Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 185.1KB
Xaridlar 9
Yuklab olingan sana 16 Mart 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

12 Sotish

Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI “O’ZBEK FILOLOGIYA” FAKULTETI “HOZIRGI O’ZBEK TILI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu : “ Aniqlovchi va uning o ’ zbek tilshunosligidagi tadqiqi ” Qabul qiluvchi: Topshiruvchi: Topshirilgan sana: Baho: Toshkent-2024 Mundarija Kirish ………………………………………………………………………..3 I.Bob.Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunosligida tadqiqi…………………..7 1.1.Aniqlovchining ifodalanishi……………………………………………...9 II.Bob.Aniqlovchining gap qurishidagi o’rni………………………………..11 1.1.Aniqlovchining ma’noviy turlari Xulosa……………………………………………………………………….28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………30 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Aniqlovchi gap qurilishida,gapning boshqa bo’laklari kabi bevostida bosh bo’lak bo’la olmaydi,gapning har qanday bo’lagiga ergashib kela oladi va gap strukturasida ular bilan birga ko’rinadi.Aniqlovchilar o’zi tobe bo’lgan gap bo’lagining sifatini,sonini ijtimoy holatini,kim yoki nimaga oidligi va boshqa xususiyatlarni izohlaydi.Fikr ifodasiga aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi.Aniqlovchilar odatda,aniqlanmishdan oldin (ba’zan keyin ham) keladi va ma’no jihatidan quyidagicha turlarga bo’linadi: 1)sifatlovchi aniqlovchi; 2)qaratqichli – aniqlovchi; 3)izohlovchi. Aniqlovchi predmetning belgisini anglatadigan bo’lakdir.Bunda belgi predikativ yo’l bilan emas,atributiv yo’l bilan aniqlanadi.Aniqlovchining belgi anglatishi miqdor yoki qarashlilik kabilarni ifodalshdan iborat.Aniqlovchining predmet (keng ma’noda)belgisini anglatishi miqdor yoki qarashlilik kabilarni ifodalashdan iborat.Aniqlovchining predmet (keng ma’noda)belgisini anglatishidan uning otga bog’lanishi kelib chiqadi.Bu holat uning aniqlovchisiga ta’sir etmaydi.Aniqlovchi bo’lak aniqlovchi bilan zich holatda bo’ladi.Ularning ikkilasi birgalikda aniqlovchili birikma sanaladi.Aniqlovchilik hodisasi aniqlanmish bilan bo’lgan sintaktik munosabat asosida yuzaga keladi.Shuning uchun ham aniqlovchining shakli va ma’no funksiyasi aniqlanmishning shakli va ma’nosi bilan munosabatda izohlanadi.Ularning sintaktik munosabtalari komponentlar o’rtasidagi bog’lovchi vositalari orqali ifodalanadi.Bu bog’lovchi vositalar asosan quyidagilardir: aniqlovchining aniqlanmish bilan ma’no munosabati,aniqlovchining aniqlanmishdan bevosita oldin kelishi,bog’lanayotgan bo’laklarning maxsus bog’lovchiga ega bo’lmasligi va ularning biri yo ikkisi maxsus bog’lovchi formali bo’lishidir. 3 Aniqlovchili birikmaga bog’langan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich bo’lishi mumkin.Aniqlovchi turli yo’llar bilan ifofalanadi.Ya’ni aniqlashda semantik va grammatik xususiyatiga ko’ra bu vazifadagi so’zlar ham farq qiladi.Ayrim bo’laklar gap tuzulishing unsurlari hisoblanar ekan,u holda aniqlovchi gap tuzilishining emas,predikatning murakkab nomi bo’lgan deskripsiya tuzulishing unsuri bo’lgani uchun gap bo’lagi bo’la olmaydi.Aniqlovchi vazifasida qo’llanadigan sintaktik formalar predmet yoki predmetlashgan bo’lakning belgi xususiyatini anglatish uchun xizmat qiladi.Aniqlovchilarni tuzulishiga ko’ra ikki turga ajratish mumkin: A)sodda (bir so’zdan iborat )aniqlovchilar; B)tarkibli (birikma holidagi)aniqlovchilar. Aniqlovchi gapda o’ziga bog’langan so’z bilan yashaydi.Aniqlovchi bilan aniqlanmish aniqlovchili birikmani tashkil qiladi.Aniqlanmish bo’lmas ekan,aniqlovchi ham bo’lmaydi.Aniqlovchilarning ifodalanishi har xildir.Aniqlanmishdagi semantik va grammatik xususiyatga ko’ra bu vazifasidagi so’zlar ham farqli bo’ladi.Predmetning qandayligi, tusi,xususiyati,mazasi,formasi xarakteri,harakatga ko’ra bo’lgan belgisi kabilar anglatilganda aniqlovchi sifat,sifatdosh bilan ifodalandi: Birozdan so’ng katta uyda Zebining bidratma dutori va shirin ashulasi eshitildi.Birlashgan predmetga qarashlilik anglatilganda,aniqlovchi ot yoki shu vazifadagi so’z bilan ifodalanadi. Masalan,Sultonxonning ovozida hech qanday qaltirash,qo’rqish va tortinish asarlari yo’q edi,xuddi qichqirganday chiqardi. Aniqlovchi belgi bildirishdagi leksik – semantik va grammatik xususiyatlariga ko’ra uch xil bo’ladi. “O’zbek tili grammatikasi” ning 2-tomida aytib o’tilgan A.G’.G’ulomov, M.A.Asqarovalarning “Hozirgi o’zbek adabiy tili”kitobida esa,aniqlovchi sifatlovchi va qaratqichdan iborat bo’lib,izohlovchi aniqlovchining bir ko’rinishi deya e’tirof etilgan. 4 Mavzuni o’rganilganlik darajasi.O’rta maktablarning V,VI,IXsinflari uchun A.G’ulomov rahbarligida yozilgan “Ona tili”darsligi yigirma yilga yaqin yosh avlodga til ta’limini singdirishga xizmat qiladi.Respublikamizning barcha ona tili va adabiyot muallimlari A.G’ulomov tomomidan oliy o’quv yurtlarining o’zbek filologiyasi fakulteti uchun yozilgan “Hozirgi o’zbek adabiy tili.Sintaksis” kitobidan o’zbek tili sintaksisining sir asroslarini o’rganganlar.1940-yilda olimning birinchi monografiyasi “O’zbek tilida aniqlovchilar” nomi bilan nashr qilingan.Biroz vaqt o’tgach uning qisqargan varianti rus tilida ham bosib chiqarilgan.Mazkur monografiyada aniqlovchilarning tasnifi,ifodallanish usullari,semantik,grammatik, uslubiy xususiyatlari,eski o’zbek tilidagi izofaning roli va uning hozirgi zamon o’zbek tilidagi vazifalari,aniqlovchi sintagmatik qurilishlarda intonatsiyaning vazifasi, “Aniqlovchi ergash gap” bobida esa bu xildagi ergash gaplarning qolipi,uni ajratish mezonlari haqida dastlabki mukammal ma’lumotlar ilmiy talqinini topgan.Mazkur ishda ilgari surilgan qarashlar keyinchalik SSSR FA ning muhbir a’zosi N.K.Dmitriyev akademik A.N.Kononov hamda E M.Gruninalarning ishlarida to’g’ri,asosli ilmiy qarashlar sifatida yuksak baholangan.Bu asar g’oyasi oliy o’quv yurtlari uchun chiqarilgan darsliklarning “Aniqlovchi” bahsiga asos bo’lgan.O’sha davrdayoq monografiyaga A.K.Borovkov tomonidan yuksak baho berilgan edi. A.G’G’ulomov haqiqiy ma’nodagi ko’chish deb leksik ko’chishni nazarda tutadi: Sifatdoshning sifatga ko’chishi sifatdoshning aniqlovchilik vazifasidan kelib chiqadi (o’zbek tilida,umuman turkiy tillarda bu masalaga oid bironta ish uchratganimiz yo’q).Bunday hollarda sifatdoshda anglashilgan ma’no doimiy.Statistik belgi ma’nosini anglatishga o’tgan bo’ladi.Ayub G’ulomov o’zbek tili sintaksisiga oid hodisalarni ham ilmiy asosda atroflicha o’rganish masalasiga jiddiy yondashadi. Aniqrog’i,sintaktik sath birliklarini Yevropa tilshunosligining yutuqlari asosida chuqur o’rganish ham ushbu olimning nomi bilan bog’liqdir.U o’zbek tilida aniqlovchilar” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi hamda bu dissertatsiya asosida maydonga kelgan xuddi shu nomdagi risolasi, 5 “O’zbek tilida so’z tartibi ”, “Sodda gap” kabi ishlari bilan o’zbek ilmiy sintaksisining poydevorini yaratdi. Anqilovchi ergash gapli qo’shma gaplar.Ma’lumki,aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasida qo’llangan,ayrim so’zlarning ma’nosini konkretlashtirib keladi yoki bosh gapdagi predmetning aniqlovchisi vazifasini bajaradi.Aniqlovchi ergash gap ko’pincha bosh gapdagi predmet belgisini uning harakati yoki holatiga ko’ra aniqlaydi.Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi ot orqali ifodalangan turli bo’laklarni izohlab keladi.Aniqlovchi ergash gapning tarixiy taraqqiyotiga nazar tashlasak,uni uzoq tarixga ega ekanini ko’ramiz.Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar qadimgi turkiy tilda,shuningdek eski o’zbek tilida ham qo’llangan.Hozirgi o’zbek tilida aniqlovchi ergash gaplar bosh gapga –k bog’lovchisi hamda shart mayli formasi yordamida bog’lanadi.Eski o’zbek tilida ham shunday holni kuzatish mumkin. Kurs ishining maqsadi.Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunosligida tadqiqi haqida umumiy ma’lumot to’plagan holda quyidagilar kurs ishining asosiy maqsadi hisoblandi: a)Aniqlovchi va sintaksis masalalari haqida atroflicha ma'lumot berish. b)Aniqlovchi va uning ma’noviy turlarini atroflicha o’rganish d)Aniqlovchining lisoniy xususiyatlarini tahlil qilish kurs ishimizning asosiy maqsadi hisoblandi. Kurs ishining vazifasi.Kurs ishining mavzusidan kelib chiqqan holda “Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunoslikda tadqiqi”mavzusini rejalar asosida batafsil o’rganish. Kurs ishining tuzulishi.Mazkur kurs ishi kirish,ikki bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo’lib,30 sahifadan iborat. 6 I.BOB. Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunoshligida tadqiqi. 1.1.Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Aniqlovchi ot bilan ifodalangan,shuningdek,bo’lak yoki bo’lak bo’laklarining undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisi.To’ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so’z kegaytiruvchi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy valentligini to’ldiradigan vostida sifatida namoyon bo’ladi va gap konsturuktiv tuzilmasidan o’rin egallmaydi.Uning lisoniy sathga aloqadorligi- muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uning sintaktik aloqa bilan voqelantirishi.Aniqlovchi so’z kengaytiruvchisi ekan,u istagan gap bo’laklariga tobelanishi mumkin: 1)kesim aniqlovchisi: Nilufar a’lochi o’quvchi; 2)ega aniqlovchisi:Kimning gapi to’g’ri; 3)hol aniqlovchisi: So’lim va xushhavo vodiyda o’rnashdilar ; 4)to’ldiruvchi aniqlovchi:Bizning yorni ko’rgan bormi? 5)undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy,xushmanzara tog’. Aniqlovchi mustaqil holda biror bo’lakka bog’lanishi ham,kengaytiruvchi tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoshlang: Bir yonda lojuvard Bahri Muhit bor, Bir yonda za’faron Sahroyi Kabir. Bir yonda oq sochli tog’lar purviqor Sening toleinga o’qiydi takbir. Misralardagi lojuvar so’zi Bahri Muhit (ega),za’faron so’zi esa Sahroyi Kabir (kesim)so’ziga aniqlovchi bo’lib,bo’laklar kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo’lgan.Uchinchi misradagi sochli so’zi tog’lar (ega)so’ziga tobelangan bo’lib,o’z 7 navbatida oq so’zini o’ziga tobelagan.Aniqlovchi gapda turlicha ifodalanishga ega. Aniqlashning o’ziga xosligiga ko’ra,aniqlovchining ifodalanish ham,shunga muvofiq,uning kengayuvchi so’z bilan sintaktik aloqasi ham turlicha bo’ladi. Predmetning qandayligi,tusi,xususiyati,maza ta’mi,shakli,tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo’lganda aniqlovchi sifat,sifatdosh,ba’zan ot turkimida bo’lgan so’z bilan ifodalanadi.Biror shaxs yoki predmetga qarashliliknianglatish zaruriyati bo’lganda aniqlovchi ot yoki ot o’rnidagiso’z bilan ifodalanadi.Shunga ko’ra aniqlovchi ikki xil bo’ladi: 1)belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi) 2)qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi) Sifatlovchi-aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi: 1)sifat bilan: A’lo mamlakatning a’lo farzandi,bilib qo’yki,seni Vatan kutadi; 2)sifatdosh bilan:Oqar daryo oqmasdan qolmas; 3)ravish bilan:Kechagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak; 4)son bilan:O’ninchi yillarning sargardonligi; 5)belgi aniqlovchisi (sifat vazifasidagi) ot bilan:anor yuz,oltin kuz; 6)olmosh bilan:Qaysi yuzim bilan unga qarayman; Qaratuvchi aniqlovchi quyidagi so’zlar bilan ifodalanadi: 1)ot yoki ot o’rnidagi so’z:1.Ona yerning otash qa’ridan “o’g’lim”, degan nido keladi.(E.Vohidov)2.Mening ikki onam bor ikkisi ham mehribon; 2.otlashgan so’z bilan:1.Ko’pning duosi ko’l. 2.O’qiganning tili ko’p uzun bo’ladi. Sifatlovchi so’z birikmasi bilan ham ifodalandi.Bunda shunday hollar yuz berishi mumkin.Sifatlarni va sifatlanmish birikmasi boshqa bir so’zga butunicha sifatlovchi bo’lib keladi.Bunda birinchi sifatlanmish sifat yasovchi qo’shimcha 8 oladi.Gul tanli sumanbar shom paytida bog’dan uyi sari qaytar ekan,o’z chehrasidan olamga gul ochib,yuzdagi teri bilan yerga qulab sochib,shu gul va gullobni namoyish etar,ishq o’tidan yuzlari juda boshqacha bo’lib ketgan edi. Qaratuvchi aniqlovchining bir turi:biror narsa predmetga tegishli (qaratqichli) bo’lgan shaxs yoki predmetni bildiruvchi bo’lak.Bu bo’lak belgili yoki belgisiz qaratqich kelishigi formasidagi so’z bilan ifodalandi. Qaratqich aniqlovchi biror narsa-predmetga tegishli,qarashli bo’lgan shaxs yoki predmetni bildiradigan aniqlovchidir.U asosan ot bilan otning aniqlovchilik aloqasidir.Bunda birinchi bo’lakdagi ot qaratqich kelishigi qo’shimchasini oladi,ikkinchi bo’lak egalik affiksini oladi:Uning qasdiga jadallab,minglarcha yashinllaring bilan qasos olmoqchisan.Qaratqich aniqlovchi quyidagi so’z turkumlari bilan ifodallanadi. 1.Ot bilan:Umrinisobibining darchasidan xatlar-xatlamas xungurak olib yig’lab yuborgan edi; 2.Sifat bilan:bunda sifat substantivlashgan bo’ladi:Botirning mushti ishongan do’sti. Zolim ishi jafodir,mardning ishi vafodir. 3.Son bilan :bunda son ham subtantivlashadi:ikkallasining yuzlari yulduzday charaqlagani holda,darichadan ichkariga xatlagan vaqtlarida Zebining “qaro sochim” kuyiga aytayotgan ashulasi quloqlariga shirin-shirin qitiqlamoqda edi. 4.Olmosh bilan:bunda ko’pincha ot xarakteridagi olmoshlar qo’llanadi.Sifat va son xarakteridagi olmoshlar qaratuvchi vazifasida kelganda otlashgan bo’ladi:Mening qo’limga shikast yetkazishdan muroding nima?Sening qo’l ostingdagi yosh jonimga shikast yetkazib nima qilmoqchisan? 5.Sifatdosh bilan:bunda sifatdosh otlashgan bo’lishi lozim.Kerilganning to’yiga bor,maqtangannig uyiga. Qaratuvchi ikki xil formada bo’ladi:belgili va belgisiz sanaladi. 9 Qaratqich quyidagi hollarda belgili formada qo’llanadi: 1.Olmosh bilan ifodalanganda : Uning otasi esa bu xushxabarni eshitgach juda xursand bo’ldi. 2.Shaxs otlari bilan ifodalanganda : Majnunning qimirlashga ham ixtiyori yo’q edi: o’lgan tan harakatsiz bo’ladi. 3.Substantivlashgan so’zlar bilan ifodalanganda:Kichiklarning kattasi bo’lma, kattalarning kichigi bo’l. 4.Qaratuvchi substantivlashgan qaralmishga aloqador bo’lganda:Dushmanning katta-kichigi bo’lmas. 5.Qaratuvchi egalik affiksini olgan bo’lsa:Layli savdosining o’tidan chiqadi yonib,uning tutunlari esa,Majnunning xushini o’rab olgan edi. Quyidagi hollarda esa qaratuvchi belgisiz shaklda ifodalandi: 1.Mavhum ot bilan ifodalanganda :Ko’ngil g’am (ning) hanjari bilan yaralangangina emas,balki parcha –parcha bo’lgan edi. 2.Qaratuvchi qaralmishdan aniqlangan predmetning nomini bildirganda:Sobiq kursdoshlarim har yili 1-avgustda “Navoiy”parkida to’planishar ekan. Qaratqich aniqlovchi qarataqich,qaratqich aniqlovchi bog’lagan bo’lak esa qaralmish deyiladi.Qaratqich va qaralmish munosabati qaratqichli birikma hisoblanadi.Qaratqich aniqlovchi qaratqich kelishigi shaklini,qaralmish egalik qo’shimchasi shaklini olgan bo’ladi.Ba’zan bu shakllar ifodalanmasligi mumkin. Qaratqich va egalik shakllarining ifodalanishi quyidagicha bo’ladi: a)ot+qaratqich-ot+egalik Litseyning ko’rinishi b)ot+qaratqich-ot+[] Quyoshning nuri d)ot+[]-ot+egalik Shahar ko’chalari 10 e)ot+[]-ot+[] Bozor ko’cha Qaratqichda qaratqich kelishigi doim tushib qolavermaydi.Agar qaratqich atoqli otlar,olmoshlar,otlashgan so’zlar bilan ifodalanagan bo’lsa,albatta,qaratqich bilan qo’llanadi.Shuningdek,qaratqich va qaralmish o’rtasida boshqa bir so’z bo’lsa, qaratqich kelishi tushib qolmaydi.Masalan,Mirzacho’l shamoli, Mirzacho’lning shamoli.Qaratqich bilan qaralmish o’zaro shaxs-sonda moslashadi.Masalan: Mening daftarim,sening daftaring,uning daftari. Predmetni boshqa bir nom berish bilan aniqlaydigan bo’lak izohlovchi deyiladi. Masalan: Nazrov kirib keldi. Izohlovchi bog’langan bo’lak izohlanmish deyiladi.Izohlovchi aniqlovchi izohlanmish xilma-xil belgilarni bildiradi.Izohlovchilar asosan ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1.Unvonni:General Sobir Rahimov mislsiz qahramonlik ko’rsatdi. 2.Mashg’ul kasb mutaxasislikni :Oshpaz kampir choy damlalab keltirdi. 3.Amalni:Yig’ilishni shahar hokimi Qobiljon ochdi. 4.Jinsi. O’gil bolalar ham,qiz bolalar ham sportga faol qatnashdilar . 5.Qarindoshlik yoki shunga o’xshatilgan munosabatni:Xadicha hola ertalab biznikiga kirib keldi. 6.Laqabni:Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo’l qovushtirib turdi. 7. Taxallusi:Kechada Toxir Usmon she’rlaridan o’qildi. 8.O’xshashlikni:Vatan-ona so’zi naqadar laziz. Rahmatulla Otaqo’ziyev Uyg’un,Vatan-ona tipidagi izohlovchi va izohlanmish orasiga yozuvda defis qo’yiladi. 11 II.Bob.Aniqlovchining gap qurilishidagi o’rni. Aniqlovchi mohiyatan uch xil bo’ladi:sifatlovchi,qaratuvchi,izohlovchi. Sifatlovchili birkmada tobe a’zo (sifatlovchi)hokim uzvning biror xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchining qo’llanilishida ikki holatni farqlash lozim: 1)sifatlovchining sifatlanmish ma’nosini toraytirishi – muayyanlashtirishi :Oq ilon, oppoq ilon,oydinda yotganing qani?Bunda oq so’zi bilan ifodalangan sifatlovchi sifatlanmish zamiridagi tushunchani ajratish,farqlash vazifasini bajargan (qora ilon,sariq ilon,oq ilon) 2)sifatlovchining ta’kid vazifasini bajarashi.Bunda ajratish,muayyanlashtirish, vazifasi kuzatilmaydi:oppoq oqr,oq sut bergan ona,oq paxta.Bu holat nutqiy jihatdan me’yoriy bo’lsa-da,lisoniy nuqtayi nazardan ortiqlik sanaldi.Chunki qor, paxta,sut tabiatan oq bo’lganligi sababli uni yana aniqlovchi bilan takrorlab o’tirishga hojat bo’lmaydi.Sifatlovchi vazifasida tabiatan tobe uzvlikka xoslangan so’z kelganligi bois,u sifatlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi.Sifatlovchi vazifasida kelgan ot ham “tobga xos”lardek xususiyat kasb etib,hokim uzvga bitishuv yo’li bilan birikadi. Sifatlovchi qaratuvchili birikmaga kengaytiruvchi bo’lganda,ikki holat farqlanadi.Sifatlovchi bunda qaratuvchilik birikmaga butunicha yoki undan faqat qaratuvchigagina kengaytiruvchi sifatida qo’llanilishi mumkin.Quyidagi gaplarda sifatlovchi kengaytiruvchining kengayuvchiga munosabtini qiyoslaymiz: yangi xo’jalik rahbari-yangi xo’jalik rahbari.Birinchi gapda yangi so’zi xo’jalik so’zining kengaytiruvchisi bo’lib,bu hokim so’zning qaratqich kelishigini olishini taqozo etadi.Keyingi birikuvda yangi sifatlovchisi – xo’jalik rahbari birikmasining kengaytiruvchisi. Sifatlovchi va sifatlanmish izofa shaklida-sifatlanmish –sifatlovchi ko’rinishini olgan bo’lishi mumkin: 12 majnuni gumroh,devonai Mashrab,oynai jahon va boshqalar.Bunday birikuv o’zbek nutqi nuqtayi nazarida sifatlovchili birikma sifatida qaralmaydi.Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida sifatlovchining birikuv omillari MJSH tartibida bo’ladi.Chunki sifatlovchi maxsus ko’rsatkichlarsiz tobe a’zo maqomini egallaydi.Shu boisdan unda shakliy omil o’ta kuchsizlanadi.Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga so’z kiritish,ularni bir-biridan uzish imkoniyati bo’lmaganligi,bog’lanishda sintaktik pozitsiya ustuvor ahamiyatga ega bo’lganlligi bois joylashuv omili faollashadi.Birikuvda ma’noviy omil birinchi o’rinda bo’ladi.Uning joylashuv omilida ustunligi birikuvchi unsurlarning ma’noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli bo’lib qolishi bilan belgilanadi. Qaratuvchi aniqlovchi.Qaratuvchili birikmada qaralmishdan anglashilayotgan predmet yoki predmet tasavvuridagi narsaning qaratuvchidan anglashilgan narsa/shaxsga mansublik,tegishlik kabi dahldorligi anglashiladi.Qaralmish vazifasidagi o’zining lisoniy valentligida qaratuvchi to’ldiradigan qaram bo’lgan bo’sh o’rin fakultativ,nozaruriy.Shu boisdan qaralmish egalik qo’shimchalari bilan shakllanib,bu lisoniy nozarurlikni zaruriyatga aylantiradi. Qaratuvchi va qaralmish munosabati ikki tomonlama:Birinchi a’zo (qaratuvchi) qaratqich kelishigi yoki bosh kelishik bilan holim a’zo esa egalik qo’shimchasi bilan yoki usiz shakllanadi. 1.Qaratuvchining qaratqich kelishigi bilan shakllanishi:olmaning shoxi,singlimning daftari,Halimaning kitobi. 2.Qaratuvchining bosh kelishikda bo’lishi:mart oyi,bozor kuni,nafrat hissi. 3.Qaralmishning egalik qo’shimchasiz shakllanishi:bizning,sizning ayvon,Bizning yorni ko’rgan bormi? Qaratuvchili birikmadagi so’zlarning o’zaro munosabatidan turli ma’no anglashilishi mumkin: 13 1)qarashlilik:Azizaning kitobi,mening onam; 2)xoslik:olmaning bargi,piyozning po’sti; 3)butun-bo’lak:stolning oyog’i,uyning eshigi; 4)tur-jins:olmaning yaxshisi,odamning aqllisi; 5)bajaruvchi va harakat munosabati:bolaning yig’isi,itning hurushi. Bu ma’nolarning barchasi [Ism (qaratqich kelishigi)+Ism (egalik qo’shimchasi)= qaratuvchi va qaralmish]qolipi emas,balki so’zlarning ma’noviy munosabati hosilasi. Qaralmishdagi egalik affiksi qaratuvchining qaysi shaxsda ekanligini bildirib turadi.Shu boisdan ko’p hollarda qaratuvchi qo’llanilmasligi ham mumkin: ukang,kitobing kabi.Bunda ta’kid muhim rol o’ynaydi.Qaratuvchini ta’kidalash lozim bo’lganda,u,albatta,qo’llanadi.Boshqa hollarda qaratuvchining qo’llanilishi nutqiy ortiqchalikni keltirib chiqaradi. Umuman qaratuvchning qo’llanmasligi quyidagi hollarda yuz beradi: 1)qaratuvchining vazifasida o’zlik olmoshi qo’llanilishi lozim bo’lganda:Halima o’rtoqlariga xat jo’natdi; 2)qaratuvchidan angalshilgan ma’no oldingi gaplardan ma’lum bo’lib turgan bo’lsa,uslubiy ortiqchalikdan qochish maqsadida: 1.Men (mening)sevgan qizimga uylandim. (Mening) Xotinimning otasi savdogar edi; 3)ta’kidlash lozim ko’rilmaganda:Bog’imda anorim bor. Aniqlovchilarning ifodalanishi har xildir.Aniqlashdagi semantik va grammatik xususiyatga ko’ra,bu vazifasidagi so’zlar ham farqli bo’ladi.Predmetning qandayligi,tusi,xususiyati,mazasi,formasi xarakteri,harakatga ko’ra bo’lgan belgisi va shuning kabilar anglatilganda (sifatlovchida), aniqlovchi sifat,sifatdosh kabi 14 so’zlar bilan ifodalanadi.Biror shaxs yoki predmetga qarashlilik anglatilganda (qaratqichda),aniqlovchi ot yoki shu vazifadagi boshqa so’zlar bilan ifodalanadi.Aniqlovchili birikma (aniqlovchi +aniqlanmish:aniqlovchili birikma):qaratqichli birikma (qaratqich +qaralmish- qaratqichli birikma)ham,sifatlovchili birikma (sifatlovchi + sifatlanmish-sifatlovchili birikma) ham o’z ayrim semantik va grammatik xususiyatlariga ega .Shuningdek,aniqlovchining ayrim bir ko’rinishi bo’lgan izohlovchining ham bulardan boshqacharoq,o’z ayrim xususiyatlari bordir.Sifatlovchili birikmada birinchi bo’lak ikkinchi bo’lakning biror xususiyatini aniqlab keladi.Bu material jihatidan asosan shunday:ot bo’lmagan so’zning ot bilan aniqlovchilik- sifatlovchilik aloqasi.Sifatlovchi otni aniqlab,odatda shu ot bilan ifodalangan predmetni ajratishga, konkretlashtirishga,uning doirasini toraytirishga xizmat qiladi.(Masaln,ipak-umuman,oq ipak-shuning bir turi) , biroq u ba’zan bunday ajratish uchun emas, balki tasvir uchun qo’llangan bo’ladi:bunda ma’noning,tushunchaning hajmi toraymaydi.(oq sut bergan onasi misrasidagi oq sut birikmasi,oppoq paxtalar,oppoq qor kabi).Grammatikada sifatlash terminini bir qancha ma’nolarini ifodalash uchun qo’llaymiz:predmetning qandayligi (oppoq qor,shirin olma,sho’x qiz,keng dala), miqdor belgisi(o’nta kitob,besh bosh uzum),o’ringa munosabatini anglatilgan belgi (osmondagi yulduzlar),paytga munosabatani anglatilgan belgi (ko’klamdagi uchrashuv,kechagi bola),ko’rsatib aniqlash belgisi (bu bino,anavi bino)va boshqalardir.Ko’rinadiki,sifatlovchining ma’nosi shu funksiyada keladigan so’zning turi,sematikasi bilan zich bog’liq :sifat aniqlovchi,olmosh aniqlovchi,son aniqlovchi,sifatdosh aniqlovchi va bundan boshqa turdagi sifatlovchilarni chog’ishtiring.Ma’noni toraytirish xususiyati sifatlovchidagina emas,qaratqichda ham bor:partiya –(umuman):ilg’or partiya- bizning partiyamiz. Demak,sifatlash,qaratish,va izohlashning mazmuni aniqlanmishning ma’nosini toraytirish,konkretlashtish,aniqlashdan,umuman,predmetning belgisini aniqlashdan iborat:aniqlovchi,sifatlovchi,qaratqich;belgi kabi terminlar juda keng ma’noda 15 ishlatiladi.Sifatlovchi va sifatlanmish birlikda ba’zan qo’shma so’z hosil qilishi mumkin:qizil olma,oq olma,achchiq olma,oq o’rik,qizil o’rik,paq-paq o’rik kabi.Leksik xarakterdagi bunday qo’shilma bir so’z,bir elemet sanaladi.Masalan:Mayda shakar qor:mayda –sifatlovchi,shaker qor- sifatlanmish(aslida o’xshashlik bildiradigan qo’shilama). Sifatlovchi bosh kelishigi formasida qo’llanilib,bu birikmaning bo’laklari bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sening daftaring kabi aniqlovchli birikmalardagi elementlar moslashuv yo’li bilan bog’lanadi.Demak,aniqlovchilarning grammatik aloqaga ko’ra bitishuvchi aniqlovchi va moslashuvchi aniqlovchi turlarini ko’ramiz.Sifatlovchi takrorlangan –juftlanga so’zdan bo’lganda,aniqlanmishdan- otdan anglashilgan predmetning ko’pligi ifodalandi(bu ot ko’pincha ko’pli formasida,ba’zan birlik formasida bo’ladi).Misollar:Jangga kirdi ne-ne yigitlar.(U) Go’dak cho’chib yig’lab yubordi.Ko’zlarida munchoq-munchoq yoshlar… Hammasing lotereyasiga katta-katta yutuq chiqsin. Sifat orqali ifodalangan aniqlovchi bilan sifatdosh orqali ifodalangan aniqlovchini bir-biridan ajratib turadigan bir qancha farqlar bor.Bu farqlar asosan shuday: 1.Sifat aniqlovchi predmetning turg’un,passiv belgisini bildiradigan,sifatdosh aniqlovchi predmetning ish-harakatga oid belgisini –aktiv belgisini ifodalaydi. 2.Sifatdosh aniqlovchi predikativlik elementiga ega,chunki u aslida fe’ldir (tasdiq yo inkorni bildirish xarakteriga ega bo’lishi,zamonga munosabat anglatilishi va boshqalar).Sifat aniqlovchi bu xususiyatga ega emas (yosh bola-chopayotgan bola).Ikki turdagi bu sifatlovchilarning yuqorida ko’rsatilgan farqlari,akademik A.A.Shaxmatovning bayon etishicha,birinchisini atributiv aniqlovchi deb atashga imkon beradi. Ba’zan sifatdoshlar sifatga juda yaqinlashgan bo’ladilar(ko’rar ko’z,eshitar quloq kabi).Bu hodisa ba’zi predikativ-atributiv aniqlovchilarning atributiv aniqlovchi o’rnida qo’llanilishi,shunga ko’cha olishining ham mumkinligini ko’rsatadi. 16 3.Sifatdosh aniqlovchilarning ayrim fe’llik xususiyatlarini saqlashini, masalan, zamon kategoriyasiga ega bo’lishini ko’rdik;lekin aniqlovchi vazifasidagi sifatdosh odatda bir formada bo’ladi:u tuslanmaydi 4.Sifatdosh aniqlovchi o’ziga maxsus to’ldiruvchi,hol qabul qila oladi,bu bilan u aniqlovchini yoyiq tusga kiritadi.Masalan:Kecha kolxozdan kelgan bola-shu. (Kolxozdan kelgan,kecha kelgan) Qaratqichli birikma oldida kelgan sifatlovchining qaratqichning o’ziga yoki butun birikmaga xosligi asosan quyidagicha aniqlandi: 1.Qaratqich “belgili” bo’lsa,sifatalovchi shuning o’zigagina xos bo’ladi.Bunday paytda sifatlovchi bilan qaratqich juda zich birikib,bir so’zdek aytiladi,keyin qaralmish bilan birikadi: Ulug’ vatanning posboni.Ilg’or kolxozning binosi,yangi kolxozning raisi kabi. 2.Qaratqich “belgisiz” bo’lganda,sifatlovchi butun birikmaga tegishli bo’ladi.Bu vaqtda qaratqich bilan qaralmish yana ham kuchli birikib,bir butun holda aytiladi,sifatlovchining bulardan ayrimligi yaqqol ko’rinib turadi:Ulug’ vatan urushi kabi. Ba’zan “belgisiz” qaratqich ham o’z oldidagi sifatni o’ziga qaratadi.(Bu vaqtda tovushga o’zgarish ro’y beradi:sifatlovchi bilan qaratqich orasidagi ajralish yo’qolib,ular juda birikadi) Sifatlovchi ba’zan yoyiq holda bo’ladi.Bu hodisa bir sifatlovchi va bir sifatlanmishning birikib,bir butunligicha biror otga aniqlovchi bo’lib kelishi orqali paydo bo’ladi.(Bunda birikmani sifatga aylantiruvchi morfologik belgining qo’llanishi shart emas.)Bular keying otga nisbatan bir aniqlovchi bo’lsa ham,o’z ichida aniqlovchilik holati bo’ladi.Bu birikmali aniqlovchidir.Sifatlovchilarning birin-ketin bir-biriga bog’lanib borishi odatda sifatlanmishga yasovchi qo’shilib, uni sifatga aylantirib,uning boshqa bir otga aniqlovchi bo’lib kelishidan hosil bo’ladi.Masalan,o’tkir ko’z-o’tkir ko’zli bola,besh o’g’il –besh o’g’illi chol kabi. Bunday vaqtlarda odatda shunday hol tug’iladi:sifatlovchi+sifatlanmish 17 (sifatlovchi)+sifatlanmish.Oradagi bo’lak ikki vazifada bo’ladi.Bunday birikmalarda tovush o’zgarishi ma’no va grammatik holatning boshqalanishini ko’rsatadi.masalan,uchta bolali xotin birikmasini: a)uchta so’zidan keyin biro z tovush uzulishi bilan aytsak,bolaga ega bo’lgan uchta xotin ma’nosi anglashiladi; b)bu tovush uzilishi bolali so’zidan keyin bersak,uchta bolaga ega bo’lgan bir xotin ma’nosi kelib chiqadi.Misollardan ko’rinadiki,bir aniqlovchi boshqa aniqlovchiga bog’lanishi ham mumkin(aniqlovchining aniqlovchisi).Yana quyidagi misollarni, undagi bo’laklarning bog’lanishini tekshirib ko’ramiz:uchta yosh bolalo ayol,kitobni keltirayotgan bola,planni ortig’i bilan bajarayotgan qiz,juda baland bino.Demak,sifatlovchining yoyiq tusga bo’linishi har xil:sifatlovchining sostavida numerativning bo’lishi (uch tegirmon suv,bir bog’ beda),sifatdoshning o’z tobe elementlari borligi (tez chopayotgan bola) va boshqlar.Misollar:Yoshi bir joyga borib qolgan bu kishi…Babar oxirgi ikki xurma qatig’ini sotib…qaymoq bozoridagi katta tolning tagida turgan ekan.Qisqa pauzaning rolini ko’rsatish uchun misollar:semiz portfelli odam (1.Odam semiz.2.Portfel semiz) 2.O’tkir ovozli film (1.Mazmuni o’tkir 2.Ovozi o’tkir) 3.katta mevali daraxt (1.Daraxt katta. 2.Mevasi katta). Bir sifatlovchidan keyin bir necha otlar qator kelganda,u sifatlovchining birinchi otdagina yoki hammasiga bog’liq ekanligi umumiy ma’nodan,grammatik xolatdan,intonatsiyadan bilinib turadi. Bu sifatlovchi bilan ifodalangan belgi o’sha otlar bilan anglatilgan predmetning hammasida topiladigan bo’lsa,sifatlovchi o’sha otlarning hammasiga umumiy bo’ladi.(Buni aniqlashda intonatsiyaning ham roli bor.) Masalan:Aqlli bolalar,qizlar tartibni yaxshi saqlaydilar.Magazindan yog’li kraska,ruchka qalam oldim. Ayrim hollarda aniqlovchili birikmalarning tojikcha formalari ham uchrab turadi. Bular o’zbek tiliga eski vaqtda kirib qolgan arxaik formalardir.Bu formalar o’zbek tilidagi kabi “aniqlovchili+aniqlanmish”tartibida bo’lmay, “aniqlanmish+aniqlovchi”formasida bo’ladi. 18 Aniqlovchilarning tojikcha formalrini qo’llash eski davr tilida uchraydi,hozirgi tilde deyarli uchramaydi.Misollar: 1.Qaratqichli birikma uchun:Shul erur aybim, Muqimiy mardumi farg’onaman. Xullasi kalom: yaxshilardan yaxshilar… Sifatlovchi birikma uchun:Dedi qaydin sen,ey majnuni gumroh. Qaratqichli birikma bir predmetning ikkinchi predmetga qarashliligini (keng ma’noda),xosligini anglatadi.U asosan otning ot bilan aniqlovchilik aloqasidir. Masalan: o’rikning guli,uzumning shirasi kabi. Bunda birinchi bo’lak (qaratqich ot) qaratqich kelishigi affiksini oladi,ikkinchi bo’lak (qaralmish ot) egalik affiksini oladi (paxtaning plani,ishning plani),og’zaki nutqda esa ba’zan egalik affiksi ham qo’llanmaydi (paxta plan, ish plan). Birinchi tipdagi birikma (“belgili” forma)ikkinchi tipdagi birikma (“belgisiz” forma) bilan almashtirilar ekan,bular mazmunan ham,grammatik jihatdan ham farq qiladi.Demak,bir qaratqichning qaysi shaklga kirishi –uch turning qaysi turida bo’lishi ma’no va grammatik xususiyati bilan bog’liqdir.Yana quyidagi misollar bilan qiyoslasak:kolxoz bog’i (umuman qarashlilik,belgi)- kolxozning bog’i (ta’kid ko’pincha konkret qarashlilik),Gorkiy asarlari (konkret qarashlilik: qaratqich atoqli ot bilan ifodalangan).Demak, qaratqichning xoslik ma’nosini belgilashda o’sha qaratqich bo’luvchi so’zning leksik ma’nosi,leksik- semantik xususiyati ham katta rol o’ynaydi. Bu uch tipning har birining o’z qo’llanish o’rni bordir.Mening daftarim,sening daftaring,uning daftari kabi misollar qaratqichli birikmaning bu tipidagi bo’laklarning aloqasi ikki tomonlama ifodalanishini ko’rsatadi:qaratqich va qaralmish shaxs - son jihatidan moslashgan,shu bilan birga,bu aloqada kelishik affiksi ham ishtirok etadi.Demak,bundagi munosabatning asosiy vositasi moslashuvdir,shu bilan birga,bunda boshqaruv hodisasi ham bordir (kelishik affiksi qo’llangan).Ko’rinadiki, bunday o’rinlardagi grammatik aloqa aralash,kombinatsiyali bo’ladi.Yuqoridagi uch tipning oxirgisi “ot+ot” formasi bilan qaratqichli birikmaga o’xshasa ham,boshqa ayrim xususiyatlari bilan 19 sifatlovchili birikmaga yaqin turadi. Masalan,bundagi bo’laklar bitishuv yo’li bilan bog’lanadi.Ikkinchi tipning sostavidagi bog’lanish ham moslashuv bo’lmaydi. Birinchi tipdagi aniqlovchisi (“belgili” qaratqich ) orqali quyidagi ma’nolar ifodalanishi mumkin: 1)qaralmish bilan ifodalangan predmetning ma’lum,konkret predmetga xosligini anglatadi: Azizaning daftari,sening ukang; 2)umuman xoslikni anglatadi:chinorning bargi,gudokning tovushi; 3)butunning bo’lagi anglatiladi: qovunning urug’i piyozning po’sti; 4)to’dadan ajratilgan qism anglatiladi:talabalarning biri (talabalardan bir). Bunday konstruksiyalarda qaratqich va chiqish kelishiklarining funksiyasi,ma’nosi bir- biriga yaqinlashadi; 5)o’ringa, vaqtga munosabat ma’nosi anglatiladi:Mirzacho’lning bog’lari,dalalari; ko’klamning shamollari; 6)harakatning subyekt bilan bo’lgan munosabati bildiriladigan (bunday vaqatda qaralmish aniq nisbatdagi harakat nomidan bo’ladi):muzikaning chalinishi. 7)harakat bilan obyekt munosabati bildiriladi (bunday vaqtda qaralmish aniq nisbatdagi harakat nomidan bo’ladi ):Faridaning kuylashi. Qaratqich bilan ifodalangan bu ma’nolar qaratqich vazifasida keluvchi so’zlarning leksik xususiyatiga ham bog’liqdir. Ikkinchi tipning aniqlovchisi (“belgisiz” qaratqich) bilan ifodalanishi mumkin bo’lgan ma’nolar ham ko’gina yaqinliklarga,o’xshashliklarga ega.Bular konkret xoslik anglatish (Pushkin asarlari),umuman xosli anglatish (shahar bog’i), o’ringa,vaqtga munosabat anglatish (yoz tongi,Moskva yo’li),harakat bilan obyekt munosabatini anglatish (Musiqa chalinishi bilan hamma qo’zg’aldi),harkat bilan subyekt munosabatini anglatish (qush sayrashi) va shunga o’xshashlar. 20 Bu aniqlovchi oraqli bulardan boshqa ma’nolar ifodalanishi ham mumkin.Masalan, ikki narsaning bir-biriga o’xshashligi: ko’ngil qushi,baxt bulog’i,zafar nuri kabi. Qushning sayrashi va qush sayrashi kabi konsturksiyalarning ma’lum semantik- grammatik,stilistik farqlari bor.Qaratqichli birikmaning qaysi turda qo’llanishining o’rni gapning butun konstruksiyasi ham ta’siri bo’ladi.O’xshatish ma’nosini ifodalash ikkinchi turda ham,uchunchi turda ham bor (zafar nuri,anor yuz),lekin bular bir-biridan bir qancha tomonlari bilan farqlanadi.Masalan: ikkinchi turda aniqlobvchi bilan ifodalangan predmet aniqlanmishdan anglashilgan predmetga o’xshatiladi (zafar nurga o’xshatiladi),uchinchi turda esa buning aksini ko’ramiz (yuz anorga)o’xshatiladi Qaratqichli birikmaning ikkinchi tipi kamroq qo’llanadi (ayniqsa jonli so’zlashuvda).U ko’pincha turg’un birikmalar,qo’shma so’zlar hosil qilishda uchraydi. Uchinchi tipdagi birikmaning aniqlovchisi o’z asl ma’nosidan chiqib,ko’chma ma’noda qo’llanganda,odatdagidek siifatlovchili birikma bo’ladi.Masalan,oltin soat (oltindan ishlangan soat) –oltin yaproq (oltindek yaproq);anor po’choq (anorning po’chog’i )-anor yuz (qizil yuz):O’xshatish bunday konstruksiyalarda birinchi ot okkazional ravishda sifat bo’lib keladi.Bunday birikmalar birinchi tipda qo’llanmaydi,bularning ayrimlarigina ikkinchi tipga kira oladi:har qanday qartqichli birikmaning har uch tipiga kira olishi shart emas.Ba’zi birikmalar faqat birinchi tipda bo’ladi,ba’zilari har uch formaga,ba’zilari ikki formaga kira oladi.Bularning qanday formada bo’lishi birikmaning,bog’lanishning,undagi so’zlarning semantik-grammatik xususiyatlariga bog’liqdir. Uchinchi tipning anqilovchisi ko’pincha biror predmetning nimadan ishlanganligini,materialini bildirish uchun xizmat qiladi.Masalan,taxta ko’prik,atlas ko’ylak. Bu ikki xil: a)predmetning asosan shu materialdan bo’lganligini anglatadi(taxta ko’prik,batis ko’ylak kabi); 21 b)predmetning sostavida shu materialning qisman borligini bildiradi. Masalan:ganch devor.Bu vaqtda o’sha aniqlovchi sifatlovchiga juda yaqinlashgan bo’ladi.Masalan: tuxum sho’rva,sut choy,(oq choy )kabi hollarda ham aniqlovchi ot sifatida yaqinlashadi (tuxumli sho’rva,sutli choy). Aniqlovchili birikmaning bu tipi ham ba’zan xoslik ma’nosi bilan bog’landi:paxta plan.Bu tipning elemetlari ko’pincha birikib ketgan bo’ladi:qo’shma so’z hosil bo’ladi:qo’l soat,qo’l arra,tish cho’tka kabi.Demak,bunda leksik harakterdagi qo’shilishni ko’ratamiz. Qaralmishdagi egalik affiksi qaratqichning qaysi shaxs ekanligiga qarab yuradi, shunga ko’ra ba’zi o’rinlarda qaratqichning ayrim so’z bilan ifodalanmasligi ham mumkin.biroq bu saqlanish yo qo’llanmasligi o’z ayrim farqlariga ega:asosiy aniqlanish,ta’kidlash,qaratqichda bo’lganda,qaratqich mazmunan birinchi o’rinda turganda,uni qo’llamaslik mumkin bo’lmaydi (bunday qaratqich odatda logik urg’u oladi),ifoda talab qilmaganda,qo’llamaslik mumkin bo’ladi. Umuman,qaratqichning qo’llanmasligi (“yashirinishi”)quyidagi o’rinlardadir. 1.Qaratqich kishilik olmoshi (ayniqsa birinchi va ikkinchi shaxslar)bilan ifodalanganda.Masalan, daftarim (mening), daftaring(sening). 2.Qaratqich vazifasida kelish lozim bo’lgan so’zning ma’nosi,o’sha so’z bilan ifodalandigan predmet kontekstdan aniq anglashilib turganda. (oldingi gapga aytilgan bo’ladi.) 3.Umumiy mazmun erkalash,sevish,kabi ma’nolar bilan bog’langan holda ifoda etilganda. 4.Qaratqich o’z olmoshidan bo’lganda.Masalan: U o’rtoqlariga xat yozdi (o’rtoqlari – qaralmish,o’z- o’zining –qaratqich).Ifodalanmagan qaratqichning o’z olmoshi yoki boshqa so’z ekanligi gapning konstruksiyasidan,bo’laklarning aloqasidan,umumiy mazmunda bilinib turadi:egadan anglashilgan shaxs qaralmish 22 bilan ifodalangan predmetning “egasini” bildirsa (shu ega qaratqich funksiyada ham kelishi zarur bo’lsa),bunday vaqtlarda qaratqich o’z so’zi bo’ladi (bu hodisa kesimda ham bilinib turadi).Biz kolxozimizni ilg’orlar safiga chiqardik.(o’z kolxozimiz.) “Men nevaramni o’ynatib keldim”,-dedi chol. (O’z nevaram) Siz otangizni kuzatib qo’dingizmi? (O’z otangiz) Bundagi ega bilan qaralmish moslashib yuradi.(Men… nevaramni… Siz otangizni… Biz kolxozimizni…) Bundan boshqa o’rinlarda qaratqich o’z olmoshi bo’lmaydi.Men opasini chaqirtirdim (uning opasini…).U onasiga minnatdorlik bildirdi:Siz bolalaringizni yaxshi tarbiyaladingiz.(O’z bolalaringiz.) Qiyoslang:Siz bolalarini… (uning bolalari).- Siz bolalarimni… (mening bolalarim).Mazmunda aniqlik bo’lishi uchun (noaniqlik uchunchi shaxsda tug’ilishi mumkin) bu qaratqichlar saqlandi ham: Kampir bolalarini boqdi; a)o’z bolalarini… b)uning (masalan,o’g’lining) bolalarini…Qaralmish (uchunchi shaxs ko’rsatkichini olgan formasi)qaraqtichsiz qo’llanib,undan oldingi so’z ikki vazifada (o’sha qaralmishga qaratqich vazifasida va vositasiz to’ldiruvchi vazifasida)kelishi lozim bo’lganda,u keying vazifada qo’llanadi,qaralmish odatda qaratqichsiz bo’ladi:Guruchfurush to’g’ri kelib, Babarning yoqasidan ushlabdi.(A.Q;yoqasi:uning.)Babar guruchfurushni boshidan oshirib tashlabdi.(A,Q;boshi:o’zning.)Bu bolani buvisi tarbiyalagan: (Qiyoslang:Bu bolaning buvisi tarbiyalagan: kimnidir tarbiyalagan.) 5.Qaratqichli birikmaning ikkinchi shaxs bilan ifodalanishi lozim bo’lgan mazmun shu birikmaning uchinchi shaxsi bilan berilganda.Masalan,Daftarlarini keltiray (Daftaringizni keltiray).Bunday qo’llash ayrim o’rinlardagina uchrab qoladi. 6.Topishmoqlarda qaratqich bilan ifodalanishi lozim bo’lgan predmetning nomi o’sha topiladigan narsani bildirganda .Masalan:Pak –pakana bo’yi bor, yetti qavat to’ni bor.(Piyoz:nimaning bo’yi? –uning- piyozning- bo’yi.) Ba’zan qaratqich yolg’iz qo’llanib,qaralmishi ko’rinmaydi.Bunday vaqtda qaralamish talab qilinmaydi ham. 23 Bu hodisa boshqaruv munosabati ko’makchi yordami bilan bo’lganda – ko’makchili konstruksiyada uchraydi,o’sha so’z ko’makchi bilan birlikda boshqariladi.Masalan,Ko’kan o’zi mening bilan xo’p og’ayni.Bunday vaqtda qaratqich kishilik olmoshidan bo’ladi.Bunday qo’llash odatda eski uslubda uchraydi.Hozirgi tilda bu ot qaratqich formasi olmagan holda qo’llanadi:Kitobni sening uchun oldim.-Kitobni sen uchun oldim kabi. Bu holat (“qaralmishsiz”qaratqich )o’xshatishda ham uchraydi;o’xshatish belgisini oluvchi so’z qaratqich formasida kela oladi (seningdek-sendek kabi).Ko’rinadiki,bunday konstruksiyalar arxaik formadir. Qaratqich (olmosh qaratqich) yordamchi vazifasidagi so’z bilan kelganda, bu konstruksiya ham butunligicha to’ldiruvchi sanaladi.Lekin o’z ichida qaratqich – qaralmish munosabatini,mosligikni ko’rsatadi (sening haqingda,sening tog’ringda kabi): -Ular meni tog’rimda nima deyabdi? Qaratqich bilan qaralmish bizning yutuqlarimiz,sizning kitobingiz,uning mukofotlanishi kabi tipda bir-biri bilan moslashgan bo’ladi.Bu moslik shunday ko’rinishlarga ega: 1)qaratqich va qaralmish son jihatidan bir-biriga mos bo’lishi shart emas:ma’no ifodaning talabiga qarab,ulardan istalgan ko’plik formasini oladi:birlik+birlik,birlik+ko’plik,ko’plik+birlik,ko’plik+ko’plik.Masalan: Karimning qo’zisi,Karimning qo’zilari.Demak,ko’plikning affiksi (- lar)mazmunga,stilistik talabga qarab,qaratqichli birikmaning istalgan elementida bo’lishi mumkin.Lekin bu affiks hamma o’rinda ko’plik ma’nosi uchun ishlatilgan bo’lishi shart emas,shuningdek,ba’zan quyidagi holga duch kelamiz :qaralmish birlik formasida qo’llangan bo’lsa ham,qaratqich,bog’lanish,umumiy mazmun bu o’rinda uning ko’plik mazmuniga ega ekanligini bildirishi mumkin; 2)qaratqich,qaralmish shaxs jihatidan bir-biriga mos bo’lishi shart.Bu vaqtda u shaxslarning soni ham mos bo’ladi:Masalan:Sening daftaring. 24 (ikkinchi shaxs,birlik+ ikkinchi shaxs,birlik)Bu moslashuv qaratuvchining qaysi shaxsda va sonda kelishiga qarab,qaralmishda shunga muvofiq keladigan egalik affiksining bo’lishi bilan ifodalanadi.Bu egalik affiksining qanday formada kelishi quyidagicha: a)qaratqich uchunchi shaxsni (birlik,ko’plik)ko’rsatuvchi kishilik olmoshlaridan yoki otlardan bo’lganda,qaralmish uchunchi shaxsga qarashlilikni ifodalovchi belgini-uchinchi shaxsga egalik affiksini oladi.Masalan:O’rikning guli (uning guli),gulning g’unchasi (uning g’unchasi); b)qaratqich kishilik olmoshlarining birinchi yoki ikkinchi shaxsi (birlik,ko’plik) bilan ifodalanganda,qaralmish bo’luvchi so’zning egalik affiksi ham shunga muvofiq kelgan tusga kiradi.Masalan, mening daftarim,sizning ukangiz. Qaratqich birinchi shaxsning ko’pligini ko’rsatuvchi kishilik olmoshidan bo’lganda,qaralmish oxiridagi egalik affiksining qo’llanmasligi mumkin.Masalan: Shundan so’ng bizning Oygul yashnab misoli bir gul …Bizning yorni ko’rgan bormi? Bunday qo’llashning semantik va stilistik tomonlardan ayrim xususiyatlari bor. (Qiyoslang:bizning kolxoz-bizlarning ota-onamiz,bizlarning otalarimiz.) Ta’kid – qaralmish bilan ifodalangan predmetning qaysi shaxsga,predmetga qarashli ekanligini ta’kidlash maqsad qilinganda,bu affiks saqlanadi. Izohlovchi ham aniqlovchining bir ko’rinishidir.Unda predmet boshqacha nom olish bilan aniqlanadi,ya’ni shu predmetning o’zi yana boshqacha atalib,bu bilan u ma’lum xarakteristika ega bo’ladi.Demak,izohlovchida bir ot ikkinchi otni aniqlaydi,izohlaydi:predmet bilan predmet munosabati ifodalandi.Masalan: Marshal Malinovskiy nutq so’zladi.Izohlovchi kishilik olomoshiga bog’lanishi ham mumkin.Masalan:Meni,otangni tanimayabsanmi,qizim? Biz ikkalamiz bugn palnni oshirib bajardik. Umuman olganda,izohlovchi ko’pincha jins va tur bildiruvchi so’zlarning munosabatini ifodalaydi. 25 Izohlovchilar aniqlanmish bilan aloqasi jihatidan odatda anchagina ayrimlik hoatiga ega bo’ladi.(Biz –talabalar o’qishda namuna ko’rsatdik)Biroq ba’zi izohlovchilar o’zi bog’langan ot bilan juda zichlashib ketadi.Izohlovchilar shu xususiyatiga ko’ra ikkiga bo’linadi: mustaqil izohlovchilar va mustaqil bo’lmagan izohlovchilar. 1.Mustaqil izohlovchilar.Bular anchagina ayrimlik,erkinlik holatiga ega bo’ladi,odatda izohlanmish otdan keyin keladi.Bular o’zi bog’langan otdan tovush jihatidan ham ajralib turadi:ikki orada tovush yuzilishi hosil bo’ladi.Mustaqil izohlovchi odatda ayrim urg’uli bo’ladi.Masalan:Vali,ukam,kinoga ketdi. Mustaqil izohlovchilar odatda ajratilgan holda bo’ladi.U formal jihatdan izohlanmish so’z bilan birgalikda o’zgara oladi (moslashgan holda).Masalan:Men, otang,kecha…-meni,otangni,kecha…-menga,otangga,kecha…Mustaqil bo’lmagan izohlovchida bu hodisa boshqacha bo’ladi (qiz bolani,qiz bolaga kabi);lekin bu keyingi turni,o’rni bilan,birinchi tipga aylantirish mumkin.Bu bilan izohlovchining ahamiyati kuchayadi:izohlanmishdan anglashilgan shaxs,predmet yana ham ajratib ko’rsatiladi.Masalan:Karima opam,Karima opamni,Karima opamga,Karima opamdan…-Karima,opam,… Karimadan,opamdan… Karimani,opamni… 2.Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar.Bunda izohlovchi izohlanmish ot bilan juda yaqinlashib ketadi,bir tomondan,uning sifatlovchisi kabi qo’llanadi.Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar tovush jihatidan ham unchalik ayrim bo’la olmaydi.Ba’zan ular juda birikib,bir bosh urug’i bilan aytiladi.(Qiz bola gapirdi).Bu xususiyat mustaqil bo’lmagan izohlovchilarni sifatlovchilarga yaqinlashtiradi.Bu vaqt ular vazifa,tartib,urug’ jihatidan sifatlovchiga o’xshash bo’lib qoladi (sifatlovchiga o’xshash bular ham forma jihatidan o’zgarmaydi), shuning uchun “ko’p o’rinlarda aniqlovchi (sifatlovchi) bilan izohlovchi orasidagi chek yo’qaladi”.(Akademik A.A.Shaxmatov.)Bunday o’rinlarda izohlovchining otlik xususiyati va o’zning maxsus sifatlovchi qabul qila oish bilan ajralishi mumkin bo’ladi. 26 Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar odatda o’zi bog’langan otdan avval keladi. Izohlovchilik yo’li bilan bog’lanib kelgan ikki otning biri atoqli ot bo’lganda, odatda turdosh ot izohlovchi sanaladi.Masalan:General Rahimov mukofotlandi, A. A. Kovalev,leksiya o’qimoqda edi (bunda izohlovchi ajratilgan).Har ikkisi ham turdosh ot yoki atoqli ot bo’lsa,ular ma’no va grammatik jihatlariga,urg’uga, tartibga qarab aniqlanadi.Masalan, jins tushunchasini bildiruvchi so’z bilan tur tushunchasini bildiruvchi so’z munosabatga kirishganda,tur bildiradigan so’z izohlovchi bo’ladi: dub yog’och,tol yog’och kabi.Ayrim o’rinlarda izohlovchini aniqlab olish odatdagiga qarganda qiyinroq bo’ladi,lekin shunda ham yuqoridagi belgilar asosida aniqlash mumkin bo’ladi.Masalan,1)kolxozchi bolalar,o’quvchi bolalar, 2)kolxozchi qiz,kolxozchi bola . Ba’zan izohlovchi bilan izohlanmish birikib,bir qo’shma so’z hosil qiladi.Masalan: bo’lka non,muka un kabi. Izohlovchilar quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1.Izohlanmishdan anglashilgan predmetning holatini ko’rsatadi.Masalan: Toshmat chol musobaqada yutib chiqdi. 2.Amal unvonni bildiradi.Masalan:Majlisni kapitan Aliyev ochdi. 3.Mashg’ulot,kasb,mutaxassislik kabi ma’nolarni ifodalaydi.Masalan: Ahmadjon qo’shnaychi bizning mahallamizda turadi.Haydar qassob gapirdi. 4.Millatni bildiradi.Masalan: Bu bola- xitoy jangda jasorat ko’rsatdi. 5.Qarindoshlik munosabatini bildiradi.Masalan: Tohir amakim keldi. 6.Xoslanishni bildiradi,predmetni yana ham aniqlab beradi.Masalan:Anavi bino – maktab bu yil solingan. 7.Turni bildiradi.Masalan:tol yog’och,sazan baliq. 8.O’xshashlikni bildiradi.Bolalar – qo’zichoqlar o’ynashyabdi. 9.Jinsni bildiradi.Masalan:qiz bola,o’g’il bola. 10.Laqab,taxallus kabilarni bildiradi.Masalan:Tolib toyloq jim o’tirdi. Raxmatulla- Uyg’un she’r o’qib berdi. 27 Izohlovchilar predikativ elementga egadir.Izohlovchi ajratilganda,shunindek maxsus sifatlovchi bilan kelganda,bu xususiyati kuchaydi:Akam bergan kitob,roman,uyda qolibdi- Akam bergan kitob,kechagi roman,uyda qolibdi. Izohlovchi va izohlanmishning tartibi : 1.Ajrtilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi.Masalan:Biz kolxozchilar planni ortig’i bilan bajardik. 2.Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar (mashg’ullik,ixtisos,kasb nomlari,unvon bildiradigan so’zlar va boshqalar) izohlanmishdan avval keladi.Masalan: Tokar Mahmudov,professor Salimov,student Hakim,leytenant Karim,mashinist To’ychiyev kabi; lekin bularning ikki xil qo’llanish hollari ham bor.Brigadir Karim- Karim brigadir,temirchi Jo’ra –Jo’ra temirchi,doktor xotin- xotin doktor (bularning semantik va grammatik holati tamoman teng emas),suvoqchi Obid- Obid suvoqchi,fotograf Aziz-Aziz fotograf kabi.Izohlovchining izohlanmishdan keyin kelish hollari ko’pincha o’sha ikki elementni bir so’zga aylantiradi (bu hodisa,yuqorida ko’rsatilgandek,unvon,laqab,amal,mashg’ullik bildirishda ko’proq uchraydi).Masalan:Obid usta,Ilhom doktor,Ahmad qassob,Abdulla laylak,Karim quloq,Obid burun,Komil kalla kabi. Xulosa Til tabiatiga,vazifasi va tuzulishiga (ichki qurilishiga)ko’ra murakkab ijtimoiy- tarixiy,ijtimoiy-psixik hodisa bo’lib jamiyatga tengi yo’q aloqa vositasi sifatida xizmat qiladi.Til jamiyat taraqqiyotining ramzi,mezoni,ko’zgusi sifatida faollik ko’rsatadi.Til ilmiy nazariy tilshunoslik nuqtai nazaridan o’nlab ko’rinishlarda qator fanlar bilan hamkorlikda ish olib boradi. Bu jarayonda,ayniqsa,til va jamiyat,til va tarix,til va taraqqiyot,til va tafakkur,til va madaniyat,til sistemasi,til va nutq kabi murakkab siyosiy-falsafiy,ilmiy masalalar borki,ular nazariy tilshunoslikning –umuman jahon tilshunosligi fanining doimiy diqqat markazida turadi,turli fan vakillarining bevosita o’rganish,tadqiq qilish 28 obyekti hisoblandi.Umum tilshunoslikda tilni nazariy va amaliy jihatdan o’rganish tilning system tuzilishga egaligi,til va nutqning dialektik munosabati,til va nutq birliklarining tilni aloqa quroli sifatida harakatga keltirishi kabi qator muammolar borki,ular umuman tilshunoslik fanining –ham nazriy,ham amaliy tilshunoslikning eng muhim,eng asosiy,eng dolzarb masalalaridan hisoblandi. Xulosa sifati shuni ta’kidlash mumkinki,gap bo’laklari tobe aloqa orqali hosil bo’lgan so’z bog’lamalaridan mavjud bo’ladi.So’zlar esa o’zaro bir-birlari bilan sintaktik aloqaga kirishgandagina gap bo’lagi bo’lib kela oladi.Shu o’rinda sintaksis gapni bo’laklarga ajratishning asosiy omili hisoblanadi.Gap bo’laklarining turini aniqlashda esa so’zlarning bir-biriga nisbatan munosabati hisobga olinadi.Agar nisbat beriluvchi element bo’lmasa gap bo’lagi ham bo’lmaydi. Demak gapni semantik (shakl)nuqtai nazardan o’raganganimizda ega,semantik (mazmun)nuqtai nazaridan o’rganganimizda esa kesim (predikat)hokim bo’lak sanaladi.Shu o’rinda ega va kesim gapning konstitutiv birliklari,qolgan bo’laklar,ya’ni aniqlovchi to’ldiruvchi,hol esa fakultativ bo’laklar hisoblandi. Bunday bo’laklarni kengaytiruvchilar deya e’tirof etilganini semantik nuqati nazardan qaraganda ikkinchi darajali bo’laklar tan olinmaydi.Ular odatda ega va kesim kopmonentlariga birkib ketadi. Gapdagi ikkinchi darajali bo’laklar ana shu bosh bo’laklarga nisbtan belgilanadi. Biroq bularning bir-biriga nisbatan maqomi ham bir xil emas. Ayniqsa, aniqlovchining gap bo’laklari orasida tutgan o’rni maqomi to’diruvchi va ho bo’laklaridan farq qiladi.Aniqlovchi hokim bo’lish xususiyatiga ega emas.To’ldiruvchi holga bog’lanib,uning belgisini ifodalaydi (belgi keng ma’noda bo’lib,o’rin,payt kabilar ham shunga kiradi),aniqlovchi esa,to’ldiruvchi va hol bo’laklaridan farq qiladi.To’ldiruvchi va holda tobe bo’lishi bilan birga,hokim bo’lish xususiyatlari ham bor. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.U. Tursunov,J,Muxtorov,Sh.Rahmatullayev.Hozirgi o’zbek adabiy tili.- Toshkent:O’zbekiston,1992. 2.Nurmanov va boshqalar O’zbek adabiy tilning nazariy sintaksisi.- Toshkent:Fan,1992. 3.R.Rasulov.So’z valentligi va sintaktik aloqa // O’zbek tili va adabiyot,1992. 4.A.Aliyev,K.Sodiqov O’zbek adabiy tili tarixidan (Universitet talabalari uchun darslik)-Toshkent,1994. 5.G’.Abdurahmonov,S.Mamajanov. O’zbek tili va adabiyoti (Oliy o’quv yurti talabalari uchun darslik)-T: O’zbekiston,1995. 6.F.Ubayev,R.Sayfullayeva,To’liqsiz gaplar haqida ba’zi bir mulohazalar//O’zbek adabiy tili va adabiyoti,1997. 7.Azizov O. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent:O’qituvchi,1996. 8.Nurmonov A,Yo’ldoshev B.Tilshunoslik va tabiiy fanlar.-Toshkent;Sharq,2001 9.Nurmonov A,Rasulov R.O’zbek tili jadvallarda .-Toshkent:O’qituvchi,1993. 10.Sodiqov A,Abduazizov A,Irisqulov M.Tilshunoslikka kirish.-Toshkent,1981 Tilshunoslikka kirish.-Toshkent,1975 Internet sahifalari: 11.www.ziyo.uz 12.www.ziyonet.com 13.www.kitob.uz

Kirish ………………………………………………………………………..3

I.Bob.Aniqlovchi va uning o’zbek tilshunosligida tadqiqi…………………..7

1.1.Aniqlovchining ifodalanishi……………………………………………...9

II.Bob.Aniqlovchining gap qurishidagi o’rni………………………………..11

1.1.Aniqlovchining ma’noviy turlari

Sotib olish