• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 109.1KB
Покупки 5
Дата загрузки 18 Август 2024
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi

kelishigida, kesimga bog‘lanib, makon - joy, tushunchasini anglatgan tobe holatdagi predmet-o‘rin holi; uchratdi: - shaxs-son affiksi bilan shakllangan, ega bilan bog‘lanib, uning belgisini, harakatini anglatgan fe’l kesim. Ma’lumki, ko‘p hollarda gapda bosh kelishikdagi so‘z - ega qaratqich kelishigidagi so‘z – qaratuvchi, shaxs-son qo‘shimchasi bilan shakllangan so‘z kesim bo‘lib keladi. Biroq bu doimiy holat emas. Ba’zan morfologik ko‘rsatkichlar ham so‘zlarning gapda biror bo‘lak ekanligini belgilab berolmaydi. Masalan, tushum kelishigida kelgan so‘z gapda to‘ldiruvchi vazifasida kelolmasligi mumkin. Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan odam. (Oybek) gapida ilonning aniqlovchi, yog‘ini to‘ldiruvchi deb ajratib bo‘lmaydi. O‘rmonjon kursida o‘tirib, tongni ottirdi. (A.Q.) gapida tongni to‘ldiruvchi bo‘lolmaydi. Boychechak- bahorning yelchisi; bahor fasllar-kelinchagi gaplarida bahorning, fasllar so‘zlari aniqlovchi sifatida ajratilmaydi. Ko‘ngil xazinasining qulfi til va ul xazinaning kaliti-so‘z, bil . (A.N.) gapida xazinaning so‘zlari qaratqich kelishigida bo‘lsa ham aniqlovchi, qulfi so‘zlari bo‘sh kelishikda bo‘lsa ham ega vazifasida emas. Umuman, morfologik planda so‘zlarning gapda qaysi bo‘lak bo‘lib kelishini aniqlash to‘g‘ri bo‘lib chiqavermaydi. Biror turkumdagi so‘z, masalan, fel faqat kesim emas, gapning hamma bo‘lagi vazifasida ham kelishi mumkin: u ho‘mraydi, xo‘mraydi-kesim; xo‘mrayish-yomon odat; xo‘mrayish-ega; xo‘mrayishi-ni yo‘qotirmayman: xo‘mrayishni to‘ldiruvchi. Umuman, gap bo‘laklarining turi bir-biriga nisbat berib tayinlanadi. Chunonchi, ega kesimga, kesim egaga nisbatan, to‘ldiruvchi to‘ldirilmishga, hol holla n mishga, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan belginadi. Nisbat beriluvchi element bo‘lmas ekan, u yo bu bo‘lak haqida ham gapirish mumkin emas. 1 Ikkinchi darajalibo‘laklar yuzasidan A.I. Smirni t skiy fikrlari muhim ahamiyatga ega. Uning fikricha, gap bo‘laklari bilan so‘z turkumlari o‘rtasida ma’lum muvofiqlik bor. “U bu yerda qora itni ko‘rdi” gapida uchta ikkinchi darajali bo‘lak uch xil so‘z turkumidan: hol –ravishdan, to‘ldiruvchi-otdan, a niqlovchi sifatdan ifodalangan. Bu tasodifiy xol emas. Chunki har qanday so‘z 1 Ўзбек тили грамматикаси . II -том. Синтаксис.-Т: Фан, 1976, 116- бет 28 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI MASOFAVIY TA’LIM KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Masofaviy ta’lim bo‘lim boshlig‘i ________ N.Chiniqulov “____” ____________ MAVZU: “ Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi ” mavzusida KURS ISHI Bajardi: _____ -guruh talabasi ______________________ Qabul qildi: Masofaviy ta’lim kafedra o‘qituvchisi _________ _______________ Himoyaga tavsiya etildi. Masofaviy ta’lim kafedra mudiri, Phd. ________ R.Abdullayeva TOSHKENT – 2024 3 Masalan, Shiypondan narida jazillab kabob pishar, undan ko‘tarilgan ko‘kimtir tutun shab a da g a yetib, daraxtlar orasiga kirib ko‘zdan yo‘qolar edi (A.Q.). Sifatlovchi takror so‘zdan ifodalanganda, aniqlanmishdan-otdan anglashillgan predmetning ko‘pligi ifodalanadi. Masalan, go‘dak cho‘chib yig‘lab yubordi. Ko‘zlarida mumchoq-mumchoq yoshlar (darakchi gazeta). Jangga kirgan ne-ne yigitlar. Sifatlovchi predmetning belgi-sifati, son-miqdori, tartibi kabi belgilarini bildiradigan aniqlovchidir. U h okim so‘zga bitishuv yo‘li bilan birikadi. U bog‘lanib k e lgan so‘z sifatlanmish deyiladi. Muloyim qo‘llarda ivib, suvga aylangandan keyin go‘zal so‘zlarning surasida yonboshlashni muncha yaxshi ko‘rar ekan bu ko‘kat! Sifatlovchi quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi. 1. Sifat bilan. Bunda aniqlovchi premetning rang-tusi, maza-ta’mi, shakl- h ajmi, xarakteri, psixik holati, o‘rin yoki payt g a munosabati kabi belgilarni bildiradi. Yo rabbim, bu lazzatli bodani talabim jomiga ko‘proq qo‘y! (N). Ertalabki ish ko‘ngilni qilar xush (M). 2. Son bilan. Bunda sifatlovchi predmetning miqdor va tartib jihatdan belgisini bildiradi: U esa ikki qo‘li ko‘ksida, rangi o‘chgan, o‘zini Zebining quchog‘iga tashladi. (Ch). 3. Ravish bilan. Bunda ravish sifat funksiyasida qo‘llangan bo‘ladi: ko‘p mehnat kishiga xuzur bag‘ishlaydi. (M). 4. Olmosh bilan. Bunda sifat, son va ravish xarakteridagi olmosh qo‘llaniladi: Shu so‘zlarni aytark a n, uning bulutli yuzlarida jindakkina achinish alomatlari ko‘rindi. Shuncha davlatni kimga ishonib qoldiraman? (Ch). 5. Sifatdosh biln. Bunda sifatlarni predmetning xarakatga munosabati nuqtai nazaridan belgisini bildiradi. Maqtangan qiz to‘yda buzilar (M). Qayt g an qo‘yga qashqir o‘ch (M). 6. Taqlid so‘z bilan. Ikkala xotin ovozlari barcha xotinlarning qiy-chuv ovozi orasida baralla eshitilib turardi (Ch). 38 5. Ломтов П. Структура предлож e ние в современном русском языке . МТУ: 1979. 6. Маҳмудов Н . , Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси ( C интаксис). -Т: Ўқитувчи, 1995 7. Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик. – Андижон, 2007 8. Нурмнов А ва Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. -Т: Фан, 2008. 9. Нурмонов А ва бошқалар Ўзбек тилиниг мазмуний синтаксиси. -Т: Фан, 1992. 10. Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т: Фан, 1988 11. Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988 12. Усмонов С . Умумий тилшунослик. -Т: Ўқитувчи, 1972 13. Ҳожиев А. Лингвитик терминлларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985 14. Храковский В.С. Концепция членов предложения в русском языкознании . XIX века.-грамматические концепции в языкознании XIX века - М: 1985 15. Ўзбек тили грамматикаси. II том.Синтаксис. –Т: Фан,1976. 16. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис).-Т: Ўқитувчи, 1965. 17. Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида.// Ўзбек тили ва адабиёти, 2002, 1-сон. 18. Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари. //Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 2- сон. 19. Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантика ва семантик позиция. // Ўзбек тили ва адабиёти, 1983, 2-сон. Intеrnеt ma'lumotlari 49 etadi. Aniqlovchilar odatda, aniqlanmishdan oldin (ba’zan keyin ham) ke l adi va ma’no jihatdan quyidagicha turlarga bo‘linadi: 1) sifatlovchi aniqlovchi; 2) qaratqichli-aniqlovchi; 3) izohlovchi Aniqlovchi predmetning belgisini anglatadigan bo‘lakdir. Bunda belgi predikativ yo‘l bilan emas, balki atributiv yo‘l bilan aniqlanadi. Aniqlovchining belgi anglatishi miqdor yoki qarashlilik kabilarni ifodalashdan iborat. Aniqlovchining predmet (keng ma’noda) belgisini anglatishidan uning otga bog‘lanishi kelib chiqadi. Bu ot gapning har qanday bo‘lagi bo‘lib kela oladi. Bu holat uning an iq lovchisiga ta’sir etmaydi. Aniqlovchi bo‘lak aniqlanmish bilan zich bog‘langan bo‘ladi. Ularning ikkalasi birlikda aniqlovchili birikma sanaladi. Aniqlovchilik hodisasi aniqlanmish bilan bo‘lgan sintetik munosabat asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham aniqlovchining shakli va ma’no funksiyasi aniqlanmishning shakli va ma’nosi bilan munosabatda izohlanadi. Ularning sintaktik munosabatlari komponentlar o‘rtasidagi bog‘lovchi vositalari orqali ifodalanadi. Bu bog‘lovchi vositalar asosan quyidagilardir: aniqlovchining aniqlanmish bilan ma’no munosabati, aniqlovchining aniqlanmishdan bevosita oldin kelishi, bog‘lanayotgan bo‘laklarning maxsus bog‘lovchiga ega bo‘lmasligi va ularning biri yo har ikkisi maxsus bog‘lovchi formali bo‘lishidir. Aniqlovchili birikmaga bo‘g‘langan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich bo‘lishi mumkin. Aniqlovchi turli yo‘llar bilan ifodalanadi. Ya’ni aniqlashda semantik va grammatik xususiyatiga ko‘ra bu vazifadagi so‘zlar ham farq qiladi. Predmetning qandayligi, tusi, x u susiyati, mazasi, shakli, xarakteri, harakatga ko‘ra belgisi anglatilganda (sifatlovchida), aniqlovchi sifat, sifatdosh kabi so‘zlar bilan ifodalanadi. Biror shaxs yоki predmetga qarashlilik anglatilganda (qaratuvchida), aniqlovchi ot yoki ot o‘rnida kelgan so‘z bilan ifodalanadi 1 . 1 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). -Т: Ўқитувчи, 1987, 102-бет 32 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Umumtilshunoslikda olimlar e’tiborini o‘ziga jalb etib kelayotgan muammolardan biri gap bo‘laklari, ularning tipologiyasi va kiriteriysi masalasid ir . Avvalo, bu masalaga doir boy ilmiy manbalar yaratilganligi mutaxassislarga ma’lum. Shunday bo‘lsa - da , gap bo‘laklari o‘rtasidagi ichki qonuniy bog‘lanishlar va ularni bog‘lovchi qonuniyatlar hamda farqlovchi muhim belgilar, korrelyativlik yetarli tadqiq etilmaganligini ko‘rsatmoqda. Bu holat amalda gap bo‘laklarining tiplarini bir-biriga qorishtirishga, terminologik chalkashlikning yuzaga kelishiga va natijada o‘qitish tizimida ma’lum qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan olganda, gap bo‘laklarining o‘zaro munosabatini tadqiq etish tamoyillarini o‘rganish hamda gap bo‘laklari orasida aniqlovchining pozitsiyasini aniqlash va u haqidagi mavjud fikrlarni o‘rganish va tahlil etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Mavzuning maqsad va vazifalari: Kurs ishining asosiy maqsadi jahon va o‘zbek tilshunosligida gap va gap bo‘laklariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni atroflicha tadqiq etgan holda, aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rnini belgilashdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqib, ushbu kurs ishi oldiga quyidagi vazifalar qo‘yildi: - gap haqidagi nazariy qarashlarni o‘rganish; - gap bo‘laklarining o‘zaro munosabitini tahlil etish; - aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rnini belgilash; - mavzuga doir ma’lumotlarni o‘rganish va tahlil etish. Kurs ishining metodologik asosi va metodlari: Prezident Islom Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy qadriyatlarga munosabat va ilm-fan, ta’lim – tarbiya bilan bog‘liq qarashlarni hamda dialektik falsafaning keng tarqalgan tavsiflash, tahlil etish, umumiylik – xususiylik, butun – bo‘lak kabi usullardan hamda o‘zbek tilshunosligida qo‘lga kiritilgan nazariy fikrlardan ijodiy foydalanildi. 6 sintaktik tuzilishini gap bo‘laklari rukni ostida o‘rganish tarafdorlari; 2) gap bo‘laklari ruknini inkor etuvchilar (Shvedova Yu.S., Zolotova G.A.). 1 Birinchi yo‘nalish tarafdorlari garchi gapni bo‘laklarga ajratishda xilma-xil tamoyilga asoslanib, turli xil natijalarga erishgan bo‘lsalar ham, lekin ularning hammasi gap bo‘laklarining mohiyati masalasida, gapning qanday uzvlari gap bo‘laklari sirasiga kiritilishi mumkin ekanligini belgilashda birlashadilar. Ularning barchasi gapni bo‘laklarga ajratishning bosh tamoyili gap uzvlarining o‘zaro tobelanishi ekanligini e’tirof etadilar. Bunday munosabatga kirishmagan gap uzvlari esa gap bo‘laklari ruknidan tashqarida qoladi. O‘zaro tobe munosabatda bo‘lgan birliklarning tobe vaziyati gap bo‘laklarini tayinlashga imkon beradi. Lekin ana shu tobe vaziyatni aniqlash, gap bo‘laklarini egallagan vaziyatlariga qarab darajalarga bo‘lishda xilma – xillik vujudga keladi. Avvalo, gap bo‘laklarini ikkita darajali bilan cheklab qo‘yish, bosh bo‘laklarni tayinlash, ikkinchi darajali bo‘laklarning gap tuzilishidagi o‘rnini belgilash masalasida hamon turlicha qarashlar davom etmoqda. Bunday qarashlar asosida qaysi bo‘laklarni bosh bo‘lak deb hisoblash, ikkinchi darajali bo‘laklarni belgilashda nimaga tayanish lozimligi masalasi yotadi. Bosh bo‘laklarni belgilashda ega va kesimni gapning mazmuniy va grammatik markazlari sifatida har ikkisini bosh bo‘lak tarkibiga kiruvchi ikki cho‘qqili an’anaviy qarash va Tener asos solgan faqat kesimni mazmuniy va grammatik markaz sifatida qarovchi yangi yo‘nalish maydonga keldi. Ikki cho‘qqili nazariyada ega bilan kesim har qanday gapning predikativ markazi, mazmuniy va grammatik tayanch nuqtasi, boshqa bo‘laklar esa shu ikki bo‘lakka grammatik va mazmuniy bog‘lanib, ularga nisbatan tobe vaziyatda turuvchi bo‘laklar sanaladi. Shuning uchun ular ikkinchi darajali bo‘laklar sanaladi. A.M.Peshkovskiyning ikkinchi darajali bo‘lak haqidagi qarashlarining ahamiyati shundaki, u bo‘laklarning formal va logik tomonlarini birga olib tekshiradi. 1 Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойилари. //ЎТА. 2002, 2-сон, 21-24-бетлар. 25 I . BOB. GAPLARNI BO‘LAKLARGA AJRATISH TAMOYILLARI 1.1. Gap va uning asosiy belgilari Ma’lumki, sintaksisning eng asosiy va markaziy muammosi gapni tadqiq etishdan iboratdir. Gap kommunikativ ahamiyat kasb etishi bilan birga o‘ziga xos strukturaga ham ega. Til o‘zining kommunikativ vazifasini faqat gap orqali amalga oshiradi. Gapning tabiati, mohiyati, uning konstruktiv-grammatik belgilari, gapning so‘z va so‘z birikmalardan farqi, gapni bo‘laklarga ajratish masalasi, gapda grammatik va semantik aspektlarning o‘zaro munosabati, gap muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan predikativlik va modallik kategoriyalarni o‘rganish faqatgina sintaksis uchun emas, balki umumiy tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tilshunoslikda bu masalalar turlicha talqin qilingan va turlicha baho berilgan. Avvalo, gap nima? Tilshunoslikda gap haqida turlicha ta’riflar mavjud. Masalan, Gap fikrni shakllantirish, ifodalash va bayon qilishning asosiy vositasi, muayyan tilning qonun – qoidalari asosida shakllangan sintaktik birligidir. 1 Gap – fikr, tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun ishlatiladigan asosiy sintaktik birlik bo‘lib, fikr bayon qilishning eng sodda formasidir. 2 Gap so‘zlovchining fikrini, his – tuyg‘usini, buyruq – istagini aloqa jarayonida anglatish uchun xizmat qiladigan grammatik shakllangan nutq birligidir. 3 Gap til qonuniyatlari asosida grammatik va intonatsion jihatdan shakllangan, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Gapning grammatik asosini predikativlik – zamon kategoriyasi va habar intonatsiyasi tashkil etadi. Gaplar strukturasi, kommunikativ funksiyasi va boshqa belgilarga ko‘ra bir necha tipga bo‘linadi. 4 Demak, gap sintaksisning asosiy birligidir. Gapning birlamchi asosiy funksional belgisi bu – kommunikativlikdir, ya’ni fikr ifodalash, bayon qilish vazifasidir. Gapning ikkinchi muhim belgisi bu – grammatik – intonatsion va fikriy jihatdan bir butunlikka, tugallikka ega bo‘lishidir. Turkiy tugallik gapning mundarijasini tashkil etadi. Bu tugallik tilda turli vositalar yordamida ifodalanadi. 1 Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик. - Андижон, 2007, 106-бет. 2 Баскаков Н.ва бошқалар. Умумий тилшунослик.. –Т: Ўқитувчи, 1979, 86-бет. 3 Усмонов С. Умумий тилшунослик. –Т: Ўқитувчи, 1972, 171-бет. 4 Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1985, 27-бет. 8 bo‘lishi – gapning changini, inversiyaga uchragan gap bo‘lagining ma’nosini, qisman bo‘lsa-da, o‘zgartirishga olib keladi. Bu hol o‘rni o‘zgargan gap bo‘laklariga diqqatning tortilishiga, natijada shu bo‘lakning ajratilishiga sabab bo‘ladi. Masalan: Ulardan biri-sersoqol, rangpar va oriq – o‘z mantiqining kuchini ko‘rsatishga tirishadi. (O‘.) 2. Ko‘pincha gap bo‘laklarining ajratilishi uchun ularning o‘zlariga oid so‘zlar bilan kengayib kelishlari zarur bo‘ladi. Bu hol gap bo‘lagiga nisbiy mustaqillik berib, boshqa gap bo‘laklaridan ajratilishini talab etadi. Masalan: xotini, rangi o‘chgan, o‘rnidan tu r ib, bolani belanchakka soldi. (A.Q.) 3. Ba’zan ayrim gap bo‘laklari o‘zidan oldin kelgan bo‘lakni izohlab kelish yo‘li bilan ajratilishi mumkin. Masalan: Ba’zan, ziyofatdan ancha ilgari, yosh shoirlar kelishar edilar. (A.T.) Bu gapda ziyofatdan ancha ilgari o‘zidan oldingi ba’zan so‘zining ma’nosini konkretlashtiradi. 4. Ayrim o‘rinlarda ba’zi gap bo‘laklarining ajratilishi gapning sintaktik qurilishi, ajratilgan bo‘laklarning xususiyatlaridan kelib chiqmay, muallifning shu gap, bo‘lakning ma’nosini bo‘rttirib, boshqa bo‘laklardan ajratib ko‘rsatish niyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ajratish ma’lum modallikni ifodalash uchun grammatik vosita sifatida xizmat qiladi. Tilshunoslikda o‘tgan davr mobaynida gap bo‘laklari yuzasidan turli – tuman g‘oyalar ilgari surildi, turli yo‘nalishlar maydonga keldi. Bunday xilma – xillik gap bo‘laklarini darajalarga ajratishda ham, ikkinchi darajali bo‘laklarning tasnif asoslarida ham ko‘rinadi. Gap bo‘laklarining tasnifi birdaniga paydo bo‘lgan emas, albatta. Gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari haqidagi nazariya birinchi bo‘lib falsafiy grammatikada yoritilgan. Jumladan, N.I.Grech va A.X.V o stokovlarning tadqiqotida ikkita ikkinchi darajali bo‘lak - aniqlovchi va to‘ldiruvchi tan olingan. Hol gumon aniqlovchiga, qisman to‘ldiruvchiga kiritilgan. F.I.Busla y ev gap bo‘laklarini ikki belgiga ko‘ra tasnif etadi: 1) sintaktik boshqarilishiga ko‘ra: 2) ma’nosiga ko‘ra. 23 4. Yetakchi komponent+avval , burun, keyin, so‘ng kabi payt ko‘makchilari. Yomg‘irdan keyingi musaffo osmonni ko‘rsang diling yayraydi. 5. Yetakchi komponent- nomidagi, nomli, degan, ismli kabi ko‘makchilar: Ozod Sharoffuddinov Beruniy nomli davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. Dilfuza filologiya fanlari nomzodi degan ilmiy darajani oldi. 6. Yetakchi komponent+tuyulgan, tuzilgan, ko‘rilgan, o‘xshagan kabi: Nihoyat uzoq tuyulgan bu og‘ir damlar ham intihosiga yetdi. (O.Yo). 7. Daraja ko‘rsatuvchi yordamchi so‘zlar+ y etakchi komponent: Bobur yosh bo‘lsa ham nihoyatda iste’dodli, nihoyatda dovyurak sarkarda ekanini Shayboniyxon amalda ko‘rdi (P.Q.). 8. Birikmali aniqlovchilar turg‘un va erkin birikmalar orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan, Ko‘ngli ochiqning qo‘li ochiq. (maqol). Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q -deyishadi. Aniqlovchili birikmaga bo‘lgan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich bo‘lishi mumkin. A) Sifatlovchi aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Haligi tushkun kayfiyat, oqshomgi voqealar hozirgina ko‘ringan tushday yo‘qoldi (A.M.). Pidjagining taqidagi kiyilgan oq sadafli tugmali rangdor katak ko‘ylak arzongina kostyumga juda mos kelgan. B) qaratg‘ich aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Ko‘chaning ikkinchi boshida parajili bir ayol ko‘rindi (G‘.G‘.). Tog‘larning qorli cho‘qqilari ko‘kka tutashgan. Qaratqich aniqlovchilar shakl jihatdan birikma aniqlanmishning bosh so‘zida bog‘langandek ko‘rinsa ham, mazmunan butun birikmaga tegishli bo‘ladi. Ana shunday birikma ani q lanmishlar tarkibi d a uyushiq aniqlovchilar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, uning lo‘nda va aqlli gaplari hammasini hayratga soldi (Gazeta). Aniqlovchi uyushiq bo‘lakli tarkibning hamma komponentiga tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan, tog‘ cho‘qqilari, yon bag‘irlaridagi xushqomat archalar, 35 Yuqoridagi ko‘rsatilgan bo‘laklarning o‘zi boshqa so‘zlar bilan kengayib, ular bilan birgalikda kesimga nisbatan bitta sintaktik vaziyatda kelishi mumkin. Bunday kengaytiruvchi bo‘laklar gapning tuzilishi bo‘lakning bo‘lagi sifatida ajratiladi va bo‘lishning uchinchi darajasini tashkil etadi. Shuningdek, gapning mazmunini murakkablashtirish uchun xizmat qiladigan undalma, kirish, kiritmalar ham ajratiladiki , bu bo‘lishning to‘rtinchi darajasini hosil qiladi. Shu kiritilgan dalillarning o‘zidayoq gapni bo‘laklarga ajratishning shu kundagacha bo‘lgan tamoyili o‘zini oqlamasligini ko‘rsatadi. Gapni faqat ikki darajaga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘lish gapnnig ko‘p pog‘onali tuzilishini o‘zida namoyon eta olmasligini ko‘rsatadi 1 . Demak, gapning sintaktik tuzilishi birliklarini yangicha qismlarga ajratish tamoyillari qaytadan ko‘rib chiqish va qayta ishlashni taqozo etadi. A niqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rni 2.1. Aniqlovchi va uning turlari Aniqlovchi gap qurilishida, gapning boshqa bo‘laklari kabi bevosita bosh bo‘lak bo‘la olmaydi, gapning har qanday bo‘lagiga ergashib keladi va gap strukturasida ular bilan birga ko‘rinadi. Aniqlovchilar o‘zi tobe bo‘lgan gap bo‘lagining sifatini, sonini, ijtimoiy holatini , kim yoki nimaga oidligi va boshqa xususiyatlarini izohlaydi. Fikr ifodasi g i aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb 1 Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг кўппоғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари. // Ўзбек тили ва адабиёти, 2002, 2-сон, 21-24-бетлар. 31 turkumi o‘zining ind i vidual ma’nolaridan tashqari, umumiy kategorial ma’noga ham ega bo‘ladi. Shu umumiy kategorial ma’no so‘z turkumining ma’nosi hisoblanadi: har qanday ot predmet ma’nosini, har qanday sifat belgi ma’nosini ifodalaydi va boshqalar . S o‘z turkumlarining bunday umumiy kategorial ma’nolari gap bo‘laklarining ma’nolari bilan ma’lum muvofiqlikka ega bo‘ladi. Shu bilan birga so‘z turkumlari va gap bo‘laklarining bir-biridan farqlanuvchi ikki xil mustaqil kategoriya ekanligini ham unutmaslik karakligini uqtiradi. 1 Demak, ma’lum so‘z turkumi o‘ziga xos bo‘lmagan funksiyada qo‘llanishi ham mu m kinligi ko‘rsatilgan. Natijada so‘z turkumi sifatidagi so‘zning ma’nosi o‘rtasida qarama-qarshilikdan tashqari, so‘zning ind i vidual ma’nosi bilan uning kategorial ma’nosi o‘rtasida ham qarama-qarshilik bo‘lishi mumkinligi bayon qilinadi. Shunday qilib, ikkinchi darajali bo‘laklarda bir necha holatlar qorishib ketadi: 1) sintaktik (gapdagi vazifasi); aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol; 2) morfologik: so‘zning ma’lum so‘z turkumi sifatida shakillanishi; 3) leksik: har bir so‘zning ind i vidual ma’nosi belgi, jarayon ma’nolarini bildirish v.b. Gap bo‘laklariga ajratishning an’anaviy tamoyili gap elementlarining xilma- xil belgilariga tayanganligi uchun bir sintaktik birlikni bir necha xil gap bo‘laklariga kiritilganligi ni ko‘rsatadi: gapni bo‘laklariga ajratishda ularning eng asosiy belgilar sifatida quyidagi belgilarni ko‘rsatish mumkin: 1) Gap bo‘laklari o‘rtasidagi aloqa darajasi va ularning xarakteri; 2) Mazkur gap bo‘lagi orqali ifodalangan aloqa mazmuni (predmet, belgi va b). Odatda, gapda so‘zlar to‘rt xil yo‘l bilan bog‘lanadi: 1. Predikativ aloqa-ega-kesim bog‘lanishi. 2. Atributiv aloqa-aniqlovchi-aniqlanmish aloqasi. 3. Kompletiv aloqa-to‘ldiruvchi-to‘ldir il mish aloqasi. 4. Kopulitiv aloqa-uyushiq bo‘laklar o‘rtasidagi aloqa. 1 Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. –Т: Фан, 1988, 47-48-бетлар. 29 yong‘oq va boshqa daraxtlar chiqib kelayotgan quyosh nurlaridan zardek tovlanar edi. Shuningdek, aniqlovchilar shakllanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi. 1) belgisiz aniqlovchi; 2) belgili aniqlovchi. Birinchi holda aniqlovchida uning aniqlanmishiga sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi alohida shakl bo‘lmaydi. Masalan, so‘lim qishloq, a’lochi talaba, g‘o‘r yoshlik kabi. 2) Ikkinchi holatda esa alohida shakl 3) (asosan-ning) qo‘llanadi. Masalan, sening ishlaring. Dushmaning sirtida b o‘l guncha ichida bo‘l (maqol). Agar birikmali aniqlovchilar uyushib kelsa, ularning ba ’ zi komponenti sodda (bir so‘zli), ba’zi komponentlari tarkibli bo‘lishi mumkin. Masalan, U oq junun kamzil ustidan beqasam to‘n kiygan, o‘rta bo‘yli , kallador, qora burma mo‘ylovli, dimog‘dor, qarashlari o‘tkir va tez, yoshi qirqqa yaqin bir odam edi. (O). Aniqlovchi qapda o‘z i ga bog‘lang a n so‘z bilan yashaydi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish aniqlovchili birikmani takil qiladi. Aniqlanmish bo‘lmas ekan, aniqlovchi ham bo‘lmaydi. Aniqlovchilarning ifodalanishi har xildir. Aniqlan m ishdagi semantik va grammatik xususiyatiga ko‘ra bu vazifadagi so‘zlar ham farqli bo‘ladi. Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, mazasi, formasi xarakteri, harakatga ko‘ra bo‘lgan belgisi kabilar anglatilganda aniqlovchi sifat , sifatdosh bilan ifodalanadi: bir ozdan so‘ng katta uydan Zebining bidratma dutori va shirin ashulasi eshitildi (Ch). Birlashgan predmetga qarashlilik anglatilganda, aniqlovchi ot yoki shu vazifadagi so‘z bilan ifodalanadi. Sultonxonning ovozida xech qanday q a ltirash, qo‘rqish va tortinish asarlari yo‘q edi, xuddi qichqirganday chiqar d i (Ch). Aniqlovchi belgi bildirishdagi leksik -s emantik va grammatik xususiyatlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi. “O‘zbek tili grammatikasi” ning 2 tomida aytib o‘tilgan. A.G‘.G‘ulomov, M.A. Asqarovalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida esa, aniqlovchi sifatlovchi va qaratqichdan iborat bo‘lib, izohlovchi aniqlovchining bir ko‘rinishi de ya e’tirof e tilgan. 36 sintaktik shaklning tobe aloqaga kirishishi uning gap bo‘lagi hisoblanishining bosh mezoni sanaladi. 1 Har qanday gap bo‘lagi shakliy jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va sintaktik vaziyat (sintaktik shakl) qarama-qarshiligidan iborat. Morfologik shakl sintaktik shaklning yuzaga kelishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. L ekin morfologik shakl asosida hosil bo‘lgan sintaktik shakl sifat jihatdan tamoman farqli bo‘lgan va unga nisbatan yuqoriroq shakldir. Chunki bir morfologik shakl bir nechta sintaktik shaklga asos bo‘lganidek, bir necha morfologik shakl bir sintaktik shaklga asos bo‘lishi ham mumkin. Masalan, O‘zbekiston mustaqil o‘lka jumlasiga bir xil morfologik shakldagi (bosh kelishik, birlik), ot ikki xil sintaktik vaziyatda kelyapti. O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Toshkent kundan – kunga go‘zallashib boryapti jumlasida esa kesim vaziyatida Toshkent va go‘zallashib boryapti sintaktik shaklga bosh kelishik, birlikdagi ot hamda o‘tgan zamon, bo‘lishli, uchinchi shaxs, birlikdagi fe’l morfologik shakllar asos bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, bu ikki shakl biri ikkinchisiz yashay olmaydi. Biri moddiy asos bo‘lsa, ikkinchisi uning vazifasi hisoblanadi. Gap bo‘lagi mazmuniy jihatdan ham bir necha elementlardan tashkil topgan murakkab butunlik sanaladi. U bir tomondan, borliqdagi narsa va hodisalar, harakat – holatlar va ular o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettirsa, ikkinchi tomondan gap tarkibida ishtirok etib boshqa ma’noga munosabatda bo‘ladi. Bu ma’nolar turli mualliflar tomonidan turlicha nomlanadi. Masalan, birinchi ma’no denotativ ma’no (Ufimseva), substansional (Z.Yelmslev), kategorial ma’no (Smirni t skiy va b.); ikkinchi ma’no esa funksional ma’no (Ne’matov, Bo t manov); sintaktik ma’no (Muzin, Zolotova v.b.) singari terminlar bilan ifodalanadi. Gap semantikasini tadqiq etish XX asrning 60-yillaridan boshlandi. 2 Gapning semantik tuzilishi uch uzvdan iborat bo‘ladi: a) propozitiv; b) modal; v) kommunikativ. Til birligi sifatidagi gap semantikasi, asosan, propozitiv va ob y ektiv modallikdan iborat bo‘lib, nutq birligi sifatidagi gapda esa bu ikkisidan tashqari kommunikativlik va sub y ektiv modallik qo‘shiladi. 1 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис).- Т: Ўқитувчи, 1995, 59-бет. 2 Нурмонов А.ва бошқ. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. –Т: Фан, 1992, 26-бет. 18 ikkinchi bo‘lak egalik aff i ksini oladi: Uning qasdiga ja da llab, minglarcha yashinlaring bilan qasos olmoqchimisan (N). Qaratgich-aniqlovchi quyidagi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi. 1. Ot bilan: Umrisinobibining darchasidan xatlar-xatlamas x un gurak olib yig‘lab yuborgan edi: 2. Sifat bilan: bunda sifat substantivlashgan bo‘ladi: Botirning mushti ishongan do‘sti (M). Zolim ishi jafodir, Mardning ishi vafodir (M). 3. Son bilan: Bunda son ham substantivlashadi: ikkalasining yuzlari yulduzday charaqlagani holda, darichadan ichkariga xatla g an vaqtlarida Zebining “qoro sochim” kuyiga aytayotgan ashulasi quloqlariga shirin-shirin qitiqlamoqda edi (Ch). 4. Olmosh bilan: bunda ko‘pincha ot xarakteridagi olmoshlar qo‘llanadi. Sifat va son xarakteridagi olmoshlar qaratuvchi vazifasida kelganda otlashgan bo‘ladi: Mening qo‘limga shikast yetkazishdan muroding nima? Sening qo‘l ostingdagi yosh jonimga shikast yetkazib nima qilmoqchisan? (N). 5. Sifatdosh bilan: bunda sifatdosh otlashgan bo‘lishi lozim. Kerilganning to‘yiga bor, maqtanganning uyiga (M). Qaratuvchi ikki xil formada bo‘ladi: belgili va belgisiz. Aniqlovchi qaratgich qo‘shimchasini olgan bo‘lsa-belgili, bunday qo‘shimcha olmagan bo‘lsa- belgisiz sanaladi 1 Qaratuvchi quyidagi hollarda belgili formada qo‘llanadi: 1. Olmosh bilan ifodalanganda: Uning otasi esa bu xushxabarni eshitgach juda xursand bo‘ldi (N). 2. Shaxs otlari bilan ifodalanganda: Majnunning qimirlashga ham ixtiyori yo‘q edi: o‘lgan tan xarakatsiz bo‘ladi (N). 3. Substantivlashgan so‘zlar bilan ifodalanganda: Kichiklarning kattasi bo‘lma, kattalarning kichigi bo‘l (M). 4. Qaratuvchi substantivlashgan qaratilmishga aloqador bo‘lganda: Dushmanning katta-kichigi bo‘lmas (M). 1 Ғуломов А.Ғ, Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис) .-Т: Ўқитувчи, 1987, 104-б. 40 Boshqacha aytganda, mazkur tasnif tobe va h okimlik. Tobe so‘zning ma’nosi, funksiyasi asos qilib olingan. Gapning yana aniqlovchili, to‘ldiruvchili birliklardan farqlanadigan shunday bo‘laklari borki, - deb yozadi muallif, -ular so‘zning moslashuv va boshqaruv aloqasida bo‘lmaydi. Bunday so‘zlar hol deb ataladi. 1 Busla y ev gapning uchta ikkinchi darajali bo‘laklar i ni ajratgan bo‘lsa-da, bu tasnifga, asosan, morfologik jihat asos qilib olingan. Gap bo‘laklari, xususan, ikkinchi darajali bo‘laklarni ajratishda mukammal prinsiplar ishlab chiqilmaganligi uchun uning tasnifida qiyinchiliklar, xilma – xilliklar yuzaga keldi. A.A. Potebnya esa so‘z turkumlari va ularning shakllariga asoslanadi. Bu yo‘nalishdagi olimlar bir so‘zni ba’zan ikki xil gap bo‘lagiga kiritdilar. Masalan, dыm stoyal stolb a gapida stolba bo‘lagi Busla y ev konsepsiyasida hol, A.A.Potebnyada esa to‘ldiruvchiga kiritiladi. A.A.Potebnya nazariyasida aniqlovchining moddiy asosi mavjud emas. Shuning uchun ham u qo‘shimcha va tobe belgi sifatida “aloqa usulini, xususan, moslashuvni kiritishga majbur bo‘ldi. Natijada aniqlovchini moslashuvchi ot sifatida ajratib, uni to‘ldiruvchi va egaga moslashmaydigan ot sifatida qarama- qarshi qo‘yadi. 2 Bu olimlar tomonidan belgilangan tamoyillar D.N.Ovsyaniko – Kulikovskiy, A.A. Shaxmatov, A.M.Peshkovskiylar tomonidan davom ettirildi. Yuqoridagi barcha tilshunoslar gap bo‘laklari masalasida quyidagi holatlar dan kelib chiqdilar: gapning har bir bo‘lagi ma’no bilan birga, material substratga, shaklga ega bo‘lgandagina gap bo‘lagi ob y ektiv xarakter kasb etadi, til faktiga aylanadi. Gapni bo‘laklarga ajratishda izchillik yetishmasligi tufayli ularga nisbatan e’tirozlar paydo bo‘ldi. Xususan, I.Shcherba, A.Potebnya va F.Busla y ev qarashlarining na nazariy, na amaliy jihatdan bilish jarayoni uchun ahamiyati yo‘qligi, morfologiya va sintaksis tushunchalari bilan cheklangan tavtologiya ekanligini tanqid qiladi. Shunday qilib, gap bo‘laklari nazariyasi paydo bo‘lgandan buyon bu haqdagi bahs – munozaralar to‘xtagan emas. Ana shu bahs – munozaralar tufayli gapning sintaktik tuzilishini o‘rganish d a ikki yo‘nalish maydonga keldi: 1) gapning 1 Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988, 7-бет. 2 Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т:Фан,1988, 41-57-бетлар. 24 munosabati ni ifodalaydi. Masalan, mingboshi dodhoning xotinlari munaqa yolvorishlarga juda balanddan turib qarardilar (ch). Izohlovchi bilan izohlanmish bitishuv yo‘li bilan aloqa g a kirishadi va izohlovchili birikmani tashkil etadi. Ba’zi izohlovchilar o‘zi bog‘langan ot bilan juda zichlashib ketadi. Izohlovchilar shu xususiyatlar i ga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: mu s taqil izohlovchilar va mu s taqil bo‘lmagan izohlovchilar. Mustaqil izohlovchilar ayrimlik, erkinlik holatiga ega bo‘ladi, odatda , i zohlanmish otdan keyin keladi. Bular o‘zi bog‘langan otdan tovush jihatidan ham ajra l ib turadi: ikki orada tovush uzilishi hosil bo‘ladi. Zebi, qizim ko‘zlarini mo‘ltillatib, qo‘li ko‘ksida, bedarmon yotardi (Ch). Mustaqil bo‘lmagan izohlovchilarda ozohlovchi va izohlanmish orasida juda yaqinlik hosil bo‘ladi, bir tomondan, uning izog‘lovchisi kabi qo‘llanadi. Mustaqil bo‘lmagan izohlovchilar tovush jihatidan ham unchalik ayrim bo‘la olmaydi. Ba’zin ular berikib bir bosh urg‘u bilan aytiladi. Bu xususityalar mustaqil bo‘lmagan izohlovchilarni sifatlovchilarga yaqinlashtiradi. Bu vaqt ular vazifa, tartib, urg‘u jihatidan sifatlovchiga o‘xshab qoladi, shuning uchun ko‘p o‘rinlarda aniqlovchi bilan izohlovchi orasida yaqinlik yuzaga keladi. Lekin ularning bir-biridan farqli tomomnlari ham bor. 1. Sifatlovchi aniqlovchini konstruksiyalarda aniqlovchi aniqlanmishning atribitni ko‘rsatsa, izohlovchi + izohlanmish birikmasidagi belgi shu konstruksiyaning har ikki komponentining ham umumiy bo‘ladi. Masalan, oltin soat tipidagi sifatlovchi konstruksiyalarda aniqlovchidagi atribut faqat aniqlanmishga tegishli bo‘lib, predmet (soat) ning qanday materialdan tayyorlanganligini bildirsa, Salim tirtiq, usta Darmon singari izohlovchi konstruksiyalardagi xususiyat izohlovchi uchun ham, izohlanmish uchun ham umumiydir. 2. Aniqlovchi va izohlovchi konstruksiya tarkibida qo‘llanish tartibi bilan ham bir-biridan farqlanadi. O‘zbek tilida aniq lovchi, asosan, predpozitiv qo‘llanadi. Masalan, yashil o‘rmon tabiat chiroyiga yanada chiroy qo‘shib 44 bo‘ladi. Chunki o‘shanday gaplardagina bo‘laklar to‘g‘risida va ularning sintaktik funksiyalari haqida fikr yuritish mumkin. Birdan ortiq so‘zlardan tarkib topgan gaplarning yig‘iq tipida predikativlik munosabati, yoyiq turida esa yana boshqa sintaktik munosabatlar ro‘yobga chiqadi. Gapning har bir bo‘lagining ma’lum ma’no va shakli bo‘ladi. Ular quyidagilar bilan xarakterlanadi: 1) o‘zaro sintaktik munosabatga kira oladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari orqali ifodalanadi; 2) shaxs , kesimlik, kelishik affikslari va ko‘makchi kabi vositalar bilan birga keloladi; 3) ma’lum tartib bilan joylashadi; 4) alohida intonatsiyaga ega bo‘ladi. So‘z yoki birikmaning gapda biror bo‘lak sifatida muayyan vazifani bajarayotgani uning gap komponentlari sirasida qanday o‘rinda joylashishiga ham bog‘liq. Masalan: Odam qo‘y ko‘rdi. Qo‘y odam ko‘rdi. Birinchi gapda odam so‘zi – ega, qo‘y – to‘ldiruvchi; ikkinchi gapda qo‘y so‘zi – ega, odam – to‘ldiruvchi. Alohida shaklga ega bo‘lmagan har ikki so‘zning qaysi gap bo‘lagiga mansubligi ularning gap bo‘laklari sirasidagi o‘rinlariga bog‘liq bo‘lmoqda, har ikki gapda ham birinchi o‘rinda kelgan so‘z ega, ikkinchi o‘rindagisi to‘ldiruvchi bo‘lib kelmoqda. Gap strukturasida biror bo‘lak bo‘lib kelish va belgili vazifani bajarish qismlarning umumiy sintaktik – semantik munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu holat, hamma bir shakldagi gap bo‘lagining turli vazifada kelishida ham ko‘rinadi. Masalan, Biz ko‘lda qayiqda suzdik gapi da ko‘lda so‘zi hol, qayiqda bo‘lagi esa to‘ldiruvchidir. Gapning asosini bosh bo‘laklar tashkil etadi. Ikkinchi darajali bo‘laklar ega yoki kesimga bog‘lanadi. Ba’zan esa o‘zaro bir – biriga bog‘lanadi, ba’zan esa butun gapga oid bo‘lishi ham mumkin. Masalan: - Ey azizim , ijodingdan hammaning ko‘ngli shod,dilida zavq. Gaplar doim ham bir so‘z bilan ifodalangan bo‘laklardan iborat bo‘lavermaydi. Erkin va turg‘un birikmalar ham bir butun holda gapning bir bo‘lagini ifodalashi mumkin. Bu bosh bo‘laklarga ham ikkinchi darajali bo‘laklarga ham tegishlidir. Masalan, Aqlli yigit bo‘lgani uchun, shu vaqtgacha 21 talaba gapida zamonni ko‘rsatuvchi element yo‘q, lekin unda zamon bor. Ya’ni hozirgi zamon (hozirgi zamon ma’nosi ifodalanganda bog‘lama qo‘llanmaydi). Demak, zamon ma’nosini ifodalash uchun gapda fe’l bo‘lishi shart emas, fe’lsiz gapda ham zamon bor. Ba’zan umumzamon hozirgi zamonga to‘g‘ri keladi. Masalan, Do‘lana tog’da o‘sadi i. Bahor ! Yoshlik ! k abi bir so‘z dan iborat gaplarda ham zamon bor. Bunday holatda zamon ma’nosi matndan, vaziyatdan sezilib turadi. Shaxs kategoriyasi ham gapda ajralmas zaruriy kategoriya hisoblanadi. Sh axs kategoriyasi modallik va zamon kategoriyalari bilan aloqad or bo‘lib, turlicha ifodalanadi. Son kategoriyasi bilan ham bog‘liqdir. Chunki har bir shaxsda bor: Men keldim. Ular qaytdi . Ba’zan shaxs ma’nosi umumlashgan bo‘lishi mumkin. Masalan, Yetti o‘lchab bir kes : Sanamay sakkiz dema kabi. Intonatsiya ham gapda muhim ahamiyat kasb etadi. Gapning grammatik – fikriy tugalligi, butunligi uning intonatsion tugalligi, butunligi bilan mos keladi; og‘zaki nutqda gapning bir butunligini intonatsiya tashkil etadi. Ayrim so‘z yoki so‘z birikmasining gap yoki gap emasligini og‘zaki nutqda intonatsiya orqali bilamiz. Masalan, Bu roman ... Bu – roman . Bunda birinchisi gap emas, ikkinchisi gap. Demak, intonatsiya gapni, nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi, grammatik- fikriy tugallikni ko‘rsatadi. U o‘zaro bog‘langan bir necha so‘zni yoki yakka so‘zning gap bo‘lishida ishtirok etadi. Bunday intonatsiya gapga xos bo‘lib, so‘z birikmasida yo‘q. Predikativlik ma’lum darajada intonatsiya yordamida ifodalanadi. Ayniqsa, bir so‘zdan iborat gaplarda buni yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, Yoz kunlariisidi.Tong.Mayin shamol esa boshladi. Shuningdek, gapning maqsadga ko‘ra turlari, emotsionallikka ko‘ra turlari ham ko‘p hollarda intonatsion farqqa qarab belgilanadi. Masalan, Bahor . Bahor? Bahor ! Intonatsiya gapning modallik ottenkasini ham ko‘rsatadi. Demak, har qanday gapda tabiiy holda predikativlik mavjud bo‘ladi, unda esa mayl, zamon, shaxs-son ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar shakllanadi. 12 Predikativlik – gapni shakllantirish vositasidir. Gap boshqa sintaktik birliklardan predikativlik belgisi orqali farqlanadi. Gapni kommunikativ birlik sifatida shakllantiruvchi vosita ham predikativlikdir. Masalan: O’rik gulladi va o‘rikning gullashi qurilmalarining axborot hajmi bir xil. Ular faqat shu ob y ektiv mazmunni qanday ifodalashi jihatidan farq qiladi, birinchisida predikativlik bor, ikkinchisida yo‘q. 1 Predikativlik gapning asosiy grammatik kategoriyasi bo‘lib, u tasdiq, inkor, modallik (mayl), zamon, shaxs son kategoriyalari sintezidan iborat. 2 Hozirgi sintaktik nazariyalarda gapning boshqa til birliklaridan asosiy belgi si predikativlik ekanligi tan olinsa ham, lekin bu hodisaga nisbatan yondashuvlar bir xil emas. Bu hodisa haqidagi qarashlarni ikki guruhga ajratish mumkin. 1. Gapning bosh bo‘laklari ega va kesim munosabatini predikativlik deb hisoblaydi. Predikativlikka bunday qarash tilshunoslik tarixida vujudga keldi hamda mantiqiy oqim sifatida nomlandi. Bu oqimning qarashlariga ko‘ra, har bir gap ma’lum bir hukmni ifodalaydi. Predikatsiya hukm asosigina emas, balki gap asosini ham tashkil qiladi. Bu qarashga birinchi bo‘lib, V.Vinogradov chek qo‘ydi. U predikativlikni faqat gap bo‘laklari o‘rtasidagi predikativ aloqa bilan bog‘liq emasligini, bu hodisa ayrim bo‘laklarga bo‘linmay, butun bir gapga xos ekanligini ko‘rsatadi. 3 O‘z navbatida , N.Yu.Shvedova ham predikativlikni har bir gapda mavjud bo‘lishini, gapning grammatik asosi ekanligini qayd etadi. 4 2. Predikativlikka grammatik nuqtai nazardan yondashish. Masalan: Bahor keldi gapida birinchi qarash (an’anaviy) nuqtai nazaridan so‘z shaklining o‘zaro munosabatdan iborat. Ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra esa u ikki so‘z shaklning o‘zaro munosabatidan emas, gap tarkibida ishtirok etgan grammatik kategoriyalar: aniqlik mayli, o‘tgan zamon, III shaxs grammatik shakllari orqali ifodalangan. XX asrning y a r mi dan boshlab vujudga kelgan munosabat logikasiga ko‘ra, hukm asosida faqat predikat turadi. Munosabat logikasi ta’sirida tilshunoslikda 1 Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2008, 108-бет. 2 Нурмонов А. Ўша асар, 109-бет. 3 Виноградов В.В. Русский язык. – М., 1972 , стр.154 4 Нурмонов А.ва бошқалар. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2008, 108-бет. 13 Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ega gapning sintaktik strukturasida o‘zidan boshqa barcha gap bo‘laklariga (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol) xatto kesimga nisbatan ham h okim bo‘lak hisoblanadi. Ammo gapni logik jihatdan o‘rganganimizda ega emas, balki predikat (kesim) markaziy element (semantik markaz) bo‘lib, gapdagi (nisbat egaga teng bo‘lgan)sub y ektini ham predikat ko‘rsatib turadi. Logikada sub y ekt faqatgina egani emas, balki ba ’ zida kelishiklar bilan birga kelib to‘ldiruvchini ham ifodalab kelishi mumkin. Demak, gapni sintaktik (shakl) nuqtai nazaridan o‘rganganimiz d a ega, semantik (mazmun) nuqtai nazar i dan o‘rganganimizda esa kesim (predikat) hokim bo‘lak sanaladi. Shu o‘rinda ega va kesim gapning konstitutiv birliklari, qolgan bo‘laklar , ya’ni aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol esa fakultativ bo‘laklar hisoblanadi. Bunday bo‘laklarni kengaytiruvchilar deya e’tiro f etilaganligini sematik nuqtai nazardan qaraganda ikkinchi darajali bo‘laklar tan olinmaydi. Ular odatda ega va kesim komponentlariga birikib ketadi. Chunki logika faqatgina sub y ekt va predikatni tan oladi, xolos. Ko‘rinadiki, ega va kesim munosabatisiz gap haqida fikr yuritib bo‘lmaydi. Ular o‘rtasidagi munosabat esa predikativlikni yuzaga keltiradi. Predikativlikni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar ega tomonidan belgilangan bo‘lib, kesimda ishtirok etadi. Unda uyushtiruvchilik maqomi , albatta, mavjud. Gapdagi ikkinchi darajali bo‘laklar ana shu bosh bo‘laklarga nisbatan belgilanadi. Biroq ularning bir-biriga nisbatan maqomi ham bir xil emas. Ayniqsa, aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rni maqomi to‘ldiruvchi va hol bo‘laklaridan farq qiladi. To‘ldiruvchi va holda tobe bo‘lish bilan birga, hokim bo‘lish xususiyatlari ham bor. Aniqlovchida hokim bo‘lish xususi yat i yo‘q. To‘ldiruvchi va hol kesimga bog‘lanib, unin g belgisini ifodalaydi (belgi keng ma’noda bo‘lib, o‘rin , payt kabilar ham shunga kiradi), aniqlovchi esa, to‘ldiruvchi va holning belgisini bildirib, ularga tobe bo‘lib keladi. Unda hokim bo‘lishi xususiyati yo‘q. Shu jihatdan olganda,aniqlovchi ikkinchi darajali bo‘laklar ichida o‘ziga xos quyi maqomga ega bo‘ladi. 47 gaplarning bir cho‘qqili nazariyasi vujudga keldi. Bunga ko‘ra gapning konstruktiv elementi p r edikat, qolganlari shu predikat valentliklarini reallashtiruvchi grammatik jihatdan unga tobe bo‘lgan bo‘laklar – argumentlar yoki variantlar hisoblanadi. E ga ham predikat aktanti sifatida rang (daraja) jihatdan to‘ldiruvchilar qatorida turadi. Kesim gapda bosh rolni o‘ynaydi, shuning uchun ham turkiy tillarda faqat kesimning o‘zi gapning konst ruk tiv birligi sanaladi. Shunga ko‘ra, turkiy tillarda kesim bosh bo‘lak, qolgan bo‘laklar esa ikkinchi darajali bo‘laklar hisoblanadi. Aristotel logikasi asosida maydonga kelgan an’anaviy tilshunoslikda har qanday gap tarkibida ega – kesim munosabati yotadi, ega-kesim ifodalagan belgining tashuvchisi, kesim esa eganing belgisini to‘ldiruvchi bo‘lak deb hisoblanadi. B u yo‘nalish tarafdorlari ega va kesimdan boshqa bo‘laklarni ikkinchi darajali bo‘laklar sifatida belgilaydilar va bosh bo‘laklardan biriga bog‘lanib, gapdan ifodalangan mazmunni kengaytirib kelishlarini ta’kidlaydilar. Ushbu yondashuv ikkinchi darajali bo‘laklarning gapdagi mavqei bir xil emasligini, shu bilan mayda bo‘laklardan tashkil topgan nisbiy butunlik bo‘lishi mumkinligini tushuntirib bera olmaydi. Gap bo‘laklari muayyan sintaktik pozitsiyada bo‘lib, tayanch nuqta hisoblanuvchi kesimga (predikatga) bog‘lanadi. Ular kesimning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib, unga nisbatan ma’lum vaziyat (pozitsiya)da keladi. 1 Kesimning “bosh o‘rin”larini to‘ldirib, ma’lum sintaktik vaziyatda keluvchi ega, hol, to‘ldiruvchi pozitsiyasidagi sintaktik birliklar moddiy jihatdan bir morfologik shakl yoki bir necha morfologik shakllardan tashkil topadi. 1.2. Gap bo‘laklari ierarxiyasi An’anaviy tilshunoslikdagi gap bo‘laklariga va ularni bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratishda kuzatiladigan xilma-xillik bosh hamda ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratishning ob y ektiv kriteriylaridan kelib chiqadi. Bosh va 1 Нурмонов А.ва бошқалар. Тилшунослик назарияси. –Т: Фан, 2008, 98-бет. 14 ikkinchi darajali bo‘laklarning differensial belgisi ularning predikativ asosga kirish kirmasligi, predikativ asosni hosil qilishda qatnashish qatnashmasligi hisoblanadi. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratishning har xilligi, birinchi navbatda, tilshunoslikdagi turli yo‘nalishlar d a predikativ asosni xilma – xil tushunish bilan bog‘liqdir. Tilshunoslikda predikativ asosni ikki xil tushunish gapning ham ikki cho‘qqili va bir cho‘qqili nazariyaning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Atributiv logika ta’siridagi tilshunoslar ega va kesimni bosh bo‘laklar (gapning ikki cho‘qqili nazariyasi) qolgan bo‘laklarni ikkinchi darajali bo‘laklar hisoblaydilar. Bunda quyidagi asosga tayanadilar. Birinchidan, bu konsepsiyaga ko‘ra, har bir gapdan ma’lum hukm anglashiladi. Hukm doim ikki unsur (sub y ekt va predikat)ning munosabatidan iborat bo‘ladi. Demak, har qanday gapning struktur asosi, konstitutiv birliklari sub y ektga mos keladigan ega, predikatga mos keladigan kesimlardir. Qolgan gap bo‘laklari shu ikki konstitutiv birlikdan biriga bog‘lanib, ma’lumot hajmini kengaytiradi. Ega va kesim munosabatida esa ega kesimga nisbatan hakamdir. Chunki predikat sub y ektning belgisini bildirganidek, kesim ham eganing belgisini bildiradi. Shuning uchun ham ega gapda absalyut hokim bo‘lak hisoblanadi. Ikkinchidan, predikativlik, bu konsepsiyaga ko‘ra, predikatning sub y ekt bilan munosabati, grammatik planda esa kesimning ega bilan munosabatidir. Gapning asosiy belgisi predikativlik ekan, predikativ asos bo‘lgan ega va kesim gapning konstitutiv birliklari – bosh bo‘laklari bo‘ladi. Ega va kesimni asosiy (bosh bo‘lak), qolgan bo‘laklarni esa fakultativ (ikkinchi darajali ) bo‘lak hisoblash gapning struktur sxemasini belgilashda ham asosiy mezon rolini o‘ynaydi. Gapning struktur sxemasini faqat grammatik tugallikka ega bo‘lgan minimal birlik sifatida tushunuvchi bir guruh) tilshunoslar fikriga ko‘ra, struktur sxema gapning predikativ minimumini o‘z ichiga oladi. Biz bilamizki, har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik hisoblanadi. G apning bu ichki tomoni o‘zaro dialektik aloqada bo‘lsa ham, bir butunni tashkil etuvchi alohida – alohida tuzilmalar bo‘lganligi uchun o‘ziga xos 15 Gap bo‘laklariga a j ratishning ikkinchi belgisi aloqaga kirishuvchi so‘zlarning o‘zqaro munosabat mazmunidir. Bunday munosabat o b y ektiv borliqdagi unsurlarning munosabatini aks ettiradi. Ular turli xil bo‘lishi mumkin: protsessli (jarayon va uni yuzaga keltiruvchi predmet o‘rtaisdagi munosabat); predmetli (Ikki predmet o‘rtasidagi munosabat) xolli (pro t ses s ning yuzaga chiqishi yoki mavjud bo‘lish holati bilan protsess yoki predmet o‘rtasidagi munosabat) va b. Gapning sintaktik strukturasini gap bo‘laklari asosida o‘rganish. Gap bo‘laklariga ajratish kr i teriyalarining hamma tillar uchun ham chuqur, hamma e’tirof etadigan nazariy asoslari mavjud emas. Turkiy tillarda gap predikat va uning argumentlari birligi sifatida qaralar ekan, uning sintaktik strukturasi ham xuddi shu predikat asosida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bu vaqtda gap sintaktik strukturasini elementlarga ajratishning uch etapi bo‘ladi: birinchi etapida gap tarkibidagi predmetlarni (kesimni) ajratish; ikkinchi etapida uning argumentlari ni ajratish; uchinchi etapida argumentlarning o‘z ichki argumentlarini belgilash 1 . Jumladan , N.Mahmudov aniqlovchilarni gapning konstruktiv bo‘lagi hisoblamagani holda, to‘ldiruvchi va hollarning ham gapdagi vazifasini farqlash lozimligini , gapda birdan ortiq predikat ishtirok etganda munosabatga kirishgan to‘ldiruvchi va hol bilan ikkinchi darajali predikat bilan munosabatga kirishgan to‘ldiruvchi va hol o‘rtasida gapning sintaktik tuzilishidagi vaziyati bo‘yicha katta farq mavjudligini ta’kidlaydi 2 . K eyingi davrlarda an’anaviy ikki cho‘qqili nazariya qarama-qarshi qo‘yildi. Bun g a muvofiq . gapning mazmuniy va qurilish markazi kesim deb qaraladi va gapning bo‘laklari shu kesimga bo‘lgan munosabatiga qarab belgilanadi. Demak, gapning tarkibidan kesimni ajratish bo‘lishning birinchi bosqichi sanaladi. Ikkinchi bosqichida esa, kesim bilan, bevosita munosatga kirishgan va uning ma’lum bo‘sh o‘rnini to‘ldirib kelish uchun xizmat qilgan bo‘laklar ajratiladi. Bu bo‘lishning ikkinchi darajasi hisoblanadi. 1 Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т : Фан, 1988, 56-бет 2 Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти,2002, 1- сон,16-б. 30 MUNDARIJA I . BOB. GAPLARNI BO‘LAKLARGA AJRATISH TAMOYILLARI ……….3 1. 1. Gap va uning asosiy belgilar i ……………………………………………….....9 1. 2. Gap bo‘laklari ierarxiyasi …………………………………………………….15 1. 3. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari ……………………………………..21 II . BOB. ANIQLOVCHINING GAP BO‘LAKLARI ORASIDA TUTGAN O‘RNI ……………………………………………………………………………. 2 . 1. Aniqlovchi va uning turl a r i …………………………………………………..32 2. 2. Sifatlovchi aniqlovchi va uning ifodalanishi ………………………………...37 2. 3. Qaratqichli aniqlovchi va uning ifodalanishi ………………………………...38 2. 4. Izohlovchi …………………………………………………………………… .41 XULOSA ………………………………………………………………………… 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………. 47 5 Taxallus , o‘xshashlik kabi xususiyatlarni ham bildiradi: ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas (M). XULOSA Xulosa sifatida shuni ta’ k idlash mumkinki, gap bo‘laklari tobe aloqa orqali hosil bo‘lgan so‘z bog‘lamalarida mavjud bo‘ladi. So‘zlar esa o‘zaro bir-birlari bilan sintaktik alo q a g a kirishgandagina gap b o‘ la g i b o‘ lib kela oladi. Shu o‘rinda sintaksis gapni bo‘laklarga a j ratishning asosiy omili hisoblanadi. Gap bo‘laklarining turini aniqlashda esa so‘zlarning bir-biriga nisbatan munosabati hisobga olinadi. Agar nisbat beriluvchi element b o‘ lmasa gap bo‘lagi ham bo‘lmaydi. 46 Otlarda nomlash xususiyatidan tashqari, shu substa n siyaning hukmi va sifatiy belgilari ham mujassamlashgan bo‘ladi. Shuning uchun ham izohlovchi+izohlanmish munosabati predikativ munosabatlari bilan yaqin aloqada bo‘ladi, ayrim hollarda esa shu munosabatlarda tug‘iladi. Masalan, Turdali-usta. Usta so‘zi Turdali ning o‘z kasbiga ko‘ra mutaxassis ekanligini tasdiqlab, kesim vazifasida kelayapti (predikativ munosabat). Turdali usta q ud a bila n ilgari durust edi, uch yarim yashar qizchasi o‘ldi-yu, orasi buzildi (A.Qahhor). B u yerdagi izohlovchi nomlash xususiyatini saqlagan holda atrib u tivlikni ham ifodalayapti (izohlovchi+izohlanmish munosabati). Prof A.G‘ulomov izohlovchilarni ham qaratgich, ham sifatlovchi aniqlovchilardan farq qilishini ko‘rsatib, izohlovchilar ham aniqlovchilarning bir ko‘rinishidirki, ular o‘zi tobe bo‘lgan predmetni unga boshqa nom berish bilan aniqlaydi deya e’tirof etgan. Ma’lumki, izohlovchi gap strukturasidagi bosh hamda ikkinch darajali bo‘laklarga, ya’ni ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol kabi bo‘laklarga bo‘g‘lanib, bir si n taktik konstruksiyani tashkil etadi. Izohlovchi aniqlovchining bir turi bo‘lib va predmetning boshqacha nomini bildiradi. Bu nom perdmetning belgi-xususiyati bo‘ladi 1 . Izohlovchi orqali izohlanmishning xususiyatli holati aniqlanadi. Demak, izohlo v chining sitaktik-sema n tik vazifasi aniqlashdir. Izohlovchi gap tuzilishida gapning har qanday ot bilan ifodala n gan bo‘lagiga er ga ishib kela oladi. Aniqlovchiga xos bunday va boshqa xususiyatning izohlovchining shu guruhga mansubligidan dalolat beradi. Biroq izohlovchining aniqlash xususiyati aniqlovchilardan boshqacharoq. Ya’ni izohlovchi aniqlanmishni boshqacha nom bilan atab aniqlaydi. Izohlovchi, izohlanmishga bog‘lanib, uni turli tomondan izohlaydi. Demak, izohlovchi aniqlovchining bir ko‘rinishi sifatida unda predmet boshqacha nom olish bilan aniqlanadi; ya’ni shu predmetning o‘zi yana boshqacha atalib, bu bilan u ma’lum xarakteristikaga ega bo‘ladi. Demak, izohlovchida bir ot ikkinchi otni aniqlaydi, izohlaydi: predmet bilan pretmet 1 Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет. 43 Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ish umumiy tavsifni o‘zida aks ettirgan kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 7 biriga mos bo‘lishi shart emas: ma’no va ifodaning talabaiga ko‘ra ulardan istalgan ko‘plik formasini oladi. Masalan, Zunnunning uylari juda chiroyli qilinib yig‘ishtirilgan edi (M). 2) Qaratgich, qaralmish shaxs jihatidan bir-biriga mos bo‘lishi shart. Bu vaqt u shaxslarning soni ham mos bo‘ladi. Masalan, Mingboshining boshiga hamma xotinlari kabi, u ham mening oilam bilan borish-kelish qilib yurardi (Ch). 3) Bu moslashuv qaratuvchining qaysi shaxsda va sonda kelishiga qarab, qaralmishda shunga muvofiq keladigan egalik affiksining bo‘lishi bilan ifodalanadi: Xasanovning fikrlari, ayniqsa, yangi olinadigan yigitlar to‘g‘risidagi fikri , mingboshiga ham ta’sirsiz qolmagan edi (Ch). 2.4. Izohlovchi Izohlovchi boshqa sintaktik kategoriyalardan o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu xususiyatlar izohlovchi va izohlanmish birikmasida ularning o‘zaro bog‘lanishida ko‘rinadi. Izohlovchi izohlanmish birikmasi va uning ifodalanmish usullari aniqlovchili birikmasining har ikki turi: qarat q ichli va sifatlovchili birikmalardan farq qiladi. Akademik A.A. Shaxmatov, professor A.G‘.G‘ulomovlar izohlovchini jins va tur munosabatini ifodalovchi grammatik kategoriya deb talqin etgan. 42 Gapning grammatik – intonatsion xususiyati uning struktura va intonatsiya jihatidan shakllangan bo‘lishi –undagi bo‘laklar, ularning grammatik bog‘lanishi, tartibi va intonatsiyaning birligidan, bir butunlik, yaxlitlik hosil qilishidan iborat. Gapning uchinchi asosiy belgisi bu uning strukturasi (tuzilishi)dir. U o‘zining formal shakllanishi, mazmuni, bo‘laklarining bog‘lanish yo‘llari va funksiyasi bilan so‘zga va so‘z birikmasiga zid turadi. Gapning umumlashgan namunasi, maketi uning struktura sxemasini tashkil qiladi. Bu sxema gapning shakliy – grammatik tomoni bo‘lib, u gap hosil qilish uchun zarur bo‘lgan minimum komponentlardan tashkil topadi; ega+kesim: Dars boshlandi; ega + kesim + bog‘lama: Tursunoy singlim bo‘ladi. Gap sintaktik tugallangan konstruksiya bo‘lib, bunday sintaktik konstruksiyalar til birliklarining birikish qonunlari asosida shakllanadi. Sintaktik konstruksiya, ularning shakllanishi sxemalari til taraqqiyotining turli darajalariga ko‘ra o‘zgarishi ham mumkin. Gap termini umumlashgan birlik, mohiyat sifatida til birligini ham, reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq birligini ham ifoda etadi. Gap qismlari so‘zdan tashkil topadi. So‘zda esa gap mazmunining ma’lum bir qismi aks etadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, gap tarkibiga kirgunga qadar mustaqil birlik sifatidagi mavqeini oqlashi shart emas. Gapning xarakterli belgisi predikativlik va intonatsiyadir. Bu belgilar gapni shakllantiruvchi asosiy vosita sanaladi. Har bir gapning real borliq , hodisa , biror fikr, xabar bayon qilishi gap mundarijasining voqelik bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Bu hodisa – gap mundarijasining real voqelik bilan aloqadorlik hodisasi predikatsiya hisoblanadi. G apni predikatsiya shakllantiradi: bu grammatik kategoriya – umuman gapga xos xususiyatdir. Predikativlik ma’nosi konkret modallik, zamon, shaxs kategoriyalari orqali ifodala na di. Predikativlikni shakllantirishda intonatsiyaning ham ishtiroki bor. Gap fikrni ifodalaydi, ma’lum maqsadni bayon qiladi. Bu hodisa, birinchidan, shu gapdagi fikrning borliqqa munosabati – modallik, zamon, shaxs-son bilan bog‘lanadi. Masalan, Biz kitobni o‘qidik misolida fikr voqelikka mos kel ganl i g i ifodala ngan – so‘zl jvchi bu faktni 9 Ayrim gap bo‘laklari gap tuzilishining unsurlari hisoblanar ekan, u holda aniqlovchi gap tuzilishining emas, predikatning murakkab nomi bo‘lgan d e skripsiya tuzilishining unsuri bo‘lganligi uchun gap bo‘la g i bo‘la olmaydi 1 . Aniqlovchi vazifasida qo‘llanadigan sintaktik formalar predmet yoki predmetlashgan bo‘lakning belgi xususiyatini anglatish uchun xizmat qiladi. Aniqlovchilarni tuzilishiga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin: A) sodda (bir so‘zdan iborat) aniqlovchilar; B) tarkibli (birikma holidagi) aniqlovchilar 2 . Sodda aniqlovchilar quyidagicha ifodalanadi. 1. Ot bilan: Umaralining ko‘zlaridagi quvonchini ko‘rganda, Zumradning qalbi qattiq urib ketdi. (O); Shunday qilib, temir qo‘llar yaratdi bu baxtni. (As. M). 2. Sifat bilan: Beg‘ubor vijdon, pok qalb hamma narsadan yuksak va asldir (O). Haqiqiy i shq juda nodir (O). 3. Sifatdosh bilan: Aytar so‘z ni ayt, Aytmas so‘zdan qayt (maqol). Oqqan ariqqa oqar suv (maqol). 4. Son bilan: Nursulton beshinchi sinfni tugatdi. 5. Olmosh bilan: Senig ko‘z ilg‘amas maydonlaringda jahannam qo‘rqajak janglarni ko‘rdim. (N.O). 6. Ravish bilan: Ozgina talabalar a’lo bahoga o‘ q imoqdalar. Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, shunday o‘lka elga yor bo‘lsin (H.O). Tarkibli aniqlovchining ifoda materiallarini so‘zning analitik shakli yoki analitik xarakat er agi sintaktik konstruksiyalari tashkil etadi. Tarkibli aniqlovchilar quyidagi shakllar yordamida ifodalanadi. 1. Yetakchi komponenti+ost, ust, yon ich, bosh, etak kabi ot ko‘makchilar: B o‘riboy qishloqni chetlab, to‘qayning etagidagi so‘qmoqdan yurdi (A.Q.). 2. Yetakchi komponent+kabi, singari ko‘makchilari. Siz kabi onalar dunyoda kamdan-kam keladi. 3. Y etakchi komponent+ haqida , xususida , to‘g‘risida, sohasida, borasida ko‘makchilari. Sadoqatli do‘stlar haqidagi rivoyatlarni ko‘p eshitganman. 1 Ломтев Т.П.Структура предложение в современном русском языке . МГУ, 1979, с 60 2 Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988, 75-бет. 34 yuborgan. Ba’zan aniqlovchilar aniqlanmishdan keyin ham kelishi mumkin. Masalan, Bog‘imizda turli mevalar: olma, nok, o‘rik, gilos pishgan. Izohlovchilar esa o‘zbek tilida izohlanmishdan goh oldin, goh keyin (prepozitiv hamda p o stpozitiv tarzda) kela oladi. Masalan, Bu kishi otangizning yaqin do‘stlaridan Mirzakarim qutidor (A.Qodiriy “O‘tgan kunlar”). Uning ketidan dam o‘tmay janjal Toshpo‘lat degan qotma bir yigitn i boshlab kirdi (H. Shams). Bunday izohlovchilar ko‘pincha kasb, mashg‘ulot, laqab, unvon, amal ma’nolarini anglatuvchi izohlovchi hisoblanadi. Izohlovchi oldin kelganda, ifodada unga ortiqroq e’tirof berilganligi sezilib tur adi , izohlanmishdan keyin kelganda esa, izohlanmish va izohlovchilik munosabatida biror komponentga ortiq ahamiyat berilmay, munosabat oddiy yo‘sinda shakillangan bo‘ladi. Demak, izohlovchilar aniqlovchilarning alohida bir ko‘rinishi bo‘lib, otlarning atrib u tivlik xususiyati asosida jins va tur ma’nolarini anglatadigan gap bo‘la g idir. Izohlovchi izohlanmishning sifatiy belgisini anglati sh bilan birga uni boshqa no m bilan ham ataydi. Izohlovchi predmetning quyidagi belgi-xususiyatlarini bildirishi mumkin. 1. Unvonni bildiradi: kapitan Axmedov darg‘azablik bilan o‘rnidan turdi-da, h ech nima demay chiqib ketdi. 2. Kasbni bildiradi: bugungi tan tan aning sababchisi rassom Malikov edi. 3. Am a lini bildiradi: Kolx o zimiz raisi Madamin Ismoilov kolxozlararo bellashuv d a Oliy o‘rinni qo‘lga kiritdi. 4. Qarindoshlik yoki shunga o‘xshash belgini bildiradi. Bunda izohl ovchi izohlanmishdan key i n keladi: Eshon bobom sizdan dil g i r emishlar,-deydi bir kun Qurbonbibi eriga. 5. Jinsini bildiradi. Bunda izohlovchi izohlanmishdan oldin keladi: qiz bolaning yoshi o‘n yettidan o‘tganda ona tashvishga tushib qoladi (Ch). 6. Laqabni bildiradi. Bunda izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi: Sadr cho‘l o qning elchisiga ham mingboshi Poshshoxonning otasi tomonidan qo‘yilgan elchiga bergan javobni berdi (Ch). 45 Sifatlovchi so‘z birikma bilan ham ifodalanadi. Bunda shundan hollar yuz berishi mumkin. Sifatlarni va sifatlanmish birikmasi boshqa bir so‘zga butunicha sifatlovchi bo‘lib keladi. Bunda birinchi sifatlanmish sifat yasovchi qo‘shimcha oladi. Gul tanli su m anbar shom paytida bog‘dan uyi sari qaytar ekan, o‘z chexrasidan olamga gul ochib, yuzdagi ter bilan yerga qulab sochib, shu gul va gulobni namoyish etar, ishq o‘tidan yuzlari juda boshqacha bo‘lib ketgan edi (N). 2.3. Aniqlovchining ikkinchi turi qaratqichli aniqlovchidir Qaratuvchi aniqlovchining bir turi: biror narsa-pretmetga tegishli (qaratgichli) bo‘lgan shaxs yoki predmetni bildiruvchi bo‘lak. Bu bo‘lak belgili yoki belgisiz qaratgich kelishigi formasidagi so‘z bilan ifodalanadi 1 Qaratkichli aniqlovchi biror narsa-pretmet tegishli, qarashli bo‘lgan shaxs yoki predmetni bildiradigan aniqlovchidir. U asosan ot btlan otning aniqlovchilitk aloqasidir. Bunda birinchi bo‘lakdagi ot qaratgich kelishigi qo‘shimchasini oladi, 1 Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет. 39 ob y ektiv holat bilan aniqlanadi. Demak, modallik rea l borliqqa ob y ektiv – sub y ektiv munosabatni ifodalaydi. Modallik turli vositalar bilan ifodalanadi: a) fe’lning mayl ko‘rsatuvchi shakllari orqali (Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi ) ; b) modal so‘zlar orqali (Menimcha , dars bo‘lmaydi); v) modal yuklamalar, yordamchilar orqali (Bugun umumiy majlis bo‘lishi kerak). Ba’zan gapda modallik ifodalovchi vositalardan bir nechtasi birga kelishi mumkin. Masalan, O’ylab ko‘rarman. . Ehtomol, sen haqdirsan. . Bunday ifoda kuchaytirish, ta’kid uchun xizmat qiladi. Bu gapda gumon, tahmin mazmuni ikki xil vosita orqali bildirilgan: Ehtimol so‘zi (modal so‘z), -dir elementi. Umuman, modallik fikrning real – noreallik nuqtai nazaridan baholash ikki xil bo‘ladi: 1. Ob y ektiv modallik: aytilayotgan fikrning, xabarning ob y ektiv borliqqa munosabati (masalan, Ko‘m-ko‘k o‘tlar tongning mayin shamoli bilan sekin-sekin silkinmoqda. Bugun havo sovuq emas) a) real modallik – aytilayotgan fikrning voqelikka mos kelishi (Bugun havo ochiq); b) real bo‘lmagan modallik – aytilayotgan fikrning voqelikka mos kelmasligi (Bugun yomg‘ir yog‘sa edi). 2. Sub y ektiv modallik: so‘zlovchining – sub y ektning aytilayotgan fikrga munosabati (ishonish – ishonmaslik, tahmin va b.). Bu munosabat kirish so‘z, kirish konstruksiyalar bilan ifodalanadi. Masalan: Talabalarning ilmiy – nazariy konferensiyasi ertaga boshlansa kerak. M odallik gapda ifodalanayotgan fikrning uch zamondan biriga tegishli bo‘lishini ko‘rsatadi. Zamon. Har bir gapda ifodalangan fikr, albatta, zamon ma’nosi bilan bog‘langan bo‘ladi. Har bir gapda zamon ma’nosini ifodalovchi vositalar bo‘lishi shart emas, lekin har bir gapda zamon ma’nosi berilgan bo‘ladi. Masalan: Singlim - 11 5. Qaratuvchi egalik aff i ksini olgan bo‘lsa: Layli savdosining o‘tidan chiqadi yonib, uning tutunlari esa, Majnunning xushini o‘rab olgan edi (N). Quyidagi hollarda esa qaratuvchi belgisiz shaklda ifodalanadi: 1. Abstrakt ot bilan ifodalanganda: Ko‘ngil g‘am (ning) hanjari bilan yaralgangina emas, balki parcha-parcha bo‘lgan edi (N). 2. Qaratuvchi qaralmishdan aniqla n gan predmetning nomini bildirganda: Sobiq kursdoshlarim har yili 1-avgu s tda “Navoiy” parkida to‘planishar ekan ( g az). Erkaklarning qullik do‘ppisiga tegmay, yalang ayollar bilan, ularning sochlari, ga j aklari va ro‘mol (ning) popuklari bilan xazillashib o‘ynagan salqin shabada. . . ko‘klam nash’asi bilan sho‘xlik qiladi (Ch). Bu gapda ham ro‘mol, ko‘klam so‘zlari belgisiz qaratuvchi hisoblanadi. Qaralmishdagi egalik affiksi qaratgichning qaysi shaxs ekanligiga qarab yuradi, shunga ko‘ra ba’zi o‘rinlarda qarat q ichning ayrim so‘z bilan ifodalanmasligi mumkin. Qaratgich umuman olganda , quyidagi o‘rinlarda yashirinishi mumkin. Qaratgich kelishik olmosh bilan ifodalanganda u tushib qolishi mumkin. Yigitchaning shu “xon” degan qo‘shimchasida “mening Zebinisam” degan ma’no bir maqtanish, bir g‘urur ohangi bor edi (Ch). Qaratgich o‘z olmoshidan bo‘lganda ham, qaratgich tushib qolishi mumkin. Ifodalanmagan qaratgichning o‘z olmoshi yoki boshqa so‘z ekanligi gapning konstruksiyasidan, bo‘laklarning aloqasidan, umuman , mazmundan bilinib turadi: egadan anglashilgan predmetning “egasini” bildirsa, bunday vaqtlarda qaratgich o‘z so‘zi bo‘ladi. Masalan, (O‘z) Bechoraligimni izhor qilib, biz parcha non uchun tilanchilik qilsaydim (N). Ba’zan qaralmish emas, balki qaratgich yolg‘i z qo‘llanib, qaratmish ko‘rinmaydi. Bunday vaqtda qaralmish talab qilinmaydi ham. Bu hodisa boshqaruv munosabati ko‘makchi yordami bilan bo‘lganda-ko‘makchili konstruksiyada uchrayd i , o‘sha so‘z ko‘makchi bilan birlikda boshqariladi. Masalan, sendan el nafratlansa, men (ning) uchun (sen) faxrsan (N). Qaratgich va qaralmish bir-biri bilan moslashgan bo‘ladi. Bu moslik shunday ko‘rinishlarga ega : 1) qaratgich va qaralmish son jihatdan bir- 41 ma’lum xususiyatlarga ega. Avvalo, bu ikki tuzilma o‘zining tuzilish birliklari bilan ham farq qiladi. Sh uning uchun ham har qaysi tuzilmaning birliklarini alohida – alohida o‘rganish va bu ikki tuzilma o‘rtasidagi munosabatni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir gapda ma’lum ob y ektiv mazmun ma’lum moddiy vositalar – sintaktik shakllar vositasida ifodalanadi. Gapning ana shu moddiy ifodalanish tomoni uning shakliy (sintaktik) tuzilishi hisoblanadi. Sintaktik tuzilish ham o‘zaro munosabatda bo‘lgan bir necha unsurlardan tashkil topgan bir butunlikdir. Sintaktik tuzilishning unsurlari an’anaviy tilshunoslikda gap bo‘laklari termini bilan nomlanadi. Gap bo‘laklari – gap strukturasida ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘lib, ma’lum bir sintaktik vazifada keluvchi so‘z yoki so‘z birikmasidir. 1 Gapning shakliy tuzilishi juda uzoq davrlardan b u yon gap bo‘laklari rukni ostida o‘rganilib kelinadi. B.S.Xrakovskiyning ta’kidlashicha, gap bo‘laklari konsepsiyasi tilshunoslikda XX asr o‘rtalarigacha gapning sintaktik tahlilida yetakchi rol o‘ynagan bo‘lsa ham, lekin bu konsepsiya tarafdorlari hech qachon bir umumiy g‘oya ostida birlashgan emas. Shuning uchun ham o‘tgan davr mobaynida gap bo‘laklari masalasida xilma-xil g‘oyalar olg‘a tashlandi, turli – tuman yo‘nalishlar maydonga keldi. Bunday xilma-xillik gap bo‘laklarini darajalarga ajratishda ham, ikkinchi darajali bo‘laklarni tasniflashda ham ko‘rinadi. 2 Sintaktik tuzilish tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap bo‘laklari tarkibiga kiritilmaydi. Gap bo‘lagi ma’lum sintaktik shaklning shakliy sintagmatik munosabatdagi vaziyatiga qarab belgilanadi: ega vaziyati, kesim vaziyati, to‘ldiruvchi vaziyati va boshqalar. Natijada ayrim mazmuniy munosabatda bo‘lgan, lekin bu mazmuniy munosabat shakliy jihatdan tobe munosabat (aloqa) orqali emas, balki undash, kirish munosabatlari orqali ifodalangan birliklar sintaktik tuzilish birligi sifatida qaralmaydi. Bu esa butunni bo‘laklarga bo‘lish asosi g a ziddir. Chunki butun bo‘laklarga ma’lum asosda shunday bo‘linishi kerakki, butunning birorta unsuri bo‘linishdan tashqarida qolmasligi kerak. 1 Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. –Т: Ўқитувчи, 1985, 27-бет. 2 Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари. //ЎТА. 2002, 2-сон, 21-24-бетлар. 16 N.Yu.Shvedova gapning mazmuniy tuzilishi sifatida tipiklashtirilgan ma’no elementlarining mavhumlashgan holda til sistemasida aks etgan mazmunini tushunadi. U gap mazmunini ekstralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga tayangan holda o‘rganishga harakat qiladi. O.I.Moskalskaya boshqa yo‘nalish tarafdorlaridan biri bo‘lib, u gapning nominativ minimumi elementlarining leksik ma’nolariga asoslanadi. Bunda gapning mazmuniy tuzilishi sxemalari chegarasidan tashqarida ajratiladi. Ye.N.Paduchevaning fikricha, gap ma’nosi leksema ma’nolaridan va sintaktik qurilmalarning ma’nolaridan tashkil topadi. 1 Semasiologik aspekt denotativ yoki nominativ aspekt deb yuritiladi. Bu aspektni ifodalash uchun tilshunoslikka mantiq va falsafiy tadqiqotlar ta’sirida kirib kelgan propozitsiya atamasidan foydalaniladi. Propozitsiya atamasi sifatida gapning sub y ektiv mazmuni va shakliy tuzilishi bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladigan boshqa ma’nolaridan farqlanuvchi ob y ektiv mazmun tushuniladi. Gapning propozitiv tuzilishini predikat va uning argumentlari shakllantiradi. Predikat va uning argumentlari munosabati sintaktik mod e llarni vujudga keltiradi. Argumentlar predikatlarning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib keladi. Predikat va uning argumentlari munosabati sintaktik modellarni vujudga keltiradi. Sintaktik modellar ma’lum sintaktik ma’no asosida ma’lum sintaktik maydonni hosil qiladi. 2 Propozitsiya ob y ektiv borliqning ma’lum bir nutq vaziyati bilan bog‘liq parchasi, elementi bo‘lib, gap semantikasida muhim o‘rinni egallaydi. An’anaga ko‘ra, gap hukmning so‘zlar vositasida ifodalanishi deb qaraladi. Shunga ko‘ra, sintaksis mantiqiy kategoriyalar asosida o‘rganiladi. Hukm mantiqda sub y ekt – predikat munosabatidan tashkil topgani sababli gap mazmuni ham sub y ekt – predikat strukturalariga ajratiladi. Sub y ekt ega va ega tarkibiga, predikat kesim va kesim tarkibiga tenglashtiriladi. Gap bo‘laklarining shakli deganda odatda, sintaktik butunlik sifatida uning sintaktik shakli, ma’nosi deyilganda esa sintaktik ma’nosi nazarda tutiladi. Demak, 1 Нурмонов А.ва бошқ. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. -Т: Фан, 1992, 27-бет. 2 Нурмонов А.ва бошқ. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2007, 116-бет. 19 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR 1. Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т: Манавият. 2008 2. Баскаков ва бошқалар Умумий тилшунослик. -Т.: Ўқитувчи , 1979 3. Виноградов Б.Б . Русский язык . -М: 1972 4. Виноградов Б.Б. Основание вопросы синтаксиса предложения -В. КН: Избранные труды. Исследования по русской грамматики . -М: 1975 48 Aniqlovchi substantiv bo‘laklarning belgisini qarashliligini bildiruvchi shakl hisoblanadi. Masalan, Yo‘lakning qoq o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma karavotda ikki bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib ketgan mushtd ek kina chol Sherzodning ko‘z o‘ngiga keldi. Aniqlovchi predikat bilan uning arg u ment i sifatida munosabatga kirishmaydi. U predikat va uning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchi argumentlarning (asos) belgisini bildirib, ularni kengaytiradi, bir narsaning murakkab nomini- deskritsiyani hosil qiladi. Aniqlovchi va aniqlanmish munosabati bir butun holda gap tarkibida muayan sintaktik vaziyatni egallaydi. Shuning uchun aniqlovchi gapni bo‘laklarga ajratishning uchinchi darajasini tashkil etadi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapda dastlab gapning mazmuniy va tuzilish markazi bo‘lgan predikat- Sherzodning ko‘z o‘ngiga keldi ajratiladi. So‘n g ra bevosita predikat bilan m u nosabatda bo‘lgan uning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchi bo‘laklar belgilanadi. Xususan, sub y ekt valentligini to‘ldiruvchi quyidagi bo‘lak mavjud: yo‘laknnig qoq o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma kravotda ikki bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib ketgan mushtdekkina chol. Undan so‘ng sub y ekt valentligini to‘ldirib kelgan qism o‘z ichida yana bo‘laklarga ajratiladi. Jumladan, sub y ekt valentligini to‘ldirib, ega si n taktik vazifatda kelgan chol bo‘lagi mushtdekkina rangi sarg‘ayib ketgan, yo‘lakning qoq o‘rtasidagi yig‘ma kravotda o‘tirgan kabi sifatlovchilarni olib kengaygan va predmetning murakkab nomini deksripsiyani hosil qilgan. Shuning uchun ham bo‘linishning uchinchi bosqichida deskripsiya tarkibiy qismlarga ajratiladi. Ko‘rinadiki, aniqlovchi gap tuzilishining emas, balki gap tuzilishida bir unsur sifatida funksiyalanuvchi d e skripsiyaning ichki tuzilishi unsuridir. Shuning uchun ham bu unsurlar predikat va uni n g argumentlari o‘rtasidagi munosabat sifatida qaraluvchi gap tuzilishi uchun nofunksionaldir. 33 2. 2. Sifatlovchi va uning ifodalanishi Sifatlovchi-aniqlovchining bir turi bo‘lib, predmetning belgi-sifati, son miqdor , t artibi kabi belgilarni bildiruvchi bo‘lak. 1 Sifatlovchili birikmada birinchi qism (sifatlovchi)ikkinchi qism (sifatlanmish) ning biror xususiyatini aniqlab, odatda, shu ot bilan ifodalangan predmetni ajratishda, konkretlashtirishda, uning ma’no doirasini toraytirishga xizmat qiladi. 2 1 Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1985, 77-бет. 2 Ғуломов А, Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис) .-Т: Ўқитувчи, 1987, 102-103 бетлар. 37 2. Gap bo‘laklarining sintaktik aloqa turlari asos bo‘ladi. Bu tamoyilga ko‘ra, bosh bo‘laklar ega va kesimga ajralib, ular o‘rtasida sintaktik munosabatning predikativ turi, ikkinchi darajali bo‘laklar: aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol o‘rtasida sintaktik munosabatning nopredikativ turi mavjud bo‘ladi. 3. Aloqaga kirishuvchi so‘zlaning semantikasi, qaysi turkumdagi so‘z bilan ifodalanganligi (leksik-semantik, morfologik ) tamoyil asos bo‘ladi. Semantik- sintaktik munosabat atributiv (aniqlovchili), ob y ektli (to‘ldiruvchili), relyativ (holli) birikmalarni maydonga keltiradi. Odatda, gap bo‘laklari termini ostida so‘z formalari va so‘z birikmalari ostida gapda shakllangan, gapning struktural elementlari o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatuvchi sintaktik-grammatik kategoriya tushuniladi. Yoki gap bo‘lagi gap qurilishining qonun-qoidalariga ko‘ra, grammatik-semantik jihatdan shakllangan, ma’lum semantik aloqa tufayli munosabatga kirishib, sintaktik pozitsiya egallagan butunning (gapning) uzviy funksional, struktural qismidir. Bundan anglashiladiki, gapning hamma turida, a vv alo, bo‘lak tushunchasi mavjud emas. Bunda ikki holat bor: 1) gapning nominativ, lokativ, so‘z-gap turlarida bo‘lak tushunchasi kiritilmaydi. Bunday gapda nisbat beriluvchi bo‘laklar shak l lanmagan. Masalan, Uf, Qush edim, qanotimni qayrdilar . (H.H). Qish hammayoq oppoq qor bilan qoplangan. Vazifangizga qaytmaysizmi?-qaydam . (M.I). Qo‘lchi Mirzakarimboy xonadonidan ketib qolganmi?- Ha . Gaplaridagi Uf!, Qish, Qaydam, Ha so‘zlari gap vazifasida kelib, ularni shu konteks t da biror bo‘lak sifatida tiklash mumkin emas, bunda ehtiyoj ham yo‘q, ular birorta bo‘lakni eslatib ham turmaydi. B ular nutqning tabiiy, normal birliklaridir. 2) Talabaman; O‘qiyman modelidagi bir so‘z bilan iqodalangan gaplar so‘z-gap emas-odatdagi bir tar kibli , sodda gap bo‘lib, bunda bo‘lak tushunchasi mavjud bo‘lib, kesim shakillangan, uni egaga nisbat berib ajratish mumkin. Farhod ukasini ko‘chada uchratdi gapida Farhod bosh kelishikda, hokim komponent-ega: kesim bilan aloqaga kirishgan, harakatning bajaruvchisi, beligisi kesim tomonidan aniqlangan, ukasini -tushum kelishigida, keism g a bog‘lanib, unga ob y ekt bo‘lgan tobe holatdagi predmet-to‘ldiruvchi; ko‘chada-o‘rin-payt 27 gap bo‘laklarining shakl va mazmuni o‘rtasidagi munosabat aslida sintaktik shakl va sintaktik ma’no o‘rtasidagi munosabatdir. 1 1. 3. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari Gaplar odatda so‘zlar birikmasidan yoki ayrim so‘zdan tashkil topadi. Gap bo‘lagi haqidagi mulohazalar esa bir necha so‘zdan tashkil topgan gaplar ustida 1 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис).- Т: Ўқитувчи, 1995, 59-бет. 20 og‘iz ochmagan. (H) gapidagi og‘iz ochmagan frazeologik birikmasi gapirmagan ma’nosidagi kesimdir; aqlli yigit bo‘lgani uchun tarkibi ham bir butun holda og‘iz ochmaganlikning sababini izohlamoqda; Shu vaqtgacha tarkibi esa bir butun holda payt ma’nosini ifoda etmoqda. Bu birikmalar bir butun holda ma’lum gap bo‘lagi vazifasini o‘taydi. Misollar: Umr savdosi – qiyin savdo (maqol): U, qishloqqa kelganida, dastlab yangi muhitga m os lasholmay, ko‘p qiynalgan edi, ammo muhitga m os lashgandan so‘ng, ta’bi ochilib ketdi. (A.Q.) Bu ish kampirga ma’lum bo‘lgandan keyin, jindakkina ko‘z yosh qilib oldi. (G‘.G‘.) Inson uchun fazlu kamol lozim (A.Qd.) Misollardagi umr savdosi, qiyin savdo, yangi muhitga, ta’bi ochilib ketdi, bu ish, ma’lum bo‘lgandan keyin, ko‘z yosh qilib oldi, fazlu kamol iboralarining har biri, yuqoridagidek izohlar asosida, gapning bittadan bo‘lagi hisoblanadi. Gap bo‘laklari ayrim so‘z turkumlari (masalan ot, sifat, son, fe’l va boshqalar) yoki so‘zlarning ma’lum guruhlariga oid so‘zlar birikmasi bilan ifodalanadi. Shunday qilib, bir so‘z yoki so‘zlar birikmasi bilan ifodalangan gap qismlari, gapni shakllantirishdagi vazifalariga qarab, ikkiga: 1) bosh bo‘laklar; 2) ikkinchi darajali bo‘laklarga bo‘linadi. Biror gap bo‘lagini ajratishga bo‘lgan fikriy zaruriyat grammatik puktuatsion shart – sharoitning mavjud bo‘lishini talab etadi: so‘z tartibi; ajratilgan bo‘laklarning hajmi; o‘ziga xos intonatsiyasi; pauza; so‘z aloqasining xarakteri va boshqalar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, gap bo‘lagini ajratish o‘ziga xos sabab bilan ro‘y berib, gap bo‘laklarining xususiyatlariga ko‘ra, ajratilish usullari ham turlicha bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga umumiy xususiyatlar, umumiy shart – sharoitlar ham bo‘ladi. 1. Gap bo‘laklarini ajratilshda gap tarkibidagi so‘zlarning tartibini o‘zgartirish muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, o‘zbek adabiy tilida ayrim gap bo‘laklarining o‘ziga xos o‘rni bor – aniqlovchi o‘z aniqlanmishi bo‘lgan otdan oldin, ravish, hol esa fe’l kesimdan avval keladi. Bu tartibning o‘zgarishi, masalan, aniqlovchining aniqlanmishdan so‘ng qo‘yilishi, fe’l kesim bilan ravish holi o‘rtasida boshqa gap bo‘laklarining 22 1. http:/www.gov.uz/ Nizomiy nomidagi TDPU sayti. 2. http:/www. pedagog. uz/ Pedagogik ta’lim muassasalari portali. 3. http:/www.ziyonet.uz/ Nizomiy nomidagi TDPU sayti. 4. www.ziyonet.uz . 5. www.nuu.uz. 50 Talabaning F.I.SH. ____________________________________________ O`zbek tili va adabiyoti (sirtqi) ta’lim yo‘nalishi ____ kurs ______ guruh Fan nomi: Hozirgi o‘zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi: ______________________________________________ _______________________________________________________________ Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva A’zolar: _____________________ __________ _____________________ __________ _____________________ __________ 4 Demak, gap bo‘laklari gapni tashkil etgan sintaktik shakllarni to‘la qamrab olmas ekan, gapni bo‘laklarga ajratish yetarli asosga ega emas. Shuning uchun ham tilshunoslikda bu masala ham munozarali masalalardandir. 1 Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatdan uning ziddiyatini hisobga olgan holda quyidagi sintaktik shakllarga bo‘lish mumkin. 1) Sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar; 2) Sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar. Bularning birinchi guruhi an’anaviy gap bo‘laklari hisoblanadi. Tobe aloqa tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi eng kichik sintaktik shakl gap bo‘lagi sanaladi. Muayyan so‘z shaklning boshqa so‘z shaklga nisbatan holati uning vaziyati sanaladi. Ayni bir so‘z shakli turli vaziyatda turli gap bo‘lagi vazifasida kelishi mumkin. Gap bo‘lagi ham til birligi sifatida shakl va mazmun qarama-qarshiligi va birligidan tashkil topgan murakkab butunlik, qurilma hisoblanadi. G ap bo‘lagining shakl va mazmun tomoni ham o‘z navbatida ma’lum unsurlarga ega. Shuning uchun ham gap bo‘laklarining shakliy va mazmuniy tuzilishlarini hamda ular o‘rtasidagi munosabatni belgilash nazariy tilshunoslikning eng asosiy vazifalaridan biri sanaladi. Gapning bu ikki tomoni butunlik tarkibida o‘zaro aloqada bo‘lib, ular butunlik elementlari sifatida o‘zlarining alohida xususiyatlariga ega. Har ikkisi ham butunlik sifatida alohida elementlardan tuzilgan va gapda ular o‘zaro munosabat g a kirishadi. Gapning sintaktik strukturasi unda ifodalangan ob y ektiv mazmunni ifodalayotgan moddiy vositalar, ya’ni sintaktik shakllardan iboratdir. Sintaktik struktura ham butunlik sifatida o‘zaro munosabatda bo‘lgan bir necha elementlardan tashkil topadi. Bu unsurlar an’anaviy tilshunoslikda gap bo‘laklari atamasi bilan nomlanadi. Biroq sintaktik struktura (tuzilish) tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap bo‘laklari tarkibiga kiritilmaydi. An’anaviy tilshunoslikda 1 Храковский В.С. Концепция членов предложения в русском языкознании XIX века. – Грамматические концепции в языкознании XIX века. Л., 1985, с.124; Ўзбек тили грамматикаси. II том, Синтаксис. Тошкент, 1976, 207-бет. 17 real deb biladi (modallik), zamon (o‘tgan zamon), shaxs (birinchi shaxs) kategoriyalari bilan ifodalangan. Yoki Ertaga balki, yomg’ir yog’ar r misolida esa hodisa taxmin tusida bayon qilingan, bundagi zamon va shaxs ham boshqacharoq. Demak, predikativlik modallik, zamon shaxs-son kategoriyalari bilan bog‘liq, shularni o‘z ichiga oladi. Gapning asosini tashkil etgan predikativlik hodisasi, odatda, so‘zlarning predikativ qo‘shilishi bilan ifodalanadi. Masalan, ega + kesim munosabati: Bahor keldi. . Bahor go‘zal . Lekin predikativlik bir so‘zdan iborat bo‘lgan gaplarda ham uchraydi. Tun. Kuz. kabi. Bunday gapda konkret gap bo‘lagini topib bo‘lmaydi. Demak, predikativlik bunday gaplarga butunicha xos bo‘ladi. Bularning hammasida, shubhasiz, intonatsion tugallik bor. Predikativlik hodisasi orqali gap so‘z birikmasidan, predikativ qo‘shilma nopredikativ bo‘lmagan qo‘shilmadan farqlanadi. Masalan, go‘zal bahor r desak, bunda voqelikka munosabat, maqsad, zamon ko‘rsatilmaydi, intonatsion tugallik yo‘q – bunda fikr ifodalanmaydi. Bahor go‘zal desak, gapga xos intonatsiya, zamon, tugallik, voqelikka munosabat mavjud. Predikativlik psixologik kategoriya bo‘lib, kesimlilik esa grammatik kategoriyadir. Predikatsiyaning asosiy belgilaridan biri tasdiq – inkordir. Bu xususiyat tilda turlicha ifodalanadi. Modallik predikatsiyada asosiy o‘rinni egallaydi. Modallik – gap mundarijasining voqelikka munosabati – aytilayotgan fikrning real holatga munosabati (tasdiq – inkor , mumkinlik, taxmin, shubha kabilar). Modallik umuman , voqelikka bo‘lgan munosabatni konkretlashtiradi. Demak, modallik gap mundarijasining ob y ektiv borliqqa munosabatini – so‘zlovchi tomonidan belgilangan munosabatni ifodalaydi: so‘zlovchining – sub y ektning voqelikka munosabati, gapdagi fikrni, uning realligini qanday baholash: real, haqiqiy deb bilishi (bugun mehmon keladi), shubha (bugun mehmon kelarmikan?), taxmin (bugun mehmon kelsa kerak), istak (qani, bugun mehmon kelsa), ishonch (bugun, albatta , mehmon keladi) va boshqalar. Bunday baholashning so‘zlovchi tomonidan – so‘zlovchining nuqtai nazaridan belgilanishi – modallikning (shu fikrga, demak haqiqiy borliqqa bo‘lgan munosabatning) ifodalanishi sub y ektiv xarakterda ekanligini ko‘rsatadi, lekin bu belgilashning o‘zi 10 A.M. Muxin esa bosh va ikkinchi darajali bo‘lak o‘rnida ikki xil komponentni ajratadi. Bular: yadro (bosh bo‘lak) va noyadro komponentlar. Shu asosda gaplarni yig‘iq va yoyiq gaplarga ajratadi. A.G‘.G‘ulomov gap bo‘laklari ikki bosqichli klassifikatsiyaga ega ekanligini, bu klassifikatsiyaga ko‘ra bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar ajratilishi maqsadga muvofiqligini e’tirof etadi. Gap bo‘lagining xususiyati, -deb ta’kidlaydilar A.G‘ulomov va M.Asqarova, - uning bu butunlikdagi vazifasiga, boshqa elementlar bilan bo‘lgan munosabatiga qarab belgilanadi. Umuman, gap bo‘laklarini, ularning turlarini belgilashda, bir qancha hodisalar (sintaktik munosabatdagi holat, grammatik aloqaga k irishgan so‘zlarning qaysi turkumga kirishi va formasi, gapdagi o‘rni, intonatsion xususiyat hisobga olinadi. 1 A.Hoji y ev va N.Mahmudovlar , A.M.Muxim, L.K.Dmitri y eva, V.A.Beloshapkova kabi olimlarning fikrlariga asoslanib, gap bo‘laklarini belgilashda, ularni gap tuzilishida to‘g‘ri va ob y ekt ni tayin etishda gapning pozitsion struktura ekanligidan hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan sintaktik pozitsiya tushunchasidan kelib chiqish maqsadga muvofiq ekanligini uqtiradilar. 2 Sintaktik tahlilda gapning strukturasigina emas, shu bilan birga, uning semantikasi, kommunikativ asosi ham o‘rganiladi. Gapning mazmun va strukturasi bo‘lak tushunchasi bilan aloqador. Gap bo‘laklarning ma’lum qonun-qoidalar asosida birikishidan tashkil topganligi uchun, u o‘z navbatida bo‘laklarga ajraladi. Gapni bo‘laklarga ajratish, haqiqatan ham, juda murakkab bo‘lib, bu haqdagi mavjud tamoyillar, kriteriylarga gap bo‘lagi tushunchasini, ta’rif va tavsifini to‘la aks ettira olmayotganligi ma’lum. Gap bo‘laklarini belgilashda keyingi vaqtlarda aktiv tavsiya etilayotgan prinsiplardan biri sintaktik pozitsiya tamoyili. Bu tamoyil gapni bo‘laklarga ajratishda muhim rol o‘ynaydi: 1) gapni bo‘laklarga ajratish; 2) bo‘laklarni funksional turlarga ajratish. 1. Gap bo‘laklarining gapni uyushtirishdagi roli va ahamiyati asos qilib olinadi. Bu tamoyilga ko‘ra, dastavval, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratiladi. 1 Ғуломов А., Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис.-Т: Ўқитувчи, 1965, 74-бет. 2 Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантика ва синтактик позиция. //Ўзбек тили ва адабиёти, 1983, 2-сон, 29-бет. 26

Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi

Купить