Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 323.4KB
Покупки 4
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

103 Продаж

Aniqlovchi va uning oʻzbek tilshunosligida tadqiqi 2

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TILSHUNOSLIK FAKULTETI TILSHUNOSLIK YO’NALISHI HOZIRGI O ZBEK TILI FANIDANʻ KURS ISH MAVZU: Aniqlovchi va uning o zbek tilshunosligida tadqiqi ʻ BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 ANIQLOVCHI VA UNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TADQIQIʻ MUN DA RIJ A : MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI ...................................................................................................................... 1 KIRISH .......................................................................................................................................................... 3 I BOB. ANIQLOVCHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT ..................................................................................... 7 1.1. Aniqlovchi va uning turlari ................................................................................................................ 7 1.2. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan turlari ................................................................ 9 2.1. Aniqlovchini umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻqitilishi .................................................................. 14 2.2. Aniqlovchini umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻqitilishi me’todikalari ............................................ 20 XULOSA ...................................................................................................................................................... 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 28 KIRISH ..................................................................................................................... 3 I-BOB. ANIQLOVCHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT ............................... 8 1.1. Aniqlovchi va uning turlari .......................................................................... 8 1.2. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan turlari ..................... 9 II-BOB. ANIQLOVCHI VA UNING TA’LIM BOSQICHLARI. .................... 15 2.1. Aniqlovchini umumiy o rta ta’lim maktablari o qitilishi ʻ ʻ ........................ 15 2.2. Aniqlovchini o qitilishi me’todikalari ʻ ....................................................... 21 XULOSA ................................................................................................................ 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ......................................... 30 2 KIRISH Mamlakatimizda glaoballashuv jarayonida ta’lim tarbiya jarayonida jiddiy islohotlar, tub burilishlar ro y bermoqda. Zero, O zbekiston Respublikasiningʻ ʻ Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Bugungi kunda oldimizga qo ygan buyuk maqsadlarimizga ezgu niyatlarimizga erishishimiz, ʻ jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli uchun amalga oshiralayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi, taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassislar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog liqligini barchamiz ʻ anglab yetmoqdamiz» . 2017-yil 22-dekabr kuni O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev birinchi marta mamalakatimiz parlamenti Oliy Majlisga Murojaatnoma taqdim etdi. Murojaatnoma 2017-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O zbekiston Respublikasini 2018-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ʻ ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan. ʻ ʻ Murojaatnomada O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ʻ “Biz ulug bobolarimizning munosib davomchilari bo ladigan yetuk insonlarni ʻ ʻ tarbiyalash masalasiga, afsuski, yetarlicha ahamiyat bermadik. Holbuki, intellektual va madaniy salohiyatning qanday noyob boylik ekani, nodir talant egalarini tarbiyalab kamolga yetkazish hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini unutishga haqqimiz yo q”, deb ta’kidladi. Darhaqiqat, yosh avlodning ʻ ta’lim-tarbiyasiga barchamiz mas’ulmiz. . Gap bo laklarini innovatsion texnologiyalar asosida o rganish mavzusi ʻ ʻ shakllantirishga yordam beradi. BMI mavzusiningg dolzarbligi yuqoridagilar bilan belgilanadi. “Aniqlovchi” mavzularini o tishda qo llanadigan munosib usullarni tanlash ʻ ʻ imkoniyatiga ega. Aniqlovchi so z kengaytiruvchi bo lganligi uchun ham hol ʻ ʻ to ldiruvchidan keyin o rganiladi. Mazkur mavzuni o rganishda ijodiy-amaliy ʻ ʻ ʻ topshiriqlar orqali qaratqichli aniqlovchi va sifatlovchi aniqlovchilar haqida 3 tushuncha hosil qilinadi; ularning so z, so z birikmalari bilan ifodalanishiʻ ʻ yuzasidan ma’lumotlar beriladi.Shunday ma’lumot bergan tadqiqotchi olimlarimizdan Нурмонов А ., Маҳмудов Н ., Ахмедов А ., Солихўжаева С . va ustozimiz Ra’no Sayfullayeva bir muncha tahlil qilib o rganishgan. Aniqlovchi ʻ bilan bir qatorda izohlovchi haqida ham ma’lumot beriladi. Berilgan izohlovchilarni sodda va murakkab izohlovchilarga ajratish, ularni shaxs nomlari va shaxs otlari, shuningdek, vaqt (yil, oy, kun) otlari bilan birga qo llash yuzasidan ʻ ijodiy-amaliy topshiriqlar bajariladi. Tilshunosligimizning tadqiq qilishimizdagi ta’limining bosh maqsadi o quvchilarda og zaki va yozma savodxonlik ʻ ʻ ko nikmasi, to g ri va aniq anglab yetib, malakasini oshirishda tarkib toptirishdan ʻ ʻ ʻ iborat. Asosiy maqsad tilshunosligimizda aniqlovchi va uning o zbek tilshunosligida ʻ tadqiqi ning bo lganligi sababli, mashg ulot materiallarini tanlash, ʻ ʻ kurs ishini tashkil etish ishlari ni shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Shuning uchun aniqlovchi va uning o zbek tilshunosligida tadqiqi ʻ ning ko rinishlarini tahlil ʻ qilish, aniqlovchi va uning tarkibini tahlil qilib o zlashtirish, esda saqlash orqali ʻ o rganiladi. Bu masala kurs ishining diqqat markazida turadi. ʻ Gap haqida fikr yuritilganda professor A. G ulomovning quyidagi fikrlarini ʻ o rinli deb bilamiz. “Aniqlovchi gap bo laklarining bir bo lagi sanaladi. Til ʻ ʻ ʻ nazariyasiga oid ma’lumotlarni isbotlash va uni mustahkamlash maqsadida juda ko p saylanma gaplardan foydalanishga to g ri keladi. Bu gaplarda ko pincha ʻ ʻ ʻ ʻ grammatik talab hisobga olinsa-da, ammo mavzu birligi e’tibordan chetda qoladi. Natijada bitta mashqda turli mavzudagi gaplarda aniqlovchi bo laklarga duch ʻ kelish mumkin. Shuning uchun iloji boricha gaplarning bir mavzuda bo lishini ʻ ta’minlash nutq o stirish talablariga mos bo lib tushgan bo lardi”. Yuqoridagi ʻ ʻ ʻ fikrga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, aslida gapni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar bu gapning bo laklaridir. Shuning uchun ham Aniqlovchi gap ʻ bo laklarining tadqiqini olimlarning ustozlarimizni yordami bilan tadqiq qilamiz. ʻ Kurs ishining dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat ʻ 4 Mirziyoyev o zining Til bayramidagi nutqida “Kimda-kim o zbek tilining borʻ ʻ latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa, ʻ munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o lmas ʻ maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga quloq ʻ tutsin” 1 . Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo lgan o zbek tilining tarixi ʻ ʻ xalqimizning ko p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dardu armonlari, ʻ zafarlari va g alabalari bilan chambarchas bog liqdir. ʻ ʻ Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o z so zini ʻ ʻ aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar. O tmishda o lkamizni bosib olgan turli yovuz kuchlar bizni avvalo o z ʻ ʻ ʻ tilimizdan, tariximiz va ma’daniyatimizdan, dinu diyonatimizdan judo qilishga qayta-qayta urindilar. Ular el-yurtimiz boshiga qanday a’zob-uqubatlar, kulfat va musibatlar solgani tarixdan yaxshi ma’lum. Ammo ja’sur va matonatli xalqimiz har qanday og ir sinovlarda ham o z ʻ ʻ ozodligi va istiqloli uchun mardona kurashdi. Bu yo lda behisob qurbonlar berdi. ʻ Har qanday zulm va zo ravonliklarga qaramasdan, o z ona tilini - milliy ʻ ʻ g ururini saqlab qoldi. Nafaqat saqlab qoldi, balki uni har tomonlama rivojlantirib, ʻ bugungi avlodlarga bezavol yetkazib berdi. Bu borada ma’naviy jasorat va fidoyilik ko rsatgan buyuk arboblarimiz, ʻ adib va olimlarimiz, ulamolarimiz, ulug san’atkorlarimizning xotirasini bugun ʻ hurmat va ehtirom bilan yod etamiz. 1 Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Тошкент : Маънавият , 2008. 5 Kurs ishining maqsadi: Aniqlovchi va uning o zbek tilshunosligida tadqiqʻ etish va o rganish ʻ asosiy maqsadi hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi: kurs ishining mavzusidan kelib chiqqan holda Aniqlovchi va uning o zbek tilshunosligida tadqiq ʻ mavzusini rejalar asosida batafsil o rganish. ʻ Kurs ishining tuzulishi: mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Har bir bob ikkitadan mavzuni o z ʻ ʻ ichiga oladi. 6 I BOB. ANIQLOVCHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT 1.1. Aniqlovchi va uning turlari ANIQLOVCHI - gapning ikkinchi darajali bo lagi. Narsa, hodisa nomigaʻ tobelanib, uning b elgisi (xususiyati, sifati) ni anglatadi. Aniqlovchining uch turi mavjud: a) izohlovchi Aniqlovchi (boshqa nomni bildiradi, masalan, o zbek shoiri ʻ Furqat); b) sifatlovchi Aniqlovchi (masalan, keksa tog lar ʻ ); v) qaratuvchi Aniqlovchi — belgili yoki belgisiz qaratqich kelishigi shaklidagi so z bilan ʻ ifodalanadi (masalan, suvning beti yoki suv beti ). Predmet ma’nosini bildiruvchi so zni izohlaydigan va uning belgisini anglatadigan ikkinchi darajali ʻ bo lakka ʻ aniqlovchi deyiladi . Aniqlovchi ва uning ifodalanishi. Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo lak yoki bo lak bo laklarining, undalma yoki ʻ ʻ ʻ kirish birikmalarining kengaytiruvchisidir. To ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so z ʻ ʻ kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug aviy ʻ valentligini to ldiruvchi vosita sifatida namoyon bo ladi va gap konstruktiv ʻ ʻ tuzilmasi o rin egallamaydi. Uning lisoniy satrga aloqadorligi muayyanlashuvchi ʻ otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqelantirishidir. 2 Aniqlovchi so z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo laklariga ʻ ʻ tobelanishi mumkin: 1. Kesim aniqlovchisi: Nilufar a’lochi talaba . 2. Ega aniqlovchisi: Kimning gapi to g ri ʻ ʻ . 3. Hol aniqlovchisi: So lim va xushhavo vodiyda o rnashdilar ʻ ʻ . 4. To ldiruvchi aniqlovchisi: ʻ Bizning yorni ko rgan bormi ʻ . 5. Undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog ʻ . 2 Маъруфов А ., Абдураҳмонов Ғ . Ўзбек тилидан қўлланма , - Тошкент , 1959. 8. Ғуломов А . Ғ ., Асқарова М . А . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Синтаксис . – Тошкент , 1965 7 Aniqlovchi mustaqil holda biror bo lakka bog lanishi ham,ʻ ʻ kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang: Bir yonda lojuvard Bahri muhit bor Bir yonda zafaron Sahroyi kabir Bir yonda oq sochli tog lar purviqor ʻ Sening toleinga o qiydi takbir ʻ Misralardagi lojuvard so zi Bahri muhit (ega), zafaron so zi esa Sahroyi ʻ ʻ kabir (kesim) so ziga aniqlovchi bo lib, bo laklar kengaytiruvchisi sifatida ʻ ʻ ʻ namoyon bo lgan. Uchinchi misradagi sochli so zi tog lar (ega) so ziga tobelangan ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib, o z navbatida oq so zini o zi tobelangan. Aniqlovchi gapda turlicha ʻ ʻ ʻ ʻ ifodalanishga ega. Aniqlashning o ziga xosligiga ko ra, aniqlovchining materiali ʻ ʻ ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi so z bilan sintaktik aloqasi ham turlicha ʻ bo ladi. ʻ Aniqlovchining turlari . Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza- ta’mi, shakli, tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo lganda aniqlovchi sifat, ʻ sifatdosh, ba’zan ot turkumlaridan bo lgan so zlar bilan ifodalanadi. Biror shaxs ʻ ʻ yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo lganda aniqlovchi ot yoki ot ʻ o rnidagi so z bilan ifodalanadi ʻ ʻ 3 . Shunga ko ra, aniqlovchi ikki xil bo ladi: ʻ ʻ 1.Belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi) 2.Qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi). Bunday birikma "sifatlovchi X sifatlanmish" qolipida tuziladi, ikkinchi – hokim a’zo odatda ot leksema bilan ifodalanadi, birinchi – tobe a’zo ot leksemaning biror belgisini bildiradi ; birikma esa bir butun holda ma’lum bir belgisi aniqlangan predmet tushunchasini anglatadi. Sifatlovchi bilan 3 Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. Тошкент: Университет, 1999. 8 sifatlanmishning tobe sintaktik aloqasi ko paytiruv alomatini (X) yozib ko rsatiladiʻ ʻ (Boshqa o rinlarda ham tobe sintaktik aloqa shu alomat bilan ko rsatiladi): ʻ ʻ 1.2. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan turlari Aniqlovchi predmetning xususiyatini, qarashliligini va shu kabilarni ifodalaydi. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan uch xil bo ladi: ʻ sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. 1. Sifatlovchi aniqlovchi Aniqlovchining bu turi ot bilan ifodalangan bo lakka odatda bitishuv yo li ʻ ʻ bilan bog lanib, otdan anglashilgan predmetning belgi-xususiyatini, sifatini, ʻ miqdorini, o ringa munosabatini bildiradigan aniqlovchining bir turidir. ʻ U qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha?, necha?, nechanchi?, qachongi?, qayerdagi? so roqlaridan biriga javob bo ladi ʻ ʻ . Sifatlovchi bog lanib kelgan so z ʻ ʻ sifatlanmish deb ataladi. Sifatlovchi turli so z turkumlari bilan ifodalanadi: ʻ 1) sifat bilan: Quyoshning issiq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo lib qoldi. ʻ (O .Hoshimov) ʻ . Rang-barang gullar, har xil ekinlar, bog lar, suvlar quyoshda yashnab tovlanadi ʻ (Oybek). Yaxshi so z, ʻ yaxshi muomala, ishq-muhabbat – insonni insonga, qalbni qalbga bog laydigan ʻ sehrli ip. (Sh.Ubaydullayev). 2) son bilan: Ikkita zog ora non bilan ʻ to rtta ʻ turshakni dasturxonga qo yib tamaddi qilgan bo ldim. ʻ ʻ (O .Hoshimov). ʻ Birinchi qor ham shu tepalik boshiga yog adi, ʻ birinchi maysalar ham Xirmontepa bag rida ko karadi. ʻ ʻ (O .Hoshimov) ʻ . Uch-to rtta ʻ yirik-yirik qora qushlar nimanidir mo ljalga olib ʻ shoshilmay aylanishadi. (P.Qodirov). 3) olmosh bilan: Allaqaysi dengiz qushlarining odati qiziq ekan. (O .Usmonov) ʻ Har bir qiyinchilikdan so ng bir rohat bor. ʻ (Maqol). 4) ot bilan: Asfalt ko chaning u er bu erida suv xalqob bo lib ʻ ʻ yotardi. (O .Hoshimov). ʻ Kumush so zingni chaqaga mayda qilma. ʻ (Maqol). 9 - dagi affiksini olgan otlar ham sifatlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Uydagi har bitta buyum Ma’sudani esimga soladi. (P.Q.). Toshkentlik yosh olim... atrofdagi cho ponlarni to plab, ziyofat qilib bermoqda... edi. ʻ ʻ (P.Q.). 5) sifatdosh bilan: Unda dam oladigan va yo tunab qoladigan manzil yo q. ʻ (K.Yashin). Aytar so zni ayt, ʻ aytmas so zdan qayt. ʻ (Maqol). 6) ravish bilan: Ko p ʻ befoyda narsalarni o rganganingdan ko ra senga ʻ ʻ doimo xizmat qiladigan besh-o nta yaxshi o gitni bilganing ma’qulroq. ʻ ʻ (Seneka). 7) taqlid so z bilan: ʻ G ir-g ir ʻ ʻ mayin bahor shamoli. (Oybek). Bir gala o rdak kanal bo yiga tushdi. Bularning ʻ ʻ g aq-g uq ʻ ʻ ovozi ancha vaqtgacha bosilmadi. (S.Ahmad). Sifatlovchi ba’zan so z birikmasi bilan ham ifodalanadi. Masalan: ʻ Qarama-qarshi turgan ikki eshikning birini shaxt bilan ochdi... (P.Qodirov). Dunyoda xushfe’l, olijanob, hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan odamlar juda ko p ʻ (O.Husanov). Sifatlovchi vazifasini gapga teng predikativ birliklar ham bajarishi mumkin: Himmati zo r ʻ kishining qimmati zo rdir. («Oz-oz o rganib dono ʻ ʻ bo lur»). ʻ 2. Qaratqich aniqlovchi Bu aniqlovchi ot yoki otlashgan so z bilan ifodalangan bo lakka ʻ ʻ muvofiqlashuv yo li bilan bog lanib, o zi ifodalayotgan shaxs yo predmetga ʻ ʻ ʻ boshqa bir shaxs yoki predmetning qarashli, tegishli ekanini bildiruvchi aniqlovchining bir turidir. U kimning? nimaning? qayerning? so roqlaridan biriga ʻ javob bo ladi. ʻ Qaratuvchi bog lanib kelgan so z ʻ ʻ qaralmish deb yuritiladi. Qaratuvchi quyidagicha ifodalanadi: 1) ot yoki ot o rnida qo llanadigan olmosh bilan: ʻ ʻ Tip-tiniq fazoning bir burchida turnalar karvoni ko rindi. Zum o tmay ʻ ʻ ularning o ychan sadolari havoni ʻ to ldirdi... ʻ (O .Hoshimov). ʻ 2) harakat nomi bilan: U bilan uchrashishning ming xil yo lini izladi. ʻ (S.Ahmad). Ovora bo lmoqning ʻ nima zarurati bor? (A.Qodiriy). 10 3) otlashgan sifat bilan: Nomardga ishi tushmagan mardning qadrini bilmas. (Maqol) . Tekinning minnati ko p,ʻ mehnatning ziynati ko p. (Maqol). ʻ Qo rqoqning ʻ ko zi katta, ʻ ahmoqning so zi katta. ʻ (Maqol). 4) otlashgan son bilan: O nning ʻ yarmi – besh. 5) otlashgan olmosh bilan (sifat, son o rnida qo llanadigan otlashgan ʻ ʻ olmosh bilan): Buning sababi ko p. ʻ (P.Qodirov) . 6) otlashgan sifatdosh bilan: O qiganning ʻ tili ko p uzun bo ladi. (Maqol). ʻ ʻ 7) otlashgan ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. (Maqol). Qaratuvchi ba’zi hollarda so z birikmasi bilan ifodalanishi mumkin. ʻ Masalan: ... kim bo lsa ham ʻ beklardan birining shunday tinchsizlik chiqarishig a ʻ «mumkin va bo ladirg an ish» deb qarar edi. ʻ ʻ (A.Qodiriy) . Cho qqida yashashning ʻ ta’rifi ulug , cho qqidan olam keng, cho qqida - ʻ ʻ ʻ yorug !!! ʻ (Shuhrat). Qaratuvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanadi. Masalan: Uyda rohati yo qning ʻ ko chada farog ati yo q. (Maqol). ʻ ʻ ʻ Dili qing irning ʻ tili qing ir. ʻ (Maqol). Qizi borning nozi bor. (Maqol). Qaratuvchi ikki xil shaklda bo lishi mumkin: belgili va belgisiz. ʻ Aniqlovchi qaratqich kelishigi affiksini olgan bo lsa, ʻ belgili bo ladi. Masalan: ʻ Har narsaning dalili bor: aqlning dalili – fikr, fikrning dalili sukutdir. («Oz-oz o rganib dono bo lur»). ʻ ʻ Aniqlovchi qaratqich kelishigi affiksini olmagan bo lsa, ʻ belgisiz sanaladi. Masalan: Xullasi, ikkala qal’a ahli bir-biri bilan ahil, bir onaning bolasidek yashar ekan. (S.Ahmad). Mashina Hazrat Botir burulishiga kelganda, Tolibjon kabina tomini tapillatib urdi. (S.Ahmad). 3. Izohlovchi Bu bo lak aniqlovchining ʻ bir turi sifatida o zi aloqador bo lgan so zga ʻ ʻ ʻ bitishuv yo li bilan bog lanib, uni boshqacha nom berish yo li bilan aniqlab, ʻ ʻ ʻ izohlab keladi. Izohlovchi bog lanib kelgan so z ʻ ʻ izohlanmish deb qaraladi. 11 Izohlovchi, asosan, ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) unvonni: Orqadagi «Chayka»dan general Luqmonov tushdi. (S.Ahmad). Ro para kelgan bir ayoldan: «ʻ Professor Jabborov qayerda o tiradi?»- ʻ deb so radi. ʻ (O .Usmonov). ʻ 2) amalni: Qishloq xo jalik bo limining mudiri Zokir Qo shmoqov ʻ ʻ ʻ qotmadan kelgan, jikkakkina yigit bo lib, harakatchan yigit edi. ʻ (O .Usmonov) ʻ . Ko rinishidan qo rs odamga o xshab ketadigan bo lim mudiri O sar Qurbonovich ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kirib keldi. (Y.Yakvalxo jaev). ʻ 3) kasbni, mutaxassislikni: Rafiqov idorada turolmaydi, chunki idorada hisobchi Umar Alidan boshqa hech kim yo q. ʻ (A.Qodiriy) . Adabiyot o qituvchisi ʻ YAmin afandi bir dasta insholar yozilgan daftarlar ustiga bitta kitob qo yib, kirib ʻ kelarmish (Y.Yakvalxo jaev) ʻ . U rassom O rol Tansiqboev asarlarining nushasini ʻ jurnallardan qirqib olib saqlardi . (S.Ahmad). 4) qarindoshlikni: Nomimni dadam emas, bobom Ahmadbek hoji qo ygan ʻ ekanlar. (Y.Yakvalxo jayev). Hojar ʻ xolam ham qozon nonni yopadilar-ku. (P.Qodirov). Saltanatning ukasi Mirvosil armiyadan ta’tilga kelgani, shunda qarindosh-urug larining barii yig ilganini xabarlashdi. ʻ ʻ (O .Usmonov) ʻ . 5) laqabni: Mahamat chatoq keyingi fikrlarini bir safga jamlayotganday tag in bir oz jim qoldi. ʻ (O .Usmonov) ʻ . Islom Novcha ketmonini qo liga olib, ʻ hammadan yarim gaz yuqori turgan qaddi bilan g o zaning ustiga keladi. ʻ ʻ (A.Qodiriy). Dalavoy kal dadangni tanirdi, o shandan so radim. ʻ ʻ (S.Ahmad) . 6) taxallusni: Muso Toshmuhammad o g li ʻ ʻ Oybek - taniqli o zbek ʻ yozuvchisi. 7) jinsni: Nahot qiz bola o z otasini shunchalik mensimasa? ʻ (O.Yoqubov) . Maktab yonidagi ikki xonali uychada o qituvchi ʻ qiz Cho lponoy istiqomat qiladi. ʻ (P.Qodirov) . 8) yaqinlikni: Yana do stim ʻ Mamajon Ali jonimga oro kirdi. (Y.Yakvalxo jayev) ʻ . Malohatxon dugonasi Hamida bilan Akromni hazil- mutoyibalar bilan kuzatib qo yishar edi. ʻ (O.Yoqubov) . 12 Izohlovchi ba’zan so z birikmasi bilan ham ifoda etiladi.ʻ Masalan: Ayniqsa, yosh olim Aziz Qosimovning xizmatlari salmoqli bo ldi. ʻ (O .Usmonov) ʻ . Xonaga kichkina sandiqcha ko tarib, ʻ asab doktori Shamsiqamar kirib keldi. (Y.Yakvalxo jayev) ʻ . Bu ma’ruza institutning bosh arxitektori Zafar Boboyevning bir loyihasi to g risida edi. ʻ ʻ (O.Yoqubov) . Izohlovchi izohlanmishdan oldin ham, undan keyin ham kelishi mumkin: So ng ʻ boshqarma boshlig i ʻ G iyosiddinovni esladi. ʻ (P.Qodirov) . U dadasi bilan mendan tashqari, Oqsoqolga, Xolposh xolasiga , Potma- Zuhra kelinoyilariga salom aytibdi. (O .Hoshimov) ʻ . 13 II BOB. ANIQLOVCHI VA UNING TA’LIM BOSQICHLARI. 2.1. Aniqlovchini umumiy o rta ta’lim maktablari o qitilishiʻ ʻ Umumiy o rta ta’lim maktablarining 5-9 sinflarida o tiladigan «Ona tili» ʻ ʻ fani o quvchilarda: ʻ - o zbek tilining fonetikasi, leksikasi va grammatikasi bo yicha nutqning ʻ ʻ og zakiva yozma shakllaridan to g ri foydalanish uchun zarur bo lgan ilmiy – ʻ ʻ ʻ ʻ amaliy ma’lumotlar berishni; - o zbek tilida to g ri talaffuz, imlo va punktuasiyasining asosiy qoidalarini ʻ ʻ ʻ o zlashtirib olishni; ʻ - ona tilining so z xazinasi bo lmish turli lug atlardan to g ri foydalana ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ olishni; - o z fikrini nutq vaziyatiga mos ravishda, turli shakllarda ifodalay olish ʻ ko nikmalarini hosil qilishni; ʻ - muayyan bir xabarni yoki ma’lumotni turli shakllarda bera olish yo llarini; ʻ - kundalik hayot uchun zarur bo lgan ish qog ozlarini yuritish ʻ ʻ ko nikmalarini; ʻ - yosh va bilim darajasiga mos bo lgan badiiy, ilmiy, siyosiy asarlarni ʻ o rganib, ular haqidagi fikr-mulohazasini, shaxsiy munosabatini og zaki va yozma ʻ ʻ shakllarda to g ri bayon eta olish ko nikmasini; ʻ ʻ ʻ - tashqi dunyoni o rganish va uni til birliklarida ifodalashda, jamiyat ʻ a’zolari orasida muloqot o rnatishda ona tilining beqiyos ahamiyatini his etish ʻ uchun zarur bo lgan nazariy ma’lumot va amaliy ko nikmalar berishni asosiy ʻ ʻ vazifalar qilib oladi. 5-sinf o quvchilari gap bo laklariga doir mavzularni darslikda keltirilgan ʻ ʻ qoida va mashq namunalari asosida o rgansalar, mavzu ularga tez va oson ʻ tushuniladi. Shuningdek, qo shimcha ma’lumotlar asosida,ya’ni maqollar ʻ vositasida o rganish o quvchi ongida tez va oson saqlanadi. ʻ ʻ Ona tili darslarida mavzu uchun belgilangan mashqlar bir mavzu doirasida bo lishi diqqatga ʻ sazovordir. Chunki o quvchi bitta mashqda turli- tuman mavzudagi gaplarni tahlil ʻ 14 qilsa, uning fikrlashida chigallikni keltirib chiqaradi. Har bir mavzuning yoritilishidagi asosiy maqsadlardan biri tarbiyaviy maqsad hisoblanadi. Gap bo laklarini o rgatishimizda, mavzuni yoritishda maqollar ishtirok etgan matnlarʻ ʻ ham mavzuga mos keladi, ham matndagi har bir maqolning tarbiyaviy ahamiyati o quvchi ongiga singdiriladi. Umuman olganda, o zbek tili fani bo yicha nashr ʻ ʻ ʻ qilingan ko pgina ilmiy adabiyotlarda gap bo laklari mavzusi bo yicha ʻ ʻ ʻ ma’lumotlar keltirilgan. 4 Maktab darsliklarida gap bo laklarilarni o rganishda ʻ ʻ nimalarga e’tibor berish kerak? Bu haqida olimlarimizning fikrlari, ilmiy qarashlari jamlangan kitoblarini o qishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunki har bir o rgatilayotgan bilim ma’lum bir ʻ ʻ adabiyotlarga tayangan holda olib borilishi yaxshi samara beradi. Ya’ni, fan taraqqiy etib borar ekan, fanda yangi-yangi qarashlarni kuzatamiz, ilmiy tadqiqotlarga tayanib ish ko ramiz. Tilshunoslik tarixida ma’lumki, gap bo laklari ʻ ʻ bo yicha ko pgina tadqiqotlar olib borilgan. Til tizimida rivojlanish bo lar ekan, ʻ ʻ ʻ o zgarishlar ham davom etaveradi. Umuman olganda, gap bo laklari mavzusi ʻ ʻ yuzasidan ko plab olimlarimiz ish olib borishganini ilmiy adabiyotlarni ʻ o rganganimizda, ilmiy jurnallarni o qishimizda ko rishimiz mumkin. ʻ ʻ ʻ Ulardan G .Abdurahmonov , X.Abdurahmonov, Sh.Iskandarova, ʻ H.Ne matov kabi olimlarning ishlarini, shuningdek, ko pgina turli yillarda nashr ‟ ʻ qilingan “Hozirgi o zbek adabiy tili” kitoblarini misol keltirish mumkin. ʻ Shuningdek, ona tili ta`limidagi yangi ma’lumotlarni ommaga tatbiq etuvchi “O zbek tili va adabiyoti” jurnalining turli yildagi turli sonlaridagi ilmiy ʻ maqolalarni keltirish mumkin. Masalan, M.Ochilova, M.Qurbonova, H.Shokirovalarning ilmiy maqolalari shular jumlasidandir. Shuningdek, M.Mirtojiyevning “Gap bo laklarida semantik-sintaksis nomutanosiblik” nomli ʻ monografiyasida ham gap bo laklari va ularning gap tarkibidagi qo llanishi ʻ ʻ 4 О milxonova M . Ма ktabda о na tili intaksisini O ʻ rgatish . О na tili O ʻ qituvchilari uchun qo ʻ llanma . – Т.: O ʻ qituvchi , 1991. - B . 20 15 xususida atroflicha to xtalib o tilgan. Dunyo fani rivojlanish bosqichida davomʻ ʻ etar ekan, fan sohasida yangi-yangi ma’lumotlar ko plab uchrab turadi va shu ʻ yangiliklar asosida darslarni tashkil etamiz. Hozirda o tiladigan darslar yangi ʻ pedagogik texnologiyalar asosida olib borilmoqda. Bu albatta, o quvchiga yangi ʻ ma’lumotni tez va oson yetkazishi mumkin. Dars jarayonida vaqtdan unumli foydalanish ham ko zda tutilgan. Chunki ma’lum texnika vositalaridan foydalanib ʻ olib boriladigan dars sifatli va oson tushuniladi. Bunda o quvchi bir paytning ʻ o zida ham eshitib, ham ko rib bilimni qabul qiladi. ʻ ʻ Ega va kesimni bosh bo laklar deb, to ldiruvchi, aniqlovchi va holni ʻ ʻ ikkinchi darajali bo laklar deb ko rsatilishi ularning biri hokim, ikkinchisi ʻ ʻ tobeligidan 30 emas, balki ularning o ziga xos grammatik xususiyatlaridandir. Bu ʻ xususiyat gap bo laklarining nutqdagi vazifalariasosida kelib chiqadi. Ikkinchi ʻ darajali bo laklarsiz bosh bo laklar alohida, to liq gap tashkil eta olmaydi, ular ʻ ʻ ʻ gapda bosh bo laklarga bog liq holda qatnashadi. Demak, ikkinchi darajali ʻ ʻ bo laklar bir-birlarining ma’nosini bevosita izohlab, to ldirib, shular orqali gapdagi ʻ ʻ bosh bo lak ma’nosini to ldirishga ko maklashadi. Bitiruv malaka ishimiz gapning ʻ ʻ ʻ ikkinchi darajali bo laklarini o qitishda innovatsion yondashuv tamoyillarini ʻ ʻ yoritish ekan, nazariy ma’lumotlarni berish asosiy mezon hisoblanadi. To ldiruvchilarning ifodalanishida morfologik asos bo lib xizmat qiluvchi so zlar ʻ ʻ ʻ tushum, jo nalish, o rin-payt, chiqish kelishiklari shaklidagi ot va otlashgan so zlar ʻ ʻ ʻ sanaladi: Egilgan boshni qilich kesmas (Maqol). Yaxshiga yondash, yomondan qoch (Maqol) . Aniqlovchilarning ifodalanishida morfologik asos bo lib sifat, ʻ sifatdosh va boshqa so zlar xizmat qiladi: ʻ Uning ziyrak, qo ng ir ko zlarida ʻ ʻ ʻ horg inlik bor edi ʻ (S.Anorboev). Hollar, asosan, ravish va ravitishdoshlar bilan ifodalanadi: U o ychan ko zlari bilan Botirga qarab sekin gapirdi ʻ ʻ (S.Nazar). Demak, bevosita bosh bo lakka, o rni bilan bir-biriga bog langan bo lakni ʻ ʻ ʻ ʻ izohlovchi, aniqlashtiruvchi sintaktik kategoriyalar ikkinchi darajali bo laklar deb ʻ yuritiladi. Ikkinchi darajali bo laklar to ldiruvchi, aniqlovchi holdan iborat . ʻ ʻ Kuzatishlardan ma’lum bo ldiki, umumiy o rta ma’lim uchun ona tili fanidan ʻ ʻ 1999-yilda yaratilgan Davlat ta’lim standarti talablarida o quvchilarning fonetika, ʻ 16 leksikologiya, morfologiya, nutq madaniyati va stilistika, punktuatsiya bo limlariniʻ o zlashtirishlari uchun zaruriy nazariy tushunchalar anchayin batafsil yoritilgan. ʻ 5 Biroq, maktab o quvchilarining grammatikaning yana bir muhim qismi ʻ bo lgan sintaksis bo limini o zlashtirish borasidagi nazariy tushunchalariga jiddiy ʻ ʻ ʻ e tibor qaratilmagan. Bunda faqat sintaksisga tegishli quyidagi ikki band aks ‟ etgan: – gap ohangi, darak, so roq, buyruq, undov gaplarda tinish belgilarini to g ri ʻ ʻ ʻ qo llash. Ayni gapni darak, so roq, undov ohanglarida talaffuz etish va yozish; – ʻ ʻ ayni bir fikr-axborotni sodda va qo shma gaplar bilan ifodalash. Yangilangan DTS ʻ va o quv dasturining e’tiborli jihati shundaki, unda ona tili fanidan har bir sinf ʻ o quvchilari o zlashtirishi lozim bo lgan nazariy bilim, ko nikma va malakalar ʻ ʻ ʻ ʻ alohida tasniflangan. Shu ma’noda, sintaksis bo limi ham keng ochib berilgan. ʻ Jumladan, 5-sinflarga tegishli ona tili dasturida gap bo laklarini “Sintaksis ʻ va punktuatsiya” degan umumiy bo limda o rganish rejalashtirilgan va undagi ʻ ʻ mavzularni o zlashtirish uchun 46 soat ajratilgan. 5- sinflarda sintaksisning ʻ umumiy mazmun mohiyati, so z birikmasi, gap, gapning ifoda maqsadiga ko ra ʻ ʻ turlari; gapning bosh (ega va kesim) va ikkinchi darajali (to ldiruvchi, aniqlovchi, ʻ hol) bo laklarini; sodda (yig iq va yoyiq) gaplarni o rganish ko zda tutiladi. ʻ ʻ ʻ ʻ O quvchilarning boshlang ich sinflarda o zlashtirgan sintaksis bo limiga tegishli ʻ ʻ ʻ ʻ dastlabki ma’lumotlari mustahkamlanadi va rivojlantiriladi. Umumiy ta’limda ona tili sintaksisni o qitish DTS va o quv dasturlarida anchayin keng, har bir sinf ʻ ʻ o quvchilari o zlashtirishi lozim bo lgan nazariy bilim, ko nikma va malakalar ʻ ʻ ʻ ʻ mufassal bayon qilingan, aniq yo nalishlar belgilab berilgan. ʻ Ma’lumki, gapda so zlar o zaro grammatik munosabatga kirishib gap ʻ ʻ bo laklarini hosil qiladi. Gapda biror so roqqa javob bo lgan va o zaro tobe ʻ ʻ ʻ ʻ bog langan so z yoki so z birikmasi gap agi deyiladi. Gap bo laklari 2 ga ʻ ʻ ʻ ʻ bo linadi: ʻ 5 О milxonova M. Ма ktabda о na tili intaksisini O rgatish. ʻ О na tili O qituvchilari ʻ uchun qo llanma. – ʻ Т .: O qituvchi, 1991. -B. 20 ʻ 17 1. Bosh (hokim) bo laklar. ʻ 2. Ikkinchi darajali bo laklar. ʻ Ega va kesim gapning bosh bo laklari hisoblanadi. Ular o zaro faqat tobe ʻ ʻ bog lanadi va gapning grammatik asosini tashkil etadi. Ikkinchi darajali bo laklar ʻ ʻ gapning kesimi yoki egasiga tobelanib, ularga ergashib keladigan bo laklar ʻ hisoblanadi. Bunday bo laklar fikrni aniq va to liq shakllantirishga, munosabatni ʻ ʻ yorqin ifodalashga xizmat qiladi. Gapning ikkinchi darajali bo laklari grammatik ʻ ma’nosi va tuzilishiga ko ra: to ldiruvchi, aniqlovchi va hol kabi bo laklarga ʻ ʻ ʻ ajratib o rganiladi. Gap bo laklari tuzilishiga ko ra ham ikki turga bo linadi: ʻ ʻ ʻ ʻ 1. Oddiy bo laklar yakka so z bilan ham ifodalanadi (qo shma, juft so zlar ʻ ʻ ʻ ʻ bilan ifodalansa ham oddiy bo lak hisoblanadi): do stim keldi, ko zoynak taqdi, ʻ ʻ ʻ ota-onasini sog indi. ʻ 2. Murakkab bo laklar turg un bog lamalar (to g ri ma’noli va ko chma ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ma’noli), erkin bog lamalar bilan ifodalangan bo laklardir: ʻ ʻ Onaxonning oyoq olishi , (nima?) bizga yoqmadi (turg un bog lama), ʻ ʻ uch og ayni ʻ (kim?) shirin suhbat qurishyapti (erkin bog lama). Mustaqil so zlargina gap bo laklari vazifasini ʻ ʻ ʻ bajaradi. Har bir gap bo lagi boshqa gap bo laklari bilan bo lgan Grammatik ʻ ʻ ʻ munosabatiga ko ra belgilanadi, ya’ni har bir gap bo lagi o zi munosabatga ʻ ʻ ʻ kirishgan so z bilan sintaktik aloqada bo ladi. Masalan: ʻ ʻ Shahribonu bugun singlisi uchun rangli qalam sotib oldi Ushbu gapda quyidagi gap bo laklari mavjud: ʻ Ega – Shahribonu: kim? Kesim – sotib oldi: nima qildi? Hol – bugun: qachon? Aniqlovchi – rangli: qanaqa? To ldiruvchi – qalam(ni): nimani? ʻ Gapdagi so zlar esa quyidagicha sintaktik aloqaga kirishgan: ʻ 1) Shahribonu sotib oldi; 2) Qalam sotib oldi; 2) Rangli qalam sotib oldi; 4) Bugun sotib oldi; 5) Rangli qalam; 6) Singlisi uchun oldi. 18 Ta’lim bosqichlarida gap bo laklari, ularning grammatik xususiyatlariningʻ turli tomonlari o rganiladi. “O quvchilar boshlang ich sinflarda gap nima haqida ʻ ʻ ʻ aytilganini bildirgan so zni (egani) va u haqda nima deyilganini bildirgan so zni ʻ ʻ (kesimni) topishga o rgatiladi. Ega gapning kim yoki nima haqida aytilganini ʻ bildirib, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so roqlaridan biriga javob bo lishi, kesim ʻ ʻ ega haqida nima deyilganini bildirib, nima qildi?, nima qilayapti?, nima qilmoqchi? kabi so roqlarga javob bo lishi, ega bilan kesim 33 gapning bosh ʻ ʻ bo lagi ekanligi, bosh bo laklardan boshqa bo laklar gapning ikkinchi darajali ʻ ʻ ʻ bo lagi bo lishi, ikkinchi darajali bo laklar bosh bo laklarni va boshqa ikkinchi ʻ ʻ ʻ ʻ darajali bo laklarni izohlab kelishi bilan tanishtiriladi” . ʻ Demak, 5-sinf o quvchisi gap bo laklari to g risida, boshlang ichdan farqli ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ravishda, anchayin keng ma’lumotga ega bo lishi lozim. Endi ular kesimning ʻ qanday grammatik birlik ekanligi, ega haqidagi xabarni bildirib kelishi, uning so roqlari haqida muayyan tasavvur va nazariy tushunchaga ega bo lganlari bois, ʻ ʻ kesimning gap markazi ekanligi, faqatgina kesimdan iborat gaplarning o ziga xos ʻ xususiyatlari, fe`l kesim va ot kesimlarga ajralishi, eganing grammatik xususiyatlari, sodda yoyiq va sodda yig iq gaplar tuzish, ularni ikkinchi darajali ʻ bo laklar bilan boyitish kabi yanada chuqurroq bilim va malakalarni egallashlari ʻ lozim. Bu bosqichda o quvchilarning ikkinchi darajali bo laklar to g risidagi ʻ ʻ ʻ ʻ bilimlari ham mustahkamlanaib, rivojlantiriladi. Bu jarayonda o quvchilar hol, ʻ to ldiruvchi va aniqlovchilarning grammatik xususiyatlari, gapda qanday ʻ so roqlarga javob bo lishini bilishlari bilan bir qatorda ayni shu bo laklarni ʻ ʻ ʻ qatnashtirib, gaplarni kengaytirishlari, muayyan qolipli gaplar hosil qilishlari, yoyiq gaplar tuzishlari nazarda tutiladi. 5- sinf o quvchisiga hol va to ldiruvchining grammatik tuzilishini o rganish ʻ ʻ ʻ anchayin murakkablik tug dirishini e`tiborga olgan ona tili dasturi mualliflari ʻ faqatgina aniqlovchilar to g risida batafsil ma’lumotlar berishni tavsiya qilishgan. ʻ ʻ Bu jarayonda o quvchilar sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilar haqida ham ʻ muayyan nazariy tushunchalarni egallaydilar, ularning bir-biridan farqini ajratadilar, aniqlovchili birikmalar tuzish bo yicha amaliy mashqlar bajaradilar. ʻ 19 Gap bo laklari (32- dars), “Hol haqida umumiy ma’lumot” (38-dars), “To ldiruvchiʻ ʻ haqida umumiy ma’lumot” (39-dars), “Aniqlovchi haqida umumiy ma’lumot”, “Sifatlovchi aniqlovchi”, “Qaratqichli aniqlovchi” (42- 45-darslar). 6 Bu jarayonda o quvchilar gapning ikkinchi darajali bo laklari, ularning ʻ ʻ ma’no va grammatik tuzilishiga ko ra turlari to g risida keng nazariy ʻ ʻ ʻ tushunchalarni egallaydilar, muayyan amaliy mashqlar tizimi orqali ko nikmalarini ʻ rivojlantiradilar. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko rinadiki, gap bo laklarini ʻ ʻ o rganish ta’lim bosqichlarining o ziga xos xususiyatlari, o quvchilarning ʻ ʻ ʻ o zlashtirish qobiliyatlari bilan bog liq holda tizimlashtiriladi va uzviylashtiriladi. ʻ ʻ Gap bo laklari sintaksisning o ziga xos muhim va yirik bo limi sanalishini ʻ ʻ ʻ e`tiborga olib, bu bo limda kirish va yakunlovchi mashg ulotlarni tashkil qilish ʻ ʻ mumkin. 2.2. Aniqlovchini umumiy o rta ta’lim maktablari o qitilishi me’todikalari ʻ ʻ Aniqlovchi mavzusini o ragnishda ham turli innovatsion pedagogik ʻ texnologiyalardan foydalanish mumkin. Dasturda aniqlovchilarni o rganish uchun ʻ 42-44-darslar ajratilgan. “Aniqlovchi haqida umumiy ma’lumot”, “Sifatlovchi aniqlovchi”, “Qaratqich aniqlovchi”. Shunga ko ra, dars maqsadi quyidagicha ʻ belgilangan: -aniqlovchi va uning gap tuzilishidagi o rni haqida o quvchida ʻ ʻ ko nikma hosil qilish. Ayni shu maqsadni amalga oshirishdagi vazifalar uchun ʻ ham muayyan reja tuzilgan bo lib, ularda aniqlovchi haqida fikr yuritish, ʻ aniqlovchilarning ma’no turlarini o rganish ko zda tutilgan. ʻ ʻ Aniqlovchi va uning o ziga xos grammatik xususiyatlarini o rganishga ʻ ʻ bag ishlangan mavzularni turli noan`anaviy shakldagi darslarni tashkil etish orqali ʻ yanada samarador usullarda o tish imkoniyati mavjud. Xususan, bu mavzularda ʻ “Bahs-muhokama”, “O yin darsi”, “Ijod darsi”, “Suhbat darsi”, “Musobaqa darsi” ʻ kabi noan`anaviy darslarni tashkil etish, ta’limning ilg or pedagogic ʻ 6 Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., J o raboyeva Z. 5-sinf Ona ʻ tili darsligi. –T.: O qituvchi, 2015 ʻ 20 texnologiyalariga murojaat qilgan holda, pedagogik faoliyat yuritish ona tili ta’limining muhim maqsad va vazifalarini ijobiy hal qilishga zamin hozirlaydi. Ma’lumki, aniqlovchi ma’lum bir gap bo lagi vazifasida kelgan predmetniʻ bildiruvchi so zlarga bog lanib, uning belgisini (yoki qarashligini) anglatadi: qizil ʻ ʻ olma, aqlli qiz, aytilgan qo shiq, mening kitobim, gul ifori. Aniqlovchilar gap ʻ tarkibida har doim otga yoki otlashgan so zga bog lanib keladi: ʻ ʻ Mayin shabada esdi (otga). Kichik yaxshilik ham kishiga taskin beradi qizil qanaqa? qanday? 51 (otlashgan so z). O qituvchi o quvchilarga muayyan savollar berib, ularning ʻ ʻ ʻ umumiy ta’limda olgan bilimlarini mustahkamlashi mumkin: 1. Qaysi gullarni sevasiz? 2. Qanday ranglarni yoqtirasiz? 3. Kimning asarlarini qiziqib o qiysiz? Bu savollarga berilgan javoblarda aniqlovchilarning ʻ turli ko rinishlarini qo llash mumkin. Shuningdek, darslikda berilgan topshiriqlarni ʻ ʻ bajarish ham o quvchilarning aniqlovchilar haqidagi bilimlarini boyitadi: ʻ 1- topshiriq. Oq gul, chiroyli gul, yovvoyi gul birikmalaridagi so zlarning ʻ birbiriga bog lanish holatlarini aniqlang. ʻ 2- topshiriq. Yuqorida javobingizda gul so ziga bog lanib kelgan so zni ʻ ʻ ʻ aniqlang va uning qanday gap bo lagi ekanligini ayting. O quvchilar ushbu ʻ ʻ birikmalar hech qanday vositalar (kelishik va ko mlakchilar)siz, ohang yordamida ʻ bitishuv yo li bilan birikkanligini aytadilar. Bu birliklarda gulning muayyan ʻ belgilari ifodalanganligini, belgini bildirgan so zlar sifat turkumiga mansub ʻ bo lganligi bois, sifat bilan ifodalangan aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar deb ʻ yuritilishini izohlaydilar. Qaratqich aniqlovchilar haqida ham kengroq ma’lumot berish, amaliy mashqlar bajarish nazarda tutiladi. Qaratqich bilan qaralmsh orasida moslashuv munosabatini tahlil qilish, izohlovchilarning uslubiy xosliklarini o rganish ʻ yuzasidan muayyan topshiriqlar bajariladi. Bu borada o quvchilar dastlab quyidagi ʻ topshiriqni bajarishlari ma’qul: jadvalning bo sh o rinlariga berilgan so zlardan ʻ ʻ ʻ muvofig ini tanlab yozing. Qanday gullarni sevasiz? Qanday ranglarni yoqtirasiz? ʻ Kimning asarlarini qiziqib o qiysiz? ʻ 21 52 Kimning? Nimaning? Nimasi? Buvimning mehri Gulning bargi Daryo, shovulla; Mirzacho l, shamol; olma, rang; oyim, o rtoq; kitob, varaq. Shuningdek,ʻ ʻ izohlovchilarni o rganish jarayonida musobaqa tarzidagi turli o yin ʻ ʻ texnolgiyalarini ham qo llash mumkin. Bunda “O yla. Izla. Top.” texnologiyasi ʻ ʻ samarador ahamiyatga ega. Dars jarayonida “Fanlararo integratsiya” usulini amalga oshirish uchun adabiyot darslarida o tilgan she`r, ruboiy va g azallarni ham ʻ ʻ tahlil qilish mumkin. Qishlog im Qishl ʻ о g im, n ʻ е ch о g liq suluvs ʻ а n bugun, Yashilg а burk а nib, yashn а bs а n shunch а . N е ch о g liq to kiss ʻ ʻ а n, n е ch о g liq to kin, ʻ ʻ M е ni o r ʻ а b о ldi ха yol, tushunch а : Q а y qo r ʻ а g а kirs а ng – eshigi о chiq, Bir nim а t а tiys а n, qo ym ʻ а s а sl о о ch. Demak, bu she`rdagi gap bo laklarini aniqlab, ostiga chizib qo yishdan ʻ ʻ tashqari, ularning o ziga xos grammatik xususiyatlarini ham, ma’no turlarini ham ʻ ajratib o rganish ham mumkin. Bunday tahlillar orqali o quvchilarning gap ʻ ʻ bo laklari to g risidagi bilim va malakalari mustahkamalanadi, rivojlantiriladi, o z ʻ ʻ ʻ ʻ navbatida poetik sintaksisning mumtoz ko rinishlari to g risidagi tasavvurlari ʻ ʻ ʻ boyiydi, badiiy-estetik didlari kamolga etadi. Mazkur g azaldagi gap bo laklari ʻ ʻ tahlilida har bir gap bo lagini alohida tasniflovchi turli jadvallardan ham ʻ foydalanish mumkin. Yangi mavzu bayonini taqdimotlar orqali tushuntirish mumkin. Bugungi mavzuni boshlashdan oldin o quvchilarga topshiriq beriladi. ʻ Gapda “Qanday?” so roqqa javob bo luvchi so zlarni o quvchilar topadilar ʻ ʻ ʻ ʻ va shu haqida o z fikrlarini bildiradilar. O quvtuvchi tomonidan umumlashtiriladi. ʻ ʻ Hokim bo lakdan anglashilgan arakatning qandayligi, kimga yoki nimaga ʻ tegishligi, qarashli ekanligini bildirib, qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha?, qancha?, necha?, kimning?, nimaning? kabi so roqlariga javob bo luvchi gap bo lagiga ʻ ʻ ʻ aniqlovchi deyiladi. Qovunning og iri shirin bo ladi. Aniqlovchi ma’nosiga ko ra ʻ ʻ ʻ ikki xil bo ladi. 1.Sifatlovchi aniqlovchi. 2.Qaratqich aniqlovchi. ʻ 22 Tahlilda aniqlovchilar ostiga to lqinli chiziq chiziladi. Maktabimizningʻ katta va chiroyli bog i bor. Bilimli va huharli kishi hamma joyda azizdir. ʻ Darslikdagi mashqlar, savol-javoblar asosida bugungi mavzuni mustahkamlaymiz. 150- mashq o qiladi va o quvchilar o z fikrlarini bildiradilar bu mashq bahs- ʻ ʻ ʻ munozara tarzida bajariladi. Matnga mos sarlavha qo yiladi. “Charxpalak” ʻ usulidan foydalanib, tarbiyaviy maqsadni amalga oshirish mumkin. “Davom ettir!” usulidan foydalanib, mavzuga mos maqol va she`rlar aytiladi. ? 157-mashq og zaki bajariladi. Sifatlovchi aniqlovchi qanday savollarga ʻ javob bo ladi? Narsaning belgisi deganda nimalarni tushunasiz? Sifatlovchi ʻ aniqlovchilarni toping Aniqlovchi va holning grammatik xususiyatlarini “Ven diagramma” usulida tahlil qilish mumkin. 23sifatlovchi aniqlovchi Qaratqich aniqlovchi qanoat qanoatsiz qanoatlik ? ? Bunday darslarda pedagogik muhit ham, o quvchilarning qiziqish vaʻ intilishlari ham faol tusga kiradi, ta’lim samaradorligi oshadi. “Keyingi yillarda tashabbuskor, izlanuvchan o qituvchilar tomonidan qo llanilayotgan bahs- ʻ ʻ munozara, sinov, matn yaratish, yozma ishlar, nazm, konferensiya, sayohat, ssenariyli dars kabi noan`anaviylik juda foydali bo lib, dars jarayonida o quvchi ʻ ʻ o quvchilar ham faol ishtirok etishga muvaffaq bo lmoqdalar. Konferensiya ʻ ʻ darslari yakuniy mashg ulotning bir shakli bo lib, bunday darslar maxsus ʻ ʻ tayyorgarlikni talab qiladi. Konferensiya darslarida o quvchilarning mavzu ʻ yuzasidan ma’ruzalari tinglanadi, shoir va yozuvchilarning asarlaridan yod olinadi, dramatik asarlardan parchalar sahnalashtiriladi, gramplastinka va magnit lentalaridan kuy tinglanadi, adabiy o yinlardan va texnik vositalardan ʻ foydalaniladi. Konferensiya tarzda o tkaziladigan darsda o quvchilar o rganilgan ʻ ʻ ʻ asarning tarbiyaviy ahamiyatini dasturdagi an`anaviy darslardan ko ra chuqur ʻ anglab etadilar. Ma’ruzalarni tayyorlash jarayonida ularda qo shimcha ʻ manbalardan foydalanish malaka va ko nikmasi shakllanadi” ʻ 7 . Shunga ko ra, maktabda gap bo laklarining grammatik xususiyatlari ʻ ʻ o rganib bo lingach, oxirgi darsni konferentsiya tarzida tashkil qilish maqsadga ʻ ʻ muvofiq. Bunda o qituvchi o quvchilarga gapning ikkinchi darajali bo laklari bilan ʻ ʻ ʻ bog liq mavzular yuzsasidan matn tayyorlab kelishni topshiradi. Shuningdek, ʻ 7 R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to plami. (o ʻ ʻ quv qo llanma). ʻ TDPU , Toshkent, 200 9 -yil. 24 gapning ikkinchi darajali bo laklari faol ishtirok etgan ayrim g azallar, she`rlardanʻ ʻ tanlab yod oldiradi va dars jarayonida mazkur she`rlarni ifodali ayttirib, ular matnidagi gap bo laklarini aniqlash mashqlarini bajartiradi. Darsda integratsiyani ʻ ta’minlash uchun esa ayrim g azallarning qo shiq qilib kuylangan variantidan ham ʻ ʻ foydalanish mumkin. Bunday shaklda tashkil qilingan darslarda o quvchilar ʻ mustaqil ma’ruza tayyorlash jarayonida qo shimcha ilmiy-badiiy adabiyotlardan ʻ foydalanishadi, sintaktik tahlil malakalarini rivojlantirishadi, bir-birilarining tayyorlagan ma’ruzalarini tinglab, o z munosabatlarini bildirishadi, bahs- ʻ munozaraga kirishishadi. Bu esa, o z navbatida, o rganilgan mavzularning ʻ ʻ mustahkamlanishiga, ona tili darslarining qiziqarlilik darajasini oshirishga munosib yordam beradi. 25 XULOSA Umumta’lim maktablarida gap bo lklari ya’ni sintaksiz bo liminiʻ ʻ o rganishga qancha vaqt ajratilgan bo lmasin, o z kasbining mohir ustasi bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ har qanday mas’uliyatli ona tili o qituvchisi darslarni dasturiy talablar asosida ʻ shakllantirsa, yangi innovatsion pedagogik texnologiyalardan mahorat bilan foydalana olsa, ona tili ta’limining samaradorligiga munosib hissa qo shadi, ʻ o quvchilarning teran bilimli, yuksak ma’naviyatli shaxs sifatida kamol ʻ topishlariga erishadi. Aniq faktik materiallardan ko zga tashlanadiki, umumta’lim ʻ maktablarida hozirgi o zbek adabiy tilini o qitishning ilmiy-metodik asoslari ancha ʻ ʻ mukammal ishlangan. Mazkur fanga tegishli DTS va shu asosda yaratilgan o quv ʻ dasturlari, rejalari, darslik va qo llanmalar ham nihoyatda puxta ishlangan bo lib, ʻ ʻ bularning barchasi o quvchi-talabalar bilimini mustahkamlash va rivojlantirishga, ʻ tafakkurini yuksaltirishga, ma’naviy olamini boyitishga ulkan hissa qo shadi. ʻ O z navbatida esa, ona tili fani o qituvchisining ham ta’lim mazmunini ʻ ʻ tashkil qiluvchi bu me’yoriy hujjatlardan, darslik va qo llanmalardan, didaktik ʻ materiallardan, shu bilan bir qatorda, yangi innovatsion ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanishi ona tili ta’limining samaradorligini ta’minlash kafolatidir. Umumta’lim maktablarining 5-sinfida gap bo laklarini o rganishda innovatsion ʻ ʻ ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish imkoni nihoyatda keng. 5-sinflarda sintaksisning umumiy mazmun mohiyati, so z birikmasi, gap, gapning ifoda ʻ maqsadiga ko ra turlari; gapning bosh (ega va kesim) va ikkinchi darajali ʻ (to ldiruvchi, aniqlovchi, hol) bo laklarini; sodda (yig iq va yoyiq) gaplarni ʻ ʻ ʻ o rganish ko zda tutiladi. O quvchilarning boshlang ich sinflarda o zlashtirgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sintaksis bo limiga tegishli dastlabki ma’lumotlari mustahkamlanadi va ʻ rivojlantiriladi. 6-, 7-sinflarda esa leksikologiya va morfologiya bo limlarini ʻ o zlashtirishga e’tibor qaratiladi. 7- sinfda sintaksisdan faqatgina so z birikmalari, ʻ ʻ otli va fe`lli birikmalarni o rganish nazarda tutiladi. ʻ Bu bosqichlarda o quvchilarga ʻ so zning leksik va ʻ grammatik ma’nosi borasida keng ma’lumotlar beriladi. 26 O quvchilar, asosan, 8, 9-sinflarda sintaksis bo limiga tegishli nazariyʻ ʻ tushunchalarni mukammal o rganishga yo naltirilgan. Chunki bu bo lim ʻ ʻ ʻ tilshunoslikning eng yirik va o z navbatida, anchayin murakkab bo limi ʻ ʻ hisoblanadi. Shuningdek, bunda o quvchilarning yosh va fiziologik xususiyatlari ʻ ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, o quvchilar gap bo laklariga nisbatan so z ʻ ʻ ʻ turkumlarini oson o zlashtiradilar. So z turkumlarini yetarli darajada o rgangan ʻ ʻ ʻ o quvchigina gap bo laklarini aniq va to g ri ajrata oladi; so z birikmalarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ farqlaydi; sodda gaplarni qo shma gaplarga aylantira oladi, murakkab matnlar ʻ tuzadi, qo shma gap sintaksinini talab darajasida o zlashtiradi. Dastur va darsliklar ʻ ʻ tahlilidan ayon bo ladiki, o quvchilarning gap bo laklari, bosh va ikkinchi darajali ʻ ʻ ʻ bo laklar, ikkinchi darajali bo laklarning mukammal tasnifi va tavsifi borasidagi ʻ ʻ nazariy bilim, ko nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish ishlari, ʻ asosan, 5-sinflarda keng amalga oshiriladi. Bu DTS talablarida aks etgan. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari ana shu muhim va dolzarb masalalarning ijobiy yechimini hal qilishga munosib yordam beradi. Ona tilining qaysi bo limi, qaysi mavzusi bo lmasin, ularning deyarli ʻ ʻ barchasida ilg or pedagogic texnologiyalarning turli usullaridan foydalanish ʻ imkoni katta. Pedagoglik mas’uliyatini to la anglagan, mahsuldor va sifatli darslar ʻ tashkil etish maqsadida faoliyat yuritayotgan ona tili o qituvchisi bu usul va ʻ imkonlarni har darsida qo llashga harakat qiladi. Umumta’lim maktablarida gap ʻ bo laklarini o rganishda, ayniqsa, kirish va yakunlovchi mashg ulotlar, “Zig-zag”, ʻ ʻ ʻ “Zinama-zina”, “Klaster”, “Aqliy hujum”, “B/B/B”, “FSMU”, “Beshinchisi ortiqcha” kabi texnologiyalar nihoyatda mahsuldor ahamiyatga ega. Noan anaviy ‟ dars shakllaridan mavzu uchun muvofig ini tanlab, xilma-xil tarqatma materiallar, ʻ jadvalli kartochkalar, o yin-musobaqaga yo naltirilgan texnologiyalar tayyorlash ʻ ʻ va kichik guruhlarda ishlash, o qituvchi–o quvchi hamkorligini yuzaga keltirish ʻ ʻ o zbek tili darslarida barcha o quvchining mazkur fanga qiziqishlarini, mashg ulot ʻ ʻ ʻ jarayonidagi faolligini oshiradi, ona tili ta’limi sifat ko rsatkichlarini yuqori ʻ pog onaga ko taradi. ʻ ʻ 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. “ Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора – тадбирлари ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори ПҚ - 2909.//“ Халқ сўзи ” 2017 йил , 21 апрел . 2. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Тошкент : Маънавият , 2008. 3. Маъруфов А ., Абдураҳмонов Ғ . Ўзбек тилидан қўлланма , - Тошкент , 1959. 8. Ғуломов А . Ғ ., Асқарова М . А . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Синтаксис . – Тошкент , 1965. 4. Нурмонов А., Маҳмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. –Тошкент: Фан,1992. 5. Нурмонов А ., Ортиқова Н . Гапнинг поғонали тузилиши ва гапни бўлакларга ажратиш тамо йиллари , // Ўзбек тили ва адаби е?ти ,2002.№3 6. Nurmonov А ., Shahobiddinova Sh. Gap bo laklari kategoriyasi va ʻ uning tashkil etuvchilari haqida // O zbek tili adabiyoti //, 2008. ʻ №4 7. Нурмонов А. Гап ва унинг бўлаклари ҳақида мулоҳазалар // Ўзбек тили ва адаби е?ти //,2009 йил. №2 8. Nurmonov А., Nurmonova S. Uyushiq kesim va uyushiq gap haqida // ilmiy xabarnoma, ADU, №4 2013-yil. B-70-75. 9. Абдураҳмонов Ҳ., Шодмонов Э. Ўзбек тили. –Тошкент: Ўқитувчи, 1982. 10. Абдураҳмонов Ғ.А. Ўзбек тили грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1996. 11. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., J o raboyeva Z. ʻ 5-sinf Ona tili darsligi. –T.: O qituvchi, 2015. ʻ 12. Абузалова М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи ва унинг нутқда воқеланиши. -Тошкент, 1994. 28 13. О milxonova M. Ма ktabda о na tili intaksisini O rgatish. ʻ О na tili O qituvchilari uchun qo llanma. – ʻ ʻ Т .: O qituvchi, 1991. -B. 20 ʻ 14. Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гап синтаксиси асослари.Тошкент: Фан, 1960 15. Qurbonova M, Shokirova H. Kesimlik shaklidagi shaxs-son aktanti va uning agens valentligiga munosabati. Toshkent, 2008. –B. 36 16. Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол. [WPm] валентлиги асосида: Филол. фан. номз. дис. ...автореф. – Тошкент, 1997; 17. Iskandarova Sh.Qilmoq fe lining maqollardagi semantikasi // O zbek ‟ ʻ tili va adabiyati jurnali.T., 2007, 4-son, - B 71. 18. Асқарова М., Абдураҳмонов Ҳ.Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. -Тошкент: Ўқитувчи, 1972. 19. 5 B .Т o х ʻ liyev , М. Shamsiyeva , Т. Ziyadova . O ʻ zbek tili O ʻ qitish metodikasi . –Т.: “ Yangi asr avlodi ”, 2010, 49- b . 20. Бобокалонов Р. Содда коммуникатив нутқий ҳосилаларни ўргатиш усулларри // Тил ва адаби е?т таълими //, -1999. -№ 2. - Б. 42-46. 21. Бобокалонов Р. Ўзбек тилида семантик-функсионал шаклланган сўзгаплар: Филол. фан. номз. дис. ...автореф. –Тошкент, 2000. 22. Жамолхонов Ҳ. А. Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Тошкент, 2004. 23. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. - Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 24. Маҳмудов Н . М . Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик - синтактик ассиметрия . - Тошкент : Ўқитувчи , 1984. 25. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари : Филол . фан . номз . дис … – Тошкент , 1996. 26. Муҳаммаджонова С . Ҳозирги ўзбек адабий тилида уюшган гаплар : Филол . фан . номз . дис . ... автореф . – Тошкент , 1999; 27. Назарова С . Бирикмаларда сўзларнинг эркин боғланиш омиллари . Филол . фанлари номзоди дис . … автореф . 1997. -Тошкент. 29 28. Неъматов Ҳ. Лингвистик тадқиқот методологияси, методикаси ва методлари. – Бухоро: НС, 2005. 29. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. -Тошкент: Ўқитувчи, 1993. 30. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. Тошкент: Университет, 1999. 31. Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. - Тошкент: Фан, 1992. 32. Нурмонов А.Н. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Тошкент: ТДПИ, 1988. 33. Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек тилидаги содда гапларда кесимнинг структура жиҳатидан типлари. Филол. фанлари номзоди...дисс. автореф. – Тошкент, 1965. 34. Усмонов С. Умумий тилшунослик. -Тошкент: Ўқитувчи, 1972. 35. Ўзбек тили грамматикаси. Т. II. Синтаксис. - Тошкент: Фан, 1976. 36. Ғуломов А.Ф. Содда гап.-Тошкент: Фан, 1955. 37. Ғуломов А.Ф., Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис.-Тошкент: Ўқитувчи, 1965. 38. . Ғуломов А.Ғ. Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис - Тошкент: Ўқитувчи, 1987. 39. .M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X.G ulomova, Sh.ʻ Yo ldosheva. Ona tili ʻ 40. (darslik) Iqtisodiyot-Moliya, Toshkent, 2007-yil. 41. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to plami. (o ʻ ʻ quv qo llanma). ʻ TDPU , Toshkent, 200 9 -yil. 42. Jamolxonov H.A. Hozirgi O zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti. ʻ 2005, 25-bet . Elektron resurslar va internet manbala ri 1. www.edu.uz 79 2. www.ziyonet.uz 30 31

ANIQLOVCHI VA UNING OʻZBEK TILSHUNOSLIGIDA TADQIQI 

Купить