Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 202.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

7 Продаж

Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining o’ziga xosligi

Купить
“ AQLI ZAIF BOLALAR RUHIY JARAYONINING O`ZIGA XOSLIGI ” 1 KIRISH . .3…………………………………………………… ……………… I .BOB AQLI ZAIF BOLALARDA RUHIY RIVOJLANISH JARAYONI BUZILISHLARINING SABABLARI …………………………………… .. 5 … … 1.1. Aqli zaif bolalarda ruhiy jarayon buzilishining biologik va jismoniy sabablari ………………………………… ... …………………………… ..5 ………… 1.2. Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining muammosi va xususiyatlari ... .... … … .. … 13 II.BOB. AQLI ZAIF BOLALAR RUHIY JARAYONING O`QUV FAOLIYATIGA TA`SIRI VA ULAR BILAN OLIB BORILADIGAN KORREKSION ISHLAR . 19 …………………………………………………… … 2.1. Aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o`ziga xos xususiyatlari . .. ………… .. ..... … 19 2.2. Aqli zaif bolalarni ta`limga o`rgatishda ruhiy jarayonlarning ta`siri ... ……… 24 XULOSA ………………………………………………………………………… 31 TAVSIYA …………………………………… . ……………………… .. 32 …… …… Adabiyotlar ro`yxati ………………… . ………… … …………………………… . 34 2 KIRISH Bugungi kunda klinik psixologiya yetakchi sohalardan biriga aylanib bormoqda. Zamonaviy psixologiya, fundamental nazariy asoslarni ishlab chiqish bilan ularni amalga oshirish va keng ko'lamli muammolarni hal qilishda faol amaliy foydalanish o'rtasidagi chambarchas bog'liqlik bilan tavsiflanadi. Bolalar va o'smirlarning klinik psixologiyasi klinik psixologiyaning bir qismi bo'lib, bu bilim va amaliyotning fanlararo sohasidir. Bolalar va o smirlar o rtasida nogironlik ko rsatkichlarini tahlil qilar‘ ‘ ‘ ekanmiz, 0 yoshdan 17 yoshgacha bo lgan nogiron bolalar va o smirlar sonining ‘ ‘ barqaror o sib borayotganini ta kidlash lozim. Bu bolalarning deyarli barchasi ‘ ’ klinik psixologlar tomonidan ko'rsatiladigan barcha turdagi yordamga muhtoj. Bolalar klinik psixologlariga bo'lgan ehtiyoj doimiy ravishda yuqori. Rivojlanishda nuqsonlari, nogironligi va chegara sharoitlari bo'lgan bolalar va o'smirlar bilan ishlaydigan klinik psixologlar quyidagi amaliy faoliyat turlarini amalga oshirishlari kerak: diagnostika, tuzatish, ekspert, psixoterapevtik va reabilitatsiya ta'limi. Barcha tadbirlar har xil ahamiyatga ega (klinik psixolog ishidagi ulush, foiz). Bolalar va o smirlarning klinik psixologiyasi ilmiy-amaliy faoliyat “ ‘ ” sohasi bugungi kunda sog liqni saqlash, ta lim va ijtimoiy himoya tizimlarida ‘ ’ jadal rivojlanib bormoqda va bu juda kata talabga ega. Malumki, har qanday jamiyatning kelajagi yosh avlodning qanday ta`lim- tarbiya olishiga bog`liq. Ana shunday avlodgina mamlakat oldida turgan umumdavlat ahamiyatiga molik vazifalarni bajarishga qodir bo`lib, o`z xalqining tarixiy taqdirini belgilab bera oladi. Yordamchi maktab o`quvchilari shaxsini, ma`naviyatini, dunyoqarashini, davr talabi darajasida tarbiyalash va korreksion rivojlantirish, eng avvolo oiladan boshlanadi maktabda esa davom ettiriladi. Shunga ko`ra yosh avlodni o`zini o`rab turgan atrof muhitga, tabiatga nisbatan to`g`ri munosabatda bo`lishini tarbiyalab borish, ongiga singdirish jarayonida mehnatga, kasb hunarga tayyorlash maxsus 3 maktablar va biz pedagoglarning oldida turgan muhim va dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi : Aqliy rivojlanishda orqada qolgan bolalarni ruhiy jarayonlarni o`rganib ularga to`g`ri ta`lim-tarbiya orqali o`z tengdoshlari qatoriga qo`shish. Kurs ishining obekti: Yordamchi maktab internati va o`z xonodonida tarbiyalanayotgan aqli zayif individlar. Kurs ishining predmeti : Aqli zaif bolalar ruhiyatining namoyon bo`lishi, rivojlanishi va o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish va aqli zaif bolalarning ruhiy xususiyatlari haqidagi bilimlar bilan defektologlarni, oligofrenopedagoglarni qurollantirishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - aqli zaif bolalarda ruhiy rivojlanish jarayoni buzilishlarining sabablari ; - aqli zaif bolalarda ruhiy jarayon buzilishining biologik va jismoniy sabablari ; - aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining muammosi va xususiyatlari ; - aqli zaif bolalar ruhiy jarayoning o`quv faoliyatiga ta`siri va ular bilan olib boriladigan korreksion ishlar; - aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o`ziga xos xususiyatlari ; - aqli zaif bolalarni ta`limga o`rgatishda ruhiy jarayonlarning ta`siri; shu qatorda tavsiya va x ulosalardan iborat. Kurs ishining metodlari : Kuzatish, tajriba, suhbat, anketa, o`quvchilarning faoliyat natijarini tahlil qilish va ijodiy faoliyat mahsulotlarini psixologik tahlil qilish kiradi. Kurs ishining nazariy ahamiyati: Tatqiqotning natijalari tibbiyot psixalogiya, sotsiyal psixalogiyasini yangi ilmiy ma`lumotlar bilan boyitadi. Shqatorida insonlarning bir biriga bo`lgan munosabat o`rnatishda qay tomonlarga keng etibor qaratishligi va qay tomonlarini to`g`rilashlari kerak ekanligiga ko`maklashadi. 4 Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ushbu kurs ishining amamli ahamiyati shundan iboratki aqli zayif yoshlarni darajasi jixadan aniqlash va ularni davolash yo larini rivojlantirish. ’ Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Ushbu kurs ishi 2 bob, 4 paragrif, ya`ni kirish asosiy qisim, ishni eksperimental amaliy qismi va xulosa, tavsiya, ilovadan hamda foydalanilgan adabiyot ro`yxati tashkil topkan bo`lib 40 muqovadan iborat. 5 I.BOB. AQLI ZAIF BOLALARDA RUHIY RIVOJLANISH JARAYONI BUZULISHINING SABABLARI 1.1. Aqli zaif bolalarda ruhiy jarayon buzulishining biologik va ijtimoiy sabablari Respublikamizda rivojlanishida muammosi bo`lgan bolalarning barcha sog`lom tengqurlari qatori milliy ruhda tarbiyalanishlari, aqliy, axloqiy, jismoniy jihatdan kamol topishlari, jamiyatdagi ijtimoiy hayotga mustaqil yetuk fuqarolik darajasidan tayyor bo`lib yetishishlari masalasiga jiddiy etibor qaratilmoqda. Jumladan, ushbu kunda tashkil etilgan 86 tadan ortiq maxsus maktab, maktabning asosiy faoliyati u yoki bu jihatida muommolari bo`lgan bolalardagi pisixik hamda jismoniy muammolarni korreksion-kompensator yo`llari yordamida bartaraf etish orqali ularni ijtimoiy hayotga moslashtirish, uyg`unlashtirishga qaratilgan. Aqli zaif bolalar da ruhiy rivojlanish jarayoni buzulishining sabablari ijtimoiy va biologik bo`lishi mumkin undan tashqari ruhiy kamchilikka ega bo`lgan bolalar ham shu turga yaqin hisoblanadi, masalan ruhiy kamchilikka ega bo`lgan bolalar turli ko`rinishlarga, hillarga ega bo`lishi, maxsus psixologiya, potopsixologiya, oligofrenlar psixologiyasi fanlarida tashkil etiladi. Aqliy kamchilik deganda biz shuni tushunishimiz kerakki, psixologik jarayonlardan idrokni buzulishi tafakkurdagi analiz va sintezning nomutanosibligini, hotiradagi unutish (amneziya) jarayonini dominant bo`lib qolishi, diqqat xususiyatlaridagi domonantlikni ortib ketishi natijasida yuzaga keladigan, ma`lum bir kamchilikni namayon qiladigan bolalarni tushunamiz. Lekin bular ruhiy bemor (individ) emaslar, aksincha ma`lum bir kamchilikka ega bo`lgan bolalar bilan ishlashni tashkil etishda; a) tibiyot hodimlari xulosasiga suyanish lozim. b) ota-onalari xulosasiga suyanish lozim. Ruhiy kamchilikka ega bo`lgan bolalarni qaysi jarayonida kamchilik borligini aniqlab tashxis qo`yib ana shu jarayonlarning rivojlanishi uchun alohida etibor beriladi. Aqli zaif bolalarning ruhiy rivojlanish jarayonini esa psixologiya emas, oligofrenopedagogika o`rganadi. Oligofrenopedagogika-aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o`qitish ijtimoiy hayotga jalb etish masalalarini o`rganuvchi defektologiyaning bir tarmog`i 6 hisoblanadi. Oligofreniya irsiy, tug`ma va go`daklikda orttirilgan bo`lishi mumkin. Bunda aqliy norasolikdan tashqari ko`picha bo`y narmal o`smaydi, gavda tuzulishi nisbatlari buzulgan, kalla tuzulishi noto`g`ri bo`ladi, bola o`z vaqtida balog`atga yetmaydi yoki vaqtidan ilgari balog`atga yetadi. Nutqi, harakatlari buziladi, sezgi organlari funksiyasi o`zgaradi, ba`zan tutqanoq tutadi. Ba`zi bemorlar betoqat, serjahl boshqalari bo`shashgan kamharakat bo`ladi. Aqli zaif bolalar ruhiyatini o`rganish nuqsonli bolalar ichida nisbatan mukammal o`rganilgan tarmoqdir. Ammo bu tarmoq ham normal bolalar ruhiyatiga nisbatan bir muncha keng atroflicha o`rganilmagan. Aqli zaif bolalarning o`rganishning mumkinligi va zarurligi, ularni o`qitish, tibbiyot, hususan psixatriyaning rivoji bilan uzviy bog`liq. 18-asrning oxirlari 19-asr boshlarida aqli zaif bolalarni davolash, tarbiyalash, o`qitishga oid ma`lu m ijodiy qarashlar yuzaga keldi va shakllana boshladi. Shuni eslatimb o`tish joizki aqli zaiflar ta`lim tarbiyasi masalalari dastlab, asosan aqliy nuqsoni o`g`ir darajadagi bolalar ustida boshlangan. Nisbatan yengil darajadagi aqli zaif bolalarni o`rganish, davolash, tarbiyalash bir muncha kengroq, 19-asrning ikkinchi yarmidan yuzaga keldi. 1858-yilda chet el rus pedagogik adabiyotlarida N.A.Dobrolyubov tomonidan aqli zaif bolaning o`ziga hos xususiyatlari ochib berildi. Uning ko`rsatishicha faollikning pastligi , sekin idrok qilish , quruq yodlashning“ ” “ ” “ ustunligi , bir hildagi harakatlar , yangi sharoitlarga yomon moslashish , ” “ ” “ ” bilimlarni to`g`ri ishlata olmaslik -aqli zaif bolalarga xos xususiyatlar ekan. 19-asr “ ” ikkinchi yarmi 20-asr boshlarida Rossiyada aqli zaif bolalarni o`rganuvchi , davolovchi, tarbiyalovchi , bilim beruvchi qator davolash, tarbilash muassasalari ochila boshlandi. 1910-yilda Moskvada aka-singil Postovishiylar boshlang`ich bilim yurti qoshida aqli zaif bolalar uchun yordamchi sinf ochdilar. Hamda bolalarni o`rganish uchun eksperemental psixologik kabinet tashkil qildilar. 1911- yilda shifokor, psixiatr, professor G.I.Rossolimo Moskvada bolalar psixologiyasi va nevrapotologiyasi istitutini ochdi. Bu yerda aqli zaif bolalar ruhiyatining o`ziga hos tomonlari o`rganila boshlandi. 1920-yillardan boshlab maxsus psixologiya xususan aqli zaif bolalar 7 psixologiyasi mustaqil fan sifatida maorif tizimiga kiritildi. Shu davrdan boshlab bu muammo davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ishlar tizimiga kiritilib, alohida e`tibor berila boshlandi. 1925-yilda Moskvada eksperemental defektologiya institute tashkil etildi. L.S.Vigotiskiy rahbarligida muntazam, izchil aqli zaif bolalarni o`rganish boshlab yuborildi. Yetuk psixolog Vigotskiy maxsus psixologiya sohasida juda katta nazariy meros qoldirdi. Hamda haqli ravishda oligofrenopsixologiyaning asoschisi hisoblanadi.1935-yildan aqli zaif bolalar ruhiyatini o`rganuvchi labaratoriyni L.V.Jankov boshqara boshladi. 1943-yilda mavjud bo`lgan eksperemental defekologiya institute Defektologiya ilmiy tekshirish institutiga aylantirildi. Institutgs T.A.Vlasova 1985-yilga qadar rahbarlik qildi. Oligofrenopsixologiya boshqa fanlar singari turli fanlar bilan uzviy bog`liq. Oligofrenopedagogika, psixatriya, fizalogiya, logopediya, umumiy va bolalar psixologiyasi va boshqa fanlar shular jumlasiga kiradi. Aqli zaif bolalar ruhiyatining o`ziga hosligi hozirgi zamon ilg`or fan yutuqlarining natijalari bilan bog`lab o`rganiladi. Normal va nuqsonli bola taraqqiyoti umumiy, yagona qonuniyatlar asosida kechishini hisobga olsak, normal bolalar psixologiyasi fani aqli zaif bolalar psixologiyasi uchun ilmiy asos rolini o`taydi. Aqli zaif bolalar psixologiyasi yosh davrlar psixologiyasi yutuqlariga ham suyanadi. Qaysi yoshda, qaysi ruhiy holatlar, qay darajada o`sishini, rivojlanishini bilib ish yuritadi. Pedagogik psixologiya ham aqli zaif bolalar psixologiyasi uchun yatarli ma`lumotlar beradi. Ijtimoiy va biologic omillar birligi nazariyasini ochib berar ekan, aqli zaif bolalar psixologiyasi, oligofreniya klinikasi, nevrapatologiya, fizalogiya fanlarining yutuqlariga asoslanadi. Oligofreniya klinikasi aqli zaiflikning etiologiyasini ochib berishga yordam beradi. Nevropatologiya aqli zaif bolalar markaziy asab tizimining anatomik va organik buzulishlari haqida bilim beradi. Fizalogiya esa, markaziy asab tizimining funksional buzulishlari haqida bilim beradi. Bularning barchasi aqli zaif bola ruhiyatining nuqsoni haqidagi bilimlarimizni yanada kengaytiradi. Aqli zaif bolalar psixologiyasi markaziy asab tizimining eguluvchanligi haqida I.P.Pavlovning fizalogik ta`limotiga asoslanadi. Aqli zaif bolalar 8 psixolagiyasi psixatrya yutuqlaridan ham foydalanadi. G.E.Suxopeva, M.S.Pavzner aqli zaif bolalarni o`rganish ishlariga juda katta hissa qo`shdilar. Ular tomonidan aqli zaif bolalar etiologiyasi, patagenezi, davolash ishlari, kasallik natijalari, kasallikning ikkilamchi asoratlari atroflicha o`rganildi. o`ziga xos xususiyatlari ochib berildi. Ularning taraqqiyot dinamikasi o`rganildi. Aqli zaiflarga xos, o`xshash tomonlar o`rganilib bayon etildi. Psixiatr pedagoglar tomonidan hamkorlikda tekshirishlar olib borildi, natijada aqli zaiflikni pedagogic, psixologik, diagnostic tashxis qilish mezonlari yaratildi ayniqsa aqli zaif bolalar psixologiyasi, oligofrenopedagogika bilan bog`liq. Aqli zaiflik sabablari, darajasi qanday bo`lishidan qat`iy nazar, aqliy taraqqiyot davom etadi. Hatto kasallik og`irlashib borganda ham bosh miya zaralanishi darajasiga ko`ra taraqqiyot davom etadi. Fanning uslublari haqida ham biroz to`xtalib o`tsak. Uslublar deganda nimani tushunsmiz? Aslida uslublarni turli ma`nolarda tushuntirish mumkin. Turli fanlarda mujassamlashgan nazariy, amaliy bilimlarning o`quvchilar ongiga yetkazishning u yoki bu yo`lini ham uslublar deb tushunish mumkin. Bu esa har bir fanning shu fanga oid bilimlarni tig`ish to`plash yo`llari tushiniladi. Aqli zaif bolalarning shaxsiy xususiyatlari, ruhiy jarayonlarining o`ziga xosligi, bilim olish imkoniyatlari haqidagi oligofrenopedagoglar uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar quydagi uslublar orqali yig`iladi. Bularga kuzatish, tajriba, suxbat, anketa, test, o`quvchilar faoliyat natijalarini tahlil qilish va boshqalar kiradi. Aqli zaif bolalarda ruhiy jarayonning buzulishi tug`ma, irsiy, ega– bo`lingan kasalliklar yoki belgilangan tartibda tasdiqlangan jarohatlar asoratlari asosida kelib chiqishi mumkin. Tug`ma muammolarning yuzaga kelish sabablari turli tuman bo`lib, ko`pgina hollarda nasliy (genetik) omillar muhim o`rin egallaydi. Tug`ma muammolar rivojlanayotgan homilaga kimyoviy, mexanik, infeksion ta`sirlar ko`rsatish natijasida ham paydo bo`lishi mumkin. 9 Tug`ulgandan so`ng paydo bo`ladigan muammolar ilk yosh davrlarda yuqumli kasalliklar bilan og`rish (meningit, polimielit, qizamiq, skarlatina) jarohatlanish intaksikatsiya natijasida ro`y beradi. Biologik sabablari- bu jarayonning o`zi ham 2xil bo`ladi . Birinchidan ona homiladorlik vaqtida - taksikoz hodisalari yuz berishi - ovqatlanishi buzulishi - chala tug`ulish - virusli gripp - bezgak - gepatit - ichterlama kasalliklariga uchrashi - rezus faktorning to`g`ri kelmasligi - asfiksiya munosabati - dispepsiya - distrofiya - dizenteriya - qalqonsimon bezlarning kasalligi - yurak qon tomir kasalliklariga uchragan onalar ham ko`pincha shu turdagi bolalarni tug`ulishini ko`rsatuvchi kurs ishilar ham mavjud Ota- onalarning jinsiy hujayralariga zarar yetkazadigan yoki homila yoxud go`dak boladagi markaziy nerv sistemasining rivojlanishini buzib qo`yadigan tashqi ta`sirlar : - zaxm - toksiplazmoz - avitaminoz - qandli diabet va bazi hollarda patalogik irsiyat ruhiy jarayonlarning va aqliy zaiflikning biologik sabablari bo`lishi mumkin. 10 Ijtimoiy sabablari. Ijtimoiy hayotda uchrab turadigan noxush xodisalarning asl sabablaridan biri aksariyat oilalardagi a`zolar orasidagi iliqlik va mehr-oqibat poydevoriga putur yetayotganidan kelib chiqayotganligi sir emas . oxir oqibat natijasi farzandlarning ota-ona mehrga to`ymay o`sishi, yetarli darajada oilaviy hayot qonun-qoidalaridan bebahra qolishi, ayni shu manaviy yetshmovchilik mavjud bo`lgan maxsus muassasalarda tahsil olib o`sib ulg`ayib oila qurganlarning farzandlari yana shu massasalarga tushib qolishi ayanchli holdir. Jamiyatimizda mavjud notabiiy oilaviy sharoit yaratilgan yordamchi“ ” maktablarda ta`lim- tarbiya topayotgan bolalar turli xil sabablarga ko`ra ayni shu dargohda ulg`ayib, jamiyatni o`rab turgan kishilarning u yoki bu darajadagi munosabati qurshovida o`sib ulg`ayib kelmoqdalar. Keng manodagi deprivatsion muhit ozmi-ko`pmi ularning ijtimoiylashib borishiga turli darajada ta`sir qilmoqda. Kattalar tengdoshlari, o`zlaridan kichiklar bilan muloqotning turli hillarida munosabatga kirishib, shaxslararo munosabatlarga kiritish xususiyatlari, jamiyatda mavjud talab va qoidalarga rioya qilish, hayotga moslashish, o`z o`rnini topish sirlari bilan tanishadilar. Yordamchi maktablarda tahsil olayotgan ana shunday bolalar haqida qayg`uradigan o`qituvchilar, tarbiyachilar va muassasa rahbariyati tarbiyalanuvchilarni mustaqil hayotga tayyorlaydilar. Oilaviy muhit-bolaning har tomonlama taraqqiyotida eng muhimi hisoblanadi. Oilaviy muhit orqali u hayotni, insonlarni, muloqot turlarini tarbiyani yoshlik chog`idanoq kattalardan, ya`ni yaqin kishilardan o`rganadi. Bola yoshligidanoq nafaqat yurishni, balki gapirishni, buyumlardan qanday foydalanishni, o`yinlar o`ynashni, boshqalar bilan muomila qilishni, o`z-o`ziga va boshqalarga nisbatan munosabatni oiladan o`rganadi. Oilada tarbiyalanoyotgan bolalar hayotda tabiiy holatda erkin o`sadi, chunki doimo oila davrasida ota-ona, aka-ukalari, har xil yoshdagi turli xulqdagi insonlar bilan munosabatda bo`ladi. Bolaning ko`z oldida ularning bir-biriga bo`lgan, mehnatga bo`lgan munosabati, chin insoniy munosabatlar shakllanib boradi. 11 Oiladagi salbiy munosabatlar esa bola ruhiyatiga juda ayanchli ahvoldagi ta`sirini ko`rsatadi. Otaning onaga bo`lgan yomon munosabati, kunda ichib kelib janjal qilishi yoki bo`lmasa onaning otaga bo`lgan turli xarxashayu, arzimagan bir holatdan kelib chiqadigan janjallar. Ota-onaning ajashib ketib alohida yashashi, oilada yetarli sharoit bo`lmasligi bolani siqilishlarga olib keladi, bu siqilishlar esa ruhiy jarayonning buzulishiga, ruhiy jarayonning buzulishi esa Aqli zaiflikka, tengdoshlaridan orqada qolishiga olib keladi. Oiladagi ota-onaning bunday munosabati, bir-birini tushunmasligi ma`naviy qashshoqlik hisoblansa, shu ma`naviy qashshoqlik orqasidan butun avlodi buzulishi mumkin, masalan; ota-ona mehriga zor bo`lib, o`sgan bola mehribon bo`lmaydi chunki unga mehr berilmagan. Endi kim kafolat beraoladi bu bola ham o`z farzandlariga mehr beraoladi deb, yo`q u o`zida yo`q narsani qayerdan beradi. Shu tariqa uni mavlodi ko`payadi va shu tarzda davom etadi. ota-ona va farzand munosabatlari mavzusida o`tkazilgan eksperimental“ ” kurs ishilardan olingan ma`lumotlar ham yuqoridagi natijalarni tasdiqlaydi. Yordamchi maktab o`quvchilaringa taqdim etilgan anketa savollariga olingan javoblar umumlashtirilganda o`z davrida oila a`zolari tomonidan kamsitilgan, ruhiy va jismoniy jabr ko`rgan bo`lsalarda, xotiralarining tub-tubida ota-onalariga nisbatan ijobiy munosabat yotganligi aniqlangan. Bu bilan mazkur ishtirokchilarning ota-ona mehriga hali ham mushtoqliklari, o`z yaqinlari bilan birga bo`lish istagi mavjudligi oydinlashadi. Shunday ekan bu bolalarni manashu ahvolga tushushlariga ijtimoiy tomondan olib qaraydigan bo`lsak faqatgina ota- onalari va oilaviy muhiti aybdor. Bunday holatlarni oldini olish uchun yordamchi maktab o`qituvchilari va oila a`zolari birgalikda bola bilan ishlashlari alohida e`tibor qaratishlari lozim. yuqorida aytib o`tganimizdek bola boshlang`ich tarbiyani oilada oladi va maktabda davom ettiradi. 12 1.2. Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining muammosi va xususiyatlari Inson yuqori darajadagi o`z-o`zini boshqaruvchi, yordam beruvchi, tiklovchi,“ to`g`rilovchi hatto takomollashtirimb boruvchi bir murakkab sistemadir ,-degan ” edi I.P.Pavlov. Ha, bu xulosalarda juda katta haqiqat borligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Aqli zaiflik tushunchasini to`g`ri tushunishning amaliy va nazariy ahmiyati juda katta. Nazariy ahamiyati-bolalardagi nuqsonli ruhiy taraqqiyotning mohiyatini chuqurroq bilish uchun zarur. Fanning noaniqligi, konkret emasligi ko`p hollarda turli xatoliklarga olib keladi. Shu sababli, aqli zaiflikni to`liq, to`g`ri tushunish kerak. Bu narsa o`tkazilayotgan ilmiy-tajriba ishlarining ham noto`g`ri yo`lga tushib qolishiga sabab bo`lib qolishi mumkin. Aqli zaif likka to`g`ri ta`rif, “ ” tushuncha berish, uning sabablarini to`g`ri tushunishga yordam beradi. Buning amaliy ahamiyati yanada kattadir. Aqli zaif bolalar uchun maxsus o`quv tarbiya muassasalari mavjud. Barcha aqli zaif bolalar yordamchi maktablarbda ta`lim olishlari kerak. Aqli zaif bolalarni to`g`ri aniqlash, ularning butun hayotini belgilab berishini inobatga olib, juda ehtiyotkorlik bilan ishlash kerak. Aqli zaiflikni to`g`ri aniqlash atroflicha amalga oshiriladi. Agr bola aqli zaif bo`lmay, ma`lum hususiyatlar bilan ularga o`xshasa ham ularni aqli zaif deya olmaymiz. Bu yerda bolaning turli analizatorlarining nuqsonlari asosida ham bilim saviyalari pasaygan bo`lishi mumkin. Ayniqsa, aqliy normal bolani yanglishib aqli zaif deb hulosalash asosida ota-onalarga, bolaga, atrofdagi qarindoshlariga juda katta ma`naviy jarohat yetkazishimiz mumkin. Shuni ham e`tiborga olish kerakki, aqli zaiflarni o`qitish- tarbiyalash davlatga bir muncha qimmatga tushadi. Normal bolaning aqli zaif yoki aksincha bo`lishi ham qator salbiy oqibatlarga olib keladi. Aqli zaiflik sabablari turli-tuman bo`lishi mumkin. Bosh miyaning turli kasalliklar bilan kasallanishi, turli jarohatlar bilan birga miyaning yaxshi rivojlanmasligi asosida ham aqli zaiflik kelib chiqishi mumkin. Aqli zaif bo`lish uchun 2ta omil birga kelishi kerak. Bulardan biri-markaziy asab tizimining organik buzulishi, hamda shuning oqibatida bola bilish 13 faoliyatining turg`un pasayishi yuz bergan bo`lsagina aqli zaif deb e`tirof etish mumkin. Hayotda aqli zaiflarga o`xshagan bolalarni uchratish mumkin. Ammo, ularda bilish darajasi past bo`lsada, bosh miyada organik jarohatning yo`qligi bolaga aqli zaif deyishimizga imkon bermaydi. Eshitish qobiliyati turli sabablarga ko`ra nisbatan pasaygan, nutq kamchiligi borlar ko`rish darajalari zaiflar, kasalliklari surunkali davom etuvchi bolalarning bilim egallash xususiyatlari, darajalari o`zlarining normal hisoblangan tengdoshlaridan nisbatan orqada qoladilar. Ammo, bunday bolalarni aqli zaif deya olmaymiz. Chunki ularning bilish faoliyatlari turg`un pasaymagan. Ular bilan tegishli sharoitlarda ta`lim tarbiya ishlari olib borilsa, ulardagi bilish kamchiliklari tugatilib o`zlarining normal tengdoshlarinikiga yetib olishga imkon yaratiladi. Ba`zan ota-onalarining ma`lumotlari past bo`lgan oilalardagi bolalarning bilim darajalari, ota-onalarning ma`lumotlari yuqori darajada bo`lgan oilalarning bolalaridan bir muncha farq qiladilar. Bunday hollarda ba`zan ko`pchilikda noto`g`ri tasavvurlar paydo bo`lishi mumkin. Tarbiyasi yaxshi tashkil qilinmagan bolalar ham turli xato xulosalarga olib kelishi mumkin. Ammo, bunday bolalarda ham asosiy belgilar bosh miyaning organic buzulishi va bilish jarayonlarining turg`un pasayishi uchramaydi. Shu sababli bunday bolalarni ham aqli zaif deya olmaymiz. Oligofrenopsixologiyada aqli zaiflikning 3darajasi haqida bilimlar beriladi. Aqli zaiflikning yengil darajasi-debillik deb yuritiladi. O`rtacha darajadagi aqli zaiflikni esa-embitsillik deb nomlanadi. Aqli zaiflikning og`ir darajasi-ediotlik deb yuritiladi. Qisqacha bularning har biri haqida toxtalib o`tamiz. Debil bolalar aqli zaiflikning eng yengil darajasi bo`lib, yordamchi maktabning 9yillik dastur materiallarini muvoffaqiyatli egallaydilar. Bu bolalar yordamchi maktabni bitirish bilan birga ma`lum kasb mutaxasislikni ham egallaydilar. Imbitsil bolalar ommaviy tarzda ta`limga jalb etil maydi. Bu toifa bolalarning ayrimlari yordamchi maktab qoshlarida tashkil etilgan imbitsil bolalar sinflarida 14 tajriba tarzida o`qitiladi. Bu bolalarning bilim olish darajalari bir muncha cheklanganligi sababli, ularning hammasi o`qiy olmaydilar. Bu darajadagi aqli zaif bolalr mustaqil hayot kechiraolmaydilar. Aqli zaiflikning og`ir darajasi idiotlik deb yuritilib, ular umumta`limga jalb etilmaydi. Bu toifa aqli zaif bolalar ijtimoiy ta`minot muassasalarida saqlanadilar. Shu muassasalarida bunday bolalar tarbiyalanadilar, davolanadilar. Bu bolalarda nutq deyarli rivojlanmagan, o`z-o`zlariga hizmat qilish malakalari shakllanmagan bo`ladi. Bu bolalarning harakat tizimlari ham buzulganligi oqibatida ularning yugurishlari ham o`ziga hos ko`rinish kasb etadi. Bu bolalardagi barcha salbiy hislatlarga qaramasdan ularda ham ma`lum darajadagi elementar ko`nikma, malaka, odatlar tarbiyalash mumkin. 1950-yillardan keyin I.P.Pavlov ta`limotni chuqurroq, ijodiy o`rganish asosida aqli zaiflikni tor tushunishga chek qo`yildi. Bu ta`limot asosida himoyalovchi-saqlovchi jarayonning mohiyati ochib berildi. Ruhiyatning“ ” reflector nazariyasi markaziy asab tizimining kasallanishi natijasida ish qilish qobiliyatining buzulishini oydinlashtirib berdi. Aqli zaif bolalar oily asab faoliyatining hususiyatlari borasida A.R.Luriya , M.S.Pevzner tomonidan amalga oshirilgan ilmiy ishlar juda katta nazariy ahamiyatga ega bo`ladi. 1962-yildagi xalqaro kengash oily asab faoliyati fiziologiyasining masalalarini to`g`ri tahlil qilishga yordam berdi. Mashxur psixolog oligofrenopsixologiyaning asoschisi L.S.Vigotiskiy ta`limoti juda katta nazariy, amaliy ahamiyat kasb etdi. Hozirgi kunda Vigotiskiy ta`limoti yanad dolzarblashib bormoqada. Turli etmologik omillar asosida kelib chiqadigan aqli zaiflarni deferensiallashgan holda ta`limga jalb etish ishlari ishlab chiqilmoqda. Qator ilmiy-tajriba kuzatishlarning ko`rsatishicha, aqli zaif va normal bolalar taraqqiyoti yagona, umumiy rivojlanish qonuniyatlari asosida amalga oshar ekan. Normal rivojlanish barcha bosqichlarda dinamik tarzda amalgam oshsa, aqli zaif bolalar rivojida bir muncha с hetga chiqish ko`zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar rivojlanishi bosh miya nuqsoni asosida kechar ekan demak, aqli zaif bolalar 15 markaziy asab tiziminig turli tomonlari, ruhiy jarayonlar dinamik tarzda rivojlanadi. Bu borada L.S.Vigotiskiyning “birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar” “ ” nazariyasi erishilgan va yaqin vaqtlarda erishish mumkin bo`lgan daraja “ ” “ ” haqidagi ilmiy ishlari nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Birlamchi nuqsonlar deganda bosh miyaning turli salbiy ta`surotlar oqibatida organik buzulishini tushunamiz. Bunday salbiy ta`surotlarga turli jarohatlar, urulishlar, kasalliklar kiradi. Bularning barchasi bosh miyani u yoki bu darajada zararlaydi. Yuqoridagi birlamchi nuqsonlar ta`siri ostida ikkilamchi nuqsonlar yuzaga keladi. Bunday nuqsonlar ikkilamchi hosillalar deb ham yuritiladi. Ikkilamchi nuqsonlarning mazmuni asosan birlamchi nuqsonlarning chuqurligiga, darajasiga, yuz bergan vaqtiga ko`p jihatdan bog`liq. Ikkilamchi nuqsonlar bevosita aqli zaif bola shaxsidagi turli o`zgarishlardir. Erishilgan (aktual) taraqqiyot zonasi deganda tekshirilayotgan vaqtdagi “ ” bolaning taraqqiyot darajasi tushuniladi. Yaqin vaqtlarda rivojlanishi mumkin “ bo`lgan daraja esa, ma`lum ta`lim-tarbiya, taraqqiyot bosqichlaridan keyingi ” rivojlanish darajasini tushunamiz. Vigotiskiyning takidlashicha, ta`lim-tarbiya taraqqiyotdan oldinda boradi. Shu sababli ta`lim-tarbiyani bolaning erishilgan “ ” taraqqiyot darajasiga qarab emas, balki bolaning yaqin vaqtlarda rivojlanishi “ mumkin bo`lgan daraja ga asoslanib tashkil qilish lozim. Ma`lumki, aqli zaif bola ” tafakkurining rivojlanmasligi asosida bosh miya po`stloq osti qismlar faoliyatining buzulishi yotadi. Pedagoglar fikricha, aqli zaif bola taraqqiyoti davomida nazariy bilimlarni egallab boradi. Ammo bolaning aqliy koefsenti o`zgarmaydi degan fikrni yoqlab chiqqanlar. Ruhiyatning rivoji og`ir darajadagi aqli zaiflarda ham davom etadi. Hatto aqliy nuqson og`irlashib boruvchi holatda ham ruhiy rivojlanish davom etadi. Bola ruhiyati har qanday o`g`ir nuqsonda ham rivojlanib borish xususiyatiga ega ekan. J.I.Shifning etirof etishicha aqli zaif bola ruhiyati, normal bola ruhiyati kabi “ rivojlanish davrlarini boshidan kechiradi . Ruhiyatning rivojlanish qonuniyatlariga ” ta`lim-tarbiya ham ma`lum darajada ta`sir etadi. 16 Oligofreniya muammosiga bag`ishlangan adabiyotlarni tahlil qilsak 2ta o`ziga hos oqimni ko`rish mumkin. Birinchi oqim tarafdorlarining takidlashicha, aqli zaif bola u yoki bu darajada sodda, elementar bilimlarni o`zlashtiradi. Ammo, ular umumlashtirish, abstraksiyalash jarayonlarini normal boladek bajaraolmaydilar. Ruhiyatning qaysi sohasini olmang taraqqiyotda yuqori darajaga yeta olmaydilar. Bularning asosida yetakchi kamchilik bo`lgan umumlashtirish jarayonlariningn zaifligi yotadi. Ikkinchi oqim L.S.Vigotiskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Ruhiy taraqqiyotni yagona jarayon deb hisoblab, har bir rivojlanish bosqichi undan oldingi rivojlanish darajasiga bevosita bog`liqligini uqtiradi. Vigotiskiy birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni ajrata bilish zarurligini ko`rsatadi. Dastlabki va tez“ uchraydigan nuqson psixologik funksiyalarning rivojlanmasligidir. Buning asosida xotira, tafakkur, xarakter buzulishlari yotadi. Nuqsonli bola ruhiyati rivojlanishining asosiy belgisi biologik va madaniy rivojlanish orasidagi bog`liqlikning buzulishidir ,-deb ta`kidlaydi Vigotiskiy. ” Boladagi biologik nuqson o`z navbatida madaniy bilimlarni egallashga to`sqinlik qiladi. Vigotiskiy nazariyasiga ko`ra, oily ruhiy funksiyalar-xotira, tafakkur, xarakter madaniy rivojlanish maxsulidir. Aqli zaif bola rivojidagi biologik va madaniy sohalarining bir-biridan uzoqlashishi natijasida ulardagi intilish va talablar diagormonik, uyg`un bo`lmagan tarzda shakllanadi. S.S.Karsakov 1905-yilda chop etilgan mikrosefalar psixologiyasi asarida chuqur “ ” “ darajadagi aqli zaif bolalarda atrofni bilishga bo`lgan intilish shakllanmagan ,- deb ” ta`kidlagan edi. Bu fikrlarni G.E.Suhareva o`z ishlarida rivojlantiradi. M.G.Blyumina esa bog`cha yoshidagi oligofren bolalarga bo`shliq, zaiflik, “ tashabbussizlik, qiziqishlarning yetishmasligi hosdir ,-deb ko`rsatadi. ” Shuni qayd etish o`rinliki, aqli zaif bolalarda jinsiy yetilish muddatidan bir muncha oldin potologik tarzda yuz beradi. Albatta, bu holat nuqsonli mazmun kasb etadi. Shuning asosida sekin asta barcha ruhiy rivojlanish buzila boshlaydi. Aqli zaif bolalar nutqi bir muncha sekin rivojlanib boradi. Buning natijasida aqli zaif bolalar atrofdagilar bilan muomilasi kechikib boradi. Ma`lumki jamoa bola 17 ruhiyatining rivojlanishida yetakchi omil vazifasini o`taydi. Ammo aqli zaif bolalar normal tengdoshlaridan ortda qoladilar. Aqli zaif bola ruhiyatining rivoji ichki va tashqi noxush sharoitlar asosida qiyin amalga oshadi. Asosiy noxush omillarga boladagi qiziqishlarning zaifligi, qiyin o`quvchanligi yomon idrok ko`ratish mumkin. Aqli zaif bolalardagi bunday xislatlar ichki biologik belgilardir. Shular asosidan aqli zaif bolalar jamoasidan chetga chiqib qoladi. Vigotistkining 1936 yilda chiqqan Taraqqiyot daignostikasi“ va qiyin bolalikning pedagogik klinikasi nomli asarida qo`yidagi fikrlarni ” bildiradi. Siptom birlamchi nuqsonlar qancha uzoq tursa, shuncha oson “ tarbiyaga, davolashga beriladi . Bu qo`llanmada nuqsonlikning erta diagnostika ” qilishning ahamiyatli ekanligini alohida ko`rsatib o`tadi. Muammo yuzasidan salmoqli M.S.Pevzner va V.I.Lyuboviskiy faoliyatlariga to`g`ri keladi. Ular o`zlarining uzoq yillik kuzatishlar asosida 1936 yil Oligofren bolalarning “ taraqqiyot dinamikasi deb nomlangan fundamental asrlarida aqli zaif bolalarning ” aqliy taraqqiyotidagi samarali davrlarni ko`rsatib berganlar. Mualliflarning ta`kidlashlaricha, ta`limning dastlabki yillarida xar taraflama pedagogik ta`siriga qaramay, aqli zaif bolalarning aqliy rivoji sekin amalga oshar ekan. Aqli zaif bola taraqqiyotida 3-4 sinflar asosiy rol o`ynar ekan. Bu yoshlarda ularning aqliy rivojida sezilarli siljishlar yuz berar ekan. O`smirlik davrida egallangan bilimlar mustaxkamlab borar ekan ammo bilim egallash bilan uni amalda qo`llay olish orasida katta farq yuzaga keladi. Aqli zaif bolalarning ruhiy taraqqiyotida yuqori sinflar yetakchi rol o`ynaydi. Albatta olimlarning xulosalari asosiy aqli zaif bolalarning ko`pchiligiga taa`lluqli. Bizningcha ayrim aqli zaif bolalar yuqoridagi ayrim yosh davrlarga to`la mos kelmasligi mumkin. 18 II.BOB. AQLI ZAIF BOLALAR RUHIY JARAYONING O QUV’ FAOLIYATIGA TA SIRI VA ULAR BILAN OLIB BORILADIGAN ’ KORREKSION ISHLAR 2.1. Aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o ziga xos xususiyatlari ’ Bilish jarayoni kabi ta'lim jarayonida ham aqli zaif o`quvchi bilmaslikdan bilishga, noto`g`ri va noaniq bilimdan lobora lliqroq va aniqroq bilishgachu bo`lgan yo`lni bosib o`ladi. Bu jarayonda hissiy idrok clish liam, abstrakt tafakkur ham, amalda sinab ko`rish ham bo`ladi. Muayyan fan va hodisalar obyektiv dunyoni bilish jarayonidan o`rganiladi va ularning tashqi, ichki mohiyatini o`zlashtirish jarayonida omillar aniqlanadi. Mushohada, tasavvur va abstrakt tafakkurga asoslanib faktlar umumlashtiriladi va ilmiy xulosalar chiqarish natijasida nazariyalar, qonunlar va kategoriyalar yaratiladi. Bilish ikki qismga nazariya va amaliyotga bo`Iinadi. Nazariya yangi — bilimni, yangicha bilishni ifodalovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, formula, grafik raqam va boshqalar. Nazariyada g`oya shakllanadi. Amaliyot bilimlarning haqiqiyligini ko`rsatuvchi mezondir. Kuzatish, tajriba, o`zgaitirish, yaratish bular amaliyot shakllariga kiradi. — Amaliyot ijtimoiy hayot va tabiatning murakkab jarayonlarini bilib olishda inson uchun asosiy qurol bo`lib xizmal qiladi. Masalan, Marsni kuzatish jarayonini olaylik. Jonli mushohada va abslrakt tafakkur yordamida uchirilgan ilmiy apparatlar orqali olingan materiallarni laboratoriyalarda lekshirish amaliyotga kiradi. llmiy bilishning vazifasi hodisalarning mohiyatini, ularning rivqjlanish qonunlarini ochishdangina emas, balki biron-bir qonunning qay tariqa namoyon bo`lish sabablarini ham ko`rsatib berishdan iborat. Ilmiy omii iimiy bilishning elementi bo`lib, kuzatish, tajriba asosida qo`lga kiritiladi, omilga asoslanmagan bilimning ilmiy qiymati, amaliy faoliyat iicliun ahamiyati ham bo`lmaydi. 19 Shuning uchun ilmiy bilimning, fanning asosiy maqsadi omillar asosida yotgan umumiy bog`lanishlarni, qonuniyatlarni topish, ularning mohiyatini bilishdir. Markaziy Osiyoning buyuk mutafakkirlari bilishda omillami o`rganishga katta ahamiyat berganlar. Abu Nasr Forobiy (873 950) bilimning elementi— bo`Igan omillarini o`rganishga katta ahamiyat bergan. Uning fikricha, bilimning asosini mavjud narsa va hodisalarni inkor ettiradigan omillar tashkil etadi. Ibn Sino (980 1037) kasallikni vujudga keltiruvchi obyektiv omillarni o`rganish — asosida kasalliklarni turlarga ajratadi va davolash usullarini ishlab chiqadi. Beruniy (973 1048) tabiat hodisalari sirlarinj o`rganishda tajriba, empirik — kuzatish va ular asosida olingan faktlarga asoslanadi. Bilish sezishdan boshlanadi . Sezish tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va hodisalarning sezgi organlarimizga ta'sir etuvchi ayrim sifatlarining ongimizda aks etishidir. Bunda har bir organ, har bir analizator, I.P.Pavlov ta'kidlab o`tganidek, narsalarning ayrim sifatlarini idrok qiladi: biz sovuq, iliqlik, sho`r, oq, qora, achchiq, chuchuk va hokazolarni ko`rish, eshitish, hid bilish, ta'm — maza bilish, teri muskul harakat va organik sezgi organlarining faoliyati — — orqali bilib olamiz. Sezgilar olani haqidagi barcha bilimlarimizning manbaidir. Ammo ilmiy — asosda bilishda, masalan, olimning bilishi bilan o`quvchining bilish faoliyati o`rtasida umumiylik bo`lsa ham, lekin ular bir-biridan farq qiladi. Olimlar olamni bilib olib, ilgari fanga ma'lum bo`lmagan yangi htiqjjqatiarni kasHf etadilar, yangi qonuniyatlarni aniqlaydilar va ulariqa raniTing ilgarilab ketishiga imkon yaratadilar. ta'lim jarayonida olani haqidagi elementar bilimlarni bilib oiib, o`zlari uchun ilgari noma'lum bo`lgan, biron fan kashf etgan va odamlarning ijtimoiy-tarixiy amaliyotida tekshirib ko`rilgan yangi bir narsani bilib oladilar. Yordamchi maktabda o`qituvchi o`quvchilarni olimlar tomonidan yaralilgan qonunni bilishga to`g`ri engillashtirilgan vaqt jihatidan qisqa yo`ldan olib boradi. 20 O`qitish natijalari bilim sifatida, aqli zaif o`quvchilarning korrektsion rivojlanish darajasida o`z aksini topadi. Kishilik tarixidan shu narsa ma lumki, ’ ijtimoiy taraqqiyotning har bir bosqichida shu jamiyatga xos insonni, shaxsni tarbiyalash muhim vazifalardan hisoblanadi. Respublikamiz milliy istiqlolga erishganidan so ng kelajagi buyuk ’ O zbekistonni barpo etish jarayonida ta lim- ’ ’ tarbiyaning ustuvor vazifasi komil insonni, barkamol shaxsni tarbiyalashni asosiy maqsad qilib qo ydi. O zbekiston ’ ’ Respublikasi "Ta lim ’ To g risida"gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy ’ ’ dasturi negizida joriy etilgan uzluksiz ta lim ’ tizimi aynan aqlan zukko, ma naviy ’ jihatdan yetuk, raqobatbardosh, jahon standartlariga mos kadrlarni tayyorlashni nazarda tutadi. Tadqiqot ishimiz uzluksiz ta lim tizimida ’ aqliy qobiliyatni o rganishdan ’ iborat bo lganligi ’ tufayli, turli yosh bosqichlaridagi o quvchi va ’ t a l a b a l a r n i n g a q l i y q o b i l i y a t d a r a j a l a r i n i aniqlash imkoniyatiga ega bo lgan ’ maxsus metodika ishlab chiqdik. Qisqa tanlov testi o z ichiga turli sohaga taalluqli bo lgan, turli ’ ’ murakkabliklarga ega bo lgan 50 ta topshiriqni qamrab olib, aqliy ’ qobiliyatlarining integral ko rsatkichlarini aniqlashda, shuningdek, tafakkurning ’ quyidagi "muammoli qism"larini tashxis qilishga mo ljallangan: ’ Aqli zaif bolalarning bilim qobiliyatlarni o stirish uchun qo yidagi tanlov ’ ’ testlar asqotadi. 1. Materialni umumlashtirish va analiz qilish. Ushbu kategoriyaga testning 20,21, 31, 36, 47,48- jami 7ta topshirig i kiritilgan bo lib, ularni to g ri ’ ’ ’ ’ bajarish uchun aniq iborani mavhumlashtirishdan, mazmunni tahlil qilish sohasiga va bu sohadan aniq iborani mushohada qilishga qaytish qobiliyati talab etiladi. 16-topshiriq: Quyida keltirilgan so zlarni shunday tartibda joylashtiringki, ’ ulardan to g ri gap hosil bo lsin. Javob sifatida oxirgi so zning oxirgi harfini ’ ’ ’ ’ belgilang. Hammaga Odobli bola manzur JASUR 12345 bu yerda javob raqami "5". Ya ni to g ri javob "Odobli bola hammaga manzur" shaklida bo lganligi ’ ’ ’ ’ sababli "manzur" so zining oxirgi harfi "r" hisoblanadi. ’ 21 2.Tafakkurining egiluvchanligi. Ushbu kategoriyaga kiritilgan topshiriqlar soni 7 ta (11,19, 28, 35, 38, 41, 43) bo lib, ularning yechimi tafakkurning’ ixchamligi va epchilligini talab qiladi. 11-topshiriq. "Taqillash" va "oqim" so zlari bir-biriga mazmunan: ’ 1. o xshash, 2. qarama-qarshi, 3. o xshash ham, qarama-qarshi ham emas. ’ ’ Bu yerda to g ri javob "3" hisoblanadi. Chunki Taqillash" va "oqim" ’ ’ so zlari o zaro o xshash ham qarama-qarshi ham emas. ’ ’ ’ 3. Tafakkurning ko chuvchanligi. Ushbu kategoriyaga kiritilgan ’ topshiriqpar bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga tezkor ko chishni taqozo etadi. ’ Testdagi xilma-xil topshiriqlar qatori avvalgi tajribalardan foydalanishda ko chuvchanlik mavjud bo lmagan sinaluvchilarda qiyinchilikni yuzaga ’ ’ keltiradi. Bunday kishilar tanlagan ish uslubini qiyinchilik bilan o zgartiradilar, ’ shuningdek ularning intellektual jarayonlari sust va ishlash tempi sekin, aqliy faoliyat mahsullari ham yetarli emas. Ushbu kategoriyada 1. 4. 5, 7, 25 - jami 5 ta topshiriq kiritilgan. 4-topshiriq. 82 97 114 133.......? Nuqtalar o rniga yetishmaydigan sonni topib qo ying. ’ ’ 1.1542.1483.1524.1505.156 Bu yerda 1-javob to g ri. chunki bu sonlarda qator o rtasidagi bog liqlik ’ ’ ’ ’ shundan iboratki, ularga ko payib boruvchi sonlar qo shilgan. Masalan, 97 soni ’ ’ 82 soniga 15 ni qo shish natijasida hosil bo lgan, 114 soni esa 97ga 17ni ’ ’ ko shish, 133 esa 114 ga 19 ni qo shib hosil qilingan. ’ ’ Shu sababli 133 ga 21 ni qo shsak, 154 hosil bo ladi. Demak to g ri javob ’ ’ ’ ’ 154. 4.Tafakkurning emosional jihatlari (fikrning chalg ishi): Tafakkur obyektga, ’ muammoga faol yo naltirilgan bo lishi shart. ’ ’ Testning bir qator topshiriqlari tafakkuri emosional jihatdan kam rivojlangan sinaluvchilarning ko rsatkichlarini tushirib yuboradi. Bunday sinaluvchilar qulay ’ boshlaydilar, eksperimentatorga murojaat qiladilar. Ular muvaffaqiyatga erishish 22 va muvaffaqiyatsizlikdan impulsiv ta sirlanish bilan xarakterlanadi. Bu’ kategoriyaga 24, 25, 26, 27, 30, 31, 39, 44, 46, 50 -jami 11 ta topshiriq kiritilgan. 26-topshiriq. Anvarning yoshi nechada bo lsa, Xusan ham shuncha yoshda. ’ Anvar Farhoddan kichik. Xusan Farhoddan katta. Agar yuqoridagi 2-jumla to g ri deb hisoblansa, u holda 3-jumla: ’ ’ 1. to g ri 2. noto g ri 3. noaniq ’ ’ ’ ’ Bu yerda to g ri javob "2". Chunki Anvar bilan Xusanning yoshi teng ’ ’ bo lganligi uchun Anvar Farhoddan kichik bo lgan holda albatta, Xusan ham ’ ’ undan kichik bo lishi shart. Shu sababli, "Xusan Farhoddan katta" degan xulosa ’ kelib chiqadi. 5. Idrokning tezligi va aniqligi. Testning bir qator topshiriqlari shaxsdagi rasmiyatchilik qobiliyatini aniqpashga mo ljallangan. Oliy ma pumotli ’ ’ mutaxassislar, boshliqlarning ishi muammolarni qisqa vaqt ichida taxlil qilishni, asosiy mazmunni ajratish va sonlarni solishtirishni talab qipadi. Ushbu kategoriya savollari 1, 10, 12, 13, 18, 33, 42 - jami bta topshirikdan iborat. 18-topshiriq. Ikki baliqchi Zbtabaliqtutdilar. Birinchi bapiqchi ikkinchisiga nisbatan sakkiz marta ko p baliqtutdi. Ikkinchi baliqchi qancha baliqtutgan? ’ 1.18 ta 2. 26 ta 3. 32 ta 4. 21ta 5. 4 ta Bu yerda to g ri javob "5", ya ni, ikkinchi bapiqchi 4ta baliq tutgan. ’ ’ ’ Bunda to g ri javobni topish uchun barcha topshiriqlarni ko z yugurtirib avval ’ ’ ’ o zlari uchun eng qulay bo lganlarini bajaradilar, keyinchalik esa boshqa tipdagi ’ ’ topshiriqlarni bajarishga qaytadilar. Ushbu usul bo yicha natijalar sinaluvchining topshiriqlarni bajarish ’ jarayonidagi harakatlari hisoblanadi. 8. Fazoviy hayol. Testda ikki o pchamli fazoviy jarayonlar bilan bog liq ’ ’ bo lgan 4 ta topshiriq keltirilgan, Bular 17,29,37,49 topshiriqlardir. ’ 23 49-topshiriq: Quyidagi shakllardan qaysi biri boshqalaridan ko proq farq’ qiladi ? Bu yerda to g ri javob "3". Chunki bu shakl uchburchak, qolganlari esa ’ ’ ko pburchak hisoblanadi. ’ Javoblar bo yicha sinaluvchi akliy qobiliyatining ustuvor jihatlari quyidagi ’ jadval asosida taxyail qilinadi, 8x4=32 va 36-32=4 amallari bajariladi. Demak, to g ri javob 4. ’ ’ 6.Tildan foydalanish (savodxonlik). Ushbu kategoriyaga taalluqli topshiriqlar sinaluvchilarning tildan to g ri foydalanishi, savodxonlik, chet tilida ’ ’ elementar bilimlarni egallaganlik darajasini aniqlashga mo ljallangan. ’ Ushbu kategoriyada 2, 3, 6, 8, 9, 13, 14, 15, 22,45 - jami 11 ta topshiriqlar kiritilgan. 3-topshiriq. Berilgan so zlardan qaysi biri boshqalaridan farq qiladi? ’ 1. haqqoniy 2. shubhali 3. ishongan 4. sodiq 5. ishonch Butopshiriq javobi"5", chunki haqqoniy, shubhali, sodiq, ishonchli so zlari "qanday?" savoliga javob ’ berib, ular sifatni bildiruvchi so zlar hisoblanadi. Ishonch so zi esa "nima?" ’ ’ so rog iga javob berib, ot so z turkumiga kiradi. ’ ’ ’ 7.Qulay usulni tanlash. (Mo ljal olish.) Ko rsatmaga binoan test ’ ’ topshiriqlarini istalgan ketma-ketlikda bajarish mumkin. Ayrim sinaluvchilar sonlar qatorini, ayrimlari esa verbal topshiriqparni yengil bajaradilar. Ular barcha topshiriqlarni ko z yugurtirib avval o zlari uchun eng qulay ’ ’ bo lganlarini bajaradilar. Keyinchalik esa boshqa tipdagi topshiriqlarni bajarishga ’ qaytadilar ushbu usul bo yicha sinaluvchining topshiriqlarni bajarish jarayondagi ’ harakatlari hisoblanadi. Sinaluvchining umumiy javoblari quyidagi jadval asosida tekshirilib, ballari jamlanadi va tegishli mezon bilan baholanadi. Bu yerda sinaluvchi barcha topshiriqlarga to g ri javob berib, 166 ball ’ ’ to plashi mumkin, ya ni maksimal ball -166 ga teng. ’ ’ To g ri javoblarning umumiy soni aniqlangandan so ng, hisob jadvalidan ’ ’ ’ foydalanib sinaluvchi tomonidan to plangan ballar aniqlanadi. ’ 24 2.2. Aqli zaif bolalarni ta limga o rgatishda ruhiy jarayonlarning’ ’ ta siri ’ Yordamchi maktablardagi ta'limning umumiy vazifalari maxsus aqli zaif o`quvchilar nuqsonlarini tuzatish vazifasi bilan birga olib boriladi. Shu sababli yordamchi maktablardagi ta'limning asosiy, zaruriy xususiyatlaridan biri uning nuqsonni tuzatishga yo`nalganligida bo`lsa, ikkinchi xususiyati, uning bolaning rivojlanishida o`ziga xos amalga oshirilishidadir. Bosh miya faoliyatlari nuqsoni asosida aqli zaif o`quvchilarning rivojlanishi cheklangan bo`lib, orqada qoladi. Aqli zaif bola kam rivojlangan emas, balki o`zgacha rivojlangan va rivojlanayotgan boladir. Uning rivojlanishi nuqsonli ravishda boradi. Aqli zaif o`quvchining bilish faolligi va mustaqilligi birmuncha past bo`ladi. Bu kamchilik ularning bevosila hayot qiyinchiliklariga duch kelganlarida namoyon bo`ladi. Meyyordagi ommaviy maktab o`quvchilari ma'lum voqealarga e'tibor berib, nlar haqida bilim egallasalar, aqli zaif o`quvchilar bu voqealarni sezmasliklari mumkin. Bu holat. yordamchi maktablardagi ta'lim-tarbiyani qiyinlashtiradi. Shunga qaramasdan yordamchi maktab ta'limi bu o`quvcliilarda faollik, mustaqillikni rivojlanlirisliga xizmat qilishi kerak. Shuni ta'kidlash o`rinliki, aqli zaif o`quvchilardagi buzilgan ruhiy jarayonlar maxsus pedagogik ta'sirga yaxshi beriladi. Shu sababli yordamchi maklab ta'limida «yaqin orada rivojlanishi mumkin bo`Igan zbna»ga alohida e'tibor beriladi. Yordamchi maktab ta`limining - uchinchi, o`ziga xos xususiyati ta'lim nazariyasi va amaliyotining bog`liqligidir. Yordamclii maktab ta'limi amaliy yo`nalishga ega. Amaliyot aqli zaif bolalarning nazariy bilimlarni egallaslilariga yordam beradi hamda ular amaliyotda qatnashib, nazariy bilimlarini oshirib boradilar. Yordamchi maktab ta'limining ko`rgazmaliligi ham uning o`ziga xos tomonlaridan biridir. A. N. Graborovning ta'kidlashicha, ko`rgazmalilik icirok, tas;-iwurlai"ni tuzatishga inikoniyat yaratadi. Sliu sahabli yordamchi rnaktabiarda ko`rgazmalilik ommaviy maktablardan ko`ra ko`proq ahamiyatga ega. 25 Aqli zaif bolalar ko`rgazmalilik orqali narsa, voqealarning ichki mohiyatini tushunib boradilar. Shu orqali ulaming fikrlash faoliyatlari to`g`rilanib boradi. Har qanday ko`rgazmalilik bilan maqsadga erishish mumkin emas. Balki ko`rgazmalilik og`zaki tushuntirishlar bilan birga namoyish etilgani kutilgan maqsad qilish mumkin. Shundagina aqli zaif bolalarning nutqai, tafakkuri birga rivojlanib boradi, yordamchi maktab ta'Iimi jarayonida aqli zaif bolalarning faol emasligini, mustaqil ishlashlarining chegaralanganligini e'tiborda tutish kerak. Aqli zaif bolalardagi bu xususiyatlaryordamchi maktab talimining oxirida ham normal tengdoshlariga yela olmaydi. Shu sababli yordamchi maktabning barcha sinflarida o`qituvchilar bu kamchiliklarni bartaraf etib borishlari kerak. Shuni ta'kidlash joizki, yordamchi maktab talimi sodda, o`quvchilar nuqsoniga moslab, mexanik tarzida berilishi tufayli har doim ham kutilganday natija bermaydi. Shu sababli o`quv materiallari qancha sodda bo`lmasin, albatta ongli, tushunarli tarzda berilishi kerak. Shundagina bu ta'lim o`quvchilar nuqsonlarini tuzatishga yordam beradi. Yordamchi maktabdagi ta'lim o`qituvclii va o`quvchilarning birgalikdagi faoliyati bo`lib, o`quvchilarning bilishi olishiga, zarur ko`nikma va malakalar hosil qilishiariga xizmat ko'rsatadi. Oligofrenopedagogning faoliyati deganda o`qitish, yordamchi maktab o`quvchilariga bilim berish tushuniladi. Talimda esa o`qituvchining vazifalari birmuncha kengayadi, ya'ni o`qituvchi bilim berish bilan kifoyalanib qolmasdan, ko`nikma, malakalar ham beradi. Mustaqil bilim egallash yo`llarini tushuntiradi. Shu bilan birga o`quvchilarning bilish faoliyatlariga rahbarlik qiladi va uni boshqarib boradi. O` quvchilar faoliyati deganda ularning ma'lum bilimlar yig`indisini egallab borishlari tushuniladi. Ta'lim bilan o`qish bir-biri bilan uzviy bog`liq. Bilim egallash ta'lim jarayonining asosini tashkil qiladi va uning asosiy mohiyatini belgilaydi. Bilim, ko`nikma, malakalar egallash jarayonida aqli zaif o`quvchilarning bilish jarayonlari shakllanib boradi hamda ularning hissiyot-iroda sifatlari rivojlanadi. 26 Shular oqibatida o`quvchilarning bilimga qiziqishi, ish qobiliyatlari, tirishqoqlik kabi shaxsiy sifatlari takomillashib, ular bir butunligicha tarbiyalanib, hayotga bo`lgan munosabatlari shakllanib boradi. Shunday qilib, yordamchi maktabda ta'lim va tarbiya yagona o`quv jarayoniga aytanadi. O`qituvchi o`quvchilarni o`qitish bilan birga ularni tarbiyalaydi ham. Ta`lim, tarbiya shaxsning rivojiga qaratiladi. O`quv jarayoni ta'lim, tarbiya, kamolot birligini ta'minlaydigan murakkab jarayondir. Bu haqida oldingi bo`limda fikr yuritilgan edi. Ta`im, tarbiya, kamolot bog`liqligining murakkabligi asosan ikki omil bilan belgilanadi. Birinchi o`rinillarini, tarbiya, rivojlanish jarayonining tashqi sharoitlari (o`qiluvchining mahorati, uning malakasi, shaxsiy sifatlari, ta'lim-tarbiyani tashkil qilishi, ta'lim-tarbiya usullarining maqsadga qaratilganligi) bo`lsa, ikkinchi omil ta`lim, tarbiya va– rivojlanish jarayonlarining ichki tomoni bo`lib, bular o`quvchilarning yosh, individual va xarakter xususiyatlaridir. S.L.Rubinshteyn haqli ravishda tashqi sabablar, taassurotlar ichki sharoit orqali ta'sir qiladi, degan edi. Shu sababli o`qituvchi ta'lim jarayonini tashkil qilishda ularning barcha xususiyatlarini e'tiborga olish bilan birga, ichki holatlarini, muayyan, yakka bola xususiyatlarini ham nazarda tutishi darkor. Ta'lim jarayonida o`quvchilarda bilim, ko`nikma va malakaiar shakllanib boradi. Pedagogikadan ma`umki, bilim deganda insoniyat tomonidan egallangan obyektiv, muayyan tushunchalar, fikr yuritish, qonun va qoidalar tushuniladi. Ta'lim orqali berilayotgan bilimlar ilmiy xarakter kasb etgan borishi shart. o`quvchilar ongida to`g`ri bilimlarni shakllantirish uchun ta'limda xususiydan uni bilim o`lish tamoyili asosida ish yuritiladi. Bilim bilan malaka uzviy bog`liqdir. Bolalar ma'lum bilimlar asosida misol, masala yechadilar, grammatik tahlil qiladiiar. Aqli zaif bolalarda analitik-sintetik faoliyat stereotip mazmunda bo`lganligi uchun ular ko`p hollarda samarali faoliyat usullaridan foydalana olmaydilar. Bu kamchiliklarni bartaraf etish ham yordamchi maktab ta'limining asosiy vazifalaridan biridir. o`quvchilarning bilimlarni egallashlari asosida ko`nikma va 27 malakalar shakllanib boradi va bu o`qituvchidan alohida e'tiborni talab etadi. Aqli zaif bolalardagi dunyoqarashning juda murakkab va dinamik jarayon ekanligi barcha ta'lim bosqichlarida izchil ish olib borishni talab ctadi. Har bir insonning hayotida yangi bilimlar, tajribalar oldin egallangan bilimlar tizimiga albatta ta'sir etadi. Yangi bilim, dalillarni egallab borish asosida bolalarning atrof-ruhiyatga, boshqa kishilarga munosabati o`zgarib boradi. Shu tariqa ta'lim jarayonida aqli zaif bolalarda uni o`rab olgan muhitga munosabatning dinamik tizimi tarkib topa boradi. Bilimlarni egallash, o`rganish xos ravishda bir necha bosqich asosida yuz beradi. Bilishning birinchi bosqichida narsa, voqealar idrok etilib, qisman tushuniladi. Bu bosqichda yordamchi maktab o`qituvchisining asosiy vazifasi mumkin qadar bolalarning idrok etishini osonlashliradigan ishlar bo`lishi lozim. Yangi bilimlar egallash uchun asos bo`la oladigan narsa oldingi bilimlarning qanchalik mustahkam o`zlashtirilganlik darajasidir. Bolalarning qiziqishlari, o`quv materiallarini qanchalik tushunishlari ularning sezgi va idrok xususiyatlariga bog`liq. Bu omillar ular bilish faoliyatlarining o`ziga xosligidan ham kelib chiqadi. Aqli zaiflik nuqsonida sezgi va idrok birmuncha saqlangan ruhiy jarayondir. Mnrkaziy asab sistemasidagi organik jarohatlar natijasida ba'zan ayrim anajizatorlar ishida patologik o`zgarishlar kuzatiladi. Aqli zaif bolalarning sezgi va idrok xususiyatlari ularning tafakkuri, nutqi va boshqa psixik jarayonlarning rivojlanmaganligi bilan yaqin aloqada bo`ladi. Materiallarni dastlabki idrok etish asosida taqqoslash, sodda umumlashtirishlar amalga oshiriladi. Shu sababli o`qituvchi o`quvchilar faoliyatini shunday tashkil etishi kerakki, dastlabki idrok vaqtida materiallar mazmunini ular tushunsinlar. o`qiluvchi savoilar orqali bolalarning idrok, tushunish darajalarini aniqlab boradi. Ayrim hollarda o`quv mateiiallarini egallashlarida ifodalilik, hissiy kayfiyat ham katta rol o`ynaydi. Shu asosda i dr ok etilgan o`quv materiallari tushunilib boriladi. Shu vaqtdan boshlab materialni to`la tushunish boshlanadi. O`quvchilar ayrim narsa, holat, voqealarni boshqaiari bilan taqqoslaydilar. Ular orasidagi bog`liqlikni topadilar, tahlil qiladilar. Shular asosida umumiy xulosa chiqaradilar. 28 Bu bosqichda o`qituvchining muhim vazifasi mumkin qadar bolalarning fikrlash imkoniyatlarini faollashtirishdan iboratdir. Bu bosqich o`zining murakkabligi bilan boshqa bosqichlardan ajralib turadi. Chunki aqli zaif bolalardagi asosiy nuqson tafakkurning rivojlanmaganigidir. Bolalarning tasavvuri bilimlarni egallashda sezgi bosqichidan tafakkur bosqichiga o`tadigan bog`lovchi ko`prik bo`lib, yordamchi maktab o`quvchilarida tushunchalar, bilimlar shakllanishida asos vazifasini bajaradi. Yordamchi maktab o`quvchilari tasavvurining yuzakiligi, kambag`alligi, aniq emasligini ta'lim jarayonida turatib borish talab etiladi. Mustaqil O zbekiston Respublikasining ’ k e l a j a g i k o p j i h a t d a n h o z i r g i ’ y o s h avlodning shaxs sifatida shakllanishiga. O zbekiston Respublikasining ’ "Ta lim to g risida"gi Qonunida, ’ ’ ’ "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", shuningdek, maktabgacha tarbiya va boshlanrich maktab konsepsiyalarida ta lim ’ tizimini takomillashtirish bilan borliq tamoyillarni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish hamda bu borada islohotlarni quyi bosqichdan boshlash lozimligi alohida ta kidlangan. Ta lim ’ ’ tizimining samaradorligi esa o qitishdagi ilg or ’ ’ usullarni va maktabgacha yoshdagi bolalarni boshlang ich ta limga tayyorlash muammosini to g ri hal etish orqali erishish ’ ’ ’ ’ mumkin. Ayniqsa, aqli zaif bolalarni maktab ta limiga tayyorlash, ’ maxsus maktablarda o qitishning samarali ’ usullarini amaliyotga tatbiq etish soha mutaxassislari oldidagi dolzarb vazifalardan biri bo lib turibdi ’ . Shunga borliq ravishda aqli zaif bolalarning psixik rivojlanishini har tomonlama o rganishning ’ nazariy va amaliy ahamiyati tobora oshib bormoqda. Aqli zaif bolalarni maktab ta limiga ’ tayyorlash jarayonida ularning maktab dasturini o zlashtirishga nutqiy jihatdan tayyorgarliklari ’ muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki nutq inson faoliyatini boshqarish vositasidir. U xotira va idrok jarayonlarini boshqaradi, predmetlarni tanish va farqlashni osonlashtiradi. Nutq hissiy kechinmalarning shakllanishida ham katta o rin ’ tutadi. Aqli zaif bolalarning borlangan nutqining xususiyatlarini eksperimental o rganish ’ natijasida quyidagilar aniqlandi: 29 - maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning borlangan bayonlari tor, parcha tarzida bo lib, hikoyalarida mantiqiy ketma-ketlik, alohida qismlar bilan bogliqlik’ yo qligi namoyon bo ldi. Borlangan matnlar ko pincha bir butunlikni hosil ’ ’ ’ qilmaydigan alohida qismlardan iborat bo lib, qisqa bayon etish bilan ’ xarakterlandi. Prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbusi bilan 2005 yilni mamlakatimizda "Sihat salomatlik yili" deb e lon qilinishi mustaqil davlatimizning ertangi kuni, ’ uning muvaffaqiyatli ravishda olg a siljishi ko p jihatdan o sib kelayotgan ’ ’ ’ avlodning sog lom bo lishiga, onalik va bolalikning qay darajada muhofaza ’ ’ qilinishiga bog liqligini anglatadi. ’ Davlat va jamiyatning shaxsni har tomonlama rivojlantirishga bo lgan ’ ehtiyoji maxsus ta lim oldiga bir-qator muhim va o ta dolzarb vazifalarni hal ’ ’ qilish majburiyatini qo ymoqda. Aynan mana shunday korreksion vazifalardan ’ biri yordamchi maktab o quvchilarini sog lom ’ ’ turmush tarziga tayyorlashdir. Buni esa yordamchi maktabda o quvchilarigi gigiyenik va ekalogik ta lim- ’ ’ tarbiya berish orqaligina amalga oshirish mumkin bo ladi. ’ Abu Abdullox Rudakiy, Abul Qosim Firdavsiy, Umar Xayyom, Kaykovus, Abu Ali ibn Sino, Sa diy, Alisher Navoiy, Ahmad Donish va boshqa buyuk ’ allomalar pokizalik, tan va ruh pokligiga juda erta e tibor berish lozimligi va bu ’ tushuncha dastlab oilada shakllantirilishi kerakligini ta kidlanadi. ’ Qomusiy olimlarimizning asarlarida gigiyenik va ekologik tarbiyaga oid fikr va mulohazalari ibratli hikoyalar, she rlar tarzida ham bayon etiladi. ’ Insonning hayot sharoiti va tabiiy muhitning muhofazasi masalasi bilan ko p vaqtlardan beri ’ gigiyena fani shug ullanadi. ’ 30 XULOSA Ruhiy jarayonlar miyaning alohida xossasi bo lib, faqat miyaning’ faoliyatiga bog liq bo ladi. Ruhiyatning bevosita moddiy substrati (asosi) ’ ’ odamning bosh miyasidir. Insonning nechog lik sog ligi yoki sog ligidagi muammolar tufayli atrof- ’ ’ ’ muhitni o shangan bog liq ravishda xis qilishadi. Hissiy (aks ettirish) bilish bu ’ ’ sekin hissiy qabul qilish xotir va tasavvurlardan iborat ekan. Rivojlanishiga ko ra ’ imkoniyati cheklangan bolalar atrof muhitni har xil yo llar bilan his qilishadi. – ’ Ya ni ko zi ojiz bola eshitish va teri orqali sezish orqali qabul qilsa, eshitishida ’ ’ nuqsoni bo lgan bola ko rish va teri orqali sezishi yordamida qabul qiladi. Aqli ’ ’ zaif bolaning atrof haqidagi tasavvuri esa uning miya faoliyatidagi buzilish darajasiga bog liq holda shakllanadi. Aqli zaif bolalar sog lom tegoshlariga ’ ’ nisbatan ruhiy rivojlanishida ma lum darajada ortda qoladilar. Shu orqaliq ’ tasavvurga balham berish yoki qisqartirishlarda aqli zaif bolalar bilan maxsus psixologik yordamni tashkil etish lozim. Demak ta lim muassasalarida ta lim jarayonining samarali tashkil etishda ’ ’ har bir aqli zaif bolaning imkoniyatlarini hisobga olgan holda yondoshilsa va o quvchilarni ruhiy olami bilan o rtoqlashgan holda mutadil do stona muhit ’ ’ ’ yaratilsa, aqli zaif boladagi har qanday kamchilik Nuqson deb emas balki “ ” Imkoniyat deb qabul qilishga erishiladi. “ ” Chunki har qanday aqli zaif bola rivojlanmagan bola emas, balki o ziga xos ’ rivojlanishiga ega bola xisoblanadi. Shuning uchun ham aqli zaif bolalar ruhiy jarayonini o ziga xos ravishda rivojlangan bo lib bu holat ularning tashqi muhit ’ ’ bilan muloqotdagi normal holatini o zida aks ettirishda muammolar bo lib ushbu ’ ’ muammolarga ularning hotirasini sustlashishi fikrlashining tarqoqligi diqqatning beqarorligi idrok etishning yetarli emasligi kabi bir qator ruhiy jarayonlarning buzilishi kelib chiqadi. Bu esa aqli zaif bolalarning ta lim olishidagi ’ muammolarni qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga sabab bo ladi. ’ 31 TAVSIYA Aqli zayif bolarda, yani ularda ta lim jarayonida savodxonlikni’ o rganishda mehnat malakalarini egallashda, o z fikrlarini erkin bayon etishda ’ ’ to sqinlik qiladi. Bu esa o z o rnida yordamchi maktablarda aqli zaif bolalarga ’ ’ ’ ta lim va tarbiya berishda o qituvchi va tarbiyachilarda o z ishlariga ’ ’ ’ ma suliyat bilan yondoshishni talab qiladi. ’ Yuqoridagi fikrlarga asosan olib borilgan tadqiqot ishlarimizdan quyidagi xulosaga keldik. - Aqli zaif bolalarda ruhiy jarayonning o ziga xos tomoni bu xotiraning ’ – sustligi, biron bir narsa yoki voqyea hodisalarni idrok etishni yetarli emasligi – fikrlashni tarqoqligi, diqqatni beqarorligi, nutq faoliyatining yetarli rivojlanmaganlik holatlari yuzaga keladi. - Aqli zaif bolalarni ko pchiligida ruhiy rivojlanishga bog liq holda, ularda ’ ’ jahildorlik, injiqlik, ahloqsizlik yoki aksincha pastivlik, tortinchoqlik, birovlarga qo shilmaslik kabi holatlar yuz beradi. ’ - Ko pchilik aqli zaif bolalarda esa nutqning to liq rivojlanmaganligi ’ ’ oqibatida o z fikrlarini aniq, ravon bayon etaolmaslik, mustaqil fikrlay olmaslik ’ holatlari yuzaga keladi. - Albatta aqli zaif bolalarning ruhiy rivojlanishidagi buzilishlarini oldini olish yoki bartaraf etish uchun ta lim tarbiya jarayonidagi ishni to g ri tashkil ’ – ’ ’ etgan holda kerakli korreksion ta limiy tarbiyaviy ishlarni to g ri yo lga ’ – ’ ’ ’ qo yib borilsa ularni ruhiy jarayonini sog lomlashtirish mumkin. Bunday olib ’ ’ borilgan ishlar aqli zaif bolalarni hayotda o zlarini ijobiy o rinlarini topishga ’ ’ imkoniyat yaratib beradi. Ushbu tadqiqotimiz ishini maxmuni va hulosalaridan kelib chiqqan holda qo yidagi tavsiyalarni bermoqchimiz. ’ - Ta lim-tarbiya jarayonida har bir aqli zaif bolani ruhiy holatini aniq va ’ keng o rgangan holda to g ri baho berish. ’ ’ ’ - Diqqat va fikrlash holatidagi buzilishlarni korreksiyalash uchun To rtinchi ortiqcha? , Nima yetishmaydi? , Rassomning hatosini top? “ ’ ” “ ” “ ” 32 O yla, izla top, shuningdek bir-biriga yaqin bo lgan turli jism yoki predmetlarni’ ’ umumlashtirish kabi didaktik usullardan foydalanish. - Aqli zaif xotirasini tinglash uchun she rlar yodlash tez aytishlar, ’ topishmoqlar javobini topish, o qilgan matn va mazmunli so zlab berishga ’ ’ o rgatish. ’ - Aqli zaif bolalarni ruhiy jarayonidagi tarbiyaviy tomondagi buzilishlarini oldini olish uchun bo sh vaqtlarini mazmunli o tkazish, to garaklarga jalb ’ ’ ’ qilish. - Aqli zaif bolalarni ta limiy va tarbiyaviy ishlaria ota-onlar bilan hamkorlik ’ ishlarini yo lga qo yish. ’ ’ 33 ADABIYOTLAR RO YXATI’ 1. Sh.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil. Har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lichi kerak. Toshkent - «O zbekiston» - 2017. 107-b. ’ ’ 2. Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik o zbekiston davlatini birgalikda ’ barpo etamiz. Toshkent - «O zbekiston» - 2016. ’ 3. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat yengilmas kuch. Toshkent. 2008 y. ’ 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqrirozi, O`zbekiston sharoitida uni barataraf etish yo`llari va choralari. Toshkent. 2009. 5. Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent. ’ 2011 6. A.I.Soatov, K.X.Mametov, P.M.Po latova Oligofrenopedagogika ’ “ asoslari Toshkent, O qituvchi 1994 yil. ” “ ’ ” 7. I.Mo minova, D.Nazarova Maxsus ta lim atamalarining izlohli ’ “ ’ lug ati Toshkent-2010 yil. ’ ” 8. Abdullayeva Q. Savod o`rgatish. T.,1996 9. AksyonovaA.K. Metodika obucheniya russkomu vspomogatelnoy shkole.- M.,Prosveshchyeniye,2004 10. Boshlan g` ich rnaklabning davlat ta `l im standartlari. RTM, T.,2006 11. Kosimova K. Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi. T.1985 12. Obucheniye uchashihsya 1-4 klassov vo vspomagatelnoy shkole Pod Iredaksiyey Petrovoy V.G. Moskva, Prosveshchyeniye, 1992. 13. Yordamchi maktablar uchun ona tili, o`qish va nutq o`stirish dasturi. Tuzuvchi V.Rahmanova, T.,2003 14. Pulatova F.M. Oligolienopedagogika.T, 2006. 15. Rahmanova V,S.Mahsus pedagogika.T.2005 16. Rahmanova V.S.Ona tili o`qitish mahsus uslubiyati. T.,2003 17. G`ulomova H., Yo`ldosheva Sh. Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi. ma'ruza matni T.,2003. 18. G'ulomova H.,Gofforov a I., Savod o`rgatish. T.,1996 19. WWW.pedagog.uz 34 20. WWW.TDPU.uz 35

Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining o’ziga xosligi AQLI ZAIF BOLALARDA RUHIY RIVOJLANISH JARAYONI BUZILISHLARINING SABABLARI Aqli zaif bolalarda ruhiy jarayon buzilishining biologik va jismoniy sabablari Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining muammosi va xususiyatlari AQLI ZAIF BOLALAR RUHIY JARAYONING O`QUV FAOLIYATIGA TA`SIRI VA ULAR BILAN OLIB BORILADIGAN KORREKSION ISHLAR Aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o`ziga xos xususiyatlari Aqli zaif bolalarni ta`limga o`rgatishda ruhiy jarayonlarning ta`siri

Купить