilgi parlament saylovlarida liberallar parlamentda birqadar ko’p
ovozga ega bo’lishdi va Gladston yana hukumatni shakllantirdi.
Gladstonning yangi hukumati yana parlamentdagi irland deputatlari
madadiga erishdi. Irland muammosiga oid bir qancha muhim tadbirlar aynan
Gladston nomi bilan bog’liq. Biroq bu masalaning parlamentda muhokama
qilinishi Gladston hukumati taqdiri hal etdi va barcha eski liberal partiyaga kuchli
zarba berdi. Liberallar orasida bo’linish yuz berdi: imperiyachilik kayfiyatidagi
“liberal-yunionchilar” (ular Irlandiya bilan ―uniyani saqlab qolish tarafdori‖
edilar) guruhini boshlig’i Dj. Chemberlen amalda shu vaqtdan rasman esa bir
necha yil o’tgach konservatorlar partiyasi tomonga o’tib ketdi 9
. Liberal-
yunionchilarning konservatorlar tomoniga o’tib ketishi ularni ancha kuchaytirdi.
Konservativ partiya yangi hukumatni tuzdi va keyingi 20 yil davomida (1892-
1895-yillardagi 3 yillik tanaffus bilan) siyosiy hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab
turdilar. Ingliz monopoliyalari dastlab tabiiy boyliklarga ega mustamlakalar va
qaram o’lkalarni ekspluatatsiya qilish yoki ekspansiya siyosati bilan bog’liq
tarmoqlarda vujudga keldi. 1904-yilda 50 ta ingliz mustamlakachilik banklari va
8
Новая история в документах и материалах. Под ред. Н.М.Лукина и В.М.Далина. Вып. 1-2. М., 1935. C .58.
9
Григорьев И. В. Новая история стран Европы и Америки. М., МГУ. 2001. C .107.
10

ularning 2279- ta bo’limlari hisobga olingan(shu vaqtda fransuz banklarining 136
ta, nemis banklarining esa 70 ta mustamlakalardagi bo’limlari bor edi). 1910-yilda
ingliz bankining koloniyalardagi soni 5449 taga yetdi.
Katta foydaga ega bo’layotgan ingliz kapitali mustamlakalar tomon oqdi.
Mustamlakalarda ular ingliz ma’muriyati tomonidan har tomonlama qo’llab-
quvvatlanib, ularga mahalliy aholini qattiq ekspluatatsiya qilishda cheklanmagan
imtiyozlare berilgan. 1900-1905-yillarda ingliz xalq xo’hjaligiga har yili o’rtacha
72 mln funt sterling, xorijga esa 64 mln funt sterling kapital yotqizilgan bo’lsa,
1906-1912-yillarda bu raqamlar mos ravishda 39 mln funt sterling va 152 mln funt
sterlingga yetgan. 1913-yilda Britaniya imperiyasi mulkiga aylangan hududlarga
joylashtirilgan ingliz kapitali 4 mlrd funt sterlingni tashkil etgan.
2. Kashfiyotlar, Ilm-fan va texnika yutuqlari, mashhur olimlar
11

XIX-XX asrlar sanoat, fan-texnika sohasida muhim yangiliklar qilindi. Bu
davrda ilmiy bilimlar jamiyat tafakkurini butunlay yangi sifat darajasiga ko’tarilish
davri bo’ldi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko’plab mamlakatlarida XIX asr
o’rtalarida industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi.
Manfaatdorlikning madaniyatdagi belgilovchi o’rni fan va texnika taraqqiyotiga
yangi turtki berdi 10
. Bug’ va elektrlashtirish, telefon va telegraf davri, astronomiya,
geologiya, biologiya, kimyo sohalarida ajoyib kashfiyotlarga boy bo’lgan bu davr,
shubxasiz insoniyat madaniyatini yangi bosqichga ko’tardi.
XIX asr texnik taraqqiyotning ham jadal odimlash davri bo’ldi.
Iqtisodiyotning gurkirab o’sishi erkin raqobatni, yangi texnikalarni yaratishni,
ishlab chiqarishga joriy qilishni taqazo etdi. XIX asrning birinchi yarmida texnik
taraqqiyotning yangi davri – mashinalar yordamida boshqa mashinalarni yaratish
davri boshlangan bo’lsa, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib ushbu jarayon
nihoyatda tezlashib ketdi. Bu jarayon tobora ko’proq metallni talab qilar, bu esa
o’z navbatida metallurgiyada yangi ixtirolarga ehtiyojni oshirar edi. Ayniqsa po’lat
ishlab chiqarishning hajmiga sanoatning keyingi taraqqiyoti bog’liq bo’lib
qolganligi tufayli dastlabki ko’plab ixtirolar po’lat eritish texnologiyasini
mukammallashtirishga qaratildi. Ingliz muhandisi G. Bessemer 1885-yilda po’latni
eritish uchun aylanib turuvchi pech – konventerni ixtiro qildi. Bessemer tomonidan
po’lat olishning yangi usuli kashf etilishi temir yo’l transporti, kemasozlik,
shuningdek harbiy sanoatning rivojlanishiga xizmat qildi 11
. Keyin prokat stani deb
ataluvchi ixtiro amalga oshirildi va po’lat o’zining g’olibona yurishini boshladi
(asr bekorga “po’lat asri” deb atalmagan). P. A. Sorokinning hisoblariga
qaraganda, insoniyat XIX asrda o’tgan asrlarga qaraganda ham ko’proq kashfiyotni
amalga oshirdi. Bu davrda 8527 ta kashfiyot qilindi.
XIX asr temir yo’llar asri ham deyiladi. Bu bejiz emas. Birinchi temir yo’l
Georg Stefenson tomonidan aynan Angliyada qurilgan. Biroq haqiqiy temir yo’llar
jazavasi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlandi. 1912-yilda dunyo bo’yicha temir
10
Григорьев И. В. Новая история стран Европы и Америки. М., МГУ. 2001. C .116.
11
Григорьева И.В. Новая история стран Европы и Америки. Начало 1870-х годов - 1918 г. 2001. C .93.
12

yo’llarning umumiy uzunligi 1 080 000 km ni tashkil etgan. Sanoat to’ntarishi va
boshlanayotgan industrlashtirish transport vositalariga bo’lgan talabni cheksiz
oshirib yubordi. Yiroq mamlakatlardan xom ashyo tashib keltirish, korxonalarni
yonilg’i bilan ta’minlash, tayyor mahsulotlarni ko’plab miqdorda chet el
bozorlariga tashib ketish – bularning barchasi uchun transport zarur edi. O’sib
borayotgan shaharlar aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun ham transportdan
foydalanish zarur edi.
Xullas, taraqqiyotning qaysi jabhasini olmang, barchasida transport
ehtiyoji kundan-kunga oshib borardi. Jadallashib borayotgan jahon savdosi ham
transport vositalarining rivojlanishini talab qilardi. XIX asrning 80- yillarida
London bilan Konstantinopol o’rtasida mashhur “Sharqiy ekspress” qatnay
boshladi. Dunyo bo’yicha birinchi yerosti temir yo’li 1863-yilda paydo bo’ldi va
uni “Metropoliten” deb atay boshlashdi. XIX asr oxirlariga kelib bunday yerosti
yo’liga ega bo’lgan shaharlar qatoriga London, Parij, Nyu-York, Budapesht kabi
shaharlarni kiritish mumkin. Insoniyat hayoti tub burilishlarni boshidan kechira
boshladi. Texnik taraqqiyot harbiy texnikaga ham ko’pgina o’zgarishlarni kiritdi.
Birinchi jahon urushi yilllarida “Motorlar urushi” boshlanib ketgandi 12
. Ma’limki,
birinchi jahon urushi ma’lum darajada birinchi “motorlar urushi” ham edi. Frontni
zarur mahsulotlar bilan ta’minlash uchun transportdan foydalanilgan, shuningdek,
yangi jangovar vosita – tank va broneavtomobil yaratildi. Tankni qo’llash g’oyalari
urush boshlanmasidan oldin qator mamlakatlarda paydo bo’lgandi.
Fransiya Levasser(1903-yil), V. D. Mendeleyev – buyuk ximikning o’g’li –
Rossiya(1911-yil) va Avstriyada Burshtin(1912-yil) zanjirli tasmaga ega
bronlangan har qanday yo’lda yurishga moslashgan mashina loyihalar bilan
chiqishdi. Urush boshlanganidan keyin ingliz ixtirochilari Tritton va Uilson
tankning yangi loyihasini taklif etishdi. 1916-yil 15-sentabrda ushbu loyiha asosida
ishlab chiqarilgan tank Somma daryosi yonidagi jangda birinchi marta qo’llandi.
Ingliz og’ir tanklari qariyb 30 tonna og’irlikka, 8 metr uzunlikka ega bo’lib,
12
Драч Г. В., В. К. Королев, О. М. Штомпель. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. «Феникс» 2-изд.
2002. С.356.
13

soatiga 6 km tezlikda harakat qilardi. O’zining dengizdagi ustunligini saqlab
qolishga urinayotgan Angliyada yangi turdagi linkor – bronenosetslar – uxdnoutlar
yaratildi. Shunday ixtirolar ham borki, ular bevosita ingliz muhandislari yoki
olimlari tomonidan yaratilmagan bo’lsa-da, ularning dastlab joriy etilish nuqtasi
aynan Angliya hisoblanadi. Shunday ixtirolardan biri rus olimi P. N.
Yablochkovning elektr yoyli chirog’i (―elektr shami )ni misol qilib keltirish‖
mumkin. Bu chiroqdan asosan, jamoat joylari – do’konlar, teatrlarda foydalanila
boshlangan. Angliyada esa uni dastlab
Temza daryosi qirg’oqlarini, London doklarini(kemalarning suvga botib turadigan
qismini suvdan chiqarib, ko’zdan kechirish va ta’mirlash uchun xizmat qiladigan
muhandislik inshooti)yoritishda foydalandilar. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida
shiddat bilan rivojlanib borayotgan sanoat mexanika qonunlarini anglashni, ishlab
chiqarishda foydalanilayotgan moddalar va materiallarning xususiyatlarini bilib
olishni, tezlikni, bosimni o’lchash usullarini va shu kabilarni talab qilayotgan edi.
ayni paytda texnik taraqqiyot darajasi ilmiy izlanishlar uchun asboblar yasash
imkonini ham kengaytirdi. Inson ongi va zakovati tabiat sirlarini yashirib turgan
pardani ochib yuborgandek bo’ldi. tabiatning ko’plab kuchlari endi inson izmiga
tushdi, davr buyuk kashfiyotlar davri bo’lib, keyinchalik ilmiy-texnik inqilob deb
atalgan jarayonni boshlab berdi. XIX asrda Yevropada qaror topgan industrial
sivilizatsiyaning asosiy qadriyati ilmiy-texnika taraqqiyoti hisoblanadi. Bu bejiz
emas. Shunday kashfiyotlar qatorida elektromagnitizmning ochilishi ham turadi.
Bu kashfiyotning mualllifi mashhur ingliz olimi Maykl Faradey (1791-1867-yy)
edi. Uning kashfiyoti elektromagnitizmni rivojlantirib yubordi va o’zidan keyingi
kashfiyotlar uchun tamal toshi bo’lib xizmat qildi.
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlari fizikada
tub o’zgarishlar davri bo’ldi. Fizikadagi bosh radikal inqilobni ingliz fizigi J. K.
Maksvellning (1831- 1879-yy) elektromagnit jarayonlarning umumiy nazariyasi
boshlab berdi. U 1855- yilda turli mamlakatlardagi fizik olimlarning
elektromagnitizm, termodinamika va yorug’lik sohasidagi tajribalari hamda
nazariy xulosalarini umumlashtiruvchi yorug’likning elektromagnit nazariyasini
14

yaratdi. Uning nazariyasiga ko’ra, elektrni bo’shliqdan o’tkazuvchi ko’rinmas
elektromagnit to’lqinlar mavjud. Jeyms Maksvell 1871-yilda mashhur Kembridj
universitetidagi Kavendish laboratoriyasining birinchi direktori bo’ldi. Aynan shu
yerda 1897-yilda birinchi elektron kashf etilgan va atom yadrosining parchalanishi
bo’yicha izlanishlar boshlab yuborilgan.35 Ingliz fizik olimi hozirgi zamon
fizikasining yirik namoyondasi Ernest Rezerford (1871-1937) radioaktivlik va
atom tuzilishi to’g’risidagi ta’limot asoschilaridandir. U XX asr
boshlarida mashhur alfa va beta nurlarini kashf etdi va ularning tabiatini aniqlab
berdi. 1911 yilda atomning planetariy modulini yaratdi. Ingliz astronomi Artur
Stenli (1882-1944) nomi ham mashhurdir. Uning fundamental asarlari
yulduzlarning ichki tuzilishi va evolyutsiyasi nazariyasi, nisbiylik nazariyasi
masalalariga bag’ishlangan. Ingliz olimi Jonston Jorj Stoney (1826-1911-yy) 1874-
yilda elektr atom zaryadining dastlabki miqdoriy ta’rifini berdi. 1891-yilda bu
zaryadni J. Stoney birinchi bo’lib ―elektron deb atadi.36 1870-yilda ingliz olimi
U. Kruks siyraklashtirilgan havoli razryad nayida katod nurlarni kashf etdi. 1897-
yilda ingliz fizigi J. Tomson katod nurlar vodorod atomlariga qaraganda, kichikroq
massasi bilan zaryadli qismni o’zida aks ettirishini tajriba yo’li bilan isbotladi 13
.
Kimyo fanining bu davrdagi rivojlanishiga, bir tomondan, ushbu fanning
o’zida qilingan kashfiyotlar, ayniqsa, D. I. Mendeleyev yaratgan kimyoviy
elementlarning davriy tizimi katta ta’sir ko’rsatgan bo’lsa, ikkinchi tomondan,
fizika sohasida qilingan kashfiyotlar, ayniqsa, rentgen nurlari, radioaktivlik
hodisalari, elektron va atom murakkab tuzilishining kashf etilishi katta ta’sir
ko’rsatdi. Yangi osmon jismlarini kuzatish jihozlarining paydo bo’lishi va ulardan
foydalanish natijasida fizikaning yangi tarmog’i – astronomiya paydo bo’ldi. 1859-
yilda kashf etilgan spektral analiz vositasida kuzatishlar olib borgan ingliz
astronomi J. Loker 1868-yilda quyosh spektrida yangi elementni aniqladi. Bu
element o’sha vaqtgacha yerda aniqlangan elementlardan farq qilardi. Ushbu
elementni Loker geliy(yunonchadan gelios - quyosh) deb atadi. 1895-yilda ingliz
fizigi va ximigi Uilyam Ramzay ushbu gazni laboratoriya sharoitida aniqlashga
13
Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке. XIX – начало XX в. М., 1990. C .47.
15

muvaffaq bo’ldi. Quyoshdan tashqari spektral analiz yulduzlarni
o’rganishda ham qo’llanila boshlandi. Ushbu kuzatishlarni amalga oshirgan ingliz
astronomi Uilyam Xeggins Yerda mavjud bo’lgan qator elementlarni aniqladi.
Shuningdek, Xeggind gallaktikamizdagi tumanliklarni spektral o’rganishni boshlab
berdi. Spektral analiz usuli yulduzlarning ichki haroratini aniqlash va uning
yo’nalishini belgilash imkonini yaratib berdi.
3. Tasviriy san’at namunalari, uning turlari va janrlari, е ng mashhur
n а moyondalari
16

XIX asr san’atining xususiyatli jihatlari yagona estetik dominantalar – turlar,
ko’rinish va janrlarning yo’qolishi bo’ldi. XX asr boshlarida esa badiiy madaniyat
turi bo’lgan “desentralizm”ning ajralib chiqishi ro’y berdi: shu vaqtdan boshlab
san’at asinxron va ko’p usulli bo’lib rivojlana boshladi. XIX asrda badiiy
madaniyat institutlarining klassik modeli tarkib topdi 14
. San’at dunyosi qatoriga
professional ijod bilan birga romantizmdan boshlangan folklor, shuningdek amaliy
san’at va badiiy ishlab chiqarish kirdi. Badiiy madaniyat ittifoqlari va fabrika
ishlab chiqarishi insonning buyum dunyosini standartlashtirishga, uy-ro’zg’or
buyumlarining estetik qadrining tushishiga olib keldi.
Ideal va reallik o’rtasidagi chuqur bo’linish, insonning
ruhiyati va ijtimoiy faollik imkoniyatlari, industrial sivilizatsiya davri yangi ruhiy
marralarni yaratishga yo’naltirilgan kuchli ijodiy quvvatni yuzaga keltirdi.
San’atning polisentrizmi XIX asrda dunyoqarash va badiiy ijodning turli
shakllarini olib keldi: realizm, romantizm, impressionizm va simvolizm. Realistik
dunyoqarash industrial madaniyatning eng ko’zga ko’rinarli yo’nalishlaridan biri
hisoblanadi. U tahliliy iste’dod, tanqidiy fikrlar, sog’lom fikrga maqsad bilan
chambarchas bog’liqlikda edi. san’atning realistik yo’nalishi antik madaniyatni
o’zida aks ettirdi. Bu haqda qoyaga ishlangan rasmlar guvohlik beradi. Asosida
mifologik voqeiliklar yotgan qadimgi adabiy asarlar tabiat va inson haqidagi
tasvirlarning obekti bo’lib xizmat qilgan. O’rta asrlar davrida diniy aqidalar
doirasidagi asarlar, afsonaviy qahramonlik ritsarlik romanlari bilan birgalikda
turmush hayoti aks etgan novellalar, turli tabaqalarni, tarixiy obektlarni to’liq
tasvirlagan dramalar ham yaratildi. Renessans davrida insonni chiroyli qilib
tasvirlagan “ideallashtirilgan realism” ustuvor bo’ldi. Realizmning tarqalishi,
uning an’analarining mustahkamlanishi ilmiy g’oyalarning muvaffaqiyatiga imkon
bergan. “Realizm” atamasi dastlab XIX asr o’rtalarida faqat badiiy madaniyatdagi
aniq mavjudlikka nisbatan qo’llanilgan. Adabiy tanqidchi J. Shanfleri romantizm
va simvolizmga qarshi turgan estetikani ifodalash uchun tushuncha sifatida
qo’llagan. Realizm namoyondalari obektivlikka maksimal yaqinlikni, voqeilikni
14
Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке. XIX – начало XX в. М., 1990. C .56.
17

aniq-tarixiy aks ettirishni, inson ahloqining fizik asoslarini tahlil qilishni maqsad
qilganlar. Biroq dalillar hayotning negizi empirik kuzatish kabi oddiy emasligini
isbotladi 15
. Naturalizmdan farqli o’laroq,
reallikdan nusxa olishda o’zini tiyishga uringan realistlar borliqning mavjud
tomonlarini aks ettirganlar. Ular aniq-ravshan, qattiq ishonchli tilda aytishdi.
Alohida relefli, kristallangan obrazlar ko’p qirrali, dunyoning mujmal modeliga
qarshi qo’yilgan. Ushbu davrning ajoyib namnoyondalaridan biri Obri
Berdsli(1872-1898- yillar) bo’lib, u judayam qisqa umr ko’rishiga qaramasdan,
Yevropaning turli mamlakatlaridagi o’z zamondoshlari ijodiga samarali ta’sir
ko’rsatdi. Butunlay postrafaelchilar ruhida yaratilgan asarlari “Qirol Artur haqidagi
hikoya”, “Gajakning o’g’irlanishi”(1896-yil) hisoblanadi. 1885-1886-yillarda
“Yangi ingliz badiiy jamoasi” bujudga keldi. U postrafaelchilarning eklektizmiga
va rasmiy akademik rasmlarga qarshi turdi. Ushbu harakat namoyondalari Uilyam
Orpen, Uolter Sikkert, Uilson Stir, Ogastes Jon, Ambuaz Mak-Evoy, Frenk
Brengvin va boshqalar XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Angliya madaniyatining
yirik vakillari bo’lishgan. “Yangi badiiy jamoa” vakillari insonni o’rab turgan
hayot va undagi narsa-buuyumlarni tasvirlashga harakat qilishdi. Yangi yo’nalish
rassomlari hozirgi ahvolni idrok etishga imkon beruvchi tasviriy vositalarni izlab
topishni maqsad qilishgan. Fransuz rassomlarining ta’siri Sikkert, Stir, Gilmen,
Smit va boshqa rassomlar ijodiga ta’sir ko’rsatdi. Shunday bo’lsa-da, ushbu
tasviriy san’at ijodkorlari o’z ijodida avvalgi ingliz san’atining an’analari va milliy
o’ziga xoslikni izlashga harakat qilishgan 16
. O’zining dastlabki
qadamlarini o’z davrining mashhur portretchi rassomi bo’lgan otasining kuzatuvi
ostida tashlagan Uilson Stir (1860-1942-yy) 1882-yilda Parijga jo’nab ketadi va bu
yerda dastlab Jyulyen Akademiyasida, keyin Bugro va Kabaneldagi Nafis san’at
maktabida o’qiydi. Bu yillar davomida u fransuz impressionistlari ta’siriga tushib
qoladi. Angliyaga qaytgach Stir “Yangi badiiy jamoa” tashkil etilishining eng faol
ishtirokchilaridan biri bo’ldi. Uning “Richmonddagi qal’a” (1903-yil; London,
15
Жиляков И. от. ред. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. 2002. C .77.
16
История дипломатии. Под ред. В.А. Зорина и др. Т.2.М., 1963. C .94.
18

Teyt galleriyasi) asari mahshurdir. Konstebl an’analarini davom ettirgan Stir unga
o’zining badiiy vositalarini qo’shib boyitdi. Uning ko’plab qiziqarli portretlaridan
biri “Missis Reyn Portreti” (1922- yil; London, Teyt galleriyasi) usta-rasomning
ancha keyinroq chizgan rasmlaridan biri hisoblanadi.
XIX asr 80 yillarga kelib impressionalizm
yo’nalish sifatida o’zining barcha tasvirlash imkoniyatlarini namoyon qilib bo’ldi
va endilikda uning o’rniga impressionistlarning tasodifiy va lahzalik tasvirlariga
javoban eksimpressionalizm paydo bo’ldi. Yangi XX asr boshlaridan e’tiboran
san’at ijodkorlari orasida turli xil yangi yo’nalishlar paydo bo’ldiki, bular o’z
ijodiga o’ziga xos mazmun, qarashlar va g’oyalarni ifodalay boshladi. Shu tariqa,
asr boshlarida “modernism” ya’ni “yangi sanat”, “badiiy avangard” nomlari bilan
atalgan badiiy yo’nalishlar yuzaga kela bordi. Amerikalik mutaxassis Orteganing
fikricha, yangi san’at ijodkorlari bu san’atning noananaviyligi, noommaviyligini
ko’proq ko’rsatishga intildilar. Bunda ifodalashning yangi shakllari, uslublarini
izlash avangard ustalari ijodining ongli maqsadi bo’lib qoldi. Ular aslida erkin ijod
tarafdori edilar. Darvoqei, X1X asr oxiri va XX asr boshlarida yangi badiiy uslub –
arxitektura, dizayn, amaliy san’at bilan bog’liq holda modern (yangilik manosida)
oqimi vujudga keldi. Avangardning dastlabki oqimi fovizm nomini oldi. U 1905
yilda Parijdagi badiiy ko’rgazmada ilk bor tilga olindi va namoyish etildi.
Fovizmning asosiy xarakterli xususiyati, bular real
narsalar, predmetlarning rangidan, tusidan mutlaqo qat’i nazar yorqin rang
bo’yoqlarning birikuvidan foydalanish va ayni chog’da real obyektlar nisbati va
shakllarining keskin buzilishidir. Shunday badiiy usullar vositasi bilan rasmlar
yaratish orqali ularda real narsalar, obyektlarni tasvirlash emas, balki o’zining o’ta
g’ayritabiiyligi, yorqinligi, hashamdorligi bilan alohida his-hayajonli kayfiyat hosil
qilishdan iborat. Bu oqim namoyandalaridan biri Matisning ta’kidlashicha,
“San’atning maqsadi — kartinada reallikni to’g’ri yoritishga etiborni qaratishdan
ko’ra, yorqin buyoqlarni qo’shish orqali, ko’proq odamlarga quvonch baxsh
etishdir”. Ingliz impressionistlari orasida Uolter Richard Sikkertning (1860-1942)
ham o’rni beqiyos. U Myunxenda tug’ilgan(onasi daniyalik, otasi irlandiyalik
19

bo’lgan). Sakkiz yoshidayoq oilasi bilan Londonga ko’chib kelgan. U Londonda
Sleyd badiiy maktabida o’qidi. Keyinchalik Parijga ko’chib ketda va u yerda
Uistler studiyasida bo’ldi. u bu yerda dastlab Uestlerdan ta’lim oldi. Keyinchalik
Dega bilan uchrashib qolgach, uning hayotida tub o’zgarishlar davri boshlandi.
Sikkertning eng mashhur
asarlari “Zerikish” (1914-yil; London, Teyt galleriyasi), “Eski Bedford” (taxminan
1890-yil; Kembridj) va “Yangi Bedford” (1918-yil; Lids, Badiiy galleriya)
hisoblanadi. Sikkert nozik badiiy tanqidchi va nazariyotchi edi. Uning ijodi XIX
asr oxiri XX asr boshlaridagi ingliz badiiy san’atining rivojiga muhim hissa
qo’shdi.60 ―Yangi badiiy jamoa ning asosiy vakillaridan biri Uilyam Orpen‖
(1878- 1931-yillar) iste’dodli portretchi va rassom, ingliz portret janri an’analarini
davom ettirgan vakil edi. Rassom yangi impressionizm usullari bilan an’anaviy
rassomchilik uslublarini uyg’unlashtirib yubora oldi. “Mane shon-sharafi” (1909-
yil; Manchester, Badiiy galereya) asari ingliz portret janri an’analarini bilan birga
fransuz rassomchilik an’analarini ham mujassamlashtirdi. “Yangi ingliz badiiy
jamoasi” bilan bir vaqtda Glazgodagi Badiiy maktab ham o’z faoliyatini
jadallashtirdi. Bu yerda tashkil etilgan “Portretchilar va akvarelchilar jamiyati” va
XIX asr oxirida tashkil etilgan “Haykaltarosh, rassom va grafikachilar jamiyati”
mashhur edi 17
. Italiya futuristlari ham ingliz san’atiga ta’sir
ko’rsatishga muvaffaq bo’lishdi. 1901-yilda Londonda Marinetti boshchiligida
tashkil etilgan ko’rgazma “Kelajak rassomlari” ingliz guruhining tashkil etilishiga
olib keldi. “Vortitsizm” nomini olgan ushbu yo’nalishning tashkilotchilaridan
bo’lgan Uindxem Lyuis (1882-1957-yy) va Kennet Nevinson (1889-1946-yy)
fransuz kubistlari malakasini o’zlashtirishni maqsad qilishgandi. Shuni ta’kidlash
o’rinliki, Nevinson va erik Kennington birinchi jahon urushida ishtirok etgan
rassomlar hisoblanishadi. Imressionizm rassomchilikning ming yillik ananalariga
nuqta qo’ydi. Ular birinchilardan bo’lib abstraksionizmga qadam qo’ydi.
Rassomlar real shakl va ranglardan voz kechib, o’z taassurotlarini chizish bilan
17
Кнабс Г. С., И. В. Кошдаков, Т. Ф. Кузнецова и др. Культурология: История мировой культуры: Учеб.
Пособие. М.: Издательский центр «Академия», 2003. C .109.
20

cheklandilar. Impressionistlar ko’proq o’z diqqatini tasvirlash imkoniyatlariga
qaratdilar. Bu ular yo’nalishining dasturiy talabi emas balki, faqatgina ularning
shaxsiy tushunchalari ham edi. Ular odamni yoki tabiat ko’rinishini tasvirlashda
rasmni asl nusxaga aniq o’xshashi emas, balki uning shakli va rangini saqlagan
xolda ko’proq chiziqlarini tasvirlashga harakat qilganlar.63 Yangi yo’nalishning
ilk vakili Eduard Mane (1832-1883) (“o’tloq ustidagi nonushta”. “Olimpiya”)
lekin, impressionizm o’zining yuksak yutuqlari uchun Mane bilan bir vaqtda ijod
qilgan Mone, Renuar, Dega va Pisarro kabi o’z kasbining ustalaridan minnatdor
bo’lishi kerak. Birinchi impreyesionalistik rasmning birinchi namunasi-bu Klod
Mone (1840-1926)ning 1874 yilda yaratgan “Tasurot”, “Quyosh chiqishi”
polotnosi hisoblanadi. Bu polotno nomini (“Impression”-tassurot). Kamil Pissarro
(1831-1903), Alfred Sisley (1839-1899), keyinroq Ogyust Renuar (1841-1919)
kabi rassomlar guruhiga nisbatan qo’llay boshlashdi. Mone
chizgan rasmda sof optik obraz nozik nur sochib suvdan ko’kga ko’tarilayotgan
quyosh tasvirlangan. Shubhasiz Mone, ko’rish bobida ixtirochi, geniy bo’lgan. U
nur va rang nisbatini, boshqalar ungacha ilg’amagan uyg’unligini ko’ra olgan.
Impressionolistlar tabiatning tez o’zgarayotgan holatini tasvirlay olishgan.
Monening Parijdagi “Kapusinalar bulvari” va Piyesarroning “Monmartr bulvari”
polotnolari o’tgan asrdagi eng yaxshi shahar manzaralari hisoblanadi. Ogyust
Renuar tasvirlagan go’zal va maftunkor ayollar modellari, kam uchraydigan
ranglar sofligi bilan odamlar ko’zini quvontiradi. Edgar Dega (1834- 1917) odatda
teatr sahnasi, poygalarni tasvirlagan. U hayotdagi tasirchan, dinamik lahzalarni
ilg’ay olgan. Uning raqqosalari, joker va otlari harakatda bir lahzaga to’xtaganday
ko’rinadi “Yulduz”, “Moviy raqqosalar” va sh.k. XX asr boshlarida ijod qilgan,
ingliz tuprog’ida voyaga yetgan rassom Frenk Brengvin (1867-1956-yy).
Brengvin Bryuggeda tug’ildi. U yerda uzoq yashamadi: bolalik chog’idayoq
u Londonga ko’chib o’tdi. Brengvin Londonda A. Legro qo’lida badiiy ijod
sirlarini o’rgandi. Legro fransuz grafikasining yirik namoyondalaridan biri bo’lib,
uzoq vaqt Angliyada yashagan va ko’plab shogirdlar tarbiyalagan edi. boshqa
ko’plab iste’dodli rassomlar kabi badiiy qobiliyat Brengvindancha yoshligidayoq
21

namoyon bo’la boshladi. U o’n olti yoshlik chog’ida U. Morrison bilan tanishib
qoladi va gilamdo’zlik faoliyati bilan shug’ullana boshlaydi. Brengvin ushbu
jarayonda amaliy san’atning qadrini, amaliy grafikaning muhimligini tushunib
yetdi. O’n sakkiz yoshligida romantik hayot dengiziga sho’ng’ib ketdi. 1890-
yildayoq u yirik tasviriy san’at asari “Bortda”, keyinchalik “Qullarning
o’g’irlanishi” (1891-yil) va “Dengizdagi dafn” (1904-yil; Glazgo) asarlarini
yaratdi. Uning ranglarni his qila olishi, yuksak darajadagi bezaklarga boyligi
akvarelda ham ko’rinadi. London birjasi uchun “Zamonaviy savdo” (1906-yil) va
London Ko’nchilar uyiga ishlagan bezaklari uning ijodining cho’qqisi hisoblanadi.
Asarlarining mavzusi – serzavq va og’ir, sust va
ko’rkam insonlar – 1903- yildan 1912-yilgacha ishlangan rassomning ofortalari
(kislota bilan o’yib ishlangan naqsh va undan bosilgan surat) syujetlaridir. Ushbu
ofortalar – hajmi jihatidan judayam katta, Brengvin tomonidan yangicha
ko’rinishda, hajmda ishlangan – tomoshabinni hayotga diqqat bilan razm solishga
undaydi. Brengvin grafik asarlar o’ziga xos xususiyatlarini hayratlanarli darajada
his qila olgan. Uning iste’dodi esa oq-qora qog’ozga gradatsiya(bir bosqich yoki
holatdan ikkinchi bosqich yoki holatga o’tishdagi izchillik) va kontrast(ko’zga
tashlanadigan qarama-qarshilik)ni yaxshi ifodalab berishda unga yordam bergan.
Birinchilardan bo’lib Brengvin o’z asarlarining chekka qismlarini qora, yorqin
bezaklarga boy xoshiya va shtrix chiziqlar bilan bezatdi, har bir kompozitsiyasiga
ustalik bilan sayqal bera oldi. Venetsiya. Santa Mariya della Salyute cherkovi‖
(1907-yil) ofortasida Brengvin yuksak mahorat bilan kulrang-qora va kulrang
chiziqlar bilan silliq-qora dog’larni uyg’unlashtirib yubora olgan. Asarlarining
ma’nodorligi yuksakdir. Uning arrakashlari, port ishchilari, yuk tashuvchilari,
daraxt kesuvchilari, chalg’ichilari – kuchli, jasur, mehnatsevar odamlar, uning
qurilishlari mahobatli, peyzajlari lirik va ulug’vordir.
1905-yilda toshbosma ususlida
ishlangan ajoyib “Yuk ortuvchilar” asari ofortaga yaqin uslubda bajarilgan. 1914-
1918-yillarda ishlangan plakat va toshbosma usulida ishlangan asarlarida Brengvin
rassom va inson kabi namoyon bo’ladi. Bu yillarda ishlangan eng yaxshi plakat va
22

tosh bosma asarlarida u nafaqat askarlar jasoratini madh etdi, balki g’ayriinsoniy
urushning barcha shafqatsizliklarini darg’azablik bilan fosh etdi. “Belgiyani eslab
qoling” (1915-yil) uning shunday asarlaridan biri bo’lib, qo’rqinchli ko’tarinkilik
va qattiq ishonilgan ma’nodorlikni ifodalab berdi. O’z asarlarining mavzusi
jihatidan Brengvin Kete Kolvits va Frans Mazerelga yaqin turadi. Ofortalarining
aniq bir maqsadga yo’naltirilganligi, mahobatliligi, erkin va yangi badiiy vositalari
frenk Brengvinni XX asr boshlaridagi grafikachilarning eng mashhurlaridan biriga
aylantirdi 18
. Buyuk mashhurlikka va akademik unvoniga erishgan sakson
besh yoshli Brengvin o’zining ko’rgazmasini anchayin keyinroq, 1952-yilda ochdi.
Bu ko’rgazma Angliya tarixida hayot bo’lgan rassom tomonidan qurilgan birinchi
retrospektiv(o’tmishga nazar solib ishlangan) ko’rgazma bo’ldi. Unda ijodi asosan
XX asr boshlarida gullab-yashnagan rassomning deyarli 500 ta ishi namoyish
etildi. Shunday bo’lsa-da, Brengvin o’z ona vatanidan xizmatlari uchun biron
marta taqdirlanmadi. Yana bir taniqli ingliz rassomi va grafikachisi Ogastes
Jonning faoliyati ham katta qiziqish uyg’otadi. U 1878-yilda Angliyada dunyoga
kelgan. Uning ijodi Britaniya tasviriy san’atida o’ziga xos cho’qqiga erishgan.
O’zining tengqurlari singari Jon ham Sleydning badiiy maktabida o’qidi(1894-
1898-yillar). Bu yerda u iste’dodli rassom bo’lib yetishdi. Tuyg’ulari tug’yon
uradigan va g’ayratli Jon o’z ona vatani Uels bo’ylab lo’lilar to’dasiga hamroh
bo’lib ko’p marotaba sayohatlarga chiqdi. U xalq hayotining ajoyib ko’rinishlarini
yorqin va hissiyotli tarzda o’ziga qabul qildi. Hayotiy va xususiyatlarga boy
portretlarini u lo’lilarning yorqin, tasviriy obrazlaridan boshladi. Uning dastlabki
asarlari qahramoni sifatida Gogen obrazi ko’p marotaba uchraydi. Jon 1903-yilda
“Yangi badiiy jamoa”ga a’zo bo’lgan edi. Uning ushbu jamoa ko’rgazmalarida
namoyish etilgan portretlari yuqori baholarga sazovor bo’lgan.
Keyingi hayotining ba’zi qismini u Fransiyada o’tkazgan bo’lsa-da, bu
Jonning ijodiyotiga zig’ircha ta’sir o’tkazmadi. U o’tgan o’n yillar ichida ham o’z
uslubini o’zgartirmadi. Rassom mahobatli asarlar yaratdi. Shunday asarlardan biri
“Lirik fantaziya” (1911-yil; London, Uaytchepl galeriyasi) bo’lib, u devoriy
18
Мортон А.Л. История Англии. М., 1950. C .195.
23

tasviriy asarlar talablarining barchasiga javob bera oladi. Biroq O. Jon ijodining
asosiy yo’nalishi – portret janri hisoblanadi. Uning “Kulayotgan ayol” (1910-yil)
ingliz an’analarini davom ettirgan ulug’vor-monumental asardir. Buyuk
yozuvchiga bag’ishlangan “Bernard Shou portreti” (1913-1914-yy; Kembridj,
Fitsuilya muzeyi)da rassom uning o’tkir nihoglarini mohirona tasvirlagan. Boshqa
asarlar singari ushbu portret ham mashhur bo’lib ketdi. Rassom nafaqat tashqi
ko’rinishni, balki uning murakkab ruhiy olamini ham ochib berishga harakat
qilgan. Uning ayollarga bag’ishlangan asarlari ichida eng mashhuri – “Tik turgan
Doreliya” (1910-y) asari hisoblanadi.
XIX asr o’rtalarida ingliz amaliy-bezak san’ati tanazzulga
uchradi. 1851- yilda Londonda tashkil etilgan butunjahon ko’rgazmasida turli
davlatlar va xalqlar vakillari birinchi marta butun dunyoga o’zlarining
kashfiyotlarini namoyish etish imkoniga ega bo’ldilar. Texnik muvaffaqiyatlar
jarayonining namoyish etilishi odamlarga industrial sivilizatsiyaning haqiqiy
yangiliklari bilan tanishish imkonini berdi. Tashrif buyuruvchilarning asosiy
e’tibori Jozef Pekston loyihasi bo’yicha tiklangan billur saroy tortdi. Uni oyna va
temirdan ishlashgan edi 19
. XIX asr o’rtalarida eski shaharlarda
hayot suratlarining pasayishi odamlarning yangi shaharlar atroflariga borib
joylashishiga olib keldi. Natijada shaharlar sekinlik bilan rejasiz kengaya boshladi.
London, Glazgo, Birmingem, Liverpul va Manchester kabi shaharlar atroflari juda
tezlik bilan kengayib bordi. Shunday vaziyatda Angliyada shaharlarni yangi
ko’rinishda qurish g’oyasi paydo bo’ldi. uni mashhur jamiyatshunos Ebenezer
Xouard (1850-1928-yy) ishlab chiqdi. Ulkan shaharlarning tabiiy ravishda
rivojlanishi jrayaonida Xouard shahar-bog’lar yaratish taklifini ilgari surdi. Ushbu
g’oyani amalga oshirishga dastlabki urunishni arxitektorlar R. Envin va B. Parker
Londondan 50 km uzoqlikda joylashgan Lechvort shahri qurilishida amalga
oshirdilar. 35 ming kishiga mo’ljallangan shahar ko’kalamzor hududlar orasiga
qurildi. Shaharning savdo va jamoat binolari joylashgan markaziy qismining
kompozitsiyasini yaxshilash bir qatorda arxitektorlar bir-ikki qatorli shaxsiy uy-
19
Мортон А.Л. История Англии. М., 1950. C . 172
24

joylarning joylashtirlishi jarayonida erkin tasviriy tizimlardan ham keng
foydalanishdi. Qator afzalliklarga ega bo’lgan
Lechvortning qurilishi keyingi yillarda ingliz va chet davlatlar shaharsozligi
rivojiga o’zining kuchli ta’sirini o’tkazdi. U shaharlarda ijtimoiy obektlarning
o’rnatilishida, yerlarni jamoaviy egalanishida rejaviy ishlarning ustunliklarini
ishonch bilan ko’rsatib berdi. Biroq ushbu tajriba bunday shaharlarning faqatgina
aholining boyroq toifalarini ta’minlaganligini ko’rsatdi. XIX asr oxiri XX asr
boshlarida Angliya shaxsiy uy-joy arxitekturasi sohasida qator yutuqlarga erishdi.
Bu soha bir necha o’n yillar davomida Yevropaning boshqa davlatlari uchun
na’muna bo’lib qoldi (XX asr boshlarida Yevropada Angliyaning shaxsiy uy-joy
arxitekturasiga bag’ishlangan qator asarlar nashr etildi va ular Angliyaning bu
sohadagi yutuqlarini dunyoga tanitdi. Shunday asarlar orasida nemis
arxitektori G. Muteziusning “Zamonaviy ingliz arxitekturasi”, 1900-yil “Angliya
uylari”, 1904-yil va boshqalar). XIX asr o’rtalarigacha o’zining o’rta asrlarga xos
xususiyatlarini saqlab qolgan Yevropaning boshqa shaharlaridan farqli ravishda
ingliz shaharlari shaharni o’rab turuvchi devorlardan voz kechishdi. Dengiz bilan
o’ralgan Angliya ko’p qavatli uylar qurilishini ham rivojlantirdi. Bu narsalar
shaharning tezlik bilan kengayishi hamda milliy o’ziga xoslikka muvofiq turar joy
qurilishining an’anaviy kottej turinining saqlanib qolishiga olib keldi. Ushbu
davrda turar joy arxitekturasi sohasida bir qator yirik ingliz me’morlari: R. Shou,
G. Skott, A. Mitchel, U. Litabi, CH. Vaysi va qator boshqalar faoliyat olib
borishdi. Turar joy arxitekturasi, eng avvalo oddiy va ajoyib rejaviy ishlanmalar
sohasida qilingan ishlar aynan ushbu arxitektorlarga tegishlidir. Asosiy e’tibor
turar joylar xonalarining tabiiy yoritilishiga, tabiat landshafti va atrofni o’rab
turgan yashillik bilanuyg’unlikka qaratildi. Turar
joylarni(shu jumladan, ularning tashqi ko’rinishi uchun) qurish davomida g’ishtdan
va mahalliy qurilish ashyolaridan keng foydalanildi. Ushbu qurilish ashyolari
yangi qurilayotgan binoga o’ziga xos bezak va ideallashgan individual bo’yash
imkonini berdi. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi ingliz kottejlarining tashqi
ko’rinishida turli xil arxitekturaviy jarayonlar qorishib ketdi. Amaliy bezaklar keng
25

qo’llangan eklektik neogotika, neoklassikadan tortib individual turar joy
arxitekturasining yorqin va haqqoniy o’ziga xosligini izlashgacha bo’lgsan
jarayonlarni kuzatishimiz mumkin. Ushbu jarayonda “san’at va hunarmandchilik”
harakatida o’zlarini ko’rsatgan hamda mashinalashgan ishlab chiqarishga qarshi
bo’lgan, badiiy ijodda hunarmandchilikni himoya qilgan U. Morris va D.
Reskinlarning roli beqiyos. Bu davr arxitekturasida rasman “tarixiy” yo’nalish
hukmron bo’lib qolaverdi. Butun
yevropa davlatlaridan faqat Angliyada klassik an’analarini hikoya qilishni davom
ettirildi. Londonning mashhur ansambllaridan biri – Kvadrant Ridjent-
strit(arxitektor R. Blomfild), shuningdek, London grafligi Kengashining boshqaruv
binosi(arxitektor R. Not), Londondagi Yuridik jamiyat binosi (arxitektor Ch.
Xolden), Hayotni sug’urta qilish jamiyatining London uyi (arxitektor K. Grin) va
ko’plab boshqalar neoklassika ruhida; Liverpuldagi yirik ingliz sobori(arxitektor
G. Skott) neogotika uslubida qurilgan 20
.
Angliyada yangi arxitektura yo’nalishlari arxitektor Charlz Makintosh
(1868-1928-yy) faoliyatida ham namoyon bo’ldi. Uning mashhur asarlaridan biri –
Glazgodagi Oliy badiiy o’quv yurti binosi hisoblanadi. U o’z davri arxitekturaviy
g’oyalari uchun yuqoriligi va ajoyib kompozitsiyasi bilan ajralib turadi. Shu bilan
bir vaqtda ingliz arxitekturtasida qurilish texnikasining rivojlanishi natijasida
vujudga kelgan dastlabki yangi jihozlar ham paydo bo’la boshladi. Sanoat
korxonalari binolarida temir-beton konstruksiyalar ham qo’llaniladigan bo’ldi.
1903-yilda arxitektur E. Vud Staffordda yassi tomlik turar joy binosini qurdi.
Arxitektorlar D. Barnett, Teyt va Lorn 1911-yilda Londonda “Kodak” firmasi
uchun bino qurib berishdi. Uning qurilishida birinchilardan bo’lib po’lat
karkas(qobirg’a, sinch)dan hamda keng oynali eshik va deraza o’rinlaridan
foydalanishdi. Ushbu bezak vositalari binoning konstruktiv tizimini yashirishga
xizmat qildi. 21
Biroq urushdan oldingi davrdagi ingliz arxitekturasidagi
ushbu yangi uslublarni qidirish yagona xususiyat kasb etmadi va u hukmron
20
Новая история в документах и материалах. Под ред. Н.М.Лукина и В.М.Далина. Вып. 1-2. М., 1935. C .32.
21
Парфенов И.Д. Колониальная экспансия Великобритании в последней трети XIX века. М., 1991. C.117.
26

mavqeini egallay olmadi. An’anaviy arxitektura shakllari o’z ustunligini saqlab
qolaverdi.
Xulosa
XX asr madaniyati, uning rivojlanishi yo’llari xususida gap borar ekan,
bunda shuni alohida ta’kidlash joizki, bu davrda yuz bergan ko’lamli ijobiy
27

o’zgarishlar zamirida turlimintaqalar, mamlakatlar, elatlar va millatlar ijodkorligi,
ularning yaratuvchan salohiyatining o’zaro uyg’unlashuvi, mantiqan bog’lanib, bir-
birlarini boyitib, to’ldirib borishi yaqqol ko’zga tashlanadi. Sivilizatsion
jarayonlarning bu tarzda yaqinlashuvi, globallashuvi hamda jadallashuvi, tabiiyki,
kishilik ma’naviyatining barcha sohalarida, xususan ilm-urfon, fan-texnika,
texnologiyalar, kommunikatsiyalar tizimi sohalarining tezkor rivojlanishida
sezilarli iz qoldirdi albatta.
XX asr ilmiy-texnika taraqqiyotida juda ko’plab ob’ektiv
omillar alohida o’rin tutadi. Birinchidan, bu sohaning muammolari turli
mamlakatlarda faoliyat yuritgan, ilmiy maktablar yaratgan, muhim ilmiy
kashfiyotlar qilgan daho allomalar, fan fidoyilarining ijodiy hamkorligi, sa’y-
harakatlari tufayli o’z yechimini topganligi shubhasiz. Ikkinchidan, ijtimoiy
taraqqiyotning avval erishgan darajasi, chunonchi, XIX asr davomida yuz bergan
sanoat inqilobi, ilm-fan sohasidagi muhim kashfiyotlar, ularning samaralari alohida
o’rin tutganligi aniqdir. 60 Ba’zi davlatlarda boshlang’ich ta’lim faqat XIX asrning
oxirgi choragida umumiy va majburiy bo’lgan. Angliyada 1870 yilda liberallar
kabineti boshlig’i U.Gladston parlamentdan majburiy boshlang’ich ta’lim
to’g’risidagi qonunni o’tkazgan edi. Angliyada birinchi marotaba davlatning ta’lim
tizimi joriy etildi, ungacha ta’lim anglikan cherkovi va boshqa sektalar qo’lida,
xususiy tadbirkorlar uchun esa daromad manbai va nihoyat xayri-ehson bilan
bog’liq bo’lgan. Endilikda esa davlat tomonidan butun mamlakat bo’ylab
maktablar ochildi. Ammo bu hali har bir oila o’z bolalarini boshlang’ich ta’lim
olish uchun maktabga yuborish imkoniyatini oldi degan gap emasdi.
Chunki bunday ta’limning bepul yoki
majburiyligini maktab kengashlari belgilardi. Bunday kengashlarning xulosasi esa
undagi kuchlar nisbati, ya’ni anglikan cherkovi bilan bog’liq konservativ
kuchlarmi yoki maktablarda cherkov ta’sirini kamaytirishga intilgan liberal kuchlar
ustunligi bilan belgilanardi. Faqatgina 1880 yil va 1891 yillarda yangi
qonunlarning qabul qilinishigina boshlang’ich ta’limning Angliyada bepul va
majburiy bo’lishini ta’minladi. Shu uchun ham savodxonlik darajasi bo’yicha
28

Angliya birinchi jahon urushigacha Germaniyadan orqada edi.
Boshlang’ich ta’limdagi
cherkovning ta’siri masalasida Angliyadagi ahvol Germaniyadagiga nisbatan
mushkulroq edi. Agar nemislarda ikkita e’tiqod – katoliklar va protestantlar
mavjud bo’lsa, inglizlarda hukmron anglikan cherkovidan tashqari unchalik ko’p
bo’lmagan katoliklar va ko’plab turli sektalarga mansub kishilar mavjud edi.
Angliyani «mingta cherkov mamlakati» da deyilishi bejiz emas. XIX asr oxirida
ham Angliyadagi cherkov maktablarida 2,5 mln. o’quvchi, davlat tasarrufidagi
maktablarda esa 1,9 mln o’quvchi bor edi. Burjua demokratiyasining klassik
davlati bo’lgan Angliyada ham boshlang’ich ta’lim dunyoviy bo’lmadi, ya’ni
maktab cherkovdan ajratilmagan edi. Madaniyat tarixida maorif masalalari muhim
o’rin egallaydi. Jamiyat hayoti ma’rifiy sohasini tashkil etish bilan birga va o’z
doira (orbita)siga barcha sinf va ijtimoiy guruhlarni jalb eta olishidan tashqari,
maorif tizimi ma’naviy hayotning hamma jabhalariga sezilarli ta’sir ko’rsata oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T.Ўзбекистон. 1998.
2. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Т., Шарқ. 2015.
29

3. Григорьев И. В. Новая история стран Европы и Америки. М., МГУ.
2001.
4. Григорьева И.В. Новая история стран Европы и Америки. Начало 1870-
х годов - 1918 г. 2001.
5. Драч Г. В., В. К. Королев, О. М. Штомпель. История мировой
культуры. Ростов-на-Дон. «Феникс» 2-изд. 2002.
6. Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке. XIX – начало XX
в. М., 1990.
7. Жиляков И. от. ред. История мировой культуры. Ростов-на-Дон. 2002.
8. Лавровский В. М. Парламентские огораживание общинных земель в
Англии конца XVIII – начала XIX вв. М., Л., 1940.
9. Луков А.. История культуры Европы XVII-XIX веков. М., ГИТР. 2011.
10. Лавровский В. М. Промышленный переворот в Англии (история в
источниках) М., Л., 1925.
11. Мортон А.Л. История Англии. М., 1950.
12. Новая история в документах и материалах. Под ред. Н.М.Лукина и
В.М.Далина. Вып. 1-2. М., 1935.
30

Angliya madaniyati

Купить