Animizm - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	39.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	03 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Animizm

Купить

O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI ANTROPOLOGIYA
VA ETNOLOGIYA YO`NALISHI « INSON
EVOLUTSIYASI VA OLD TARIX »
FANIDAN « ANIMIZM » MAVZUSIDA
KURS ISHI

1

MUNDARIJA
Kirish
I.BOB . Ibtidoiy din va uning turlari
1. Ibtidoiy diniy tasavvurlarning vujudga kelish
2. Ibtidoiy dinlar
II.BOB . Animizm va uning kishilik jamiyatida tutgan o'rni
1.Animiz m va uning mohiyati
2 . Animzm haqida nazariyalar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

2

Kirish
Kishilar turmush tarzidagi va jamiyat hayotidagi o'zgarishlar insoniyatning diniy
ishonch, e'tiqod ma'lum evolyusiyaning yuz berishiga sabab bo`lgan. Ana shu
asosga ko`ra turli din shakllari yuzaga kelgan. Bular urug`- qabilachilik (ibtidoiy)
dinlari, milliy dinlar va jahon dinlari. Shu bilan birga dinlar mazmun va
mohiyatiga ko'ra politeistik (ko'pxudolik) va monoteistik (yakkaxudolik) dinlariga
bo'linadi.
Hozirda jahon dinlari bo'lishi Zardushtiylikka sayyoramiz aholisining 130 mingga
yaqini, Buddaviylikka 800 million, Xristianlikka 2 milliard, Islom diniga 1,3
milliardi e'tiqod qilishi rasmiy ma'lumotlarda qayd etilgan. Ilmiy
adabiyotlarda keltirilishicha, ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-
endokrin, biologik, psixologik va boshka sohalari o'ziga xos xususiyatlarga ega
edi. Bu nafaqat uning hayoti va faoliyatiga fe'l-atrofiga, balki uning fikrlash
darajasiga, kuchli xayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustahkam xaqiqiy yoki
soxta mantiqiy qonuniyatlarini kashf etishiga ta'sir ko'rsatdi. U ibtidoiy bo'lsa ham
aqliy, fikr yurituvchi, ma'lum taxlilga qobiliyatli, konkret holatda fikr yurita
oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalariga ega bo'lgan odam
edi. Bilim miqdorini nihoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib borishi, oldingi
turgan xayotdan qo'rquv va uni yengishga bo'lgan intilish, amaliy tajribaning
uzluksiz ko'payishi, tabiat kuchlarga mutloqo tobelik va undan qutilishga
tirishishi, atrof muxit injiqliklari va ularni yengish va hakozo. Bularning barchasi
shunga olib bordiki uning ilk qadamidan nafaqat mantiqiy talabchanlik, balki
hissiy-ijtimoiy, xayoliy-fantastik munosabatlar kelib chi qa di. 20-50 kishidan
iborat bo'lgan kichik qabila mehnat faoliyati jarayoni (ov, ozuqa izlash, qurol
yashash, turar joyni jixozlash, olovni saqlash va xakozo.) Doimiy ijtmoiy
munosabatlar, oilaviy urug`doshlik aloqalari va xodisalar jarayonida nikoh
aloqalari, iqlim, ushbu jamoaning ruxoniylari g`ayritabiiy kuchlar o'rtasidagi
g`ayri oddiy aloqalar to'g`risida ibtidoiy tasavvurlar mustahkamlanib borgan.
Hozir esa shu mahalliy dinlar haqida ko`rib chiqamiz. Mavzuning
dolzarbligi. Animizm va boshqa ibtidoiy din shakllarining vujudga kelishi va
3

ularning insonlar hayotidagi ahamiyati, hozirgi kundagi ibtidoiy xalqlar
hayotida mavjud animizm an`ana va marosimlari jahon etnologiyasi kesimida
o`rganiladi.
Ishning maqsad va vazifalari:
-Ibtidoiy diniy tasavvurlarning vujudga kelishi; ibtidoiy dinlar haqida umumiy
ma'lumot; animizm dini va uning mohiyatini, kishilik jamiyatidagi o'rnini va
animzmga oid aytib utilgan nazariyalarni o'rganish.
Kurs ishining obyekti: Kishilik jamiyatining ibtidoiy davrida animizm.
Kurs ishining predmeti: ibtidoiy diniy tasavvurlarning kelib chiqishini
o'rganish, ibtidoiy dinlar haqida qisqacha ma'lumot berish, animzm dinining
kelib chiqishini, animizm haqida yaratilgan nazariyalarni o'rganish kurs
ishining asosiy predmetini ochib beradi
Kurs ishining metodologik asoslari.
Animizmning o`rganishdagi yo`nalishlar, ular bilan bog`liq ilmiy qaras h larni
o`zida aks ettirish. Bu sohani yoritishda , qadimgi old tarix faniga murojaat
etish, xususan, etnologiya, arxeologiya, etnografiya va boshqa ma`lumotlarni
tahlil qilishga qaratiladi.
Kurs ishining o'rganilish darajasi: Animizm dinini o'rganishda E. Taylor, Feliks de
Azara, Moffat, Lang, Martius Carl, C.A. Bastian kabi olimlar taqdiqot olib
borganlar
Kurs ishining hajmi va tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi : Kirish, 2 bob va
rejalar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.BOB. Ibtidoiy din va uning turlari
1. Ibtidoiy diniy tasavvurlarning vujudga kelishi
Arxelogik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli joylaridagi gorlarda ibtidoiy
odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan suratlarning ko'pchiligi ov sahnasi,
odam va hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va
yarim hayvon kiyofasidagi mavjud suratlaridan iborat bo'lgan. Bu suratlar dalolat
qildiki o'zlari va xayvonlar o'rtasidagi tabiiy va g'ayritabiiy aloqalar mavjudligi
haqidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marxum ajdodlarining ruxlar
4

sexrli usullar bilan hayvonlar xulqiga ta'sir etish imkoniyatiga ega deb bilardilar.
Bu tasavvurlar tiriklar bilan marxumlar o'rtasidagi vositachilar ya'ni turli xildagi
sexrgarlar va shamonlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo'ldi. Ibtidoiy
odamlar xozirgi davrdagi singari to la shakllangan diniy sistemaga ega bo'lmagan.ʻ
Ularda boshlangich diniy tasavvurlargina bo'lgan xalos. Dinning ana shunday
ibtidoiy shakllariga totemizm, animizm, fetishizm, shomonizm xamda magiya
( sexrgarlik) kabilar kiradi. Dinning bu shakllari urug'chilik tuzumi
shakllanayotgan davrda paydo bo'lgan. Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan
bo lsak, uning kundalik hayoti bilan bog liq bo lgan muhim ishlar: jumladan
ʻ ʻ ʻ
tug ilish, ozuqa topish, ov qilish, o'z xavfsizligini ta'minlash, dafn marosimi
ʻ
kabilar turli diniy tasavvur va e'tiqodlar bilan bog liq bo lganligini ko'ramiz
ʻ ʻ 1
.
Qadimgi dunyo tarixidan ma'lumki, odamzod yaratilganidan buyon o'z
qarindoshlarini ko mishda maxsus marosimlar, ma'lum tayyorgarlik udumlariga
ʻ
amal qilib keladi. Masalan, Qadimgi Misrda fir'avnlar jasadi qizil mineral bo yoq
ʻ
bilan qoplanar, yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar kabi turli-tuman
asbob anjomlar qo'yilar edi. Bu ham o'z navbatida o'z jamoa a'zolarini dafn
etayotgan jamoaning oxirat mavjud ekanligi haqida muayyan tasavvurga ega
bo lganligidan dalolat beradi
ʻ 2
.
Ibtidoiy diniy tasavvurlarga xos bo’lgan yana bir xususiyat inson tomonidan
tabiatdagi barcha narsa hodisalarni jonlantirib tasavvur qilish, har bir narsa
hodisani boshqarib turadigan ilohiy kuchlarga ishonchdir. Jahonda mavjud bo’lgan
barcha dinlar ikkita katta guruhga, politeizm yani ko’p xudolik diniy tasavvurlarga,
hamda monoteizm yani yakka xudoga etiqod qilishdan iborat bo’lgan diniy
ta’limotlarga bo’linadigan bo’lsa, ibtidoiy davrga xos bo’lgan diniy e’tiqod bu
politeizmdan iborat edi. Inson o’zini o’rab turgan tashqi olamdagi turli ilohiy
kuchlarga tasir ko’rsatishga, ulardan yordam olishga harakat qilgan. Dinning
ibtidoiy shakllarida insonni o’rab turgan tashqi olamdagi barcha narsa va hodisalar
ilohiylashtirib, inson uchun e’tiqod ob’yekti bo’lgan. . Ibtidoiy jamoa tuzumi
1
Roger Lewin and Robert A. Evolution the human story, Principles of Human Evolution. Great Britain, 2011, oley,
2 nd
ed.. Blackwell, 2004. R 10-46
2
Кабиров А. Ибтидоий жамият тарихи. ( Марузалар матни). Т..., 2005 ; c- 25-27
5

davrida inson nafaqat jismoniy tomondan, balki ma’naviy axloqiy jihatdan ham
takomillashib bordi. Odamlar mehnat faoliyati natijasida tabiat sirlarini o’rganish
imkoniyatiga ega bo’ldilar. . Ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi bosqichlarida
tabiatning stixiyali kuchlari oldida ojizlik sezganida odamlar bu kuchlarni
ilohiylashtirib, ularga sig’ina boshladilar. Natijada animizm, fetishizm, totemizm,
magiya va shomonizm singari ilk diniy tasavvurlar, dinning tarixiy shakllari
vujudga kela boshladi. Odamlarda dunyoni boshqarib turuvchi ilohiy kuchlarga
ishonch paydo bo’lishi natijasida odamlar bu kuchlarni ruhlar deb, ulardan eng
qudratlilarini ilohlar deb ataganlar. Odamlar ilohlarga ovning muvaffaqiyatli
chiqishi, yomg’ir yog’ishi, sog’lik-salomatlikka erishish to’g’risidagi iltimoslar
bilan murojaat qilganlar. Ular ilohlardan yordam so’raganlar. Ilohlarni turli
qiyofada tasavvur qilganlar, yog’och, suyak yoki toshdan ilohlarning tasvirini
qirqib yasab, bu tasvirlarni but yoki sanam deb ataganlar. But yoki sanamlar
odamlar joylashgan qarorgohning eng faxrli joylariga o’rnatilgan. Odamlar ilohlar
marhamatiga sazovor bo’lish uchun butlarga sajda qilganlar, butlarga atab turli-
tuman qurbonliklarni amalga oshirganlar. Insoniyat tarixida insonning kundalik
hayoti bilan bog’liq bo’lgan muhim ishlar, jumladan tug’ilish, ozuqa topish, ov
qilish, o’z xavfsizligini ta’minlash, dafn marosimi kabilar turli diniy tasavvurlar va
e’tiqodlar bilan bog’liq bo’lganligini ko’rish mumkin. Diniy tasavvurlarning
shakllari jamiyat hayotining sharoitiga bog’liq bo’lib, uning o’zgarishi diniy
qarashlarda ham muayyan o’zgarishlarga olib keladi.
Diniy tasavvurlarning shakllari jamiyat hayotining sharoitiga bogliq
bolib,uning ozgarishi diniy qarashlarda ham muqarrar ozgarishlarga olib
keladi.Diniy tasavurlar shakllariga urugchilik shaishlab chiqarishga oid (ovlash,
ovqat izlash va toplash)bilan bir vaqtda , ularning ibtidoiy tashkilotchilik
xususiyatlari ham aks etgan. Urugchilik davrlarida tabiat diniy etiqodning asosiy
obyekti hisoblangan. O:sha davr kishilari qaysi geografik mintaqada yashashlari va
qanday turdagi mehnat bilan shugullanishlariga bog'liq holda buyum va
hodisalarning turl ijihatlarini ilohiylashtirganlar. Masalan,ov bilan shugullanuvchi
qabilalar uchun hayvonlarning turli zotlariga sig'inish, dehqonchilikning g'oyat
6

sodda shakllari bilan shug'ullanuvchi qabilalar esa o'simliklar va samoviy jismlarga
sig'inganlar. Ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiy qilib, ijtimoiy munosabatlar
takomillasha borgan sari kishilarning tabiat hodisalariga munosabatlari ham
o'zgara boshlagan.Insonning tabiatdagi tayyor mahsulotlarni yig'ib-terib va ov qilib
tirikchilik o tkazishdan dehqonchilik hamda chorvachilik bilan shug ullanishgaʻ ʻ
o tishi jamiyatda erkaklarning roli osha borishiga olib kelgan. Matriarxat (ona
ʻ
urug i hukmronligi)dan patriarxat (ota urug i hukmronligi)ga o tilishi va bu asosda
ʻ ʻ ʻ
vujudga kelgan yangi ijtimoiy munosabatlar diniy tasavvurlarda ham oz aksini
topgan. Natijada erkak xudolar shakllanayotgan davrda shakllangan dinlarga
totemizm, animizm, fetishizm, shomonimzm, magiya kabilar kiradi. Kishilik
jamiyati tarixida din shakllari turli-tuman bolgan. Ammo har qanday din muayyan,
konkret tarixi sharoit va ijtimoiy munosabatlarga muvofiq paydo bolgan, o zgargan
ʻ
va rivojlangan. Din shakllarini shartli ravishda 3ta asosiy guruhga bo lish mumkin:
ʻ
uruğ-qabila dinlari, jamoa dinlari jahon dinlari. Uruğ-qabila dinlarida kishilarning
tabiat bilan bo lgan munosabatlari, undagi tasavvurlar birinchi o ringa chiqqan.
ʻ ʻ
Urf-odat va marosimlarni uyushtirish va bajarish ham erkaklarning ishi bolib
qolgan. Shu tariqa ajdodlarlarga, urug , qabila boshliqlariga sig inish kuchaya
ʻ ʻ
borgan. Diniy mifologiyadagi ota xudo qabilaga hayoti va faoliyatida eng qudratli
homiy hisoblangan. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilgan va sinfiy tabaqalanish
boshlangan davrda Xudolar haqidagi tasavvurlarning shakllanishi ular bilan bogliq
bolgan urf-odat va marosimlarlarda ham muayyan o zgarishlar bolishiga olib
ʻ
kelgan. Dehqonchilik bilan shug ullanadigan qadimiy xalqlarda halok bolib, qayta
ʻ
jonlanadigan mavjudot xudolariga siginish, yer, suv, samoviy jismlarni
ilohiylashtirish, shular bilan bogliq bolgan qurbonlik qilish marosimlari paydo
bo lgan.
ʻ
Totemizm. Totem-biror urug' yoki qabila ibtidosi, urug' asoschisi, ajdod, urug'
jamoalari topinib, uni muqaddas tutgan hayvon. Totemizm e'tiqod shakli ma'lum
bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki
o'simlikka nisbatan e'tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy
tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo'lishi mumkin.
7

« Totem »so'zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida « uning
urug'i» ma'nosini anglatadi va mohiyatan «odamning hayvonot yoki o'simlikning
muayyan turlariga qarindoshlik aloqasi bor», deb e'tiqod qilishlik ehtimol, ma'lum
bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki
o'simlikka nisbatan e'tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy
tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo'lishi mumkin. Urug doshʻ
guruhlar o'zlarini umumiy belgilari va totemlari bo lgan hayvon yoki o simlikdan
ʻ ʻ
kelib chiqqan deb bilar edilar. Totemlarga bunday e'tiqod uzoq o'tmishga
tegishlidir, ularning mavjud bo'lganligini faqat qadimgi rivoyatlargina tasdiqlaydi.
Masalan, hozirgacha Avstraliya aborigenlari orasidan bu xususda afsonalar
saqlanib qolgan. Urug dosh jamiyatning shakllanishida jarayonida totemizm
ʻ
muhim rol o'ynadi, ayniqsa, qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga,
«o`zimizniki», 3
ya'ni «bir totemga tegishli» degan aniq taassurot paydo bo'lishiga
sabab bo ldi.Totemizm ta'sirida paydo bo'lgan urf-odatlar va me'yorlar asrlar
ʻ
davomida qat'iy ravishda qo'llanildi. Ayni totemga xos bo lmagan begonalar bu
ʻ
jamoa urf-odati va me'yorlaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday
ijtimoiy roli tabiiyki, totemistik ko'rinishlarning evolyusion xarakteriga ham ta'sir
kuchini o'tkazmay qolmadi. Vaqt o'tishi bilan qarindoshlik tizimining
mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur
ilgari surildi. Zooantropomorf ko'rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning
totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar, ya'ni odam vafot etgach uning
o'z totemiga aylanishi yoki, aksincha, qayta inson shakliga kelishi haqidagi
tasavvurlar paydo bo ldi. Bular hammasi o'tgan ota bobolar ruhlariga sig'inishning,
ʻ
umuman, kuchayishiga va ilohiy kuchlarga bir tomondan ishonchning oshishiga
olib kelgan bo lsa, ikkinchi tomondan totemga bo lgan munosabatlarning
ʻ ʻ
o zgarishi, misol uchun totemni ozuqa sifatida iste'mol qilishni taqiqlanishiga olib
ʻ
keldi. Tabu (ta'qiqlash) tizimi paydo bo ldi. Bunda eng muhimi totemni ovqat
ʻ
sifatida is'temol qilishni taqiqlash edi. Faqat ba'zi diniy marosimlarda ruhoniylar
yoxud qabila boshliqlarigagina totemni yeyishga ruxsat etilardi. Shunday qilib,
3
Roger Lewin and Robert A. Evolution the human story, Great Britain, 2011, r 10-46
8

totemizm urug'chilik jamoasida diniy ko rinishlarning tarixiy asosi bo lib qoldi.ʻ ʻ
Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy vazifalari,
yuqorida aytib o'tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi. Totemizm
diniy shakllarning dastlabkisi sanalsa-da, hozirda ham ko plab xalqlarning urf-
ʻ
odatlarida, e'tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qoldi. (masalan, Hindistonda
sigir, Avstraliyada kenguru, qirg'izlarda oq bug'u afsonaviy baxt keltiruvchi
hayvonlar sifatida qaraladi.)
Shomonizm ( «shaman» so`zining tungus tilidagi ma'nosi – “sehrgar”). Sehrgarlik
(afsun, magiya) real natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta'sir etish maqsadida
amalga oshiriladigan rituallar - urf-odatlar majmuasidir. U totemizm va animizm
bilan bir vaqtda paydo bo lib, unga ko ra uning vositasida kishilar o z totemlari,
ʻ ʻ ʻ
ota-bobolarining ruhlari bilan xayolan bog lanishni amalga oshirib kelganlar.
ʻ
Shomonizm qadim o'tmishda paydo bo lib, minglab yillar davomida saqlanib
ʻ
kelgan va tabiiyki, muntazam rivojlanib borgan. Odatda, afsungarlik urf-odatlari
bilan maxsus odamlar - shamanlar, afsungarlar shug'ullanganlar. Ular orasida,
ayniqsa, ayollar ko'p o'rinni egallaganlar. Bu shomonlar, afsungarlar jazavali va
asabiy kishilar bo lib, odamlar ularning ruhlar bilan muloqotda bo la olishlariga,
ʻ ʻ
ularga jamoaning orzu niyatlarini ruhlarga yetkazish, ularning irodasini talqin
qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar. Shomonlar, odatda, ma'lum
harakatlar: ovoz chiqarish, ashula aytish, raqsga tushish, sakrash yo li bilan
ʻ
nog oralar va qo'ng'iroqlar ovozlari ostida jazavaga tushib, o'zini yo'qotish,
ʻ
jazavaning yuqori nuqtasiga yetish bilan afsungarlik qilishgan. Tomoshabinlar ham
ba'zan o'zlarini yo'qotar darajaga yetib, marosim ishtirokchisiga aylanib qolishar
edi. Marosim oxirida shomon hech narsani eshitmay, ko'rmay qolar, uning ruhlar
dunyosi bilan muloqoti xuddi shu holatda amalga oshadi deb hisoblanardi.
Umuman olganda, turli diniy marosimlarni o z ichiga olgan afsungarlik
ʻ
jamiyatning haqiqiy talablaridan kelib chiqqan holda hayotda amalga oshirilgan.
Ilohiy kuchlar dunyosi bilan bunday bog lanish yo li hayotda noma'lum, oldindan
ʻ ʻ
bilib bo lmaydigan sharoitlardan kelib chiqqan. Shuning barobarida afsungarlik
ʻ
odamlarning fikrlash qobiliyatining o'sib borishi, ongining mustahkamlanishida
9

katta rol o'ynadi, diniy ongning shakllanish jarayonida muhim o'rin tutdi.
Afsungarlik fikr yuritish rivojlangan sari odamga o'z o'zidan bo ladigan, faqatginaʻ
maqsadli yo'nalishdagi harakatlar natijasida olinadigan emas, balki ilohiy kuchlar
afsuni bilan bog liq bo lgan sharoitlardan kelib chiqadigan ko'rinish deb
ʻ ʻ
hisoblangan. Natijada ko pgina aniq hodisalar, hattoki alohida buyumlar sehrli
ʻ
kuch egasi sifatida qabul qilina boshlandi. Sehrgarlik marosimlari ikki usul: yakka
holda yoki jamoa bo lib amalga oshirilar edi. Afsungarlik maqsadga ko'ra
ʻ
quyidagilarga bo linadi: 1) zarar keltiruvchi - yovuz afsungarlik. Bundan kimgadir
ʻ
zarar yetkazish niyat qilinadi; 2) harbiy afsungarlik. Bunday afsungarlik
dushmanga qarshi qo'llaniladi (masalan, qurol aslahalarni sehrlash); 3) sevgi
afsungarligi, boshqacha aytganda, <«<issiq» yoki «sovuq» qilish; 4) tibbiy
afsungarlik. Davolashda ishlatiladi; 5) ob- havo afsungarligi. Bu sehrgarlik turidan
yomg'ir chaqirish yoki shunga o'xshash ob-havoni o'zgartirish maqsadlarda
foydalanilgan. Sehrgarlik hozirda ham mavjud dinlarda, turli xalqlar urf-odatlarida
saqlanib qolgan 4
.
Fetishizm («fetish» so'zi fr. fétiche - «<but>>, <<sanam>>, <<tumor>>>
ma'nosidagi so'zni anglatadi). Mohiyati tabiatdagi jonsiz predmetlarga sig inishdir.
ʻ
Unga ko'ra alohida buyumlar kishini o'z maqsadiga erishtirish, ma lum voqyea-
ʼ
hodisalarni o zgartirish kuchiga ega. Fetish ham ijobiy, ham salbiy ta'sir etish
ʻ
kuchiga ega. Fetishizm yog och, loy va boshqa materiallardan yasalgan
ʻ
buyumlarning paydo bo lishi bilan bir paytda shakllangan. Bu butlarda va
ʻ
tumorlarda jamoalar g'ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini
ko'rdilar. Bunday fetishga odatda afsungarlar, shamanlar ega edilar. Ular
afsungarlik yo'li bilan buyumlarga ta'sir ko'rsatganlar. Ibtidoiy odamlarning
dastlabki diniy taassurotlari umumiy majmuasining shakllanish jarayonida
fetishizm yakunlovchi bosqich bo lib qoldi. Haqiqatda, ajdodlarni va tabiatni
ʻ
jonlantirish bilan bog liq bo lgan animizm, turli totemlar hamda o'lib ketgan
ʻ ʻ
avlodlar shaxsiga bog liq totemizm orqali ibtidoiy odamlar ongida real buyumlar
ʻ
bilan birga ilohiy va xayolot dunyosi borligi haqidagi tushuncha paydo bo ldi.
ʻ
4
Bababekov A, Muminov O. Inson evolutsiyasi va old tarix. Toshkent- 2017, 230-234betlar
10

Natijada ulaming ongida afsonaviy fikr yuritish qobiliyati mustahkamlandi. Va,
nihoyat, fetishlarning paydo bo lishi shuni ko rsatadiki, afsonaviy qudrat faqatginaʻ ʻ
vaqt va bo shliqda ko chib yurish xususiyatiga ega bo lib qolmasdan, balki
ʻ ʻ ʻ
voqyeiy dunyodagi buyumlarda ham mavjud bo lishi mumkin. Shunday qilib,
ʻ
urug'chilik jamiyatining tashkil topish jarayonida ibtidoiy odamlarning ongida
dastlabki diniy ko rinishlarning keng, aniq, tartibli majmuasi ishlab chiqildi.
ʻ
Demakki, diniy tasavvurlar odam hayotining bo linmas, hattoki asosiy qismi bo'lib
ʻ
qoldi. Jamiyat va tabiat qonunlarini, albatta, o sha dunyo kuchlari boshqaradi.
ʻ
Shuning uchun jamoa yaxshi yashayman desa, ozuqalar bilan ta'minlangan,
kimningdir tomonidan himoyalangan bo lishni istasa, birinchi vazifasi u o'sha
ʻ
g'ayritabiiy kuchlarni juda ham hurmat qilishi kerak edi. Dunyo haqidagi bu
tasavvurlar vaqt o'tishi bilan takomillashib bordi va insoniyat hayotida uzoq vaqt
o'z ta'sirini o'tkazib keldi. Fetishizmning unsurlari hozirgi davrda ham xalqlarning
urf-odat va e'tiqodlarida saqlanib qolgan. Masalan, turli haykallar, suratlar, tumor,
ko zmunchoq va turli ramzlar bunga yorqin misoldir
ʻ 5
.
Animizm (lotin tilida «<anima»> - <<ruh>>, <<jon>> ma'nolarini anglatadi)
Animizm - ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish,
hayvonot, o'simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi
ta'limotni ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim
o'tmishda, ehtimol, totemistik qarashlar paydo bo'lgunicha, oilaviy jamoalaming
shakllangunicha vujudga kelgandir. Bu nom ingliz etnografi E.Teylor tomonidan
kiritilgan. Animizmning moxiyati kishi ruxining, jonining borligicha ishonishdir.
Animizmda ruxlar tabiiy xodisalarni boshqaradi, unga ta'sir o'tkazadi deb
hisoblanadi. Bu ruxlar yo saxiy kishilar baxtiga va hayotiga taxdid soluvchi bo'lishi
mumkin deb tasavvur qilingan. Ibtidoiy odamlar vafot etgan kishilarning ruxlari
abadiy, o'lmas deb xisoblab, ularga sig'inganlar. Ular o'z tanalari tuzilishini kishi
o'lishi, tush ko'rishi va jasadlari bilan bog'lik xodisalarni tushuna olmay, jonni
mavjud bir narsa deb bilib, kishi o'lishi bilan jon tanani tark etib ketadi, boshqa
narsalarga, ya'ni hayvonlarga, yosh chaqalok bolalarga o'tadi deb tasavvur
5
Roger Lewin. Human evolution : an illustrated introduction/ 5 th ed. Blackwell, 2005. R 14-102
11

qilganlar. Uyquni jonning kishi tanasini vaqtincha tashlab ketishi, tushni esa kishi
uxlab yotganda jonning boshqa o'lib ketgan kishilarning joni bilan uchrashuvi deb
bilganlar. Animizmga e'tiqod qilib yashaydi deb xisoblaganlar. Shu asosda ruxning
o'lmasligi to'g'risidagi tasavvurlar yuzaga kelgan. Shu bilan birga ibtidoiy odamlar
har bir narsaning o'z ruxi-joni bor deb tasavvur qilgan. Markaziy Osiyoda
marxumning jonini-ruxini "arvox" deb atashgan. Arvox esa uzoqqa ketmay shu
joyda aylanib yuradi, uydagi barcha ishlardan xabardor bo'lib, turadi deb
o'ylaganlar. Arvoxlarni rozi qilish, g'azabini keltirmaslik maqsadida har xil
qurbonlik marosimlarini o'tkazganlar. O'tgan ajdodlar ruxlariga sajda qilish, ularni
xotirlash, tabiat va tabiat kuchlarga sig'inish natijasida muqaddas joylar,
avliyolarning qabrlari vujudga kelgan. ya'ni hayvonlarga, yosh chakalok bolalarga
o'tadi deb tasavvur qilganlar. Uyquni jonning kishi tanasini vaqtincha tashlab
ketishi, tushni esa kishi uxlab yotganda jonning boshqa o'lib ketgan kishilarning
joni bilan uchrashuvi deb bilganlar. Animizmga e'tiqod qilganlar odam o'lgandan
so'ng jon tanadan chiqib ketadi va o'lmaydi, abadiy yashaydi deb xisoblaganlar.
Shu asosda ruxning o'lmasligi to'g'risidagi tasavvurlar yuzaga kelgan. Shu bilan
birga ibtidoiy odamlar har bir narsaning o'z ruxi-joni bor deb tasavvur kilgan.
Animizmning totemizmdan farqli jihatlari bor. Albatta, totemizm ma'lum bir
oilaviy guruhning ichki iste'moliga, uni boshqalardan farqlash maqsadiga
yo'naltirilgan bo'lsa, animistik tasavvurlar keng va umumiy xarakterga ega. Ular
hammaga tushunarli va ma'qul bo'lgan. Shu bilan birga u tabiatning qudratli
kuchlarini osmon va yer, quyosh va oy, yomg'ir va shamol, momoqaldiroq va
chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi. Tabiiyki,
ibtidoiy odamlar nafaqat tabiatning buyuk mavjudliklarini, balki relyefning ayrim
alohida qismlari - tog lar va daryolar, adir va o rmonlar kabi odam e'tiboriniʻ ʻ
tortuvchi narsa va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo lar edilar. Hattoki, ko'p
ʻ
yillik daraxt, kattaroq xarsang tosh, jarliklarga o'xshash narsalar ham ibtidoiy
odamlar tasavvurida jonli, tafakkurli, sezuvchan va harakat qiluvchi, shuningdek,
yaxshilik yoki yomonlik keltirishi mumkin deb tushunilgan. Shunday bo'lgach, har
qanday voqyea-hodisalarga e'tibor bilan munosabatda bo lish taqazo etilgan,
ʻ
12

qurbonliklar qilingan, ruhlar haqiga duo qilib, marosimlar uyushtirilgan. Bu
haqida yana batafsil to`xtalamiz.
II.BOB. Animizm va uning kishilik jamiyatida tutgan o'rni
2.1 Animizm va uning mohiyati
Animizm deb (lotincha anima – jon, ruh degan ma’nolarni anglatadi) tabiat
voqeliklarida, hodisalarda ruhlarning mavjudligi, ularning inson va jamiyat
hayotida faol ishtirok etishiga ishonishga aytiladi. Insoniyat tafakkuri
taraqqiyotining ilk bosqichlarida paydo bo‘lgan animizm ibtidoiy e’tiqodning
universal shakliga aylangan, chunki u kishidan nafaqat e’tiqod qilish, balki
muayyan udum va marosimlarni bajarishni talab qilgan. Bu esa keyinchalik diniy
urf-odat va marosimlarni vujudga keltirgan. Animistik tasavvurlarga binoan
jonzodlarda ruh mavjud. Mavjudotning tanasi ruh uchun qobiq vazifasini bajaradi,
lekin u tanadan mustaqildir. Ruh tanani istagan vaqtda tark etishi mumkin. U
tanani tark etsa, kishi faolligini vaqtincha yo‘qotadi (hushidan ketadi, tush ko‘radi)
yoki vafot etadi. Ruh o‘zining «qobig‘ini» tark etganidan keyin ham
individualligini saqlab qoladi. Ruhlar dunyosi predmetlarda, jonzodlarda
joylashgan va tanadan mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi ruhlarga bo‘linadi. Tana yoki
predmet bilan bog‘lanmagan «oliy» ruhlar ilohiy va moddiy dunyodagi
voqeahodisalarni boshqarib turadi, odamlarning hayot yo‘lini va vafot etganidan
keyingi taqdirini belgilaydi. Odamlar ruhlarning noroziligini vujudga keltiruvchi
ishlarga emas, balki ularning ko‘nglini olishga harakat qilishlari kerak. Shu bois
ruhlar sharafiga diniy marosimlar uyushtiriladi, bayramlar o‘tkazib, qurbonlik
qilinadi. Ruh nafas, bug‘ yoki soya ko‘rinishiga ega. Uning ko‘rinishidan qaysi
shaxsga tegishli ekanligini aniqlash mumkin. Ruh odam vafot etishi sababli
«qobig‘ini» tark etganidan keyin insonlarga turlicha munosabatda bo‘ladi.
Dastlabki odamlarga zarar yetkazishi mumkin, chunki unda o‘zidan omadliroq
bo‘lgan boshqa kishilarga nisbatan g‘arazgo‘ylik hissi uyg‘onadi. Lekin, vaqt
o‘tishi bilan uning odamlarga munosabati o‘zgaradi. O‘lganiga ko‘p vaqt bo‘lgan
odamlarning ruhlari o‘z qonunlari bilan yashaydigan jamoani tashkil etadilar.
Bunday ruhlar odatda insonlarga yordam beradilar, faqat odamlarning aybi
13

bilangina ularga yomonlik qilishlari mumkin. Narigi dunyoda ruh faoliyatining
davom ettirilishi to‘g‘risidagi g‘oya ta’sirida vafot etgan kishini hayotligida
to‘plagan boyliklarining bir qismi bilan qo‘shib ko‘mish marosimi vujudga kelgan.
Keyinchalik marhumga nafaqat boyliklarining bir qismi, balki xizmatkorlari, yaqin
kishilari ham qo‘shib ko‘milgan. Odatda marhumga qo‘shib ko‘miladigan
xizmatkorlar begona kishilar bo‘lgan. Bunday tartib qabila boshliqlari va hatto
oddiy kishilarning ham narigi dunyoga xizmatkori bilan ketishlariga imkoniyat deb
hisoblangan. Katta miqdordagi boyliklarning marhum bilan qo‘shib ko‘mib
yuborilishi va odamlarni qurbonlik qilish qabila ichidagi o‘zaro munosabatlarga
salbiy ta’sir etgan, qo‘shni qabilalar bilan aloqalarni izdan chiqargan. Shu bois
ruhning narigi dunyodagi sarguzashtlari to‘g‘risidagi g‘oya takomillashtirilgan va
fazilatli yashash tiriklar uchun muhimroq ekanligi haqida g‘oya ishlab chiqilgan.
Keyinchalik ruhning narigi dunyodagi taqdiri kishining tirikligidagi xizmatlari
bilan belgilanadigan bo‘lgan. Ushbu aqidaga binoan narigi dunyoda rohat-farog‘at
hammaga nasib ham qilavermaydi, balki unga hayotini faqat o‘zining elatiga
xizmat qilishga bag‘ishlagan, dushmanlarga qarshi kurashgan, barcha urf-odatlar
va din talablarini muqaddas bilib, ularni sidqidildan bajargan kishilar erishishlari
mumkin va xalqiga xiyonat qilgan sotqinlar, faqat o‘zini o‘ylab yashagan befarq va
zaif odamlarning ruhlari abadiy qiynoqqa duchor qilinadi yoki zulmatga g‘arq
bo‘lib ketadi, deb hisoblangan. Ibtidoiy din shakllari kabi afsona ham katta
ahamiyatga ega. O‘sha davrda insonlar tabiat hodisalarini jonli sherik sifatida
qabul qilganlar va ularda individual tafakkur, iroda singari sifatlar mavjud deb
hisoblaganlar. Odamlar bu jarayonlarni his etganlar, fikrlaganlar va tushuntirib
berishga harakat qilganlar. Afsona shu asnoda vujudga kelgan. Afsona deb tabiiy
yoki ijtimoiy hodisalarni sodda xayoliy obrazlar yordamida o‘rganish va
tushuntirish vositasiga aytiladi. Afsonada obrazlilikni fikrdan ajratib bo‘lmaydi. U
fikr va voqelikni idrok etish shakli va dunyoni bilish usuli hisoblanadi. Shu asosda
odam borliqning mohiyatini tushunishga intiladi. Afsona voqelikni tushuntirishga
intilishi bilan ertakdan, aniq tarixiy voqeaga asoslanganligi bilan esa dostondan
farqlanadi. Insoniyat uzoq o‘tmishdan afsonaning mohiyatini tushuntirishga
14

harakat qilib kelgan bo‘lsa-da, hanuzgacha uning umum qabul qilingan nazariyasi
ishlab chiqilgani yo‘q. Bunday holat uni o‘rganishda tadqiqotchilarning diqqatga
sazovor qarashlariga to‘xtalib o‘tishni taqozo etadi. Italiyalik tadqiqotchi J. Viko
birinchilardan bo‘lib afsonaning falsafiy nazariyasini ishlab chiqqan. U afsonani
odamlarning ustidan hukmronlik qiladigan oliy kuchlarni his etishlari va ulardan
qo‘rqishlari sababli vujudga kelgan xayollar o‘yini deb hisoblagan. Qadimgi
davrda tabiiy va ijtimoiy kuchlar oldida insonning ojizligi kundalik faoliyatida
doimo o‘zini namoyon qilib tursa-da, borliqni hissiymantiqiy idrok etgan. Ingliz
etnografi E. Teylorning fikriga ko‘ra, afsonalar va diniy e’tiqodlarning asosini
animizm tashkil etadi. Qadimda odamlar predmetlar va hodisalarning mohiyatini
tushuntirishda har bir narsada ruhlar mavjudligiga ishonishdan kelib chiqib,
tevarak-atrofdagi jarayonlarni ruhlar faoliyatining natijasi sifatida talqin qilganlar.
Afsona odamlarning voqelik to‘g‘risidagi sodda fikrlari bo‘lib, tush ko‘rish va
ajdodlar ruhlari bilan muloqoti natijasida paydo bo‘lgan deb hisoblanadi.
2.2. Animizm haqida nazariyalar
Animizm atamasi ilk bor nemis olimi Shtal (1708) tomonidan ilmiy muomalaga
kiritilgan. 1871-yilda animizm atamasi ingliz olimi I.Teylor tomonidan etnografiya
fanida qo llanadi. G.Shtal animizmni hayotning boshlanishi haqidagi ta limot debʻ ʼ
tushungan, Teylor esa uni nafaqat jon va ruhlarga ishonish, balki dinning kelib
chiqishi haqidagi ta limot, tanadan jonning ajralib chiqishi, dinning asosi deb
ʼ
hisoblagan. R.Marett, Frezer, L.Shternberg kabi faylasuflar animistik
dunyoqarashni jodugarlik, afsungarlik hamda butun tabiatni jonlantirish
(animatizm) haqidagi tasavvurlar deb talqin etgan. Ibtidoiy odamlar inson vafot
etganidan keyin uning ruhi chaqaloqqa o tadi, ruhi o zi yashagan joyda bo ladi,
ʻ ʻ ʻ
deb bilgan. Abadiy ruh haqidagi tasavvur shu davrda paydo bo lgan. Animizm din
ʻ
haqidagi mifologik rivoyatlar negizida vujudga keldi.
XIX asrning 70–80-yillaridan animizm keng o rganila boshlandi. O tgan asrning
ʻ ʻ
90-yillaridan boshlab ayrim katolik cherkovi vakillari (Shmidt va boshqa), Marett
va Vundt singari olimlarda animizmni cheklanganlikda bir tomonlama hukm
chiqarishda ayblovchilarga qarshi kurash olib bordi. Animizm o z rivojida barcha
ʻ
15

dinlarga ta sir qilib, turli mamlakatlarga tarqaldi. Animizmning ta siri Markaziyʼ ʼ
Osiyo musulmonlari hayotida uchrab turadigan ayrim marosimlarda, jumladan,
marhumlar sha niga turli xudoyilar, xatmi Qur on, is chiqarish kabi udumlarda
ʼ ʼ
saqlanib qolgan.Animizm – bu kishi ruhining mavjudligiga ishonishdir.
Animizm ruhlar kuchiga ishonish ekanligini bilib, animatizm kabi e'tiqod haqida
bir necha so'z aytish kerak. Bu atrofdagi hamma narsaga hayot baxsh etadigan
ulkan ma'lum bir tasvurga ega bo'lmagan kuchga ishonishdir. Bu mahsuldorlik,
insoniy omad, chorvachilikning unumdorligi bo'lishi mumkin. Ishonch bilan
aytishimiz mumkinki, bu e'tiqodlar nafaqat qadimgi odamlarga xos bo'lgan, balki
bugungi kunda ham mavjud. Masalan, Hindistonda ular tog'larda, o'rmonlarda,
dalalarda yashaydigan turli xil ruhlar borligiga ishonishadi. Bonglar (hind ruhlari)
ham yaxshi, ham yomon bo'lishi mumkin. Va ularni tinchlantirish uchun ular hozir
ham turli xil sovg'alar olib kelishadi va qurbonlik marosimlarini o'tkazishadi.
Animizm - bu atrofdagi hamma narsaga ruh beradigan din. Masalan, Andaman
orollari aholisi bunga ishonishgan buyuk kuch tabiat hodisalari va tabiatning o'zi
(quyosh, dengiz, shamol, oy) mavjud. Biroq, ularning fikriga ko'ra, bunday ruhlar
ko'pincha yovuz bo'lib, har doim odamga zarar etkazishga harakat qilishgan.
Masalan, Erem-chaugala o'rmonining ruhi odamni jarohatlashi yoki hatto uni
ko'rinmas o'qlar bilan o'ldirishi mumkin va dengizning yovuz va shafqatsiz ruhi
odamni davolab bo'lmaydigan kasallik bilan urishi mumkin. Biroq, ayni paytda
tabiat ruhlari ham alohida qabilalarning homiylari hisoblangan. Teylor va uning
izdoshlari animizm haqida qanchalik sodda bo'lsalar ham, bu din ibtidoiy emas.
Uning o'ziga xos mantiqiyligi, ketma-ketligi bor, bu o'ziga xos e'tiqodlar tizimi.
Zamonaviylikka kelsak, bugungi kunda butunlay animistik bo'lgan jamiyatni
topish dargumon, ammo bu hodisaning elementlari bugungi kunda ko'pchilik
uchun dolzarb bo'lib qolmoqda, garchi inson mohiyatan nasroniy yoki boshqa
zamonaviy dinning izdoshi bo'lsa ham.Teylor e'tiqodning bu shaklini juda oddiy
deb hisoblagan, faqat eng qadimgi qabilalarga xosdir. Va bu dinning arxaik
shakllaridan biri bo'lsa-da, unda juda ko'p adolatsizlik bor edi. Uning fikricha,
qadimgi xalqlarning e’tiqodlari ikki yo‘nalishda rivojlangan. Birinchisi: bu tushlar,
16

tug'ilish va o'lim jarayonlari, turli trans holatlaridan keyin (turli xil
gallyutsinogenlar tufayli) mulohaza yuritish istagi. Buning yordamida ibtidoiy
odamlarda ruhlarning mavjudligi haqida ma'lum fikrlar paydo bo'ldi, ular
keyinchalik ularni ko'chirish va hokazolar haqidagi fikrlarga aylandi. Ikkinchi
yo'nalish qadimgi odamlarning atrofdagi hamma narsani jonlantirishga, uni
jonlantirishga tayyor ekanligi bilan bog'liq edi. Shunday qilib, ular daraxtlar,
osmon, uy-ro'zg'or buyumlari - bularning barchasida ham ruh bor, nimanidir
xohlaydi va nimadir haqida o'ylaydi, bularning barchasining o'ziga xos his-
tuyg'ulari va fikrlari borligiga ishonishdi. Keyinchalik, Teylorning fikriga ko'ra, bu
e'tiqodlar politeizmga - tabiat kuchlariga, o'lgan ajdodlar kuchiga ishonishga, keyin
esa butunlay monoteizmga aylandi. Teylor nazariyasidan shunday xulosa chiqarish
mumkin: uning fikricha, animizm dinning minimalidir. Va bu g'oya ko'pincha turli
yo'nalishdagi ko'plab olimlar tomonidan asos qilib olingan. Biroq, haqiqat uchun
shuni aytish kerakki, uning nazariyasi ham zaif tomonlarga ega, buni etnografik
ma'lumotlar tasdiqlaydi (har doim ham birinchi dinlar animistik e'tiqodlarni o'z
ichiga olmaydi). Zamonaviy olimlarning ta'kidlashicha, animizm bugungi kunda
mavjud bo'lgan aksariyat e'tiqod va dinlarning asosi hisoblanadi va animizm
elementlari ko'p odamlarga xosdir. Animizm ruhlarga ishonish ekanligini bilib,
Teylorning o'zi bu haqda nima deganini batafsil ko'rib chiqishga arziydi. Shunday
qilib, u bu e'tiqod ko'p jihatdan odam uyqu yoki maxsus trans paytida boshdan
kechiradigan his-tuyg'ularga asoslanadi, deb hisobladi. Bugungi kunda buni
odamga xos bo'lgan hislar bilan solishtirish mumkin, masalan, o'lim to'shagida.
Insonning o'zi tabiatan farq qiladigan ikkita birlikda mavjud: bu tana, moddiy qism
va moddiy bo'lmagan ruh. Aynan ruh tananing qobig'ini tark etishi, bir holatdan
ikkinchi holatga o'tishi, harakatlanishi, ya'ni tanasi o'lganidan keyin mavjud
bo'lishi mumkin. Teylorning animizm nazariyasiga ko'ra, ruh o'liklar mamlakatiga
yoki keyingi hayotga borishdan ko'ra ko'proq narsani qila oladi. Agar xohlasa, u
tirik qarindoshlarini boshqarishi, xabarlarni etkazish uchun ma'lum shaxslar
(masalan, shomonlar) orqali ular bilan bog'lanishi, o'lgan ajdodlarga bag'ishlangan
turli bayramlarda qatnashishi va hokazo. Diniy tushunchalar umuman ibtidoiy
17

insoniyat jamiyatlarida mavjud. Diniy tushunchalarni inkor etish ko‘pincha
chalkash va noto‘g‘ri tushuniladi. Bu yerda animizm deb ataladigan ruhiy
mavjudotlar haqidagi ta'limot. Animizm tabiiy dinning xususiyati sifatida. -
Animizm, ikki bo'limga bo'lingan: 1-ruh va boshqa ruhlar haqidagi ta'limot.;
ruhlar haqidagi ta'limot, uning ibtidoiy jamiyatlar orasida taqsimlanishi va ta'rifi.
2- Arvohlar ta'rifi. Ruhlar haqidagi ta'limot ibtidoiy falsafaning nazariy timsoli
sifatida, hozirgi vaqtda biologiya sohasiga kiritilgan hodisalarni, xususan, hayot va
o'lim, sog'lik va kasallik, uyqu va tushlar, ekstaz va ko'rishlarni tushuntirish uchun
mo'ljallangan. Bu asosan quyidagi mavzularda: ruhlarning ajralishi yoki ko'pligi;
ruh hayotning sababi sifatida; xayoliy yo'qlikdan keyin uni tanaga qaytarish;
Ekstaz, uyqu yoki tush ko'rish paytida tanani ruh bilan tark etish; Uyquchilar va
ruh ko'ruvchilarning ruhining vaqtincha yo'qligi nazariyasi; Boshqa ruhlar
tomonidan ularga tashrif buyurish nazariyasi; O'liklarning tirik arvohlari; Ruh
tana shaklini saqlab qoladi va u bilan birga parchalanadi; Ruhlarning ovozi;
ruhning moddiy narsa sifatidagi tushunchasi; Xotinlarning, xizmatkorlarning va
hokazolarning dafn qurbonliklari orqali keyingi hayotda boshqalarga xizmat qilish
uchun ruhlarni yuborish - hayvonlarning ruhlari, dafn marosimida ularni boshqa
hayotga yuborish; - O'simliklarning ruhlari. - Dafn marosimida qurbonliklar
paytida boshqa dunyoga jo'natilgan narsalarning ruhlari; ibtidoiy biologiyaning
efir ruhidan tortib, hozirgi ilohiyotning nomoddiy ruhigacha bo'lgan ruhlar
haqidagi ta'limotning tarixiy rivojlanishi 6
.
Madaniyati shu qadar pastki, diniy tushunchalarga ega bo'lmagan odamlarning
qabilalari hozir bormi yoki ilgari bormi? Amalda bu dinning umumbashariyligi
haqidagi savol bo'lib, bu savolga ko'p asrlar davomida ijobiy, hozir esa salbiy va
har ikkala holatda ham aniqlik bilan javob berilgan, bu keltirilgan dalillarning
kamligi bilan keskin farq qiladi. Etnograflar madaniyatni tushuntirish uchun
bosqichma-bosqich rivojlanish nazariyasiga murojaat qilib, madaniyatning ketma-
ket bosqichlarining bir-biridan kelib chiqishini ko'rib chiqib, umuman dinga ega
bo'lmagan qabilalar haqidagi har qanday xabarni favqulodda qiziqish bilan qabul
6
De Adnirandis Natural Arcanis. 1616 c- 102-107
18

qiladilar 7
. “Mana,” deyishardi ular, ota-bobolarida din bo lmagani uchun, dindanʻ
butunlay mahrum bo lgan odamlar, vaqt o tishi bilan dinning rivojlanishi uchun
ʻ ʻ
shart-sharoit vujudga kelgan insoniyatning dingacha bo lgan holatini ifodalovchi
ʻ
odamlar. Hech qanday tilga ega bo'lmasdan va hech qanday tilsiz va olovdan
foydalanishni bilmasdasdan mavjud bo`lgan qabilalar bor. Narsalarning
tabiatidagi hech narsa bunday mavjudlik ehtimoli haqida gapirmaydi, lekin aslida
bunday qabilalar hali kashf etilmagan. Xuddi shunday, diniy tushunchalarga
mutlaqo yot bo'lgan vahshiy qabilalar haqiqatan ham topilganligi haqidagi ishonch,
biz bunday istisno holat uchun talab qilishga haqli bo'lgan etarli miqdordagi
dalillar bilan tasdiqlanmaydi.
Ko'pincha shunday bo'ladiki, o'zi tasvirlagan vahshiylarda diniy unsurlar yo'qligini
umumiy ma'noda e'lon qilgan yozuvchining o'zi ham o'z va'dalarining asossizligini
isbotlovchi faktlarni keltiradi. Misol uchun, doktor Langning ta'kidlashicha,
Avstraliyaning tub aholisi nafaqat oliy xudo, yaratuvchi va sudya tushunchasiga,
na sajda qilish ob'ektiga ega - na butlar, na ibodatxonalar, na qurbonliklar, balki
ularda hatto biron bir belgi ham yo'q. Ularni ruhsiz hayvonlardan ajratib turadigan
dinlar yoki diniy marosimlar. Keyinchalik bir nechta yozuvchilar bu so'zlarga
ishora qilib, xuddi shu kitobda mavjud bo'lgan ba'zi tafsilotlarni yo'qotdilar, shu
bilan birga bu so'zlardan juda muhim narsalarni o'rganish mumkin edi. Masalan,
mahalliy aholi ba'zan azob chekadigan chechak kabi kasallikni ular "boshqa
jonzotlarning baxtsizligidan zavqlanadigan yovuz ruh Budiyaning ta'siri" bilan
bog'lashadi. Mahalliy aholi yovvoyi asalarilarning taroqlarini olib, Budda uchun
bir oz asal qoldiradilar. Kvinslend qabilalarining ba'zi ikki yillik yig'ilishlarida
yosh qizlar ba'zi yovuz xudolarga dalda berish uchun qurbon qilinadi. Nihoyat,
muhtaram V.Ridlining fikriga ko‘ra, u “mahalliy aholi bilan suhbatlashar ekan,
ular bilan doimo g‘ayritabiiy mavjudotlar, momaqaldiroqda ovozini eshitadigan va
mavjud bo‘lgan hamma narsani yaratgan Durramulun haqida Bayam haqida
ma’lum afsonalarni uchratgan. jinlarning boshlig'i, kasalliklarning manbai ,
baxtsizliklar va donolik, ularning katta yig'ilishlarida ilon shaklida paydo bo'ladi
7
E.Taylor. Pervobiytnaya kultura; 1939. Moskva, st 277-279
19

"Ko'p sonli kuzatuvchilarning izchil guvohliklari tufayli ma'lumki, Avstraliyaning
tub aholisi. evropaliklar paydo bo'lgan paytda va shu kungacha ongi ruhlar, jinlar
va xudolar haqidagi eng yorqin g'oyalar bilan to'lgan xalq bo'lib kelgan.
Moffatning Afrikadagi Bechuanlarning tavsiflari hech bo'lmaganda ajoyib. Uning
aytishicha, "bu odamlar o'lmas haqida hech qachon eshitmagan jonlar, va ayni
paytda oldingi iborada u shunday deydi . Bu qabila o'liklarning soyalarini
bildiradigan so'z liritidir 8
. Feliks de Azara ruhlarning bayonotlarining ijobiy
xiyonati haqida gapiradi - bu odamlar, go'yo Janubiy Amerikaning mahalliy
qabilalari dinga ega. U ularning dini yo'qligini ochiq-oydin e'lon qiladi. Shunga
qaramay, uning ichida inshosida payagvalar qurol ko'mayotgani kabi faktlarni
keltiradi va kiyim-kechak o'liklarning jasadlari bilan birga kelajak haqida bir oz
tasavvurga ega hayot va guana yaxshilikni mukofotlaydigan va jazolaydigan
yomonroq mavjudotga ishonadi. Dinni va qonuniylikni tuyg'usini bunday aqlsiz
rad etish bu mamlakatlarning ibtidoiy qabilalari o'rtasida o'qilgan maqsadli
tanqidni to'liq oqlaydi. D'Orbigny: "U tasvirlagan barcha xalqlar haqida shunday
deydi, rad etdi. O'z pozitsiyalarini ular uchun keltirgan faktlar bilan rad etish
tasdig‘i” . Bunday misollar so‘z ma’nosini o‘zboshimchalik bilan cheklashga
asoslangan hukmlar qanchalik xato bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Lang, Moffat
va Azara etnografiya o'zlari ko'rgan qabilalar haqida judayam qimmatli
ma'lumotlarga ega bo'lgan yozuvchilardir, ammo ular rivojlangan va aniqlangan
dinga o'xshamaydigan dinni tan olgan.
Odatda animizm nazariyasi bir butun ta'limotning qismlari bo'lgan ikkita asosiy
dogmaga bo'linishi aniqlanadi. Ulardan birinchisi, o'lim yoki tana halokatdan keyin
mavjud bo'lishni davom ettirishga qodir bo'lgan individual mavjudotlarning ruhini
qamrab oladi. Ikkinchisi qudratli xudolarning balandligiga ko'tarilib, qolgan
ruhlarni quchoqlaydi 9
. Animist ma'naviy mavjudotlar bu erda va qabrdan
tashqarida moddiy dunyo va inson hayoti hodisalarini nazorat qilish yoki ta'sir
qilishini tan oladi. Bundan tashqari, animistlarning fikricha, ruhlar odamlar bilan
muloqot qiladi va ularning xatti-harakatlari ularga zavq yoki norozilik keltiradi,
8
Froebel, Central America c-58- 60
9
Muller Max, Lectures on the science of language. 1861 c- 209-215.
20

ertami-kechmi ularning mavjudligiga ishonish tabiiy ravishda va hatto muqarrar
ravishda ularni haqiqiy hurmatga olib kelishi kerak. yoki ularni tinchlantirish
istagi. Shunday qilib, animizm o'zining to'liq rivojlanishida xudolar va ularga
bo'ysunuvchi ruhlarni boshqarishga, qalbga va kelajakka sig'inishga bo'lgan
e'tiqodlarni o'z ichiga oladi 10
.
Birinchidan, diniy ta’limot va marosimlar bu yerda g‘ayritabiiy yordam yoki
vahiyga bog‘liq bo‘lmagan inson ongi tomonidan yaratilgan diniy tizimlarning bir
qismi sifatida, boshqacha aytganda, tabiiy din taraqqiyotining keyingi bosqichlari
sifatida qaraladi. Ikkinchidan, vahshiylar va madaniyatli xalqlar dinlaridagi
o‘xshash tushuncha va marosimlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish mumkin.
Bizning muammomizning rivojlanishi boshlanadigan birinchi savol bu inson va
boshqa ruhlar haqidagi ta'limotdir. Uning tahlili ushbu bobning qolgan qismini
egallaydi. Ibtidoiy jamiyatlardagi ruh haqidagi ta’limotning mohiyatini uning
rivojlanishini tekshirishdan ko‘rish mumkin. Ko'rinishidan, madaniyat darajasi past
bo'lgan fikrlaydigan odamlarni biologik savollarning ikkita guruhi qiziqtirgan.
Ular, avvalo, tirik va o'lik o'rtasidagi farq nima ekanligini tushunishga harakat
qilishdi uyg'onish, uyqu, ekstaz, kasallik va o'limning sababi nima? Ular hayron
bo'lishdi, ikkinchidan, tush va vahiyda qanday inson tasvirlari paydo bo'ladi? Bu
ikki guruh hodisalarni ko‘rib, ehtimol, birinchi navbatda, har bir insonning hayoti
va sharpasi bor, degan ochiq-oydin xulosaga kelishgan. Ikkalasi ham, aftidan, tana
bilan chambarchas bog'liq: hayot unga his qilish, o'ylash va harakat qilish
imkoniyatini beradi va sharpa uning qiyofasini yoki ikkinchi "men" ni tashkil
qiladi. Shunday qilib, ikkalasini ham tanadan ajratish mumkin: hayot undan ajralib,
uni hissiz yoki o'lik qoldirishi mumkin va sharpa undan uzoqda bo'lgan odamlarga
ko'rinadi. Yovvoyi faylasuflar uchun ikkinchi qadamni tashlash qiyin emas edi.
Buni madaniyatli kishilar uchun bu g‘oyani yo‘q qilish nihoyatda qiyin
bo‘lganidan ko‘ramiz. Bu shunchaki hayot va arvohni birlashtirish masalasi edi.
Ikkalasi ham tanaga xos bo'lsa, nega ular bir-biriga xos bo'lmasligi kerak, nega ular
bir ruhning namoyon bo'lmasligi kerak? Shuning uchun ularni bir-biriga
10
E. Taylor, Pervobiytnaya kultura. 1939, Moskva, st 302-305
21

bog'langan deb hisoblash mumkin. Natijada, arvoh ruhi, ruh-jon deb atash mumkin
bo'lgan taniqli tushuncha paydo bo'ladi. Ibtidoiy jamiyatlarda shaxsiy ruh yoki ruh
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Ruh nozik, nomoddiy inson
qiyofasi bo'lib, tabiatda bug ', havo yoki soya kabi narsadir. U jonlantirgan
borliqda hayot va fikrning sababini tashkil qiladi. U o'tmishda va hozirgi vaqtda o'z
tanasi egasining shaxsiy ongi va irodasiga mustaqil va ajralmas egalik qiladi. U
tanani tark eta oladi va tezda joydan ikkinchi joyga o'tadi. Ko'pincha nomoddiy va
ko'rinmas bo'lib, u jismoniy kuchni ham namoyon qiladi va uxlab yotgan va
uyg'ongan odamlarga, asosan, fantazma, sharpa, tanadan ajratilgan, ammo shunga
o'xshash ko'rinadi. U boshqa odamlarning, hayvonlarning va hatto narsalarning
tanasiga kirishi, ularni egallashi va ularga ta'sir qilishi mumkin. Garchi bu ta'rif
universal qo'llanilishi mumkin bo'lmasa-da, u har qanday holatda ham alohida
xalqlar o'rtasidagi katta yoki kichik farqlar tufayli o'zgarib turadigan norma sifatida
qabul qilinadigan darajada kengdir. Darhaqiqat, ibtidoiy animizm ma'lum nuqtai
nazardan faktlarni shu qadar qoniqarli tushuntiradiki, u madaniyatning eng yuqori
qatlamlarida ham o'z o'rnini saqlab qolgan. Klassik va o‘rta asr falsafasi uni ko‘p
jihatdan o‘zgartirgan bo‘lsa-da, zamonaviy falsafa esa unga yanada shafqatsiz
munosabatda bo‘lgan bo‘lsa-da, u o‘zining asl xarakterining ko‘plab izlarini saqlab
qolganki, hatto zamonaviy sivilizatsiyalashgan dunyo psixologiyasida ham ibtidoiy
davrlar merosi yaqqol porlab turadi. Shunday qilib, Tasmaniyaliklarning bittasi
bor va ayni so'z ruh va soyani bildiradi. Algonkin hindulari va ayni so'z ruh va
soyani bildiradi. Algonkian hindulari ruhni "otaxchuk" deb atashadi, bu "uning
soyasi" degan ma'noni anglatadi2. Kich tilida “natub” so zi ham “soya”, ham “jon”ʻ
ma nosini bildiradi³. Aravakcha "ueha" so'zi "soya", "jon" va "tasvir" ma'nolarini
ʼ
anglatadi4. Abiponlar soya, ruh, javob va tasvir uchun "loakal" so'zidan
foydalanadilar 5. Zulular "tunzi" so'zini faqat soya, ruh va "jon" sifatida
ishlatmaydilar, balki ular o'lim paytida odamning soyasi tark etadi deb o'ylashadi.
uning tanasi ma'lum bir tarzda, uy ruhiga aylanish. Basotholar o‘limdan keyin
qolgan ruhni nafaqat “seriti” yoki “soya” deb ataydilar, balki ular daryo bo‘yida
yurgan odam timsoh o‘z soyasini suvda ushlab, shu tariqa uni suvga tortishi
22

mumkin, deb o‘ylashadi. Kalabarda ruhning “ukpon” yoki soya bilan o'xshashligi
bor, uning yo'qolishi odam uchun halokatli . Shunday qilib, ibtidoiy jamiyatlar
orasida o'sha mashhur skia yoki umbra iboralarining nafaqat turlari mavjud.
Ruhlarning ko‘chishi haqidagi ta’limotni tadqiq qilishda, avvalo, uning ibtidoiy
qabilalar orasidagi o‘rnini aniqlash, so‘ngra madaniyatning eng yuqori pog‘onasida
rivojlanishini kuzatish foydali bo‘ladi. Ruhlarning inson tanasidan yog'och yoki
tosh bo'laklarigacha bo'lgan moddiy narsalarga vaqtincha ko'chishiga ishonish
ibtidoiy falsafaning muhim qismidir.
23

Xulosa
Shunday qilib animizm va uning kelib chiqishi, turli ibtidoiy va zamonaviy
xalqlar hayotida uning turli ko`rinishlari va urf-odatlari borligini ayta olamiz.
Bu dinni o`rgangan buyuk etnograf va etnolog E.Taylor bo`lib uni hamma
xalqlar misolida o`rganib, tadqiq etgan. Uning bu sohadagi ishlari juda
qimmatlidir. Animizmning o`rganilishi asosan, XIX-XX asrlarni o`z ichiga olib,
ko`plab olimlar tomonidan o`rganilgan. Animizm odamlarda yoki tabiatning
biron bir qismida ruh mavjudligiga ishonishni o`z ichiga oladi. Boshqacha
qilib aytganda, animizm izdoshlarining fikriga ko`ra, bizni o`rab turgan har
bir narsa, har bir jonli va jonsiz mavjudot va narsalarning barcha turlarini
egallaydigan, shu jumladan, inson ruhini o`z ichiga olgan butun bir qator
ruhiy mavjudotlar mavjud. Shu bilan birga, ushbu ta`limotning bir nechta
variantlari mavjud, masalan, bir qator shaxsiylashtirilgan ruhiy va g`ayritabiiy
mavjudotlarning mavjudligi qabul qilingan.Garchi bu e`tiqodlar qadimgi
zamonlardan, hozirgi dinlar paydo bo`lishidan ancha oldin bo`lgan bo`lsa-da,
animizm butun dunyoda katta shuhratga ega.Bugungi kunda ham dunyoda
animizm va uning ta`limotiga ishonadigan va amal qiladigan xalqlar bor.
O`zimiz ham kundalik hayotda ba`zida ruh va jonlarning mavjudligiga
ishonib , bunga qarshi har xil marosimlarni amalga oshiramiz. Bu esa bu
dinning mavjudligi va hozirgacha davom etib kelayotganini belgisidir.

24

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. E.Taylor. Pervobiytnaya kultura, Moskva, 1939; st 273-315
2. Roger Lewin and Robert A. Evolution the human story, Principles of Human
Evolution. Great Britain, 2011, oley, 2nd ed.. Blackwell, 2004. R 10-46
3. Кабиров А. Ибтидоий жамият тарихи. ( Марузалар матни). Т..., 2005
4. Bababekov A, Muminov O. Inson evolutsiyasi va old tarix. Toshkent- 2017,
230-234betlar
5. Muller Max, Lectures on the science of language. 1861
6. Krapf, Travels, researches and missionary labours during an eighteen years
residens in Eastern Africa, 1860.
7. Hardy, Eastern Monarchism, 1860.
8. Martius Carl, Beitrage zur Ethnographie und Sprachenkunde Americas, zumal
Brasiliens, 1867.
9. Brausser, Popolo Vuh. La livre sacré et les mythes héroiques et historiques des
Quichés, Bruxulles 1861.
10. Ca Bastian A., Zur vergleichenden Psychologie (in Lazarus und Steinthal`s
Zeittschrift,Bd.I) vazzi, Congo, Matamba et Angola, 1694.
25

Animzm

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi