Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	109.1KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI MASOFAVIY TA’LIM KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim bo‘lim boshlig‘i
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi ” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi:
_____ -guruh talabasi
______________________
Qabul qildi:
Masofaviy ta’lim kafedra
o‘qituvchisi
_________ _______________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedra
mudiri, Phd. ________ R.Abdullayeva
TOSHKENT – 2024
3

Talabaning F.I.SH. ____________________________________________
O`zbek tili va adabiyoti (sirtqi) ta’lim yo‘nalishi ____ kurs ______ guruh
Fan nomi: Hozirgi o‘zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi: ______________________________________________
_______________________________________________________________
Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
_____________________ __________
_____________________ __________
_____________________ __________
4

MUNDARIJA
I . BOB. GAPLARNI BO‘LAKLARGA AJRATISH TAMOYILLARI ……….3
1. 1. Gap va uning asosiy belgilar i ……………………………………………….....9
1. 2. Gap bo‘laklari ierarxiyasi …………………………………………………….15
1. 3. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari ……………………………………..21
II . BOB. ANIQLOVCHINING GAP BO‘LAKLARI ORASIDA TUTGAN
O‘RNI …………………………………………………………………………….
2 . 1. Aniqlovchi va uning turl a r i …………………………………………………..32
2. 2. Sifatlovchi aniqlovchi va uning ifodalanishi ………………………………...37
2. 3. Qaratqichli aniqlovchi va uning ifodalanishi ………………………………...38
2. 4. Izohlovchi …………………………………………………………………… .41
XULOSA ………………………………………………………………………… 45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………. 47
5

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Umumtilshunoslikda olimlar e’tiborini o‘ziga jalb
etib kelayotgan muammolardan biri gap bo‘laklari, ularning tipologiyasi va
kiriteriysi masalasid ir . Avvalo, bu masalaga doir boy ilmiy manbalar yaratilganligi
mutaxassislarga ma’lum. Shunday bo‘lsa - da , gap bo‘laklari o‘rtasidagi ichki
qonuniy bog‘lanishlar va ularni bog‘lovchi qonuniyatlar hamda farqlovchi muhim
belgilar, korrelyativlik yetarli tadqiq etilmaganligini ko‘rsatmoqda. Bu holat
amalda gap bo‘laklarining tiplarini bir-biriga qorishtirishga, terminologik
chalkashlikning yuzaga kelishiga va natijada o‘qitish tizimida ma’lum
qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan olganda, gap
bo‘laklarining o‘zaro munosabatini tadqiq etish tamoyillarini o‘rganish hamda gap
bo‘laklari orasida aniqlovchining pozitsiyasini aniqlash va u haqidagi mavjud
fikrlarni o‘rganish va tahlil etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi
Mavzuning maqsad va vazifalari: Kurs ishining asosiy maqsadi jahon va
o‘zbek tilshunosligida gap va gap bo‘laklariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni
atroflicha tadqiq etgan holda, aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rnini
belgilashdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqib, ushbu kurs ishi oldiga
quyidagi vazifalar qo‘yildi:
- gap haqidagi nazariy qarashlarni o‘rganish;
- gap bo‘laklarining o‘zaro munosabitini tahlil etish;
- aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rnini belgilash;
- mavzuga doir ma’lumotlarni o‘rganish va tahlil etish.
Kurs ishining metodologik asosi va metodlari: Prezident Islom
Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy qadriyatlarga munosabat va ilm-fan, ta’lim –
tarbiya bilan bog‘liq qarashlarni hamda dialektik falsafaning keng tarqalgan
tavsiflash, tahlil etish, umumiylik – xususiylik, butun – bo‘lak kabi usullardan
hamda o‘zbek tilshunosligida qo‘lga kiritilgan nazariy fikrlardan ijodiy
foydalanildi.
6

Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ish umumiy tavsifni o‘zida aks
ettirgan kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .
7

I . BOB. GAPLARNI BO‘LAKLARGA AJRATISH TAMOYILLARI
1.1. Gap va uning asosiy belgilari
Ma’lumki, sintaksisning eng asosiy va markaziy muammosi gapni tadqiq
etishdan iboratdir. Gap kommunikativ ahamiyat kasb etishi bilan birga o‘ziga xos
strukturaga ham ega. Til o‘zining kommunikativ vazifasini faqat gap orqali amalga
oshiradi. Gapning tabiati, mohiyati, uning konstruktiv-grammatik belgilari,
gapning so‘z va so‘z birikmalardan farqi, gapni bo‘laklarga ajratish masalasi,
gapda grammatik va semantik aspektlarning o‘zaro munosabati, gap muammosi
bilan bog‘liq bo‘lgan predikativlik va modallik kategoriyalarni o‘rganish faqatgina
sintaksis uchun emas, balki umumiy tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Tilshunoslikda bu masalalar turlicha talqin qilingan va turlicha baho
berilgan. Avvalo, gap nima? Tilshunoslikda gap haqida turlicha ta’riflar mavjud.
Masalan, Gap fikrni shakllantirish, ifodalash va bayon qilishning asosiy vositasi,
muayyan tilning qonun – qoidalari asosida shakllangan sintaktik birligidir. 1
Gap –
fikr, tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun ishlatiladigan asosiy sintaktik
birlik bo‘lib, fikr bayon qilishning eng sodda formasidir. 2
Gap so‘zlovchining
fikrini, his – tuyg‘usini, buyruq – istagini aloqa jarayonida anglatish uchun xizmat
qiladigan grammatik shakllangan nutq birligidir. 3
Gap til qonuniyatlari asosida
grammatik va intonatsion jihatdan shakllangan, fikrni ifodalash uchun xizmat
qiladigan nutq birligi. Gapning grammatik asosini predikativlik – zamon
kategoriyasi va habar intonatsiyasi tashkil etadi. Gaplar strukturasi, kommunikativ
funksiyasi va boshqa belgilarga ko‘ra bir necha tipga bo‘linadi. 4
Demak, gap sintaksisning asosiy birligidir. Gapning birlamchi asosiy
funksional belgisi bu – kommunikativlikdir, ya’ni fikr ifodalash, bayon qilish
vazifasidir.
Gapning ikkinchi muhim belgisi bu – grammatik – intonatsion va fikriy
jihatdan bir butunlikka, tugallikka ega bo‘lishidir. Turkiy tugallik gapning
mundarijasini tashkil etadi. Bu tugallik tilda turli vositalar yordamida ifodalanadi.
1
Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик. - Андижон, 2007, 106-бет.
2
Баскаков Н.ва бошқалар. Умумий тилшунослик.. –Т: Ўқитувчи, 1979, 86-бет.
3
Усмонов С. Умумий тилшунослик. –Т: Ўқитувчи, 1972, 171-бет.
4
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1985, 27-бет.
8

Gapning grammatik – intonatsion xususiyati uning struktura va intonatsiya
jihatidan shakllangan bo‘lishi –undagi bo‘laklar, ularning grammatik bog‘lanishi,
tartibi va intonatsiyaning birligidan, bir butunlik, yaxlitlik hosil qilishidan iborat.
Gapning uchinchi asosiy belgisi bu uning strukturasi (tuzilishi)dir. U o‘zining
formal shakllanishi, mazmuni, bo‘laklarining bog‘lanish yo‘llari va funksiyasi
bilan so‘zga va so‘z birikmasiga zid turadi. Gapning umumlashgan namunasi,
maketi uning struktura sxemasini tashkil qiladi. Bu sxema gapning shakliy –
grammatik tomoni bo‘lib, u gap hosil qilish uchun zarur bo‘lgan minimum
komponentlardan tashkil topadi; ega+kesim: Dars boshlandi; ega + kesim +
bog‘lama: Tursunoy singlim bo‘ladi.
Gap sintaktik tugallangan konstruksiya bo‘lib, bunday sintaktik
konstruksiyalar til birliklarining birikish qonunlari asosida shakllanadi. Sintaktik
konstruksiya, ularning shakllanishi sxemalari til taraqqiyotining turli darajalariga
ko‘ra o‘zgarishi ham mumkin.
Gap termini umumlashgan birlik, mohiyat sifatida til birligini ham,
reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq birligini ham ifoda etadi. Gap qismlari
so‘zdan tashkil topadi. So‘zda esa gap mazmunining ma’lum bir qismi aks etadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, gap tarkibiga kirgunga qadar mustaqil birlik
sifatidagi mavqeini oqlashi shart emas.
Gapning xarakterli belgisi predikativlik va intonatsiyadir. Bu belgilar gapni
shakllantiruvchi asosiy vosita sanaladi. Har bir gapning real borliq , hodisa , biror
fikr, xabar bayon qilishi gap mundarijasining voqelik bilan bog‘liq ekanligini
ko‘rsatadi. Bu hodisa – gap mundarijasining real voqelik bilan aloqadorlik hodisasi
predikatsiya hisoblanadi. G apni predikatsiya shakllantiradi: bu grammatik
kategoriya – umuman gapga xos xususiyatdir. Predikativlik ma’nosi konkret
modallik, zamon, shaxs kategoriyalari orqali ifodala na di. Predikativlikni
shakllantirishda intonatsiyaning ham ishtiroki bor. Gap fikrni ifodalaydi, ma’lum
maqsadni bayon qiladi. Bu hodisa, birinchidan, shu gapdagi fikrning borliqqa
munosabati – modallik, zamon, shaxs-son bilan bog‘lanadi. Masalan, Biz kitobni
o‘qidik misolida fikr voqelikka mos kel ganl i g i ifodala ngan – so‘zl jvchi bu faktni
9

real deb biladi (modallik), zamon (o‘tgan zamon), shaxs (birinchi shaxs)
kategoriyalari bilan ifodalangan. Yoki Ertaga balki, yomg’ir yog’ar r misolida esa
hodisa taxmin tusida bayon qilingan, bundagi zamon va shaxs ham boshqacharoq.
Demak, predikativlik modallik, zamon shaxs-son kategoriyalari bilan bog‘liq,
shularni o‘z ichiga oladi. Gapning asosini tashkil etgan predikativlik hodisasi,
odatda, so‘zlarning predikativ qo‘shilishi bilan ifodalanadi. Masalan, ega + kesim
munosabati: Bahor keldi. . Bahor go‘zal . Lekin predikativlik bir so‘zdan iborat
bo‘lgan gaplarda ham uchraydi. Tun. Kuz. kabi. Bunday gapda konkret gap
bo‘lagini topib bo‘lmaydi. Demak, predikativlik bunday gaplarga butunicha xos
bo‘ladi. Bularning hammasida, shubhasiz, intonatsion tugallik bor.
Predikativlik hodisasi orqali gap so‘z birikmasidan, predikativ qo‘shilma
nopredikativ bo‘lmagan qo‘shilmadan farqlanadi. Masalan, go‘zal bahor r desak,
bunda voqelikka munosabat, maqsad, zamon ko‘rsatilmaydi, intonatsion tugallik
yo‘q – bunda fikr ifodalanmaydi. Bahor go‘zal desak, gapga xos intonatsiya,
zamon, tugallik, voqelikka munosabat mavjud.
Predikativlik psixologik kategoriya bo‘lib, kesimlilik esa grammatik
kategoriyadir. Predikatsiyaning asosiy belgilaridan biri tasdiq – inkordir. Bu
xususiyat tilda turlicha ifodalanadi. Modallik predikatsiyada asosiy o‘rinni
egallaydi. Modallik – gap mundarijasining voqelikka munosabati – aytilayotgan
fikrning real holatga munosabati (tasdiq – inkor , mumkinlik, taxmin, shubha
kabilar). Modallik umuman , voqelikka bo‘lgan munosabatni konkretlashtiradi.
Demak, modallik gap mundarijasining ob y ektiv borliqqa munosabatini –
so‘zlovchi tomonidan belgilangan munosabatni ifodalaydi: so‘zlovchining –
sub y ektning voqelikka munosabati, gapdagi fikrni, uning realligini qanday
baholash: real, haqiqiy deb bilishi (bugun mehmon keladi), shubha (bugun
mehmon kelarmikan?), taxmin (bugun mehmon kelsa kerak), istak (qani, bugun
mehmon kelsa), ishonch (bugun, albatta , mehmon keladi) va boshqalar. Bunday
baholashning so‘zlovchi tomonidan – so‘zlovchining nuqtai nazaridan belgilanishi
– modallikning (shu fikrga, demak haqiqiy borliqqa bo‘lgan munosabatning)
ifodalanishi sub y ektiv xarakterda ekanligini ko‘rsatadi, lekin bu belgilashning o‘zi
10

ob y ektiv holat bilan aniqlanadi. Demak, modallik rea l borliqqa ob y ektiv –
sub y ektiv munosabatni ifodalaydi.
Modallik turli vositalar bilan ifodalanadi:
a) fe’lning mayl ko‘rsatuvchi shakllari orqali (Bir yil tut ekkan kishi yuz yil
gavhar teradi ) ;
b) modal so‘zlar orqali (Menimcha , dars bo‘lmaydi);
v) modal yuklamalar, yordamchilar orqali (Bugun umumiy majlis bo‘lishi
kerak).
Ba’zan gapda modallik ifodalovchi vositalardan bir nechtasi birga kelishi
mumkin. Masalan, O’ylab ko‘rarman. . Ehtomol, sen haqdirsan. . Bunday ifoda
kuchaytirish, ta’kid uchun xizmat qiladi. Bu gapda gumon, tahmin mazmuni ikki
xil vosita orqali bildirilgan: Ehtimol so‘zi (modal so‘z), -dir elementi.
Umuman, modallik fikrning real – noreallik nuqtai nazaridan baholash ikki xil
bo‘ladi:
1. Ob y ektiv modallik: aytilayotgan fikrning, xabarning ob y ektiv borliqqa
munosabati (masalan, Ko‘m-ko‘k o‘tlar tongning mayin shamoli bilan sekin-sekin
silkinmoqda. Bugun havo sovuq emas)
a) real modallik – aytilayotgan fikrning voqelikka mos kelishi (Bugun havo
ochiq);
b) real bo‘lmagan modallik – aytilayotgan fikrning voqelikka mos kelmasligi
(Bugun yomg‘ir yog‘sa edi).
2. Sub y ektiv modallik: so‘zlovchining – sub y ektning aytilayotgan fikrga
munosabati (ishonish – ishonmaslik, tahmin va b.). Bu munosabat kirish so‘z,
kirish konstruksiyalar bilan ifodalanadi. Masalan: Talabalarning ilmiy – nazariy
konferensiyasi ertaga boshlansa kerak.
M odallik gapda ifodalanayotgan fikrning uch zamondan biriga tegishli
bo‘lishini ko‘rsatadi.
Zamon. Har bir gapda ifodalangan fikr, albatta, zamon ma’nosi bilan
bog‘langan bo‘ladi. Har bir gapda zamon ma’nosini ifodalovchi vositalar bo‘lishi
shart emas, lekin har bir gapda zamon ma’nosi berilgan bo‘ladi. Masalan: Singlim -
11

talaba gapida zamonni ko‘rsatuvchi element yo‘q, lekin unda zamon bor. Ya’ni
hozirgi zamon (hozirgi zamon ma’nosi ifodalanganda bog‘lama qo‘llanmaydi).
Demak, zamon ma’nosini ifodalash uchun gapda fe’l bo‘lishi shart emas, fe’lsiz
gapda ham zamon bor. Ba’zan umumzamon hozirgi zamonga to‘g‘ri keladi.
Masalan, Do‘lana tog’da o‘sadi i. Bahor ! Yoshlik ! k abi bir so‘z dan iborat gaplarda
ham zamon bor. Bunday holatda zamon ma’nosi matndan, vaziyatdan sezilib
turadi.
Shaxs kategoriyasi ham gapda ajralmas zaruriy kategoriya hisoblanadi. Sh axs
kategoriyasi modallik va zamon kategoriyalari bilan aloqad or bo‘lib, turlicha
ifodalanadi. Son kategoriyasi bilan ham bog‘liqdir. Chunki har bir shaxsda bor:
Men keldim. Ular qaytdi . Ba’zan shaxs ma’nosi umumlashgan bo‘lishi mumkin.
Masalan, Yetti o‘lchab bir kes : Sanamay sakkiz dema kabi.
Intonatsiya ham gapda muhim ahamiyat kasb etadi. Gapning grammatik –
fikriy tugalligi, butunligi uning intonatsion tugalligi, butunligi bilan mos keladi;
og‘zaki nutqda gapning bir butunligini intonatsiya tashkil etadi. Ayrim so‘z yoki
so‘z birikmasining gap yoki gap emasligini og‘zaki nutqda intonatsiya orqali
bilamiz. Masalan, Bu roman ... Bu – roman . Bunda birinchisi gap emas, ikkinchisi
gap. Demak, intonatsiya gapni, nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi, grammatik-
fikriy tugallikni ko‘rsatadi. U o‘zaro bog‘langan bir necha so‘zni yoki yakka
so‘zning gap bo‘lishida ishtirok etadi. Bunday intonatsiya gapga xos bo‘lib, so‘z
birikmasida yo‘q.
Predikativlik ma’lum darajada intonatsiya yordamida ifodalanadi. Ayniqsa,
bir so‘zdan iborat gaplarda buni yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, Yoz
kunlariisidi.Tong.Mayin shamol esa boshladi. Shuningdek, gapning maqsadga
ko‘ra turlari, emotsionallikka ko‘ra turlari ham ko‘p hollarda intonatsion farqqa
qarab belgilanadi. Masalan, Bahor . Bahor? Bahor !
Intonatsiya gapning modallik ottenkasini ham ko‘rsatadi.
Demak, har qanday gapda tabiiy holda predikativlik mavjud bo‘ladi, unda esa
mayl, zamon, shaxs-son ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar shakllanadi.
12

Predikativlik – gapni shakllantirish vositasidir. Gap boshqa sintaktik
birliklardan predikativlik belgisi orqali farqlanadi. Gapni kommunikativ birlik
sifatida shakllantiruvchi vosita ham predikativlikdir. Masalan: O’rik gulladi va
o‘rikning gullashi qurilmalarining axborot hajmi bir xil. Ular faqat shu ob y ektiv
mazmunni qanday ifodalashi jihatidan farq qiladi, birinchisida predikativlik bor,
ikkinchisida yo‘q. 1
Predikativlik gapning asosiy grammatik kategoriyasi bo‘lib, u tasdiq, inkor,
modallik (mayl), zamon, shaxs son kategoriyalari sintezidan iborat. 2
Hozirgi sintaktik nazariyalarda gapning boshqa til birliklaridan asosiy belgi si
predikativlik ekanligi tan olinsa ham, lekin bu hodisaga nisbatan yondashuvlar bir
xil emas. Bu hodisa haqidagi qarashlarni ikki guruhga ajratish mumkin.
1. Gapning bosh bo‘laklari ega va kesim munosabatini predikativlik deb
hisoblaydi. Predikativlikka bunday qarash tilshunoslik tarixida vujudga keldi
hamda mantiqiy oqim sifatida nomlandi. Bu oqimning qarashlariga ko‘ra, har bir
gap ma’lum bir hukmni ifodalaydi. Predikatsiya hukm asosigina emas, balki gap
asosini ham tashkil qiladi.
Bu qarashga birinchi bo‘lib, V.Vinogradov chek qo‘ydi. U predikativlikni
faqat gap bo‘laklari o‘rtasidagi predikativ aloqa bilan bog‘liq emasligini, bu hodisa
ayrim bo‘laklarga bo‘linmay, butun bir gapga xos ekanligini ko‘rsatadi. 3
O‘z
navbatida , N.Yu.Shvedova ham predikativlikni har bir gapda mavjud bo‘lishini,
gapning grammatik asosi ekanligini qayd etadi. 4
2. Predikativlikka grammatik nuqtai nazardan yondashish. Masalan: Bahor
keldi gapida birinchi qarash (an’anaviy) nuqtai nazaridan so‘z shaklining o‘zaro
munosabatdan iborat. Ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra esa u ikki so‘z shaklning
o‘zaro munosabatidan emas, gap tarkibida ishtirok etgan grammatik kategoriyalar:
aniqlik mayli, o‘tgan zamon, III shaxs grammatik shakllari orqali ifodalangan.
XX asrning y a r mi dan boshlab vujudga kelgan munosabat logikasiga ko‘ra,
hukm asosida faqat predikat turadi. Munosabat logikasi ta’sirida tilshunoslikda
1
Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2008, 108-бет.
2
Нурмонов А. Ўша асар, 109-бет.
3
Виноградов В.В. Русский язык. – М., 1972 , стр.154
4
Нурмонов А.ва бошқалар. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2008, 108-бет.
13

gaplarning bir cho‘qqili nazariyasi vujudga keldi. Bunga ko‘ra gapning konstruktiv
elementi p r edikat, qolganlari shu predikat valentliklarini reallashtiruvchi
grammatik jihatdan unga tobe bo‘lgan bo‘laklar – argumentlar yoki variantlar
hisoblanadi. E ga ham predikat aktanti sifatida rang (daraja) jihatdan to‘ldiruvchilar
qatorida turadi. Kesim gapda bosh rolni o‘ynaydi, shuning uchun ham turkiy
tillarda faqat kesimning o‘zi gapning konst ruk tiv birligi sanaladi. Shunga ko‘ra,
turkiy tillarda kesim bosh bo‘lak, qolgan bo‘laklar esa ikkinchi darajali bo‘laklar
hisoblanadi.
Aristotel logikasi asosida maydonga kelgan an’anaviy tilshunoslikda har
qanday gap tarkibida ega – kesim munosabati yotadi, ega-kesim ifodalagan
belgining tashuvchisi, kesim esa eganing belgisini to‘ldiruvchi bo‘lak deb
hisoblanadi. B u yo‘nalish tarafdorlari ega va kesimdan boshqa bo‘laklarni ikkinchi
darajali bo‘laklar sifatida belgilaydilar va bosh bo‘laklardan biriga bog‘lanib,
gapdan ifodalangan mazmunni kengaytirib kelishlarini ta’kidlaydilar. Ushbu
yondashuv ikkinchi darajali bo‘laklarning gapdagi mavqei bir xil emasligini, shu
bilan mayda bo‘laklardan tashkil topgan nisbiy butunlik bo‘lishi mumkinligini
tushuntirib bera olmaydi.
Gap bo‘laklari muayyan sintaktik pozitsiyada bo‘lib, tayanch nuqta
hisoblanuvchi kesimga (predikatga) bog‘lanadi. Ular kesimning bo‘sh o‘rinlarini
to‘ldirib, unga nisbatan ma’lum vaziyat (pozitsiya)da keladi. 1
Kesimning “bosh o‘rin”larini to‘ldirib, ma’lum sintaktik vaziyatda keluvchi
ega, hol, to‘ldiruvchi pozitsiyasidagi sintaktik birliklar moddiy jihatdan bir
morfologik shakl yoki bir necha morfologik shakllardan tashkil topadi.
1.2. Gap bo‘laklari ierarxiyasi
An’anaviy tilshunoslikdagi gap bo‘laklariga va ularni bosh va ikkinchi
darajali bo‘laklarga ajratishda kuzatiladigan xilma-xillik bosh hamda ikkinchi
darajali bo‘laklarga ajratishning ob y ektiv kriteriylaridan kelib chiqadi. Bosh va
1
Нурмонов А.ва бошқалар. Тилшунослик назарияси. –Т: Фан, 2008, 98-бет.
14

ikkinchi darajali bo‘laklarning differensial belgisi ularning predikativ asosga kirish
kirmasligi, predikativ asosni hosil qilishda qatnashish qatnashmasligi hisoblanadi.
Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratishning har xilligi, birinchi
navbatda, tilshunoslikdagi turli yo‘nalishlar d a predikativ asosni xilma – xil
tushunish bilan bog‘liqdir. Tilshunoslikda predikativ asosni ikki xil tushunish
gapning ham ikki cho‘qqili va bir cho‘qqili nazariyaning vujudga kelishiga sabab
bo‘ldi.
Atributiv logika ta’siridagi tilshunoslar ega va kesimni bosh bo‘laklar
(gapning ikki cho‘qqili nazariyasi) qolgan bo‘laklarni ikkinchi darajali bo‘laklar
hisoblaydilar. Bunda quyidagi asosga tayanadilar. Birinchidan, bu konsepsiyaga
ko‘ra, har bir gapdan ma’lum hukm anglashiladi. Hukm doim ikki unsur (sub y ekt
va predikat)ning munosabatidan iborat bo‘ladi. Demak, har qanday gapning
struktur asosi, konstitutiv birliklari sub y ektga mos keladigan ega, predikatga mos
keladigan kesimlardir. Qolgan gap bo‘laklari shu ikki konstitutiv birlikdan biriga
bog‘lanib, ma’lumot hajmini kengaytiradi. Ega va kesim munosabatida esa ega
kesimga nisbatan hakamdir. Chunki predikat sub y ektning belgisini bildirganidek,
kesim ham eganing belgisini bildiradi. Shuning uchun ham ega gapda absalyut
hokim bo‘lak hisoblanadi.
Ikkinchidan, predikativlik, bu konsepsiyaga ko‘ra, predikatning sub y ekt bilan
munosabati, grammatik planda esa kesimning ega bilan munosabatidir. Gapning
asosiy belgisi predikativlik ekan, predikativ asos bo‘lgan ega va kesim gapning
konstitutiv birliklari – bosh bo‘laklari bo‘ladi. Ega va kesimni asosiy (bosh
bo‘lak), qolgan bo‘laklarni esa fakultativ (ikkinchi darajali ) bo‘lak hisoblash
gapning struktur sxemasini belgilashda ham asosiy mezon rolini o‘ynaydi.
Gapning struktur sxemasini faqat grammatik tugallikka ega bo‘lgan minimal birlik
sifatida tushunuvchi bir guruh) tilshunoslar fikriga ko‘ra, struktur sxema gapning
predikativ minimumini o‘z ichiga oladi.
Biz bilamizki, har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik
hisoblanadi. G apning bu ichki tomoni o‘zaro dialektik aloqada bo‘lsa ham, bir
butunni tashkil etuvchi alohida – alohida tuzilmalar bo‘lganligi uchun o‘ziga xos
15

ma’lum xususiyatlarga ega. Avvalo, bu ikki tuzilma o‘zining tuzilish birliklari
bilan ham farq qiladi. Sh uning uchun ham har qaysi tuzilmaning birliklarini
alohida – alohida o‘rganish va bu ikki tuzilma o‘rtasidagi munosabatni aniqlash
muhim ahamiyat kasb etadi.
Har bir gapda ma’lum ob y ektiv mazmun ma’lum moddiy vositalar – sintaktik
shakllar vositasida ifodalanadi. Gapning ana shu moddiy ifodalanish tomoni uning
shakliy (sintaktik) tuzilishi hisoblanadi. Sintaktik tuzilish ham o‘zaro munosabatda
bo‘lgan bir necha unsurlardan tashkil topgan bir butunlikdir. Sintaktik tuzilishning
unsurlari an’anaviy tilshunoslikda gap bo‘laklari termini bilan nomlanadi. Gap
bo‘laklari – gap strukturasida ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘lib, ma’lum bir
sintaktik vazifada keluvchi so‘z yoki so‘z birikmasidir. 1
Gapning shakliy tuzilishi juda uzoq davrlardan b u yon gap bo‘laklari rukni
ostida o‘rganilib kelinadi. B.S.Xrakovskiyning ta’kidlashicha, gap bo‘laklari
konsepsiyasi tilshunoslikda XX asr o‘rtalarigacha gapning sintaktik tahlilida
yetakchi rol o‘ynagan bo‘lsa ham, lekin bu konsepsiya tarafdorlari hech qachon bir
umumiy g‘oya ostida birlashgan emas. Shuning uchun ham o‘tgan davr mobaynida
gap bo‘laklari masalasida xilma-xil g‘oyalar olg‘a tashlandi, turli – tuman
yo‘nalishlar maydonga keldi. Bunday xilma-xillik gap bo‘laklarini darajalarga
ajratishda ham, ikkinchi darajali bo‘laklarni tasniflashda ham ko‘rinadi. 2
Sintaktik tuzilish tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap bo‘laklari tarkibiga
kiritilmaydi. Gap bo‘lagi ma’lum sintaktik shaklning shakliy sintagmatik
munosabatdagi vaziyatiga qarab belgilanadi: ega vaziyati, kesim vaziyati,
to‘ldiruvchi vaziyati va boshqalar. Natijada ayrim mazmuniy munosabatda
bo‘lgan, lekin bu mazmuniy munosabat shakliy jihatdan tobe munosabat (aloqa)
orqali emas, balki undash, kirish munosabatlari orqali ifodalangan birliklar
sintaktik tuzilish birligi sifatida qaralmaydi. Bu esa butunni bo‘laklarga bo‘lish
asosi g a ziddir. Chunki butun bo‘laklarga ma’lum asosda shunday bo‘linishi
kerakki, butunning birorta unsuri bo‘linishdan tashqarida qolmasligi kerak.
1
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. –Т: Ўқитувчи, 1985, 27-бет.
2
Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари. //ЎТА.
2002, 2-сон, 21-24-бетлар.
16

Demak, gap bo‘laklari gapni tashkil etgan sintaktik shakllarni to‘la qamrab
olmas ekan, gapni bo‘laklarga ajratish yetarli asosga ega emas. Shuning uchun
ham tilshunoslikda bu masala ham munozarali masalalardandir. 1
Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatdan uning
ziddiyatini hisobga olgan holda quyidagi sintaktik shakllarga bo‘lish mumkin.
1) Sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar;
2) Sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar.
Bularning birinchi guruhi an’anaviy gap bo‘laklari hisoblanadi.
Tobe aloqa tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi eng kichik
sintaktik shakl gap bo‘lagi sanaladi. Muayyan so‘z shaklning boshqa so‘z shaklga
nisbatan holati uning vaziyati sanaladi. Ayni bir so‘z shakli turli vaziyatda turli gap
bo‘lagi vazifasida kelishi mumkin.
Gap bo‘lagi ham til birligi sifatida shakl va mazmun qarama-qarshiligi va
birligidan tashkil topgan murakkab butunlik, qurilma hisoblanadi. G ap bo‘lagining
shakl va mazmun tomoni ham o‘z navbatida ma’lum unsurlarga ega. Shuning
uchun ham gap bo‘laklarining shakliy va mazmuniy tuzilishlarini hamda ular
o‘rtasidagi munosabatni belgilash nazariy tilshunoslikning eng asosiy vazifalaridan
biri sanaladi.
Gapning bu ikki tomoni butunlik tarkibida o‘zaro aloqada bo‘lib, ular
butunlik elementlari sifatida o‘zlarining alohida xususiyatlariga ega. Har ikkisi
ham butunlik sifatida alohida elementlardan tuzilgan va gapda ular o‘zaro
munosabat g a kirishadi. Gapning sintaktik strukturasi unda ifodalangan ob y ektiv
mazmunni ifodalayotgan moddiy vositalar, ya’ni sintaktik shakllardan iboratdir.
Sintaktik struktura ham butunlik sifatida o‘zaro munosabatda bo‘lgan bir necha
elementlardan tashkil topadi. Bu unsurlar an’anaviy tilshunoslikda gap bo‘laklari
atamasi bilan nomlanadi. Biroq sintaktik struktura (tuzilish) tarkibidagi barcha
sintaktik shakllar gap bo‘laklari tarkibiga kiritilmaydi. An’anaviy tilshunoslikda
1
Храковский В.С. Концепция членов предложения в русском языкознании XIX века. – Грамматические
концепции в языкознании XIX века. Л., 1985, с.124; Ўзбек тили грамматикаси. II том, Синтаксис. Тошкент,
1976, 207-бет.
17

sintaktik shaklning tobe aloqaga kirishishi uning gap bo‘lagi hisoblanishining
bosh mezoni sanaladi. 1
Har qanday gap bo‘lagi shakliy jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va
sintaktik vaziyat (sintaktik shakl) qarama-qarshiligidan iborat. Morfologik shakl
sintaktik shaklning yuzaga kelishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. L ekin
morfologik shakl asosida hosil bo‘lgan sintaktik shakl sifat jihatdan tamoman
farqli bo‘lgan va unga nisbatan yuqoriroq shakldir. Chunki bir morfologik shakl bir
nechta sintaktik shaklga asos bo‘lganidek, bir necha morfologik shakl bir sintaktik
shaklga asos bo‘lishi ham mumkin. Masalan, O‘zbekiston mustaqil o‘lka jumlasiga
bir xil morfologik shakldagi (bosh kelishik, birlik), ot ikki xil sintaktik vaziyatda
kelyapti. O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Toshkent kundan – kunga
go‘zallashib boryapti jumlasida esa kesim vaziyatida Toshkent va go‘zallashib
boryapti sintaktik shaklga bosh kelishik, birlikdagi ot hamda o‘tgan zamon,
bo‘lishli, uchinchi shaxs, birlikdagi fe’l morfologik shakllar asos bo‘lgan.
Shunday bo‘lsa-da, bu ikki shakl biri ikkinchisiz yashay olmaydi. Biri moddiy
asos bo‘lsa, ikkinchisi uning vazifasi hisoblanadi.
Gap bo‘lagi mazmuniy jihatdan ham bir necha elementlardan tashkil topgan
murakkab butunlik sanaladi. U bir tomondan, borliqdagi narsa va hodisalar,
harakat – holatlar va ular o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettirsa, ikkinchi tomondan
gap tarkibida ishtirok etib boshqa ma’noga munosabatda bo‘ladi. Bu ma’nolar
turli mualliflar tomonidan turlicha nomlanadi. Masalan, birinchi ma’no denotativ
ma’no (Ufimseva), substansional (Z.Yelmslev), kategorial ma’no (Smirni t skiy va
b.); ikkinchi ma’no esa funksional ma’no (Ne’matov, Bo t manov); sintaktik ma’no
(Muzin, Zolotova v.b.) singari terminlar bilan ifodalanadi.
Gap semantikasini tadqiq etish XX asrning 60-yillaridan boshlandi. 2
Gapning semantik tuzilishi uch uzvdan iborat bo‘ladi: a) propozitiv; b) modal;
v) kommunikativ. Til birligi sifatidagi gap semantikasi, asosan, propozitiv va
ob y ektiv modallikdan iborat bo‘lib, nutq birligi sifatidagi gapda esa bu ikkisidan
tashqari kommunikativlik va sub y ektiv modallik qo‘shiladi.
1
Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис).- Т: Ўқитувчи, 1995, 59-бет.
2
Нурмонов А.ва бошқ. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. –Т: Фан, 1992, 26-бет.
18

N.Yu.Shvedova gapning mazmuniy tuzilishi sifatida tipiklashtirilgan ma’no
elementlarining mavhumlashgan holda til sistemasida aks etgan mazmunini
tushunadi. U gap mazmunini ekstralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga
tayangan holda o‘rganishga harakat qiladi.
O.I.Moskalskaya boshqa yo‘nalish tarafdorlaridan biri bo‘lib, u gapning
nominativ minimumi elementlarining leksik ma’nolariga asoslanadi. Bunda
gapning mazmuniy tuzilishi sxemalari chegarasidan tashqarida ajratiladi.
Ye.N.Paduchevaning fikricha, gap ma’nosi leksema ma’nolaridan va sintaktik
qurilmalarning ma’nolaridan tashkil topadi. 1
Semasiologik aspekt denotativ yoki nominativ aspekt deb yuritiladi. Bu
aspektni ifodalash uchun tilshunoslikka mantiq va falsafiy tadqiqotlar ta’sirida
kirib kelgan propozitsiya atamasidan foydalaniladi. Propozitsiya atamasi sifatida
gapning sub y ektiv mazmuni va shakliy tuzilishi bilan bog‘liq ravishda yuzaga
keladigan boshqa ma’nolaridan farqlanuvchi ob y ektiv mazmun tushuniladi.
Gapning propozitiv tuzilishini predikat va uning argumentlari shakllantiradi.
Predikat va uning argumentlari munosabati sintaktik mod e llarni vujudga keltiradi.
Argumentlar predikatlarning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib keladi. Predikat va uning
argumentlari munosabati sintaktik modellarni vujudga keltiradi. Sintaktik modellar
ma’lum sintaktik ma’no asosida ma’lum sintaktik maydonni hosil qiladi. 2
Propozitsiya ob y ektiv borliqning ma’lum bir nutq vaziyati bilan bog‘liq
parchasi, elementi bo‘lib, gap semantikasida muhim o‘rinni egallaydi.
An’anaga ko‘ra, gap hukmning so‘zlar vositasida ifodalanishi deb qaraladi.
Shunga ko‘ra, sintaksis mantiqiy kategoriyalar asosida o‘rganiladi. Hukm
mantiqda sub y ekt – predikat munosabatidan tashkil topgani sababli gap mazmuni
ham sub y ekt – predikat strukturalariga ajratiladi. Sub y ekt ega va ega tarkibiga,
predikat kesim va kesim tarkibiga tenglashtiriladi.
Gap bo‘laklarining shakli deganda odatda, sintaktik butunlik sifatida uning
sintaktik shakli, ma’nosi deyilganda esa sintaktik ma’nosi nazarda tutiladi. Demak,
1
Нурмонов А.ва бошқ. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. -Т: Фан, 1992, 27-бет.
2
Нурмонов А.ва бошқ. Умумий тилшунослик.- Андижон, 2007, 116-бет.
19

gap bo‘laklarining shakl va mazmuni o‘rtasidagi munosabat aslida sintaktik shakl
va sintaktik ma’no o‘rtasidagi munosabatdir. 1
1. 3. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari
Gaplar odatda so‘zlar birikmasidan yoki ayrim so‘zdan tashkil topadi. Gap
bo‘lagi haqidagi mulohazalar esa bir necha so‘zdan tashkil topgan gaplar ustida
1
Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис).- Т: Ўқитувчи, 1995, 59-бет.
20

bo‘ladi. Chunki o‘shanday gaplardagina bo‘laklar to‘g‘risida va ularning sintaktik
funksiyalari haqida fikr yuritish mumkin. Birdan ortiq so‘zlardan tarkib topgan
gaplarning yig‘iq tipida predikativlik munosabati, yoyiq turida esa yana boshqa
sintaktik munosabatlar ro‘yobga chiqadi.
Gapning har bir bo‘lagining ma’lum ma’no va shakli bo‘ladi. Ular quyidagilar
bilan xarakterlanadi:
1) o‘zaro sintaktik munosabatga kira oladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari
orqali ifodalanadi; 2) shaxs , kesimlik, kelishik affikslari va ko‘makchi kabi
vositalar bilan birga keloladi; 3) ma’lum tartib bilan joylashadi; 4) alohida
intonatsiyaga ega bo‘ladi.
So‘z yoki birikmaning gapda biror bo‘lak sifatida muayyan vazifani
bajarayotgani uning gap komponentlari sirasida qanday o‘rinda joylashishiga ham
bog‘liq. Masalan: Odam qo‘y ko‘rdi. Qo‘y odam ko‘rdi. Birinchi gapda odam so‘zi
– ega, qo‘y – to‘ldiruvchi; ikkinchi gapda qo‘y so‘zi – ega, odam – to‘ldiruvchi.
Alohida shaklga ega bo‘lmagan har ikki so‘zning qaysi gap bo‘lagiga mansubligi
ularning gap bo‘laklari sirasidagi o‘rinlariga bog‘liq bo‘lmoqda, har ikki gapda
ham birinchi o‘rinda kelgan so‘z ega, ikkinchi o‘rindagisi to‘ldiruvchi bo‘lib
kelmoqda.
Gap strukturasida biror bo‘lak bo‘lib kelish va belgili vazifani bajarish
qismlarning umumiy sintaktik – semantik munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu
holat, hamma bir shakldagi gap bo‘lagining turli vazifada kelishida ham ko‘rinadi.
Masalan, Biz ko‘lda qayiqda suzdik gapi da ko‘lda so‘zi hol, qayiqda bo‘lagi esa
to‘ldiruvchidir. Gapning asosini bosh bo‘laklar tashkil etadi. Ikkinchi darajali
bo‘laklar ega yoki kesimga bog‘lanadi. Ba’zan esa o‘zaro bir – biriga bog‘lanadi,
ba’zan esa butun gapga oid bo‘lishi ham mumkin. Masalan: - Ey azizim ,
ijodingdan hammaning ko‘ngli shod,dilida zavq.
Gaplar doim ham bir so‘z bilan ifodalangan bo‘laklardan iborat
bo‘lavermaydi. Erkin va turg‘un birikmalar ham bir butun holda gapning bir
bo‘lagini ifodalashi mumkin. Bu bosh bo‘laklarga ham ikkinchi darajali
bo‘laklarga ham tegishlidir. Masalan, Aqlli yigit bo‘lgani uchun, shu vaqtgacha
21

og‘iz ochmagan. (H) gapidagi og‘iz ochmagan frazeologik birikmasi gapirmagan
ma’nosidagi kesimdir; aqlli yigit bo‘lgani uchun tarkibi ham bir butun holda og‘iz
ochmaganlikning sababini izohlamoqda; Shu vaqtgacha tarkibi esa bir butun holda
payt ma’nosini ifoda etmoqda. Bu birikmalar bir butun holda ma’lum gap bo‘lagi
vazifasini o‘taydi. Misollar: Umr savdosi – qiyin savdo (maqol): U, qishloqqa
kelganida, dastlab yangi muhitga m os lasholmay, ko‘p qiynalgan edi, ammo
muhitga m os lashgandan so‘ng, ta’bi ochilib ketdi. (A.Q.) Bu ish kampirga ma’lum
bo‘lgandan keyin, jindakkina ko‘z yosh qilib oldi. (G‘.G‘.) Inson uchun fazlu
kamol lozim (A.Qd.)
Misollardagi umr savdosi, qiyin savdo, yangi muhitga, ta’bi ochilib ketdi, bu
ish, ma’lum bo‘lgandan keyin, ko‘z yosh qilib oldi, fazlu kamol iboralarining har
biri, yuqoridagidek izohlar asosida, gapning bittadan bo‘lagi hisoblanadi.
Gap bo‘laklari ayrim so‘z turkumlari (masalan ot, sifat, son, fe’l va boshqalar)
yoki so‘zlarning ma’lum guruhlariga oid so‘zlar birikmasi bilan ifodalanadi.
Shunday qilib, bir so‘z yoki so‘zlar birikmasi bilan ifodalangan gap qismlari,
gapni shakllantirishdagi vazifalariga qarab, ikkiga: 1) bosh bo‘laklar; 2) ikkinchi
darajali bo‘laklarga bo‘linadi. Biror gap bo‘lagini ajratishga bo‘lgan fikriy
zaruriyat grammatik puktuatsion shart – sharoitning mavjud bo‘lishini talab etadi:
so‘z tartibi; ajratilgan bo‘laklarning hajmi; o‘ziga xos intonatsiyasi; pauza; so‘z
aloqasining xarakteri va boshqalar.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, gap bo‘lagini ajratish o‘ziga xos sabab bilan
ro‘y berib, gap bo‘laklarining xususiyatlariga ko‘ra, ajratilish usullari ham turlicha
bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga umumiy xususiyatlar, umumiy shart – sharoitlar
ham bo‘ladi.
1. Gap bo‘laklarini ajratilshda gap tarkibidagi so‘zlarning tartibini
o‘zgartirish muhim rol o‘ynaydi.
Ma’lumki, o‘zbek adabiy tilida ayrim gap bo‘laklarining o‘ziga xos o‘rni bor
– aniqlovchi o‘z aniqlanmishi bo‘lgan otdan oldin, ravish, hol esa fe’l kesimdan
avval keladi. Bu tartibning o‘zgarishi, masalan, aniqlovchining aniqlanmishdan
so‘ng qo‘yilishi, fe’l kesim bilan ravish holi o‘rtasida boshqa gap bo‘laklarining
22

bo‘lishi – gapning changini, inversiyaga uchragan gap bo‘lagining ma’nosini,
qisman bo‘lsa-da, o‘zgartirishga olib keladi. Bu hol o‘rni o‘zgargan gap
bo‘laklariga diqqatning tortilishiga, natijada shu bo‘lakning ajratilishiga sabab
bo‘ladi. Masalan: Ulardan biri-sersoqol, rangpar va oriq – o‘z mantiqining kuchini
ko‘rsatishga tirishadi. (O‘.)
2. Ko‘pincha gap bo‘laklarining ajratilishi uchun ularning o‘zlariga oid
so‘zlar bilan kengayib kelishlari zarur bo‘ladi. Bu hol gap bo‘lagiga nisbiy
mustaqillik berib, boshqa gap bo‘laklaridan ajratilishini talab etadi. Masalan:
xotini, rangi o‘chgan, o‘rnidan tu r ib, bolani belanchakka soldi. (A.Q.)
3. Ba’zan ayrim gap bo‘laklari o‘zidan oldin kelgan bo‘lakni izohlab kelish
yo‘li bilan ajratilishi mumkin. Masalan: Ba’zan, ziyofatdan ancha ilgari, yosh
shoirlar kelishar edilar. (A.T.) Bu gapda ziyofatdan ancha ilgari o‘zidan oldingi
ba’zan so‘zining ma’nosini konkretlashtiradi.
4. Ayrim o‘rinlarda ba’zi gap bo‘laklarining ajratilishi gapning sintaktik
qurilishi, ajratilgan bo‘laklarning xususiyatlaridan kelib chiqmay, muallifning shu
gap, bo‘lakning ma’nosini bo‘rttirib, boshqa bo‘laklardan ajratib ko‘rsatish
niyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ajratish ma’lum modallikni ifodalash uchun grammatik
vosita sifatida xizmat qiladi.
Tilshunoslikda o‘tgan davr mobaynida gap bo‘laklari yuzasidan turli – tuman
g‘oyalar ilgari surildi, turli yo‘nalishlar maydonga keldi. Bunday xilma – xillik gap
bo‘laklarini darajalarga ajratishda ham, ikkinchi darajali bo‘laklarning tasnif
asoslarida ham ko‘rinadi.
Gap bo‘laklarining tasnifi birdaniga paydo bo‘lgan emas, albatta. Gapning
bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari haqidagi nazariya birinchi bo‘lib falsafiy
grammatikada yoritilgan. Jumladan, N.I.Grech va A.X.V o stokovlarning
tadqiqotida ikkita ikkinchi darajali bo‘lak - aniqlovchi va to‘ldiruvchi tan olingan.
Hol gumon aniqlovchiga, qisman to‘ldiruvchiga kiritilgan.
F.I.Busla y ev gap bo‘laklarini ikki belgiga ko‘ra tasnif etadi:
1) sintaktik boshqarilishiga ko‘ra:
2) ma’nosiga ko‘ra.
23

Boshqacha aytganda, mazkur tasnif tobe va h okimlik. Tobe so‘zning ma’nosi,
funksiyasi asos qilib olingan. Gapning yana aniqlovchili, to‘ldiruvchili birliklardan
farqlanadigan shunday bo‘laklari borki, - deb yozadi muallif, -ular so‘zning
moslashuv va boshqaruv aloqasida bo‘lmaydi. Bunday so‘zlar hol deb ataladi. 1
Busla y ev gapning uchta ikkinchi darajali bo‘laklar i ni ajratgan bo‘lsa-da, bu
tasnifga, asosan, morfologik jihat asos qilib olingan. Gap bo‘laklari, xususan,
ikkinchi darajali bo‘laklarni ajratishda mukammal prinsiplar ishlab chiqilmaganligi
uchun uning tasnifida qiyinchiliklar, xilma – xilliklar yuzaga keldi. A.A. Potebnya
esa so‘z turkumlari va ularning shakllariga asoslanadi. Bu yo‘nalishdagi olimlar bir
so‘zni ba’zan ikki xil gap bo‘lagiga kiritdilar. Masalan, dыm stoyal stolb a gapida
stolba bo‘lagi Busla y ev konsepsiyasida hol, A.A.Potebnyada esa to‘ldiruvchiga
kiritiladi. A.A.Potebnya nazariyasida aniqlovchining moddiy asosi mavjud emas.
Shuning uchun ham u qo‘shimcha va tobe belgi sifatida “aloqa usulini, xususan,
moslashuvni kiritishga majbur bo‘ldi. Natijada aniqlovchini moslashuvchi ot
sifatida ajratib, uni to‘ldiruvchi va egaga moslashmaydigan ot sifatida qarama-
qarshi qo‘yadi. 2
Bu olimlar tomonidan belgilangan tamoyillar D.N.Ovsyaniko –
Kulikovskiy, A.A. Shaxmatov, A.M.Peshkovskiylar tomonidan davom ettirildi.
Yuqoridagi barcha tilshunoslar gap bo‘laklari masalasida quyidagi holatlar dan
kelib chiqdilar: gapning har bir bo‘lagi ma’no bilan birga, material substratga,
shaklga ega bo‘lgandagina gap bo‘lagi ob y ektiv xarakter kasb etadi, til faktiga
aylanadi.
Gapni bo‘laklarga ajratishda izchillik yetishmasligi tufayli ularga nisbatan
e’tirozlar paydo bo‘ldi. Xususan, I.Shcherba, A.Potebnya va F.Busla y ev
qarashlarining na nazariy, na amaliy jihatdan bilish jarayoni uchun ahamiyati
yo‘qligi, morfologiya va sintaksis tushunchalari bilan cheklangan tavtologiya
ekanligini tanqid qiladi.
Shunday qilib, gap bo‘laklari nazariyasi paydo bo‘lgandan buyon bu haqdagi
bahs – munozaralar to‘xtagan emas. Ana shu bahs – munozaralar tufayli gapning
sintaktik tuzilishini o‘rganish d a ikki yo‘nalish maydonga keldi: 1) gapning
1
Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988, 7-бет.
2
Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т:Фан,1988, 41-57-бетлар.
24

sintaktik tuzilishini gap bo‘laklari rukni ostida o‘rganish tarafdorlari; 2) gap
bo‘laklari ruknini inkor etuvchilar (Shvedova Yu.S., Zolotova G.A.). 1
Birinchi yo‘nalish tarafdorlari garchi gapni bo‘laklarga ajratishda xilma-xil
tamoyilga asoslanib, turli xil natijalarga erishgan bo‘lsalar ham, lekin ularning
hammasi gap bo‘laklarining mohiyati masalasida, gapning qanday uzvlari gap
bo‘laklari sirasiga kiritilishi mumkin ekanligini belgilashda birlashadilar. Ularning
barchasi gapni bo‘laklarga ajratishning bosh tamoyili gap uzvlarining o‘zaro
tobelanishi ekanligini e’tirof etadilar. Bunday munosabatga kirishmagan gap
uzvlari esa gap bo‘laklari ruknidan tashqarida qoladi.
O‘zaro tobe munosabatda bo‘lgan birliklarning tobe vaziyati gap bo‘laklarini
tayinlashga imkon beradi. Lekin ana shu tobe vaziyatni aniqlash, gap bo‘laklarini
egallagan vaziyatlariga qarab darajalarga bo‘lishda xilma – xillik vujudga keladi.
Avvalo, gap bo‘laklarini ikkita darajali bilan cheklab qo‘yish, bosh bo‘laklarni
tayinlash, ikkinchi darajali bo‘laklarning gap tuzilishidagi o‘rnini belgilash
masalasida hamon turlicha qarashlar davom etmoqda. Bunday qarashlar asosida
qaysi bo‘laklarni bosh bo‘lak deb hisoblash, ikkinchi darajali bo‘laklarni
belgilashda nimaga tayanish lozimligi masalasi yotadi.
Bosh bo‘laklarni belgilashda ega va kesimni gapning mazmuniy va
grammatik markazlari sifatida har ikkisini bosh bo‘lak tarkibiga kiruvchi ikki
cho‘qqili an’anaviy qarash va Tener asos solgan faqat kesimni mazmuniy va
grammatik markaz sifatida qarovchi yangi yo‘nalish maydonga keldi. Ikki
cho‘qqili nazariyada ega bilan kesim har qanday gapning predikativ markazi,
mazmuniy va grammatik tayanch nuqtasi, boshqa bo‘laklar esa shu ikki bo‘lakka
grammatik va mazmuniy bog‘lanib, ularga nisbatan tobe vaziyatda turuvchi
bo‘laklar sanaladi. Shuning uchun ular ikkinchi darajali bo‘laklar sanaladi.
A.M.Peshkovskiyning ikkinchi darajali bo‘lak haqidagi qarashlarining
ahamiyati shundaki, u bo‘laklarning formal va logik tomonlarini birga olib
tekshiradi.
1
Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойилари. //ЎТА.
2002, 2-сон, 21-24-бетлар.
25

A.M. Muxin esa bosh va ikkinchi darajali bo‘lak o‘rnida ikki xil komponentni
ajratadi. Bular: yadro (bosh bo‘lak) va noyadro komponentlar. Shu asosda gaplarni
yig‘iq va yoyiq gaplarga ajratadi. A.G‘.G‘ulomov gap bo‘laklari ikki bosqichli
klassifikatsiyaga ega ekanligini, bu klassifikatsiyaga ko‘ra bosh va ikkinchi
darajali bo‘laklar ajratilishi maqsadga muvofiqligini e’tirof etadi.
Gap bo‘lagining xususiyati, -deb ta’kidlaydilar A.G‘ulomov va M.Asqarova, -
uning bu butunlikdagi vazifasiga, boshqa elementlar bilan bo‘lgan munosabatiga
qarab belgilanadi. Umuman, gap bo‘laklarini, ularning turlarini belgilashda, bir
qancha hodisalar (sintaktik munosabatdagi holat, grammatik aloqaga k irishgan
so‘zlarning qaysi turkumga kirishi va formasi, gapdagi o‘rni, intonatsion xususiyat
hisobga olinadi. 1
A.Hoji y ev va N.Mahmudovlar , A.M.Muxim, L.K.Dmitri y eva,
V.A.Beloshapkova kabi olimlarning fikrlariga asoslanib, gap bo‘laklarini
belgilashda, ularni gap tuzilishida to‘g‘ri va ob y ekt ni tayin etishda gapning
pozitsion struktura ekanligidan hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan sintaktik
pozitsiya tushunchasidan kelib chiqish maqsadga muvofiq ekanligini uqtiradilar. 2

Sintaktik tahlilda gapning strukturasigina emas, shu bilan birga, uning
semantikasi, kommunikativ asosi ham o‘rganiladi. Gapning mazmun va strukturasi
bo‘lak tushunchasi bilan aloqador. Gap bo‘laklarning ma’lum qonun-qoidalar
asosida birikishidan tashkil topganligi uchun, u o‘z navbatida bo‘laklarga ajraladi.
Gapni bo‘laklarga ajratish, haqiqatan ham, juda murakkab bo‘lib, bu haqdagi
mavjud tamoyillar, kriteriylarga gap bo‘lagi tushunchasini, ta’rif va tavsifini to‘la
aks ettira olmayotganligi ma’lum. Gap bo‘laklarini belgilashda keyingi vaqtlarda
aktiv tavsiya etilayotgan prinsiplardan biri sintaktik pozitsiya tamoyili. Bu tamoyil
gapni bo‘laklarga ajratishda muhim rol o‘ynaydi:
1) gapni bo‘laklarga ajratish;
2) bo‘laklarni funksional turlarga ajratish.
1. Gap bo‘laklarining gapni uyushtirishdagi roli va ahamiyati asos qilib
olinadi. Bu tamoyilga ko‘ra, dastavval, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga
ajratiladi.
1
Ғуломов А., Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис.-Т: Ўқитувчи, 1965, 74-бет.
2
Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантика ва синтактик позиция. //Ўзбек тили ва адабиёти, 1983, 2-сон, 29-бет.
26

2. Gap bo‘laklarining sintaktik aloqa turlari asos bo‘ladi. Bu tamoyilga ko‘ra,
bosh bo‘laklar ega va kesimga ajralib, ular o‘rtasida sintaktik munosabatning
predikativ turi, ikkinchi darajali bo‘laklar: aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol o‘rtasida
sintaktik munosabatning nopredikativ turi mavjud bo‘ladi.
3. Aloqaga kirishuvchi so‘zlaning semantikasi, qaysi turkumdagi so‘z bilan
ifodalanganligi (leksik-semantik, morfologik ) tamoyil asos bo‘ladi. Semantik-
sintaktik munosabat atributiv (aniqlovchili), ob y ektli (to‘ldiruvchili), relyativ
(holli) birikmalarni maydonga keltiradi.
Odatda, gap bo‘laklari termini ostida so‘z formalari va so‘z birikmalari ostida
gapda shakllangan, gapning struktural elementlari o‘rtasidagi munosabatni
ko‘rsatuvchi sintaktik-grammatik kategoriya tushuniladi. Yoki gap bo‘lagi gap
qurilishining qonun-qoidalariga ko‘ra, grammatik-semantik jihatdan shakllangan,
ma’lum semantik aloqa tufayli munosabatga kirishib, sintaktik pozitsiya egallagan
butunning (gapning) uzviy funksional, struktural qismidir. Bundan anglashiladiki,
gapning hamma turida, a vv alo, bo‘lak tushunchasi mavjud emas. Bunda ikki holat
bor: 1) gapning nominativ, lokativ, so‘z-gap turlarida bo‘lak tushunchasi
kiritilmaydi. Bunday gapda nisbat beriluvchi bo‘laklar shak l lanmagan. Masalan,
Uf, Qush edim, qanotimni qayrdilar . (H.H). Qish hammayoq oppoq qor bilan
qoplangan. Vazifangizga qaytmaysizmi?-qaydam . (M.I). Qo‘lchi Mirzakarimboy
xonadonidan ketib qolganmi?- Ha . Gaplaridagi Uf!, Qish, Qaydam, Ha so‘zlari gap
vazifasida kelib, ularni shu konteks t da biror bo‘lak sifatida tiklash mumkin emas,
bunda ehtiyoj ham yo‘q, ular birorta bo‘lakni eslatib ham turmaydi. B ular
nutqning tabiiy, normal birliklaridir. 2) Talabaman; O‘qiyman modelidagi bir so‘z
bilan iqodalangan gaplar so‘z-gap emas-odatdagi bir tar kibli , sodda gap bo‘lib,
bunda bo‘lak tushunchasi mavjud bo‘lib, kesim shakillangan, uni egaga nisbat
berib ajratish mumkin.
Farhod ukasini ko‘chada uchratdi gapida Farhod bosh kelishikda, hokim
komponent-ega: kesim bilan aloqaga kirishgan, harakatning bajaruvchisi, beligisi
kesim tomonidan aniqlangan, ukasini -tushum kelishigida, keism g a bog‘lanib,
unga ob y ekt bo‘lgan tobe holatdagi predmet-to‘ldiruvchi; ko‘chada-o‘rin-payt
27

kelishigida, kesimga bog‘lanib, makon - joy, tushunchasini anglatgan tobe
holatdagi predmet-o‘rin holi; uchratdi: - shaxs-son affiksi bilan shakllangan, ega
bilan bog‘lanib, uning belgisini, harakatini anglatgan fe’l kesim.
Ma’lumki, ko‘p hollarda gapda bosh kelishikdagi so‘z - ega qaratqich
kelishigidagi so‘z – qaratuvchi, shaxs-son qo‘shimchasi bilan shakllangan so‘z
kesim bo‘lib keladi. Biroq bu doimiy holat emas. Ba’zan morfologik ko‘rsatkichlar
ham so‘zlarning gapda biror bo‘lak ekanligini belgilab berolmaydi. Masalan,
tushum kelishigida kelgan so‘z gapda to‘ldiruvchi vazifasida kelolmasligi mumkin.
Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan odam. (Oybek) gapida ilonning
aniqlovchi, yog‘ini to‘ldiruvchi deb ajratib bo‘lmaydi. O‘rmonjon kursida o‘tirib,
tongni ottirdi. (A.Q.) gapida tongni to‘ldiruvchi bo‘lolmaydi. Boychechak-
bahorning yelchisi; bahor fasllar-kelinchagi gaplarida bahorning, fasllar so‘zlari
aniqlovchi sifatida ajratilmaydi. Ko‘ngil xazinasining qulfi til va ul xazinaning
kaliti-so‘z, bil . (A.N.) gapida xazinaning so‘zlari qaratqich kelishigida bo‘lsa ham
aniqlovchi, qulfi so‘zlari bo‘sh kelishikda bo‘lsa ham ega vazifasida emas.
Umuman, morfologik planda so‘zlarning gapda qaysi bo‘lak bo‘lib kelishini
aniqlash to‘g‘ri bo‘lib chiqavermaydi. Biror turkumdagi so‘z, masalan, fel faqat
kesim emas, gapning hamma bo‘lagi vazifasida ham kelishi mumkin: u
ho‘mraydi, xo‘mraydi-kesim; xo‘mrayish-yomon odat; xo‘mrayish-ega;
xo‘mrayishi-ni yo‘qotirmayman: xo‘mrayishni to‘ldiruvchi.
Umuman, gap bo‘laklarining turi bir-biriga nisbat berib tayinlanadi.
Chunonchi, ega kesimga, kesim egaga nisbatan, to‘ldiruvchi to‘ldirilmishga, hol
holla n mishga, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan belginadi. Nisbat beriluvchi
element bo‘lmas ekan, u yo bu bo‘lak haqida ham gapirish mumkin emas. 1

Ikkinchi darajalibo‘laklar yuzasidan A.I. Smirni t skiy fikrlari muhim
ahamiyatga ega. Uning fikricha, gap bo‘laklari bilan so‘z turkumlari o‘rtasida
ma’lum muvofiqlik bor. “U bu yerda qora itni ko‘rdi” gapida uchta ikkinchi
darajali bo‘lak uch xil so‘z turkumidan: hol –ravishdan, to‘ldiruvchi-otdan,
a niqlovchi sifatdan ifodalangan. Bu tasodifiy xol emas. Chunki har qanday so‘z
1
Ўзбек тили грамматикаси . II -том. Синтаксис.-Т: Фан, 1976, 116- бет
28

turkumi o‘zining ind i vidual ma’nolaridan tashqari, umumiy kategorial ma’noga
ham ega bo‘ladi. Shu umumiy kategorial ma’no so‘z turkumining ma’nosi
hisoblanadi: har qanday ot predmet ma’nosini, har qanday sifat belgi ma’nosini
ifodalaydi va boshqalar . S o‘z turkumlarining bunday umumiy kategorial
ma’nolari gap bo‘laklarining ma’nolari bilan ma’lum muvofiqlikka ega bo‘ladi.
Shu bilan birga so‘z turkumlari va gap bo‘laklarining bir-biridan farqlanuvchi
ikki xil mustaqil kategoriya ekanligini ham unutmaslik karakligini uqtiradi. 1

Demak, ma’lum so‘z turkumi o‘ziga xos bo‘lmagan funksiyada qo‘llanishi
ham mu m kinligi ko‘rsatilgan. Natijada so‘z turkumi sifatidagi so‘zning ma’nosi
o‘rtasida qarama-qarshilikdan tashqari, so‘zning ind i vidual ma’nosi bilan uning
kategorial ma’nosi o‘rtasida ham qarama-qarshilik bo‘lishi mumkinligi bayon
qilinadi.
Shunday qilib, ikkinchi darajali bo‘laklarda bir necha holatlar qorishib
ketadi:
1) sintaktik (gapdagi vazifasi); aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol; 2) morfologik:
so‘zning ma’lum so‘z turkumi sifatida shakillanishi; 3) leksik: har bir so‘zning
ind i vidual ma’nosi belgi, jarayon ma’nolarini bildirish v.b.
Gap bo‘laklariga ajratishning an’anaviy tamoyili gap elementlarining xilma-
xil belgilariga tayanganligi uchun bir sintaktik birlikni bir necha xil gap
bo‘laklariga kiritilganligi ni ko‘rsatadi: gapni bo‘laklariga ajratishda ularning eng
asosiy belgilar sifatida quyidagi belgilarni ko‘rsatish mumkin:
1) Gap bo‘laklari o‘rtasidagi aloqa darajasi va ularning xarakteri;
2) Mazkur gap bo‘lagi orqali ifodalangan aloqa mazmuni (predmet, belgi va b).
Odatda, gapda so‘zlar to‘rt xil yo‘l bilan bog‘lanadi:
1. Predikativ aloqa-ega-kesim bog‘lanishi.
2. Atributiv aloqa-aniqlovchi-aniqlanmish aloqasi.
3. Kompletiv aloqa-to‘ldiruvchi-to‘ldir il mish aloqasi.
4. Kopulitiv aloqa-uyushiq bo‘laklar o‘rtasidagi aloqa.
1
Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. –Т: Фан, 1988, 47-48-бетлар.
29

Gap bo‘laklariga a j ratishning ikkinchi belgisi aloqaga kirishuvchi
so‘zlarning o‘zqaro munosabat mazmunidir. Bunday munosabat o b y ektiv
borliqdagi unsurlarning munosabatini aks ettiradi. Ular turli xil bo‘lishi mumkin:
protsessli (jarayon va uni yuzaga keltiruvchi predmet o‘rtaisdagi munosabat);
predmetli (Ikki predmet o‘rtasidagi munosabat) xolli (pro t ses s ning yuzaga chiqishi
yoki mavjud bo‘lish holati bilan protsess yoki predmet o‘rtasidagi munosabat) va
b.
Gapning sintaktik strukturasini gap bo‘laklari asosida o‘rganish. Gap
bo‘laklariga ajratish kr i teriyalarining hamma tillar uchun ham chuqur, hamma
e’tirof etadigan nazariy asoslari mavjud emas. Turkiy tillarda gap predikat va
uning argumentlari birligi sifatida qaralar ekan, uning sintaktik strukturasi ham
xuddi shu predikat asosida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bu vaqtda gap
sintaktik strukturasini elementlarga ajratishning uch etapi bo‘ladi: birinchi etapida
gap tarkibidagi predmetlarni (kesimni) ajratish; ikkinchi etapida uning
argumentlari ni ajratish; uchinchi etapida argumentlarning o‘z ichki argumentlarini
belgilash 1
.
Jumladan , N.Mahmudov aniqlovchilarni gapning konstruktiv bo‘lagi
hisoblamagani holda, to‘ldiruvchi va hollarning ham gapdagi vazifasini farqlash
lozimligini , gapda birdan ortiq predikat ishtirok etganda munosabatga kirishgan
to‘ldiruvchi va hol bilan ikkinchi darajali predikat bilan munosabatga kirishgan
to‘ldiruvchi va hol o‘rtasida gapning sintaktik tuzilishidagi vaziyati bo‘yicha katta
farq mavjudligini ta’kidlaydi 2
. K eyingi davrlarda an’anaviy ikki cho‘qqili nazariya
qarama-qarshi qo‘yildi. Bun g a muvofiq . gapning mazmuniy va qurilish markazi
kesim deb qaraladi va gapning bo‘laklari shu kesimga bo‘lgan munosabatiga
qarab belgilanadi. Demak, gapning tarkibidan kesimni ajratish bo‘lishning
birinchi bosqichi sanaladi. Ikkinchi bosqichida esa, kesim bilan, bevosita
munosatga kirishgan va uning ma’lum bo‘sh o‘rnini to‘ldirib kelish uchun xizmat
qilgan bo‘laklar ajratiladi. Bu bo‘lishning ikkinchi darajasi hisoblanadi.
1
Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т : Фан, 1988, 56-бет
2
Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти,2002, 1-
сон,16-б.
30

Yuqoridagi ko‘rsatilgan bo‘laklarning o‘zi boshqa so‘zlar bilan kengayib,
ular bilan birgalikda kesimga nisbatan bitta sintaktik vaziyatda kelishi mumkin.
Bunday kengaytiruvchi bo‘laklar gapning tuzilishi bo‘lakning bo‘lagi sifatida
ajratiladi va bo‘lishning uchinchi darajasini tashkil etadi. Shuningdek, gapning
mazmunini murakkablashtirish uchun xizmat qiladigan undalma, kirish, kiritmalar
ham ajratiladiki , bu bo‘lishning to‘rtinchi darajasini hosil qiladi.
Shu kiritilgan dalillarning o‘zidayoq gapni bo‘laklarga ajratishning shu
kundagacha bo‘lgan tamoyili o‘zini oqlamasligini ko‘rsatadi. Gapni faqat ikki
darajaga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘lish gapnnig ko‘p pog‘onali
tuzilishini o‘zida namoyon eta olmasligini ko‘rsatadi 1
.
Demak, gapning sintaktik tuzilishi birliklarini yangicha qismlarga ajratish
tamoyillari qaytadan ko‘rib chiqish va qayta ishlashni taqozo etadi.
A niqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rni
2.1. Aniqlovchi va uning turlari
Aniqlovchi gap qurilishida, gapning boshqa bo‘laklari kabi bevosita bosh
bo‘lak bo‘la olmaydi, gapning har qanday bo‘lagiga ergashib keladi va gap
strukturasida ular bilan birga ko‘rinadi. Aniqlovchilar o‘zi tobe bo‘lgan gap
bo‘lagining sifatini, sonini, ijtimoiy holatini , kim yoki nimaga oidligi va boshqa
xususiyatlarini izohlaydi. Fikr ifodasi g i aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb
1
Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг кўппоғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари. //
Ўзбек тили ва адабиёти, 2002, 2-сон, 21-24-бетлар.
31

etadi. Aniqlovchilar odatda, aniqlanmishdan oldin (ba’zan keyin ham) ke l adi va
ma’no jihatdan quyidagicha turlarga bo‘linadi:
1) sifatlovchi aniqlovchi;
2) qaratqichli-aniqlovchi;
3) izohlovchi
Aniqlovchi predmetning belgisini anglatadigan bo‘lakdir. Bunda belgi
predikativ yo‘l bilan emas, balki atributiv yo‘l bilan aniqlanadi. Aniqlovchining
belgi anglatishi miqdor yoki qarashlilik kabilarni ifodalashdan iborat.
Aniqlovchining predmet (keng ma’noda) belgisini anglatishidan uning otga
bog‘lanishi kelib chiqadi. Bu ot gapning har qanday bo‘lagi bo‘lib kela oladi. Bu
holat uning an iq lovchisiga ta’sir etmaydi. Aniqlovchi bo‘lak aniqlanmish bilan
zich bog‘langan bo‘ladi. Ularning ikkalasi birlikda aniqlovchili birikma sanaladi.
Aniqlovchilik hodisasi aniqlanmish bilan bo‘lgan sintetik munosabat
asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham aniqlovchining shakli va ma’no
funksiyasi aniqlanmishning shakli va ma’nosi bilan munosabatda izohlanadi.
Ularning sintaktik munosabatlari komponentlar o‘rtasidagi bog‘lovchi vositalari
orqali ifodalanadi. Bu bog‘lovchi vositalar asosan quyidagilardir: aniqlovchining
aniqlanmish bilan ma’no munosabati, aniqlovchining aniqlanmishdan bevosita
oldin kelishi, bog‘lanayotgan bo‘laklarning maxsus bog‘lovchiga ega bo‘lmasligi
va ularning biri yo har ikkisi maxsus bog‘lovchi formali bo‘lishidir.
Aniqlovchili birikmaga bo‘g‘langan aniqlovchilar sifatlovchi yoki
qaratqich bo‘lishi mumkin. Aniqlovchi turli yo‘llar bilan ifodalanadi. Ya’ni
aniqlashda semantik va grammatik xususiyatiga ko‘ra bu vazifadagi so‘zlar ham
farq qiladi. Predmetning qandayligi, tusi, x u susiyati, mazasi, shakli, xarakteri,
harakatga ko‘ra belgisi anglatilganda (sifatlovchida), aniqlovchi sifat, sifatdosh
kabi so‘zlar bilan ifodalanadi.
Biror shaxs yоki predmetga qarashlilik anglatilganda (qaratuvchida),
aniqlovchi ot yoki ot o‘rnida kelgan so‘z bilan ifodalanadi 1
.
1
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). -Т: Ўқитувчи, 1987, 102-бет
32

Aniqlovchi substantiv bo‘laklarning belgisini qarashliligini bildiruvchi shakl
hisoblanadi.
Masalan, Yo‘lakning qoq o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma karavotda ikki
bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib ketgan mushtd ek kina chol Sherzodning ko‘z
o‘ngiga keldi.
Aniqlovchi predikat bilan uning arg u ment i sifatida munosabatga
kirishmaydi. U predikat va uning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchi argumentlarning
(asos) belgisini bildirib, ularni kengaytiradi, bir narsaning murakkab nomini-
deskritsiyani hosil qiladi. Aniqlovchi va aniqlanmish munosabati bir butun holda
gap tarkibida muayan sintaktik vaziyatni egallaydi. Shuning uchun aniqlovchi
gapni bo‘laklarga ajratishning uchinchi darajasini tashkil etadi. Masalan, yuqorida
keltirilgan gapda dastlab gapning mazmuniy va tuzilish markazi bo‘lgan predikat-
Sherzodning ko‘z o‘ngiga keldi ajratiladi. So‘n g ra bevosita predikat bilan
m u nosabatda bo‘lgan uning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchi bo‘laklar belgilanadi.
Xususan, sub y ekt valentligini to‘ldiruvchi quyidagi bo‘lak mavjud: yo‘laknnig qoq
o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma kravotda ikki bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib
ketgan mushtdekkina chol.
Undan so‘ng sub y ekt valentligini to‘ldirib kelgan qism o‘z ichida yana
bo‘laklarga ajratiladi.
Jumladan, sub y ekt valentligini to‘ldirib, ega si n taktik vazifatda kelgan chol
bo‘lagi mushtdekkina rangi sarg‘ayib ketgan, yo‘lakning qoq o‘rtasidagi yig‘ma
kravotda o‘tirgan kabi sifatlovchilarni olib kengaygan va predmetning murakkab
nomini deksripsiyani hosil qilgan. Shuning uchun ham bo‘linishning uchinchi
bosqichida deskripsiya tarkibiy qismlarga ajratiladi.
Ko‘rinadiki, aniqlovchi gap tuzilishining emas, balki gap tuzilishida bir
unsur sifatida funksiyalanuvchi d e skripsiyaning ichki tuzilishi unsuridir. Shuning
uchun ham bu unsurlar predikat va uni n g argumentlari o‘rtasidagi munosabat
sifatida qaraluvchi gap tuzilishi uchun nofunksionaldir.
33

Ayrim gap bo‘laklari gap tuzilishining unsurlari hisoblanar ekan, u holda
aniqlovchi gap tuzilishining emas, predikatning murakkab nomi bo‘lgan
d e skripsiya tuzilishining unsuri bo‘lganligi uchun gap bo‘la g i bo‘la olmaydi 1
.
Aniqlovchi vazifasida qo‘llanadigan sintaktik formalar predmet yoki
predmetlashgan bo‘lakning belgi xususiyatini anglatish uchun xizmat qiladi.
Aniqlovchilarni tuzilishiga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin:
A) sodda (bir so‘zdan iborat) aniqlovchilar;
B) tarkibli (birikma holidagi) aniqlovchilar 2
.
Sodda aniqlovchilar quyidagicha ifodalanadi.
1. Ot bilan: Umaralining ko‘zlaridagi quvonchini ko‘rganda, Zumradning qalbi
qattiq urib ketdi. (O); Shunday qilib, temir qo‘llar yaratdi bu baxtni. (As. M).
2. Sifat bilan: Beg‘ubor vijdon, pok qalb hamma narsadan yuksak va asldir (O).
Haqiqiy i shq juda nodir (O).
3. Sifatdosh bilan: Aytar so‘z ni ayt, Aytmas so‘zdan qayt (maqol). Oqqan ariqqa
oqar suv (maqol).
4. Son bilan: Nursulton beshinchi sinfni tugatdi.
5. Olmosh bilan: Senig ko‘z ilg‘amas maydonlaringda jahannam qo‘rqajak
janglarni ko‘rdim. (N.O).
6. Ravish bilan: Ozgina talabalar a’lo bahoga o‘ q imoqdalar.
Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, shunday o‘lka elga yor bo‘lsin (H.O).
Tarkibli aniqlovchining ifoda materiallarini so‘zning analitik shakli yoki
analitik xarakat er agi sintaktik konstruksiyalari tashkil etadi.
Tarkibli aniqlovchilar quyidagi shakllar yordamida ifodalanadi.
1. Yetakchi komponenti+ost, ust, yon ich, bosh, etak kabi ot ko‘makchilar:
B o‘riboy qishloqni chetlab, to‘qayning etagidagi so‘qmoqdan yurdi (A.Q.).
2. Yetakchi komponent+kabi, singari ko‘makchilari. Siz kabi onalar dunyoda
kamdan-kam keladi.
3. Y etakchi komponent+ haqida , xususida , to‘g‘risida, sohasida, borasida
ko‘makchilari. Sadoqatli do‘stlar haqidagi rivoyatlarni ko‘p eshitganman.
1
Ломтев Т.П.Структура предложение в современном русском языке . МГУ, 1979, с 60
2
Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988, 75-бет.
34

4. Yetakchi komponent+avval , burun, keyin, so‘ng kabi payt ko‘makchilari.
Yomg‘irdan keyingi musaffo osmonni ko‘rsang diling yayraydi.
5. Yetakchi komponent- nomidagi, nomli, degan, ismli kabi ko‘makchilar: Ozod
Sharoffuddinov Beruniy nomli davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. Dilfuza
filologiya fanlari nomzodi degan ilmiy darajani oldi.
6. Yetakchi komponent+tuyulgan, tuzilgan, ko‘rilgan, o‘xshagan kabi: Nihoyat
uzoq tuyulgan bu og‘ir damlar ham intihosiga yetdi. (O.Yo).
7. Daraja ko‘rsatuvchi yordamchi so‘zlar+ y etakchi komponent: Bobur yosh
bo‘lsa ham nihoyatda iste’dodli, nihoyatda dovyurak sarkarda ekanini
Shayboniyxon amalda ko‘rdi (P.Q.).
8. Birikmali aniqlovchilar turg‘un va erkin birikmalar orqali ham ifodalanishi
mumkin. Masalan, Ko‘ngli ochiqning qo‘li ochiq. (maqol). Oldingdan oqqan
suvning qadri yo‘q -deyishadi.
Aniqlovchili birikmaga bo‘lgan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich
bo‘lishi mumkin.
A) Sifatlovchi aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Haligi tushkun kayfiyat,
oqshomgi voqealar hozirgina ko‘ringan tushday yo‘qoldi (A.M.). Pidjagining
taqidagi kiyilgan oq sadafli tugmali rangdor katak ko‘ylak arzongina kostyumga
juda mos kelgan.
B) qaratg‘ich aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Ko‘chaning ikkinchi
boshida parajili bir ayol ko‘rindi (G‘.G‘.). Tog‘larning qorli cho‘qqilari ko‘kka
tutashgan.
Qaratqich aniqlovchilar shakl jihatdan birikma aniqlanmishning bosh so‘zida
bog‘langandek ko‘rinsa ham, mazmunan butun birikmaga tegishli bo‘ladi. Ana
shunday birikma ani q lanmishlar tarkibi d a uyushiq aniqlovchilar ham bo‘lishi
mumkin.
Masalan, uning lo‘nda va aqlli gaplari hammasini hayratga soldi (Gazeta).
Aniqlovchi uyushiq bo‘lakli tarkibning hamma komponentiga tegishli bo‘lishi
mumkin. Masalan, tog‘ cho‘qqilari, yon bag‘irlaridagi xushqomat archalar,
35

yong‘oq va boshqa daraxtlar chiqib kelayotgan quyosh nurlaridan zardek tovlanar
edi.
Shuningdek, aniqlovchilar shakllanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi.
1) belgisiz aniqlovchi; 2) belgili aniqlovchi. Birinchi holda aniqlovchida
uning aniqlanmishiga sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi alohida shakl
bo‘lmaydi. Masalan, so‘lim qishloq, a’lochi talaba, g‘o‘r yoshlik kabi.
2) Ikkinchi holatda esa alohida shakl
3) (asosan-ning) qo‘llanadi. Masalan, sening ishlaring. Dushmaning sirtida
b o‘l guncha ichida bo‘l (maqol).
Agar birikmali aniqlovchilar uyushib kelsa, ularning ba ’ zi komponenti sodda
(bir so‘zli), ba’zi komponentlari tarkibli bo‘lishi mumkin. Masalan, U oq junun
kamzil ustidan beqasam to‘n kiygan, o‘rta bo‘yli , kallador, qora burma mo‘ylovli,
dimog‘dor, qarashlari o‘tkir va tez, yoshi qirqqa yaqin bir odam edi. (O).
Aniqlovchi qapda o‘z i ga bog‘lang a n so‘z bilan yashaydi. Aniqlovchi bilan
aniqlanmish aniqlovchili birikmani takil qiladi. Aniqlanmish bo‘lmas ekan,
aniqlovchi ham bo‘lmaydi.
Aniqlovchilarning ifodalanishi har xildir. Aniqlan m ishdagi semantik va
grammatik xususiyatiga ko‘ra bu vazifadagi so‘zlar ham farqli bo‘ladi.
Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, mazasi, formasi xarakteri, harakatga
ko‘ra bo‘lgan belgisi kabilar anglatilganda aniqlovchi sifat , sifatdosh bilan
ifodalanadi: bir ozdan so‘ng katta uydan Zebining bidratma dutori va shirin
ashulasi eshitildi (Ch). Birlashgan predmetga qarashlilik anglatilganda, aniqlovchi
ot yoki shu vazifadagi so‘z bilan ifodalanadi. Sultonxonning ovozida xech qanday
q a ltirash, qo‘rqish va tortinish asarlari yo‘q edi, xuddi qichqirganday chiqar d i (Ch).
Aniqlovchi belgi bildirishdagi leksik -s emantik va grammatik
xususiyatlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi. “O‘zbek tili grammatikasi” ning 2 tomida aytib
o‘tilgan. A.G‘.G‘ulomov, M.A. Asqarovalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”
kitobida esa, aniqlovchi sifatlovchi va qaratqichdan iborat bo‘lib, izohlovchi
aniqlovchining bir ko‘rinishi de ya e’tirof e tilgan.
36

2. 2. Sifatlovchi va uning ifodalanishi
Sifatlovchi-aniqlovchining bir turi bo‘lib, predmetning belgi-sifati, son
miqdor , t artibi kabi belgilarni bildiruvchi bo‘lak. 1
Sifatlovchili birikmada birinchi
qism (sifatlovchi)ikkinchi qism (sifatlanmish) ning biror xususiyatini aniqlab,
odatda, shu ot bilan ifodalangan predmetni ajratishda, konkretlashtirishda, uning
ma’no doirasini toraytirishga xizmat qiladi. 2
1
Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1985, 77-бет.
2
Ғуломов А, Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис) .-Т: Ўқитувчи, 1987, 102-103 бетлар.
37

Masalan, Shiypondan narida jazillab kabob pishar, undan ko‘tarilgan
ko‘kimtir tutun shab a da g a yetib, daraxtlar orasiga kirib ko‘zdan yo‘qolar edi
(A.Q.).
Sifatlovchi takror so‘zdan ifodalanganda, aniqlanmishdan-otdan
anglashillgan predmetning ko‘pligi ifodalanadi. Masalan, go‘dak cho‘chib yig‘lab
yubordi. Ko‘zlarida mumchoq-mumchoq yoshlar (darakchi gazeta). Jangga kirgan
ne-ne yigitlar.
Sifatlovchi predmetning belgi-sifati, son-miqdori, tartibi kabi belgilarini
bildiradigan aniqlovchidir. U h okim so‘zga bitishuv yo‘li bilan birikadi. U
bog‘lanib k e lgan so‘z sifatlanmish deyiladi. Muloyim qo‘llarda ivib, suvga
aylangandan keyin go‘zal so‘zlarning surasida yonboshlashni muncha yaxshi
ko‘rar ekan bu ko‘kat!
Sifatlovchi quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi.
1. Sifat bilan. Bunda aniqlovchi premetning rang-tusi, maza-ta’mi, shakl-
h ajmi, xarakteri, psixik holati, o‘rin yoki payt g a munosabati kabi belgilarni
bildiradi. Yo rabbim, bu lazzatli bodani talabim jomiga ko‘proq qo‘y! (N).
Ertalabki ish ko‘ngilni qilar xush (M).
2. Son bilan. Bunda sifatlovchi predmetning miqdor va tartib jihatdan belgisini
bildiradi: U esa ikki qo‘li ko‘ksida, rangi o‘chgan, o‘zini Zebining
quchog‘iga tashladi. (Ch).
3. Ravish bilan. Bunda ravish sifat funksiyasida qo‘llangan bo‘ladi: ko‘p
mehnat kishiga xuzur bag‘ishlaydi. (M).
4. Olmosh bilan. Bunda sifat, son va ravish xarakteridagi olmosh qo‘llaniladi:
Shu so‘zlarni aytark a n, uning bulutli yuzlarida jindakkina achinish
alomatlari ko‘rindi. Shuncha davlatni kimga ishonib qoldiraman? (Ch).
5. Sifatdosh biln. Bunda sifatlarni predmetning xarakatga munosabati nuqtai
nazaridan belgisini bildiradi. Maqtangan qiz to‘yda buzilar (M). Qayt g an
qo‘yga qashqir o‘ch (M).
6. Taqlid so‘z bilan. Ikkala xotin ovozlari barcha xotinlarning qiy-chuv ovozi
orasida baralla eshitilib turardi (Ch).
38

Sifatlovchi so‘z birikma bilan ham ifodalanadi. Bunda shundan hollar yuz berishi
mumkin. Sifatlarni va sifatlanmish birikmasi boshqa bir so‘zga butunicha
sifatlovchi bo‘lib keladi. Bunda birinchi sifatlanmish sifat yasovchi qo‘shimcha
oladi. Gul tanli su m anbar shom paytida bog‘dan uyi sari qaytar ekan, o‘z
chexrasidan olamga gul ochib, yuzdagi ter bilan yerga qulab sochib, shu gul va
gulobni namoyish etar, ishq o‘tidan yuzlari juda boshqacha bo‘lib ketgan edi (N).
2.3. Aniqlovchining ikkinchi turi qaratqichli aniqlovchidir
Qaratuvchi aniqlovchining bir turi: biror narsa-pretmetga tegishli
(qaratgichli) bo‘lgan shaxs yoki predmetni bildiruvchi bo‘lak. Bu bo‘lak belgili
yoki belgisiz qaratgich kelishigi formasidagi so‘z bilan ifodalanadi 1

Qaratkichli aniqlovchi biror narsa-pretmet tegishli, qarashli bo‘lgan shaxs
yoki predmetni bildiradigan aniqlovchidir. U asosan ot btlan otning aniqlovchilitk
aloqasidir. Bunda birinchi bo‘lakdagi ot qaratgich kelishigi qo‘shimchasini oladi,
1
Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет.
39

ikkinchi bo‘lak egalik aff i ksini oladi: Uning qasdiga ja da llab, minglarcha
yashinlaring bilan qasos olmoqchimisan (N). Qaratgich-aniqlovchi quyidagi so‘z
turkumlari bilan ifodalanadi.
1. Ot bilan: Umrisinobibining darchasidan xatlar-xatlamas x un gurak olib
yig‘lab yuborgan edi:
2. Sifat bilan: bunda sifat substantivlashgan bo‘ladi: Botirning mushti
ishongan do‘sti (M). Zolim ishi jafodir, Mardning ishi vafodir (M).
3. Son bilan: Bunda son ham substantivlashadi: ikkalasining yuzlari
yulduzday charaqlagani holda, darichadan ichkariga xatla g an vaqtlarida Zebining
“qoro sochim” kuyiga aytayotgan ashulasi quloqlariga shirin-shirin qitiqlamoqda
edi (Ch).
4. Olmosh bilan: bunda ko‘pincha ot xarakteridagi olmoshlar qo‘llanadi.
Sifat va son xarakteridagi olmoshlar qaratuvchi vazifasida kelganda otlashgan
bo‘ladi: Mening qo‘limga shikast yetkazishdan muroding nima? Sening qo‘l
ostingdagi yosh jonimga shikast yetkazib nima qilmoqchisan? (N).
5. Sifatdosh bilan: bunda sifatdosh otlashgan bo‘lishi lozim. Kerilganning
to‘yiga bor, maqtanganning uyiga (M).
Qaratuvchi ikki xil formada bo‘ladi: belgili va belgisiz. Aniqlovchi qaratgich
qo‘shimchasini olgan bo‘lsa-belgili, bunday qo‘shimcha olmagan bo‘lsa- belgisiz
sanaladi 1

Qaratuvchi quyidagi hollarda belgili formada qo‘llanadi:
1. Olmosh bilan ifodalanganda: Uning otasi esa bu xushxabarni eshitgach
juda xursand bo‘ldi (N).
2. Shaxs otlari bilan ifodalanganda: Majnunning qimirlashga ham ixtiyori
yo‘q edi: o‘lgan tan xarakatsiz bo‘ladi (N).
3. Substantivlashgan so‘zlar bilan ifodalanganda: Kichiklarning kattasi
bo‘lma, kattalarning kichigi bo‘l (M).
4. Qaratuvchi substantivlashgan qaratilmishga aloqador bo‘lganda:
Dushmanning katta-kichigi bo‘lmas (M).
1
Ғуломов А.Ғ, Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис) .-Т: Ўқитувчи, 1987, 104-б.
40

5. Qaratuvchi egalik aff i ksini olgan bo‘lsa: Layli savdosining o‘tidan
chiqadi yonib, uning tutunlari esa, Majnunning xushini o‘rab olgan edi (N).
Quyidagi hollarda esa qaratuvchi belgisiz shaklda ifodalanadi:
1. Abstrakt ot bilan ifodalanganda: Ko‘ngil g‘am (ning) hanjari bilan
yaralgangina emas, balki parcha-parcha bo‘lgan edi (N).
2. Qaratuvchi qaralmishdan aniqla n gan predmetning nomini bildirganda:
Sobiq kursdoshlarim har yili 1-avgu s tda “Navoiy” parkida to‘planishar ekan ( g az).
Erkaklarning qullik do‘ppisiga tegmay, yalang ayollar bilan, ularning
sochlari, ga j aklari va ro‘mol (ning) popuklari bilan xazillashib o‘ynagan salqin
shabada. . . ko‘klam nash’asi bilan sho‘xlik qiladi (Ch). Bu gapda ham ro‘mol,
ko‘klam so‘zlari belgisiz qaratuvchi hisoblanadi.
Qaralmishdagi egalik affiksi qaratgichning qaysi shaxs ekanligiga qarab
yuradi, shunga ko‘ra ba’zi o‘rinlarda qarat q ichning ayrim so‘z bilan
ifodalanmasligi mumkin. Qaratgich umuman olganda , quyidagi o‘rinlarda
yashirinishi mumkin. Qaratgich kelishik olmosh bilan ifodalanganda u tushib
qolishi mumkin. Yigitchaning shu “xon” degan qo‘shimchasida “mening
Zebinisam” degan ma’no bir maqtanish, bir g‘urur ohangi bor edi (Ch). Qaratgich
o‘z olmoshidan bo‘lganda ham, qaratgich tushib qolishi mumkin. Ifodalanmagan
qaratgichning o‘z olmoshi yoki boshqa so‘z ekanligi gapning konstruksiyasidan,
bo‘laklarning aloqasidan, umuman , mazmundan bilinib turadi: egadan
anglashilgan predmetning “egasini” bildirsa, bunday vaqtlarda qaratgich o‘z so‘zi
bo‘ladi. Masalan, (O‘z) Bechoraligimni izhor qilib, biz parcha non uchun
tilanchilik qilsaydim (N).
Ba’zan qaralmish emas, balki qaratgich yolg‘i z qo‘llanib, qaratmish
ko‘rinmaydi. Bunday vaqtda qaralmish talab qilinmaydi ham. Bu hodisa boshqaruv
munosabati ko‘makchi yordami bilan bo‘lganda-ko‘makchili konstruksiyada
uchrayd i , o‘sha so‘z ko‘makchi bilan birlikda boshqariladi. Masalan, sendan el
nafratlansa, men (ning) uchun (sen) faxrsan (N).
Qaratgich va qaralmish bir-biri bilan moslashgan bo‘ladi. Bu moslik
shunday ko‘rinishlarga ega : 1) qaratgich va qaralmish son jihatdan bir-
41

biriga mos bo‘lishi shart emas: ma’no va ifodaning talabaiga ko‘ra ulardan
istalgan ko‘plik formasini oladi. Masalan, Zunnunning uylari juda chiroyli qilinib
yig‘ishtirilgan edi (M).
2) Qaratgich, qaralmish shaxs jihatidan bir-biriga mos bo‘lishi shart. Bu vaqt
u shaxslarning soni ham mos bo‘ladi. Masalan, Mingboshining boshiga hamma
xotinlari kabi, u ham mening oilam bilan borish-kelish qilib yurardi (Ch).
3) Bu moslashuv qaratuvchining qaysi shaxsda va sonda kelishiga qarab,
qaralmishda shunga muvofiq keladigan egalik affiksining bo‘lishi bilan
ifodalanadi: Xasanovning fikrlari, ayniqsa, yangi olinadigan yigitlar to‘g‘risidagi
fikri , mingboshiga ham ta’sirsiz qolmagan edi (Ch).
2.4. Izohlovchi
Izohlovchi boshqa sintaktik kategoriyalardan o‘ziga xos xususiyatlari bilan
ajralib turadi. Bu xususiyatlar izohlovchi va izohlanmish birikmasida ularning
o‘zaro bog‘lanishida ko‘rinadi. Izohlovchi izohlanmish birikmasi va uning
ifodalanmish usullari aniqlovchili birikmasining har ikki turi: qarat q ichli va
sifatlovchili birikmalardan farq qiladi. Akademik A.A. Shaxmatov, professor
A.G‘.G‘ulomovlar izohlovchini jins va tur munosabatini ifodalovchi
grammatik kategoriya deb talqin etgan.
42

Otlarda nomlash xususiyatidan tashqari, shu substa n siyaning hukmi va
sifatiy belgilari ham mujassamlashgan bo‘ladi. Shuning uchun ham
izohlovchi+izohlanmish munosabati predikativ munosabatlari bilan yaqin aloqada
bo‘ladi, ayrim hollarda esa shu munosabatlarda tug‘iladi. Masalan, Turdali-usta.
Usta so‘zi Turdali ning o‘z kasbiga ko‘ra mutaxassis ekanligini tasdiqlab, kesim
vazifasida kelayapti (predikativ munosabat). Turdali usta q ud a bila n ilgari durust
edi, uch yarim yashar qizchasi o‘ldi-yu, orasi buzildi (A.Qahhor). B u yerdagi
izohlovchi nomlash xususiyatini saqlagan holda atrib u tivlikni ham ifodalayapti
(izohlovchi+izohlanmish munosabati). Prof A.G‘ulomov izohlovchilarni ham
qaratgich, ham sifatlovchi aniqlovchilardan farq qilishini ko‘rsatib, izohlovchilar
ham aniqlovchilarning bir ko‘rinishidirki, ular o‘zi tobe bo‘lgan predmetni unga
boshqa nom berish bilan aniqlaydi deya e’tirof etgan.
Ma’lumki, izohlovchi gap strukturasidagi bosh hamda ikkinch darajali
bo‘laklarga, ya’ni ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol kabi bo‘laklarga
bo‘g‘lanib, bir si n taktik konstruksiyani tashkil etadi. Izohlovchi aniqlovchining bir
turi bo‘lib va predmetning boshqacha nomini bildiradi. Bu nom perdmetning
belgi-xususiyati bo‘ladi 1
.
Izohlovchi orqali izohlanmishning xususiyatli holati aniqlanadi. Demak,
izohlo v chining sitaktik-sema n tik vazifasi aniqlashdir. Izohlovchi gap tuzilishida
gapning har qanday ot bilan ifodala n gan bo‘lagiga er ga ishib kela oladi.
Aniqlovchiga xos bunday va boshqa xususiyatning izohlovchining shu guruhga
mansubligidan dalolat beradi. Biroq izohlovchining aniqlash xususiyati
aniqlovchilardan boshqacharoq. Ya’ni izohlovchi aniqlanmishni boshqacha nom
bilan atab aniqlaydi. Izohlovchi, izohlanmishga bog‘lanib, uni turli tomondan
izohlaydi.
Demak, izohlovchi aniqlovchining bir ko‘rinishi sifatida unda predmet
boshqacha nom olish bilan aniqlanadi; ya’ni shu predmetning o‘zi yana
boshqacha atalib, bu bilan u ma’lum xarakteristikaga ega bo‘ladi. Demak,
izohlovchida bir ot ikkinchi otni aniqlaydi, izohlaydi: predmet bilan pretmet
1
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет.
43

munosabati ni ifodalaydi. Masalan, mingboshi dodhoning xotinlari munaqa
yolvorishlarga juda balanddan turib qarardilar (ch).
Izohlovchi bilan izohlanmish bitishuv yo‘li bilan aloqa g a kirishadi va
izohlovchili birikmani tashkil etadi. Ba’zi izohlovchilar o‘zi bog‘langan ot bilan
juda zichlashib ketadi. Izohlovchilar shu xususiyatlar i ga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
mu s taqil izohlovchilar va mu s taqil bo‘lmagan izohlovchilar.
Mustaqil izohlovchilar ayrimlik, erkinlik holatiga ega bo‘ladi, odatda ,
i zohlanmish otdan keyin keladi. Bular o‘zi bog‘langan otdan tovush jihatidan ham
ajra l ib turadi: ikki orada tovush uzilishi hosil bo‘ladi. Zebi, qizim ko‘zlarini
mo‘ltillatib, qo‘li ko‘ksida, bedarmon yotardi (Ch).
Mustaqil bo‘lmagan izohlovchilarda ozohlovchi va izohlanmish orasida juda
yaqinlik hosil bo‘ladi, bir tomondan, uning izog‘lovchisi kabi qo‘llanadi.
Mustaqil bo‘lmagan izohlovchilar tovush jihatidan ham unchalik ayrim bo‘la
olmaydi. Ba’zin ular berikib bir bosh urg‘u bilan aytiladi. Bu xususityalar
mustaqil bo‘lmagan izohlovchilarni sifatlovchilarga yaqinlashtiradi. Bu vaqt ular
vazifa, tartib, urg‘u jihatidan sifatlovchiga o‘xshab qoladi, shuning uchun ko‘p
o‘rinlarda aniqlovchi bilan izohlovchi orasida yaqinlik yuzaga keladi.
Lekin ularning bir-biridan farqli tomomnlari ham bor.
1. Sifatlovchi aniqlovchini konstruksiyalarda aniqlovchi aniqlanmishning
atribitni ko‘rsatsa, izohlovchi + izohlanmish birikmasidagi belgi shu
konstruksiyaning har ikki komponentining ham umumiy bo‘ladi. Masalan, oltin
soat tipidagi sifatlovchi konstruksiyalarda aniqlovchidagi atribut faqat
aniqlanmishga tegishli bo‘lib, predmet (soat) ning qanday materialdan
tayyorlanganligini bildirsa, Salim tirtiq, usta Darmon singari izohlovchi
konstruksiyalardagi xususiyat izohlovchi uchun ham, izohlanmish uchun ham
umumiydir.
2. Aniqlovchi va izohlovchi konstruksiya tarkibida qo‘llanish tartibi bilan
ham bir-biridan farqlanadi. O‘zbek tilida aniq lovchi, asosan, predpozitiv
qo‘llanadi. Masalan, yashil o‘rmon tabiat chiroyiga yanada chiroy qo‘shib
44

yuborgan. Ba’zan aniqlovchilar aniqlanmishdan keyin ham kelishi mumkin.
Masalan, Bog‘imizda turli mevalar: olma, nok, o‘rik, gilos pishgan.
Izohlovchilar esa o‘zbek tilida izohlanmishdan goh oldin, goh keyin
(prepozitiv hamda p o stpozitiv tarzda) kela oladi. Masalan, Bu kishi otangizning
yaqin do‘stlaridan Mirzakarim qutidor (A.Qodiriy “O‘tgan kunlar”). Uning
ketidan dam o‘tmay janjal Toshpo‘lat degan qotma bir yigitn i boshlab kirdi (H.
Shams).
Bunday izohlovchilar ko‘pincha kasb, mashg‘ulot, laqab, unvon, amal
ma’nolarini anglatuvchi izohlovchi hisoblanadi. Izohlovchi oldin kelganda,
ifodada unga ortiqroq e’tirof berilganligi sezilib tur adi , izohlanmishdan keyin
kelganda esa, izohlanmish va izohlovchilik munosabatida biror komponentga
ortiq ahamiyat berilmay, munosabat oddiy yo‘sinda shakillangan bo‘ladi.
Demak, izohlovchilar aniqlovchilarning alohida bir ko‘rinishi bo‘lib,
otlarning atrib u tivlik xususiyati asosida jins va tur ma’nolarini anglatadigan gap
bo‘la g idir. Izohlovchi izohlanmishning sifatiy belgisini anglati sh bilan birga uni
boshqa no m bilan ham ataydi.
Izohlovchi predmetning quyidagi belgi-xususiyatlarini bildirishi mumkin.
1. Unvonni bildiradi: kapitan Axmedov darg‘azablik bilan o‘rnidan turdi-da,
h ech nima demay chiqib ketdi.
2. Kasbni bildiradi: bugungi tan tan aning sababchisi rassom Malikov edi.
3. Am a lini bildiradi: Kolx o zimiz raisi Madamin Ismoilov kolxozlararo
bellashuv d a Oliy o‘rinni qo‘lga kiritdi.
4. Qarindoshlik yoki shunga o‘xshash belgini bildiradi. Bunda izohl ovchi
izohlanmishdan key i n keladi: Eshon bobom sizdan dil g i r emishlar,-deydi bir kun
Qurbonbibi eriga.
5. Jinsini bildiradi. Bunda izohlovchi izohlanmishdan oldin keladi: qiz
bolaning yoshi o‘n yettidan o‘tganda ona tashvishga tushib qoladi (Ch).
6. Laqabni bildiradi. Bunda izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi: Sadr
cho‘l o qning elchisiga ham mingboshi Poshshoxonning otasi tomonidan qo‘yilgan
elchiga bergan javobni berdi (Ch).
45

Taxallus , o‘xshashlik kabi xususiyatlarni ham bildiradi: ona yurting omon
bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas (M).
XULOSA
Xulosa sifatida shuni ta’ k idlash mumkinki, gap bo‘laklari tobe aloqa orqali
hosil bo‘lgan so‘z bog‘lamalarida mavjud bo‘ladi. So‘zlar esa o‘zaro bir-birlari
bilan sintaktik alo q a g a kirishgandagina gap b o‘ la g i b o‘ lib kela oladi. Shu o‘rinda
sintaksis gapni bo‘laklarga a j ratishning asosiy omili hisoblanadi. Gap
bo‘laklarining turini aniqlashda esa so‘zlarning bir-biriga nisbatan munosabati
hisobga olinadi. Agar nisbat beriluvchi element b o‘ lmasa gap bo‘lagi ham
bo‘lmaydi.
46

Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ega gapning sintaktik strukturasida o‘zidan
boshqa barcha gap bo‘laklariga (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol) xatto kesimga
nisbatan ham h okim bo‘lak hisoblanadi. Ammo gapni logik jihatdan
o‘rganganimizda ega emas, balki predikat (kesim) markaziy element (semantik
markaz) bo‘lib, gapdagi (nisbat egaga teng bo‘lgan)sub y ektini ham predikat
ko‘rsatib turadi. Logikada sub y ekt faqatgina egani emas, balki ba ’ zida kelishiklar
bilan birga kelib to‘ldiruvchini ham ifodalab kelishi mumkin.
Demak, gapni sintaktik (shakl) nuqtai nazaridan o‘rganganimiz d a ega,
semantik (mazmun) nuqtai nazar i dan o‘rganganimizda esa kesim (predikat) hokim
bo‘lak sanaladi. Shu o‘rinda ega va kesim gapning konstitutiv birliklari, qolgan
bo‘laklar , ya’ni aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol esa fakultativ bo‘laklar hisoblanadi.
Bunday bo‘laklarni kengaytiruvchilar deya e’tiro f etilaganligini sematik nuqtai
nazardan qaraganda ikkinchi darajali bo‘laklar tan olinmaydi. Ular odatda ega va
kesim komponentlariga birikib ketadi. Chunki logika faqatgina sub y ekt va
predikatni tan oladi, xolos.
Ko‘rinadiki, ega va kesim munosabatisiz gap haqida fikr yuritib bo‘lmaydi.
Ular o‘rtasidagi munosabat esa predikativlikni yuzaga keltiradi. Predikativlikni
yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar ega tomonidan belgilangan bo‘lib, kesimda
ishtirok etadi. Unda uyushtiruvchilik maqomi , albatta, mavjud.
Gapdagi ikkinchi darajali bo‘laklar ana shu bosh bo‘laklarga nisbatan
belgilanadi. Biroq ularning bir-biriga nisbatan maqomi ham bir xil emas. Ayniqsa,
aniqlovchining gap bo‘laklari orasida tutgan o‘rni maqomi to‘ldiruvchi va hol
bo‘laklaridan farq qiladi. To‘ldiruvchi va holda tobe bo‘lish bilan birga, hokim
bo‘lish xususiyatlari ham bor.
Aniqlovchida hokim bo‘lish xususi yat i yo‘q. To‘ldiruvchi va hol kesimga
bog‘lanib, unin g belgisini ifodalaydi (belgi keng ma’noda bo‘lib, o‘rin , payt
kabilar ham shunga kiradi), aniqlovchi esa, to‘ldiruvchi va holning belgisini
bildirib, ularga tobe bo‘lib keladi. Unda hokim bo‘lishi xususiyati yo‘q. Shu
jihatdan olganda,aniqlovchi ikkinchi darajali bo‘laklar ichida o‘ziga xos quyi
maqomga ega bo‘ladi.
47

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR
1. Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т: Манавият. 2008
2. Баскаков ва бошқалар Умумий тилшунослик. -Т.: Ўқитувчи , 1979
3. Виноградов Б.Б . Русский язык . -М: 1972
4. Виноградов Б.Б. Основание вопросы синтаксиса предложения -В. КН:
Избранные труды. Исследования по русской грамматики . -М: 1975
48

5. Ломтов П. Структура предлож e ние в современном русском языке .
МТУ: 1979.
6. Маҳмудов Н . , Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси
( C интаксис). -Т: Ўқитувчи, 1995
7. Нурмонов А., Искандарова Ш. Умумий тилшунослик. – Андижон, 2007
8. Нурмнов А ва Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. -Т: Фан, 2008.
9. Нурмонов А ва бошқалар Ўзбек тилиниг мазмуний синтаксиси. -Т:
Фан, 1992.
10. Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т: Фан, 1988
11. Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари
типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988
12. Усмонов С . Умумий тилшунослик. -Т: Ўқитувчи, 1972
13. Ҳожиев А. Лингвитик терминлларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи,
1985
14. Храковский В.С. Концепция членов предложения в русском
языкознании . XIX века.-грамматические концепции в языкознании
XIX века - М: 1985
15. Ўзбек тили грамматикаси. II том.Синтаксис. –Т: Фан,1976.
16. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис).-Т:
Ўқитувчи, 1965.
17. Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида.//
Ўзбек тили ва адабиёти, 2002, 1-сон.
18. Нурмонов А., Ортиқова Н. Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни
бўлакларга ажратиш тамойиллари. //Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 2-
сон.
19. Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантика ва семантик позиция. // Ўзбек
тили ва адабиёти, 1983, 2-сон.
Intеrnеt ma'lumotlari
49

1. http:/www.gov.uz/ Nizomiy nomidagi TDPU sayti.
2. http:/www. pedagog. uz/ Pedagogik ta’lim muassasalari portali.
3. http:/www.ziyonet.uz/ Nizomiy nomidagi TDPU sayti.
4. www.ziyonet.uz .
5. www.nuu.uz.

50

Aniqlovchi va uning o‘zbek tilida ifodalanishi

Sotib olish