Aqliy faoliyatni o’rganish uchun metodikalar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	60.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

0 Продаж

Aqliy faoliyatni o’rganish uchun metodikalar

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Aqliy faoliyatni o’rganish uchun
metodikalar ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva
Ilmiy rahbar: A.T.Akbaraliyeva
Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………….…...…3-5
I-BOB. AQLIY FAOLIYATNI O‘RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Aqlni faoliyat tushunchasi va uning psixologik
asoslari………………………………………………..…….6-12
1.2. Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji va
usullari…………………………………………………….13-20
1.3 Xulosa …………………………………………………..21
II-BOB. AQLIY FAOLIYATNI O‘RGANISH
METODLARI
2.1. Eksperimental metodlar va ularning o‘rganishdagi
roli…………………………………………………………21-28
2.2. Psixometrik va diagnostik metodlar: ta’rifi va
qo‘llanishi…… ……………...…………...……………..…29-31
2.3 Xulosa……………………………………………….…..32
XULOSA…………………………………………….....…33-34
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………..……35
2

Kirish.
Aqlni faoliyat – insonning o‘rganish, eslash, fikrlash, qaror qabul qilish va
boshqa psixologik jarayonlarini o‘z ichiga olgan murakkab jarayon bo‘lib, uning
rivojlanishi va samarali ishlashini o‘rganish psixologiyaning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Aqlni faoliyatni o‘rganish, faqat insonning individual
psixologik imkoniyatlarini emas, balki uning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqalarini,
kognitiv va emosional jarayonlarini ham chuqur tahlil qilishni taqozo etadi.
Bugungi kunda aqlni faoliyatni o‘rganish psixologiyasi turli metodlar asosida olib
borilmoqda. Ushbu metodlar yordamida insonning aql-idrok faoliyati, uning
ishlash mexanizmlari, ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishidagi o‘zgarishlar ko‘riladi.
Aqlni faoliyatni o‘rganishning an’anaviy va zamonaviy metodlari psixologik
tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi va har bir metodning o‘ziga xos afzalliklari,
cheklovlari mavjud. Mazkur kurs ishida aqlni faoliyatni o‘rganishning nazariy
asoslari va amaliy metodlari chuqur tahlil qilinadi. Birinchi bobda aqlni faoliyat
tushunchasi, uning psixologik asoslari va tarixiy rivoji ko‘rib chiqiladi. Ikkinchi
bobda esa aqlni faoliyatni o‘rganishning zamonaviy metodlari, shu jumladan
eksperimental va psixometrik metodlar tahlil etiladi. Kurs ishining maqsadi, aqlni
faoliyatni o‘rganishning ilmiy asoslarini tushunish va zamonaviy metodlarni
amaliyotda qo‘llashning ahamiyatini o‘rganishdan iboratdir. Ushbu ish, aqlni
faoliyatni o‘rganish metodlarini yaxshiroq tushunishga va ularning turli sohalarda
qo‘llanilish imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi.
MAVZUNING DOLZARBLIGI Aqlni faoliyatni o‘rganish psixologiya fanining
asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, insonning aqliy faoliyati, uning kognitiv
jarayonlari va bu jarayonlarning turli omillar bilan aloqasi haqida bilimlarni
chuqurlashtirishga qaratilgan. Zamonaviy psixologiyaning eng muhim
vazifalaridan biri, insonning o‘rganish, fikrlash, eslash va qaror qabul qilish kabi
faoliyatlarini yanada samarali va mukammal tarzda o‘rganishdir. Aqlni faoliyatni
o‘rganish, nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham juda muhim ahamiyatga ega,
chunki bu soha psixologiya, ta’lim, sog‘liqni saqlash, biznes va boshqa turli
3

sohalarda keng qo‘llaniladi. Aqlni faoliyatni o‘rganish metodlarining dolzarbligi
shundaki, ular insonning kognitiv qobiliyatlarini yaxshilash, psixologik
salomatligini qo‘llab-quvvatlash, o‘qituvchilar va murabbiylarga ta’lim jarayonini
samarali tashkil etish uchun zarur bo‘lgan vositalarni taqdim etadi. Aqlni faoliyatni
o‘rganishning zamonaviy metodlari, ayniqsa, psixometrik va eksperimental usullar
inson psixikasining ko‘plab jihatlarini o‘rganish uchun samarali instrumentlarga
aylangan. Shuningdek, bu mavzu, ayniqsa, o‘smirlar va bolalar psixologiyasida
aqlni faoliyatni rivojlantirish uchun yangi pedagogik va psixologik usullarni ishlab
chiqish uchun dolzarbdir. Aqlni faoliyatni tahlil qilish va uning metodologiyasini
chuqur o‘rganish, o‘qituvchilarga va psixologlarga individual yondoshuvni amalga
oshirish imkonini beradi va bu esa o‘quvchilarning o‘rganish jarayonlarini yanada
samarali va natijali qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, aqlni faoliyatni
o‘rganish metodlarini chuqur o‘rganish, nafaqat ilmiy jihatdan, balki praktika
nuqtai nazaridan ham dolzarb bo‘lib, uning zamonaviy psixologiya va ta’lim
tizimida o‘z o‘rnini topishi, inson aqliy salohiyatining to‘liq rivojlanishiga hissa
qo‘shishi muhim ahamiyatga ega.
KURS ISHI MAQSADI Ushbu kurs ishining maqsadi – aqlni faoliyatni
o‘rganishning psixologik va metodologik asoslarini tahlil qilish, shu bilan birga,
aqlni faoliyatni o‘rganishda qo‘llaniladigan zamonaviy metodlar, ayniqsa
eksperimental va psixometrik usullarni batafsil o‘rganishdir.
1. Aqlni faoliyat tushunchasini, uning psixologik asoslarini va rivojlanish
jarayonlarini o‘rganish;
2. Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji va ilmiy yondoshuvlarini tahlil
qilish;
3. Aqlni faoliyatni o‘rganishda ishlatiladigan metodlarni (eksperimental,
psixometrik va diagnostik usullar) tahlil qilish va ularning amaliy qo‘llanilishini
ko‘rsatish;
4

4. Aqlni faoliyatni o‘rganishning samarali metodlarini ta’lim va psixologiya
sohalarida qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatish.
KURS ISHI VAZIFALARI
1. Aqlni faoliyat tushunchasi va uning psixologik asoslarini o‘rganish. Aqlni
faoliyatni psixologik nuqtai nazardan tahlil qilib, uning turli jarayonlari va ularning
bir-biriga ta’siri haqida ma’lumotlar to‘plash.
2. Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivojini tahlil qilish. Aqlni faoliyatni
o‘rganish sohasidagi ilmiy yondoshuvlarning tarixini o‘rganish, bu sohada olib
borilgan asosiy tadqiqotlar va rivojlanish bosqichlarini aniqlash.
3. Aqlni faoliyatni o‘rganish metodlarini tahlil qilish. Eksperimental, psixometrik
va diagnostik metodlar haqida nazariy va amaliy jihatdan to‘liq ma’lumotlarni
taqdim etish, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va qo‘llanilish sohalarini belgilash.
4. Zamonaviy psixologiya va ta’limda aqlni faoliyatni o‘rganish metodlarining
ahamiyatini ko‘rsatish. Aqlni faoliyatni o‘rganish metodlarining ta’lim jarayonida
va psixologik amaliyotda qanday qo‘llanilishini, uning samaradorligini aniqlash.
KURS ISHI OBYEKTINI Kurs ishining obyekti – aqlni faoliyatni o‘rganishning
psixologik jarayonlari va ularni o‘rganish uchun qo‘llaniladigan metodlar. Bu
o‘rganish jarayonida, ayniqsa, eksperimental, psixometrik va diagnostik usullar
orqali insonning kognitiv faoliyatini tahlil qilish va uning samaradorligini
o‘rganish asosiy obyektdir.
KURS ISHI PREDMETI Kurs ishining predmeti – aqlni faoliyatni o‘rganishning
metodologik asoslari va usullari, ayniqsa eksperimental, psixometrik va diagnostik
metodlar orqali aqlni faoliyat jarayonlarini tahlil qilish.
I-BOB. AQLIY FAOLIYATNI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Aqlni faoliyat tushunchasi va uning psixologik asoslari
5

I-BOB. AQLIY FAOLIYATNI O‘RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Aqlni faoliyat tushunchasi va uning psixologik asoslari
Aqlni faoliyat insonning o‘rganish, fikrlash, tushunish, qaror qabul qilish va
boshqa aqliy jarayonlar bilan bog‘liq faoliyatidir. Bu faoliyat, asosan, insonning
dunyoqarashini shakllantiradi, uning atrof-muhitni qabul qilish va unga moslashish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Aqlni faoliyat tushunchasi psixologiya sohasida
muhim o‘rin tutadi, chunki insonning aqliy qobiliyatlari va fikrlash jarayonlari
nafaqat individuallik, balki ijtimoiy muhit va madaniyat bilan chambarchas
bog‘liqdir. Aqlni faoliyatni o‘rganishda psixologiya ikkita asosiy yondoshuvni
qo‘llaydi: kognitiv yondoshuv va psixodinamik yondoshuv. Kognitiv yondoshuv,
asosan, insonning ma’lumotni qanday qabul qilishini, qayta ishlashini va
o‘rganishini tahlil qilishga qaratilgan. Psixodinamik yondoshuv esa, psixikaning
ichki jarayonlarini, o‘zgaruvchanlik va motivatsiyaning aqliy faoliyatga qanday
ta’sir qilishini o‘rganadi. Kognitiv yondoshuv Kognitiv psixologiya aqlni
faoliyatni insonning aqliy jarayonlari bilan bog‘liq sifatida ko‘rib chiqadi. Bu
jarayonlar quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: Eslash – aqliy faoliyatning asosiy
elementlaridan biri bo‘lib, inson ma’lumotlarni eslab qolish, saqlash va eslab olish
jarayonlarini amalga oshiradi. Eslash jarayoni, asosan, uzluksiz ravishda yangi
ma’lumotlarni o‘rganish va ular orasidagi bog‘lanishlarni yaratish orqali amalga
oshiriladi. Tushunish – o‘rganilgan ma’lumotlarni anglash, ularga ma’no berish va
ularni tizimli ravishda tartibga solish jarayonidir. Tushunish faqat ma’lumotlarni
yodlashni emas, balki ular orasidagi munosabatlarni aniqlashni ham o‘z ichiga
oladi. Fikrlash – ma’lumotlar ustida ishlash, ular bilan manoli munosabatlarni
o‘rnatish, turli masalalarni hal etish jarayonidir. Fikrlash jarayoni aniq va qat’iy
qoidalar asosida amalga oshiriladi va odamning ijodiy qobiliyatlari, masalan,
muammoni hal qilish yoki qaror qabul qilish jarayonida sezilarli rol o‘ynaydi.
Qaror qabul qilish – eng optimal variantni tanlash jarayonidir. Inson ko‘p hollarda
turli qarorlarni qabul qiladi, bu esa o‘z navbatida mantiqiy fikrlash, risklarni
6

baholash va resurslardan samarali foydalanishni talab qiladi. Psixodinamik
yondoshuv aqlni faoliyatni insonning ichki jarayonlari, motivatsiya va ong osti
jarayonlari orqali tushunishga qaratilgan. Bu yondoshuvda aqlni faoliyat insonning
hissiyoti va his-tuyg‘ulari bilan chambarchas bog‘langan deb qaraladi. Aqlni
faoliyatning psixodinamik jihatlari quyidagicha izohlanadi: Motivatsiya –
insonning turli harakatlari va faoliyatlarini amalga oshirishga undovchi ichki omil
bo‘lib, u aqlni faoliyatni boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan,
o‘rganish motivatsiyasi, insonning bilim olishga qiziqishi va o‘rganishga bo‘lgan
ehtiyoji aqlni faoliyatning rivojlanishiga ta’sir qiladi. Ichki ziddiyatlar – aqlni
faoliyatda ko‘plab ichki ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. Insonning ehtiyojlari,
hissiy tajribalari va ong osti jarayonlari aqliy faoliyatning samaradorligiga ta’sir
ko‘rsatadi. Hissiy holatlar – psixodinamik yondoshuvda, aqlni faoliyatning
rivojlanishi hissiy holatlar bilan bog‘liqdir. Xavotir, stress yoki baxtsizlik kabi his-
tuyg‘ular aqliy jarayonlarni qiyinlashtirishi mumkin. Aqlni faoliyatni o‘rganishda,
hissiyotlar va ong osti jarayonlarining qanday ta’sir ko‘rsatishi o‘rganiladi. Aqlni
faoliyat va intellektual rivojlanish Aqlni faoliyat va intellektual rivojlanish
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga ega. Aqlni faoliyatni
o‘rganish orqali insonning fikrlash qobiliyatlari, ijtimoiy muhitda muloqot qilish
va ijtimoiy moslashish kabi intellektual ko‘nikmalari rivojlanadi. Insonning aqliy
faoliyati uning o‘rganish qobiliyatlari, yangi bilimlarni qabul qilish, tahlil qilish va
amalga oshirish orqali rivojlanadi. Aqlni faoliyatni o‘rganishning psixologik
asoslari, insonning psixik rivojlanishining barcha bosqichlarida muhim rol
o‘ynaydi. Har bir yoshda aqlni faoliyatning xususiyatlari va uning ta’siri farq
qiladi. Masalan, bolalar aqliy faoliyati, asosan, tasavvurlar, taassurotlar va
o‘rganish jarayonlari orqali rivojlanadi, o‘smirlarda esa mantiqiy fikrlash va qaror
qabul qilish ko‘nikmalari shakllanadi. Aqlni faoliyatning psixologik asoslari
insonning psixik jarayonlarining o‘ziga xos xususiyatlarini va ularning rivojlanish
mexanizmlarini tushunish uchun zarur. Kognitiv va psixodinamik yondoshuvlar
orqali insonning aqliy faoliyatini o‘rganish, uning individual va ijtimoiy
rivojlanishiga ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Aqlni faoliyatni tahlil qilish va
7

uning psixologik asoslarini o‘rganish, insonning intellektual imkoniyatlarini
yanada kengaytirishga yordam beradi. Aqlni faoliyatni o‘rganish, psixologiya
sohasida chuqur ilmiy tadqiqotlarni taqozo etadi. Bu jarayon nafaqat psixologik
asoslarni, balki insonning rivojlanish dinamikasini, uning har xil yosh davrlaridagi
o‘zgarishlarini ham o‘z ichiga oladi. Aqlni faoliyatning ta’lim va o‘rganish
jarayonlaridagi roli, insonning shaxsiy o‘sishi, ijtimoiy moslashuvchanligi va
kreativ qobiliyatlarini shakllantirishdagi o‘rni nihoyatda muhimdir. Aqlni
faoliyatni o‘rganishning nazariy asoslari tarixiy rivojlanishga ham bog‘liq.
Psixologiyaning klassik davrida aqlni faoliyatning shakllanishi va uning asoslarini
o‘rganish uchun muhim ilk qadamlardan biri sifatida Immanuel Kantning kognitiv
jarayonlarni tushuntirishdagi yondoshuvlarini ko‘rsatish mumkin. Kantning
fikricha, aqlning faoliyati ongning barcha xususiyatlarini izohlashga qaratilgan, u
insonning tashqi dunyo bilan aloqasini faqat ichki idrok orqali tushunishga harakat
qilgan. Kantning bu yondoshuvi psixologiya sohasida keyinchalik yuzaga kelgan
empirizm va rasyonalizm kabi yo‘nalishlarga ta’sir ko‘rsatdi. 19-20-asrda
psixologiyada aqlni faoliyatni o‘rganish jarayoni yanada chuqurlashdi. Ivan Pavlov
va B.F. Skinner kabi psixologlarning tadqiqotlari, kognitiv jarayonlarni
o‘rganishda asosiy metodlardan biri bo‘lgan eksperimental psixologiyani
rivojlantirishga yordam berdi. Pavlovning reflekslar va stimullar orqali aqlni
faoliyatni o‘rganishga oid yondoshuvi, keyinchalik boshqa psixologlar tomonidan
takomillashtirildi. Jean Piaget esa, aqlni faoliyatni bolalar psixologiyasiga
moslashtirishda kognitiv rivojlanish nazariyasini ishlab chiqdi, bu o‘z navbatida
yoshga bog‘liq ravishda aqlni faoliyatning qanday rivojlanishini tushunishga
yordam berdi. Aqlni Faoliyatni O‘rganishning Zamonaviy Yondoshuvlari
Zamonaviy psixologiyada aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi yondoshuvlari
shakllanib bormoqda. Ushbu yondoshuvlar, insonning aqliy faoliyatini yanada
kengroq kontekstda, ya’ni ijtimoiy, madaniy, neyrobiologik va ekshistensial
jihatlaridan baholashni o‘z ichiga oladi. Neyropsixologiya sohasidagi tadqiqotlar,
aqlni faoliyatni inson miyasi va uning neyronal tarmoqlari bilan bog‘lashga imkon
yaratmoqda. Neyropsixologik yondoshuv aqlni faoliyatni o‘rganishda insonning
8

miya strukturasi va funksiyalarini tahlil qilishga qaratilgan. Miya faoliyatini
o‘rganish orqali, psixologlar mantiqiy fikrlash, qaror qabul qilish, rejalashtirish,
xotira, e’tibor va boshqa aqliy jarayonlarni qanday amalga oshirishni tushunishga
harakat qiladilar. Bu yondoshuv, insonning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishda
neyroplastiklik kabi tushunchalarni ham o‘z ichiga oladi. Aqlni faoliyatning
ijtimoiy jihatlari ham alohida o‘rganilmoqda. Ijtimoiy-psixologik yondoshuv,
insonning aqliy faoliyatini jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy o‘zaro ta’sirlar va madaniyat
bilan bog‘lab tushunadi. Insonlar o‘rtasidagi muloqot, guruh faoliyati, ijtimoiy
muhit va madaniy kontekst aqliy jarayonlarga ta’sir qiladi. Masalan, Lev
Vygotskiyning ijtimoiy konstruktivizm nazariyasi, o‘rganishning ijtimoiy muhitda
qanday amalga oshirilishini tushuntiradi. Vygotskiy fikriga ko‘ra, aqlni faoliyat
faqat insonning ichki jarayonlari bilan bog‘liq emas, balki ijtimoiy o‘zaro aloqalar,
muloqot va madaniyat bilan bevosita aloqada bo‘lgan faoliyatdir.
Konstruktsionizm yondoshuvi, aqlni faoliyatni nafaqat ma’lumotlarni qabul qilish,
balki uni faol ravishda yaratish va tashkil etish sifatida ko‘radi. Bu yondoshuvga
ko‘ra, o‘rganish jarayoni doimiy ravishda yangi bilim va tajribalarni yaratishga
qaratilgan. Piaget va Vygotskiyning ilgari surilgan g‘oyalari konstruktsionizm
nazariyasining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu yondoshuvda inson aqliy
faoliyatini passiv qabulchi sifatida ko‘rishdan ko‘ra, uni faol yaratuvchi sifatida
baholash muhim ahamiyatga ega. Aqlni faoliyatni o‘rganish, nafaqat ilmiy
tadqiqotlar, balki amaliyotda ham katta ahamiyatga ega. Ta’lim, psixologiya,
tibbiyot, biznes va boshqa sohalarda aqlni faoliyatni o‘rganish va uni
rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar insonning har tomonlama rivojlanishiga
yordam beradi. Misol uchun, o‘qituvchilar o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini
o‘rganish orqali ularning o‘rganish samaradorligini oshirishi mumkin. Psixologlar
esa, aqlni faoliyatni o‘rganish orqali, shaxslarning ruhiy holatlarini tahlil qilish,
ularning salomatligini yaxshilash va ijtimoiy moslashuvini ta’minlash uchun yangi
metodlarni ishlab chiqishlari mumkin. Aqlni faoliyatni o‘rganishning amaliy
yondoshuvlaridan biri, insonlarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun turli
psixologik diagnostik metodlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu metodlar,
9

masalan, intellektual rivojlanishni o‘lchash, kognitiv jarayonlarni tahlil qilish va
muammoli vaziyatlarda qaror qabul qilish qobiliyatini baholashga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Shu bilan birga, aqlni faoliyatni o‘rganish orqali insonlarning kreativ
fikrlash va ijodkorlik kabi qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlari ko‘rsatiladi.
Aqlni faoliyatni o‘rganish psixologiya sohasining markaziy masalalaridan biridir.
Aqlni faoliyat, insonning dunyoqarashini, psixologik holatini va ijtimoiy
moslashuvini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Psixologiya ilmida aqlni
faoliyatni tushunish, uning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, insonning
rivojlanish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Yangi metodlar,
yondoshuvlar va ilmiy kashfiyotlar yordamida, aqlni faoliyatni o‘rganish faqat
ilmiy qiziqishlarni emas, balki insonlarning kundalik hayotini yaxshilashga ham
yo‘naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirishga imkon yaratadi. Aqlni faoliyatni
o‘rganish, insonning psixologik va kognitiv rivojlanishini, ijtimoiy
moslashuvchanlikni va ijodiy salohiyatni to‘liq tushunishga yordam beradi. Bu
jarayon nafaqat akademik bilimlarni kengaytirish, balki ijtimoiy va shaxsiy
hayotdagi muammolarni hal qilishda ham katta o‘rin tutadi. Aqlni faoliyatni
o‘rganish jarayoni psixologlar va ilmiy tadqiqotchilar uchun turli yo‘nalishlarda
yangiliklar yaratish imkoniyatini beradi. Kognitiv jarayonlar, ya’ni qaror qabul
qilish, mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat, e’tibor va o‘rganish kabi aqliy
jarayonlarning tuzilishi va mexanizmlari insonning to‘liq rivojlanishiga yordam
beradi. Aqlni faoliyatni o‘rganishning mexanizmlari doimo o‘zgarib boradi.
Insonning aqliy rivojlanishi nafaqat biologik, balki psixologik va ijtimoiy omillar
ta’sirida rivojlanadi. Inson aqliy faoliyatini shakllantirishda tarbiyaviy muhit,
o‘qitish metodlari, o‘zgaruvchan ijtimoiy sharoitlar hamda texnologik o‘zgarishlar
katta ahamiyatga ega. Aqlni faoliyatni o‘rganishning boshliqlari psixologik tizimda
quyidagi o‘zgaruvchan mexanizmlar orqali rivojlanadi: Kognitiv jarayonlar, ya’ni
mantiqiy fikrlash, o‘rganish, qaror qabul qilish va masalalarni hal qilish jarayonlari
aqlni faoliyatni o‘rganishning markaziy mexanizmidir. Kognitiv rivojlanish
o‘rganish jarayonida yuzaga keladigan yangi bilimlar va ko‘nikmalarni
egallashdan iborat.
10

Bu jarayonni o‘rganishning asosiy metodlari – eksperimentlar, intellektual testlar
va psixodiagnostik metodlardan foydalaniladi. Aqlni faoliyatni o‘rganishda
kognitiv jarayonlarning rivojlanishi o‘quv jarayonlarida va ijtimoiy o‘zaro
aloqalarda muhim rol o‘ynaydi. Boshqa tomondan, insonlar o‘rtasida ijtimoiy
muloqotning ahamiyati ortib boradi, chunki fikrlash va tajriba almashinuvi
o‘rganishning asosiy shakli hisoblanadi. Bu jarayonda Lev Vygotskiyning ijtimoiy
konstruktivizm nazariyasi, aqlni faoliyatni o‘rganishda ijtimoiy muhitning o‘rni va
o‘zaro ta’sirlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Neyropsixologiya
insonning aqliy faoliyatini miya va uning neyronal tizimlari bilan bog‘lashni
ta’minlaydi. Miya faoliyatining turli qismi, masalan, prefrontal korteks, aqlni
faoliyatning markaziy jarayonlarini boshqaradi. Neyropsixologik yondoshuvda,
aqlni faoliyatni o‘rganish miya tuzilmalari va kognitiv jarayonlarning qanday
o‘zgarishini tushunishga imkon yaratadi. Aqlni faoliyatni o‘rganishda miya
faoliyati doimiy ravishda o‘zgarib turadi, bu neyroplastiklik jarayonlaridan kelib
chiqadi. Neyroplastiklik miya va uning tuzilmalarining o‘zgargan vaqtda
moslashish qobiliyatini anglatadi. Bu jarayonlarning amaliy ahamiyati, aqlni
faoliyatni o‘rgatishda rivojlanishning individual xususiyatlarini hisobga olishga
yordam beradi. Aqlni faoliyatni o‘rganishda ijtimoiy sharoitlarning roli beqiyosdir.
Insonlar o‘rtasida o‘zaro ta’sirlar, jamiyatdagi o‘zgarishlar va madaniy o‘zgarishlar
aqliy faoliyatning rivojlanishiga katta ta’sir qiladi. Aqlni faoliyatni o‘rganishning
ijtimoiy jihati insonning hayotini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy-
psixologik muhit, o‘quvchi guruhlarining ta’siri, o‘zaro aloqalar va madaniyat
hamda an’analarning yangilanishi aqliy faoliyatning rivojlanishiga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Vygotskiyning fikriga ko‘ra, har bir ijtimoiy muhitda
o‘rganish faqat insonning ichki jarayonlari bilan cheklanib qolmaydi, balki
madaniy yondoshuvlar va o‘zaro ta’sirlar orqali rivojlanadi. Bu nazariyaga ko‘ra,
ijtimoiy aloqalar, madaniyat va turmush tarzi aqliy faoliyatning rivojlanishida
ajralmas ahamiyatga ega.
Bugungi kunda aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi metodlari va innovatsion
yondoshuvlari tobora ommalashib bormoqda. Bu yondoshuvlar texnologiyaning
11

rivojlanishi va psixologiya ilmining yangilanishiga asoslanadi. Zamonaviy
tadqiqotlar, aqlni faoliyatni o‘rganishda yangi ilmiy yondoshuvlar va metodlarni
ishlab chiqishga imkon yaratmoqda. Kognitiv texnologiyalarni o‘rganish,
insonning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishda innovatsion metodlarni qo‘llash
imkonini beradi. Bu texnologiyalar, asosan, raqamli vositalar, o‘yinlar, virtual
muhitlar va sun’iy intellektni o‘z ichiga oladi. Bu metodlar, insonlarning diqqatini,
mantiqiy fikrlashini va ijodiy salohiyatini rivojlantirishda samarali bo‘lishi
mumkin. Virtual o‘qish, onlayn platformalar va interaktiv treninglar, aqlni
faoliyatni o‘rganish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Ushbu metodlar, o‘rganish
jarayonini yanada qiziqarli, interaktiv va samarali qilishga yordam beradi.
Insonlarning kreativ fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini
rivojlantirishda virtual o‘qish metodlari keng qo‘llanilmoqda. Aqlni faoliyatni
o‘rganish, insonning psixologik va kognitiv rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng
muhim sohalardan biridir. Bu jarayon nafaqat ilmiy, balki amaliyotda ham o‘zining
katta ahamiyatini namoyon etadi. Aqlni faoliyatni o‘rganishning nazariy asoslari
va zamonaviy yondoshuvlar insonning rivojlanishiga yordam beradigan muhim
bilimlarni taqdim etadi. Bu jarayon, ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishni, ijodiy va
mantiqiy fikrlashni, qaror qabul qilishni va o‘rganishni yanada samarali qilishga
imkon yaratadi. Bu sohada olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va innovatsion
yondoshuvlar, aqlni faoliyatni o‘rganishni yangi bosqichga olib chiqmoqda va
insonning hayotini yanada boyitishga xizmat qilmoqda.
12

1.2. AQLNI FAOLIYATNI O‘RGANISHNING TARIXIY
RIVOJI VA USULLARI
Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji insoniyatning aqliy faoliyatini,
tafakkur va bilish jarayonlarini tushunishga bo‘lgan intilishidan boshlangan. Tarix
davomida aqlni faoliyatni o‘rganishning asosiy nazariyalarini ishlab chiqishda,
ilm-fan, psixologiya, filologiya va boshqa sohalarning birgalikda rivojlanishi
muhim rol o‘ynagan. Aqlni faoliyatni o‘rganish jarayonida turli usullar va
yondoshuvlar paydo bo‘lib, ular zamon o‘tishi bilan birgalikda o‘zgargan va
takomillashgan. Aqlni faoliyatni o‘rganishning dastlabki qadamlarini qadimgi
yunon faylasuflari qo‘ygan. Ulardan biri Sokrat (M. A. 469-399) bo‘lib, u aqlni
faoliyatning asosiy qadami sifatida «o‘zini bilish»ni ajratgan. U, insonning aqliy
rivojlanishini faqat tashqi dunyo bilan aloqada emas, balki o‘z ichki olamini
tushunishda ham izlagan. Sokratning o‘ylash va mantiqiy fikrlashga bo‘lgan
yondoshuvi keyinchalik aqlni faoliyatni o‘rganishning asosiy usullaridan biriga
aylangan. Platon (M. A. 427-347) va Aristotel (M. A. 384-322) kabi faylasuflar
ham aqlni faoliyatni o‘rganishda muhim nazariyalarni ishlab chiqqan. Platon
o‘zining "Ideyalar" nazariyasida inson aqliy faoliyatining tashqi dunyo bilan
aloqasini muhokama qilgan. Aristotel esa, o‘rganish jarayonini mantiqiy tafakkur
va tajriba bilan bog‘lab, «empirik» usullardan foydalangan. Aristotelning
«Metafizika» asarida aqlni faoliyatni shakllantirish jarayonida tafakkur va tajriba
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniq ifodalagan.
Qadimgi Yunon faylasuflaridan keyin, aqlni faoliyatni o‘rganish masalalari
o‘rta asrlarda arab faylasuflari tomonidan ham rivojlantirilgan. Avitsenna (Ibn
Sina) va Farobiy aqlni faoliyatni, uning ilmiy va tafakkur jihatlarini o‘rganishda
katta o‘zgarishlarga olib kelganlar. Avitsennaning «Tibbiya ilmiyoti» asarida inson
aqliy faoliyatini va uning organizm bilan bog‘lanishini tushunishga katta e’tibor
qaratilgan. Renessans davrida René Dekart (1596-1650) va Spinoza (1632-1677)
kabi faylasuflar aqlni faoliyatni tushunishda yangi yondoshuvlar yaratdilar.
Dekartning «Cogito, ergo sum» (Men o‘ylayman, demak, boraman) degan
13

mashhur so‘zlari aqlni faoliyatning markaziy qismi sifatida tafakkur va ongni
ajratgan. U o‘rganish jarayonini intellektual va falsafiy nuqtai nazardan qayta
ko‘rib chiqdi. Zamonaviy davrda, aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi
yondoshuvlari rivojlandi. Immanuel Kant (1724-1804) aqlni faoliyatni sezgilar va
tafakkur jarayonlarining o‘zaro ta’siri sifatida izohlagan. U aqlni faqat mantiqiy
faoliyat sifatida emas, balki insonning dunyoni anglashdagi faol rolini ta’kidladi.
19-asrda, Wilhelm Wundt (1832-1920) va William James (1842-1910) kabi
psixologlarning ishlari, aqlni faoliyatni o‘rganishda yangi ilmiy asoslarni yaratdi.
Wundt o‘zining "psixologiya" ilmiy yondoshuvini shakllantirib, aqlni faoliyatni
eksperimental ravishda o‘rganishga e’tibor qaratdi. James esa, aqlni faoliyatni
insonning amaliy faoliyati va psixologik o‘zgarishlar orqali tushuntirdi. 20-asrda,
aqlni faoliyatni o‘rganishda bir qator yangi psixologik nazariyalar paydo bo‘ldi.
Pavlov (1849-1936) va Vygotskiy (1896-1934) kabi psixologlar aqlni faoliyatni
o‘rganishda yangi yondoshuvlar yaratdilar. Pavlov o‘zining shartli reflekslar
haqidagi nazariyasini ishlab chiqqan bo‘lib, bu aqlni faoliyatning avtomatik va
o‘zgaruvchan qirralarini o‘rganishga yordam berdi. Lev Vygotskiy ijtimoiy
konstruktivizm nazariyasini yaratib, aqlni faoliyatning ijtimoiy muhit bilan o‘zaro
bog‘liqligini ko‘rsatdi. Uning fikricha, aqlni faoliyat faqat shaxsning ichki
jarayonlaridan iborat emas, balki ijtimoiy muloqot, madaniyat va atrof-muhit bilan
bog‘liqdir. Jean Piaget (1896-1980) esa, bolalarning aqliy rivojlanishini o‘rganib,
aqlni faoliyatni kognitiv rivojlanish jarayoniga asoslangan. Piagetning kognitiv
rivojlanish nazariyasi bolalarning aqliy qobiliyatlarini ularning yoshiga qarab
o‘zgarishini tushuntiradi. Bu nazariya aqlni faoliyatni rivojlantirishning biologik
va ijtimoiy jihatlarini birlashtiradi. Hozirgi kunda aqlni faoliyatni o‘rganishning
yangi usullari va texnologiyalari zamonaviy psixologiya va kognitiv fanlar
rivojlanishiga tayanadi. Neyropsixologiya, sun’iy intellekt, kognitiv psixologiya,
virtual o‘qish va simulyatsiya kabi yangi usullar aqlni faoliyatni o‘rganishning eng
zamonaviy yondoshuvlaridan biridir.
Neyropsixologiya usullari aqlni faoliyatni miya faoliyati bilan bog‘laydi va
miya tuzilmalarining aqliy jarayonlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi.
14

Sun’iy intellekt texnologiyalari, aqlni faoliyatni o‘rganish uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi. Bu texnologiyalar yordamida insonning kognitiv jarayonlari
va qaror qabul qilishning avtomatik mexanizmlari o‘rganilmoqda. Kognitiv
psixologiya zamonaviy yondoshuvlar bilan bog‘liq bo‘lib, aqlni faoliyatni
o‘rganish jarayonlarida yoritilgan bilimlarni tasdiqlash va yangi metodlarni joriy
qilishni ta’minlaydi. Virtual o‘qish va simulyatsiya usullari esa, o‘quv jarayonini
interaktiv tarzda tashkil etib, aqlni faoliyatni samarali o‘rgatishga yordam beradi.
Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji insoniyatning tafakkur va bilish
jarayonlariga bo‘lgan intilishidan kelib chiqqan. Dastlabki faylasuflardan tortib,
zamonaviy psixologiya ilmiga qadar aqlni faoliyatni o‘rganishning usullari va
nazariyalari doimiy ravishda rivojlanib borgan. Har bir yangi davrda, yangi usullar
va yondoshuvlar aqlni faoliyatni o‘rganish jarayonini yanada chuqurlashtirib,
uning amaliy ahamiyatini oshirishga yordam bergan. Hozirgi kunda, zamonaviy
texnologiyalar va psixologiya ilmiy izlanishlari yordamida aqlni faoliyatni
o‘rganish yanada samarali va innovatsion shakllarda davom etmoqda. Zamonaviy
psixologiya va aqlni faoliyatni o‘rganishning innovatsion yondoshuvlari, birinchi
navbatda, ilg‘or texnologiyalarning rivojlanishiga tayanadi. Bu usullar, ayniqsa,
inson aqliy faoliyatining o‘zgaruvchan va murakkab xususiyatlarini o‘rganishda
keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda aqlni faoliyatni o‘rganish uchun yangi
metodologik yondoshuvlar va texnologiyalar ishlab chiqilmoqda, ular quyidagi
asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: 1. Neyropsixologik yondoshuvlar:
Neyropsixologiya aqlni faoliyatni o‘rganish uchun innovatsion usullardan biridir.
Miya faoliyatini o‘rganish va uning aqliy jarayonlar bilan qanday bog‘lanishini
aniqlashda neyrovizualizatsiya texnologiyalari (masalan, funksional magnet-
rezonans tomografiya (fMRI), elektroensefalografiya (EEG), positron-emission
tomografiya (PET)) keng qo‘llanilmoqda. Ushbu texnologiyalar miya faoliyatining
real vaqt o‘lchovlarini olish va tafakkur, xotira, qaror qabul qilish va boshqa
psixologik jarayonlarni tahlil qilish imkoniyatini beradi. Shuningdek,
neyropsixologiya insonning miyaning ma’lum qismlaridagi o‘zgarishlarni tahlil
qilish orqali aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi nazariyalarini ishlab chiqadi.
15

2. Sun’iy intellekt va kognitiv modellash: Sun’iy intellekt va mashina o‘rganishi
kabi texnologiyalar, aqlni faoliyatni modellashtirish va insonning kognitiv
jarayonlarini simulyatsiya qilishda qo‘llaniladi. Ushbu texnologiyalar yordamida
insonning qaror qabul qilish jarayoni, mantiqiy fikrlash, tasavvurlar va xotira kabi
aqliy faoliyatlar avtomatik tarzda modellanishi mumkin. Bu yondoshuv aqlni
faoliyatni o‘rganishning yangi imkoniyatlarini ochadi, chunki sun’iy intellekt
algoritmlari yordamida miya faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari va muayyan aqliy
holatlar sinovdan o‘tkaziladi. Masalan, neyron tarmoqlari yordamida aqliy
jarayonlar, masalan, mantiqiy xulosa chiqarish yoki tasavvurlarni shakllantirish
kabi jarayonlar model qilinadi. 3. Kognitiv psixologiya va kognitiv rivojlanish
nazariyasi: Kognitiv psixologiya aqlni faoliyatni o‘rganishning eng muhim
yondoshuvlaridan biridir. Kognitiv psixologiya ilmiy tahlilni aqliy jarayonlar va
bilim olishga yo‘naltirgan bo‘lib, insonning fikrlash, o‘rganish, eslab qolish, xotira
va boshqa psixologik jarayonlarni o‘rganishga qaratilgan. Piagetning kognitiv
rivojlanish nazariyasi, ayniqsa, bolalar va o‘smirlar orasidagi aqliy jarayonlarni
o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Bu yondoshuv, o‘zgaruvchan intellektual
qobiliyatlarni tushunish va rivojlantirish jarayonlariga yangi perspektiva kiritadi.
Hozirgi kunda, kognitiv rivojlanish nazariyasi sohasida ilmiy tadqiqotlar davom
etmoqda, bu esa aqlni faoliyatni o‘rganishning ilg‘or metodlarini ishlab chiqishda
yordam beradi. 4. Eksperimental psixologiya va psixometrik testlar: Aqlni
faoliyatni o‘rganishning eksperimental yondoshuvi, psixometrik testlar va
eksperimentlar yordamida amalga oshiriladi. Psixometrik testlar, inson aqliy
faoliyatining turli jihatlarini o‘lchash va baholash uchun ishlatiladi. Misol uchun,
IQ testlari, xotira va e’tibor testlari, mantiqiy qobiliyatlarni o‘lchash uchun
yaratilgan testlar aqlni faoliyatni baholashda keng qo‘llaniladi. Eksperimental
psixologiya yordamida esa, psixologlar turli aqliy jarayonlarni o‘rganish uchun
turli turdagi sinovlar va vazifalarni yaratadilar. Ushbu metodologiya aqlni
faoliyatni tushunish va uni rivojlantirishda samarali yordam beradi.
16

5. Ijtimoiy va madaniy yondoshuvlar: Lev Vygotskiyning ijtimoiy konstruktivizm
nazariyasi aqlni faoliyatni o‘rganishda ijtimoiy va madaniy kontekstning
ahamiyatini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko‘ra, inson aqliy faoliyatini tushunishda
uning atrof-muhit va jamiyat bilan o‘zaro munosabatini hisobga olish zarur.
Vygotskiy, shuningdek, o‘rganish jarayonida hamjamiyat va ijtimoiy muloqotning
katta rol o‘ynashini ko‘rsatdi. Aqlni faoliyatni o‘rganishda jamiyat, madaniyat va
tilning ahamiyatini tushunish, shuningdek, rivojlanayotgan bolalar va
o‘smirlarning muloqot qilishdagi yondoshuvlari o‘rganiladi. Zamonaviy
psixologiya va pedagogika sohalarida aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi
yondoshuvlari va metodologiyalari paydo bo‘lgan. Bu yondoshuvlar o‘rganishni
o‘zgartirish, bilimlarni amaliyotga qo‘llash, hamda shaxsning kognitiv va
psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Masalan: 1. Interaktiv
o‘qitish metodlari: Zamonaviy ta’lim jarayonida interaktiv usullar aqlni faoliyatni
o‘rganishda samarali yordam beradi. O‘quvchilarni amaliy topshiriqlar, guruh
muhokamalari, o‘yinlar va onlayn testlar yordamida aqliy faoliyatga jalb qilish,
ularning o‘rganish jarayoniga faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Interaktiv
o‘qitish usullari aqlni faoliyatni amaliyotga o‘tkazishga va bilimlarni
mustahkamlashga yordam beradi. 2. Virtual reallik va simulyatsiya usullari:
Virtual reallik (VR) va simulyatsiya usullari, aqlni faoliyatni o‘rganish uchun
ilg‘or va innovatsion vositalar hisoblanadi. Virtual muhitda o‘quvchilarni turli
vaziyatlarda sinab ko‘rish va interaktiv ravishda o‘rgatish imkoniyati mavjud. Bu
texnologiyalar orqali o‘quvchilar nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy
ko‘nikmalarni ham o‘zlashtiradilar. Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji va
usullari, uning zamonaviy psixologiya, pedagogika va kognitiv ilm-fanlar bilan
birgalikda rivojlanishiga imkon yaratgan. Har bir davrda, aqlni faoliyatni o‘rganish
usullari va yondoshuvlar doimo o‘zgarib, yangi ilmiy izlanishlar asosida
rivojlangan. Innovatsion texnologiyalar va yangi ilmiy metodologiyalar yordamida
aqlni faoliyatni o‘rganish jarayonini yanada chuqurroq tushunishga imkon
yaratmoqda. Bu esa o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish va o‘rganish
jarayonini yanada samarali qilishda yordam beradi.
17

Aqlni faoliyatni o‘rganish sohasida bugungi kunda qo‘llaniladigan zamonaviy
metodlar va yondoshuvlar o‘zgaruvchan sharoitda samarali natijalar berishga
qaratilgan. Bu metodlar, ayniqsa, psixologik ilm-fan, pedagogika va
neyropsixologiya kabi sohalarda yangi yondoshuvlar va texnologiyalarni o‘z ichiga
oladi. Zamonaviy metodlar yordamida aqlni faoliyatni o‘rganishning barcha
bosqichlari, shuningdek, uning rivojlanish jarayonlari, o‘zgaruvchanlik va
individual xususiyatlari haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish mumkin. 1.
Kognitiv-psixometrik metodlar: Kognitiv psixologiya va psixometrik usullar aqlni
faoliyatni o‘rganishda juda keng tarqalgan metodlardir. Ushbu metodlar orqali
shaxsning mantiqiy fikrlash qobiliyati, xotira, o‘rganish tezligi, kreativlik, qaror
qabul qilish va boshqa aqliy faoliyatlar tahlil qilinadi. Masalan, kognitiv testlar va
intellektual darajani o‘lchashga qaratilgan metodologiyalar, odamning kognitiv
jarayonlarini mukammal tarzda baholash imkonini beradi. Bunday metodlar
insonning fikrlash jarayonlarini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi, bu esa
nafaqat psixologik tahlil uchun, balki ta’lim jarayonida ham foydali. 2. Kognitiv va
ijtimoiy interaktiv metodlar: Kognitiv va ijtimoiy o‘rgatish usullari aqlni faoliyatni
o‘rganishda samarali natijalar beradi. Ijtimoiy o‘rgatish jarayonida, insonning aqliy
faoliyati atrof-muhitdagi shaxslar va ijtimoiy omillar bilan o‘zaro ta’sir orqali
rivojlanadi. Bunday yondoshuvlar, ayniqsa, guruh ishlarida, kooperativ ta’limda va
o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganishda muhimdir. Misol uchun,
guruh muhokamalari, fikr almashish va muloqot qilish orqali o‘quvchilarning aqliy
faoliyatini rivojlantirish mumkin. Bu metodlarning samaradorligi ijtimoiy
interaktiv jarayonlarga asoslangan bo‘lib, o‘quvchilar o‘z bilimlarini amalda sinab
ko‘rishlari mumkin. 3. Ta’limda o‘zlashtirishga asoslangan metodlar: Aqlni
faoliyatni o‘rganishda ta’lim metodlarining asosiy qismi sifatida o‘zlashtirishga
asoslangan yondoshuvlar ko‘riladi. Ushbu metodlar o‘quvchilarning bilim olish
jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi va ularni turli kognitiv ko‘nikmalarga ega qilishga
yordam beradi. Masalan, shaxsning o‘rganish jarayoni interaktiv darslar, tahliliy
munozaralar, o‘yinlar, guruh ishlari va boshqa faoliyatlar orqali amalga oshiriladi.
Bunda o‘quvchilarning aqliy faoliyati rivojlanadi, ular mustaqil fikrlashni,
18

yangiliklarni o‘zlashtirishni va muammolarni hal qilishni o‘rganadilar. 4.
Tajribaviy o‘rganish metodlari: Tajribaviy o‘rganish aqlni faoliyatni o‘rganishda
muhim ahamiyatga ega metodlardan biridir. Ushbu metod orqali aqliy faoliyatning
real hayotdagi ifodasi o‘rganiladi. Tajribaviy o‘rganish orqali o‘quvchilar
o‘zlarining mantiqiy qobiliyatlarini, qaror qabul qilish va xatolardan o‘rganish
jarayonlarini sinab ko‘rishlari mumkin. Bunday yondoshuvlar, ayniqsa,
mutaxassislar va bilimni amaliyotda qo‘llashga qaratilgan ta’lim jarayonlarida
foydalidir. Aqliy faoliyatni o‘rganish uchun sinovlar va tajribalar yaratish orqali
nafaqat psixologik, balki pedagogik natijalar ham olinadi. Aqlni faoliyatni
o‘rganish nafaqat psixologik sohada, balki pedagogika va ta’lim jarayonlarida ham
katta ahamiyatga ega. Shaxsning aqliy faoliyatini tushunish va uni rivojlantirish
uchun keng qamrovli tadqiqotlar va ilmiy yondoshuvlar ishlab chiqilgan. Bunday
yondoshuvlar aqlni faoliyatni o‘rganishning nafaqat nazariy asoslarini, balki
amaliy jihatlarini ham qamrab oladi. 1. Pedagogik yondoshuvlar: Aqlni faoliyatni
o‘rganish pedagogika sohasida ta’limning sifatini oshirish va o‘quvchilarning aqliy
rivojlanishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Aqliy faoliyatni o‘rgatish,
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini to‘g‘ri shakllantirish orqali ularning
ta’limdagi muvaffaqiyatini oshiradi. Shuningdek, o‘quvchilarning yaratgan
tasavvurlari, fikrlash usullari va qaror qabul qilish ko‘nikmalari ularning umumiy
rivojlanishini ta’minlashda yordam beradi. 2. Kognitiv rivojlanish va psixologik
yordam: Kognitiv rivojlanish, o‘quvchilarning aqliy faoliyatini shakllantirishda
katta o‘rin tutadi. Aqliy faoliyatni o‘rgatish jarayonida, shaxsning intellektual
rivojlanishiga tayanish zarur. Aqliy faoliyatni o‘rganish, shaxsning tafakkur,
mantiqiy fikrlash, eslab qolish va boshqa ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi.
19

Xulosa
Psixologik yordam esa o‘quvchilarning aqliy jarayonlari va rivojlanishiga to‘g‘ri
yo‘l ko‘rsatib, ularga muvaffaqiyatli ta’lim olishga imkon yaratadi. 3. Aqliy
faoliyatni rivojlantirishning innovatsion usullari: Pedagogika va psixologiyada
aqliy faoliyatni rivojlantirish uchun yangiliklar va innovatsion usullar ishlab
chiqilmoqda. Ushbu usullar, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini, ijodkorligini va
tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Innovatsion
yondoshuvlar yordamida o‘quvchilarga nafaqat aqliy jarayonlarni o‘rganish, balki
yangi bilimlarni qo‘llash va hayotga tatbiq qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish mumkin.
Aqlni faoliyatni o‘rganishning tarixiy rivoji va usullari, aqliy jarayonlar, tafakkur
va intellektual faoliyatni tushunishning muhim asosi sifatida xizmat qiladi.
Zamonaviy psixologiya va pedagogikada aqlni faoliyatni o‘rganishning yangi
metodologiyalari, texnologiyalari va innovatsion usullari o‘rganilayotgan sohani
yanada chuqurlashtirishga va rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Bu esa,
o‘quvchilarning aqliy rivojlanishiga va umuman ta’lim sifatini yaxshilashga
yordam beradi. Shuningdek, aqlni faoliyatni o‘rganishning psixologik va
pedagogik ahamiyati uning ilmiy, amaliy va ta’limdagi dolzarbligini ta’minlaydi.
20

II-BOB. AQLIY FAOLIYATNI O‘RGANISH
METODLARI
2.1. Eksperimental metodlar va ularning o‘rganishdagi roli
Eksperimental metodlar psixologiya va pedagogikada aqliy faoliyatni
o‘rganishda eng muhim va keng qo‘llaniladigan metodlardan biridir. Ushbu
metodlar yordamida aqlni faoliyatni tushunish va baholash jarayonida aniq va
tizimli ma'lumotlar olish imkonini beradi. Eksperimentlar nafaqat nazariy
bilimlarni tekshirish, balki aqliy jarayonlar va kognitiv qobiliyatlarning amaliy
jihatlarini o‘rganishga ham yordam beradi. Eksperimental metodlarni qo‘llash
orqali shaxslararo farqlar, aqliy qobiliyatlarning rivojlanishi, o‘rganish jarayonlari
va boshqa psixologik omillar o‘rganiladi. Bu metodlar, o‘z navbatida, ilmiy
tadqiqotlarda, ta’lim jarayonida va individual psixologik yondoshuvlar yaratishda
asosiy o‘rin tutadi. Eksperimental metod psixologik tadqiqotlarda ma'lum shartlar
ostida, odatda laboratoriya yoki maydonlarda, o‘quvchilarning yoki sub'ektlarning
psixologik xatti-harakatlari va faoliyatlarini kuzatish, o‘lchash va tahlil qilish
uchun qo‘llaniladi. Ushbu metodning asosiy maqsadi – o‘rganilayotgan hodisani
(masalan, aqliy faoliyat) yoki jarayonni (masalan, xotira, qaror qabul qilish yoki
ijodkorlik) o‘zgartirish yoki manipulyatsiya qilish orqali uni sinovdan o‘tkazishdir.
Eksperimental metodda odatda ikki asosiy guruh bo‘ladi: Tajribaviy guruh – bu
guruhda tadqiqotchilar o‘zgarishlarni amalga oshiradi, ya’ni o‘rganilayotgan
o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qiladi. Masalan, yangi ta'lim metodlari yoki
motivatsiya usullarini qo‘llash. Nazorat guruh – bu guruhda hech qanday
o‘zgartirishlar kiritilmaydi va ular eksperimentning asosiy guruhiga nisbatan
solishtiriladi. Eksperimentlarning natijalariga asoslanib, tadqiqotchilar ma'lum bir
o‘zgarishlarning yoki omillarning aqliy faoliyatga ta'sirini aniqlay olishadi. Bu usul
psixologik masalalarni aniq va obyektiv tarzda hal qilish imkonini beradi.
Eksperimental metodlar turli xildagi tajribalar va usullardan iborat bo‘lib, quyidagi
asosiy turlarga bo‘linadi:
21

1. Laboratoriya eksperimentlari: Bu turdagi eksperimentlar maxsus
laboratoriyalarda o‘tkaziladi. Tadqiqotlar diqqat bilan nazorat qilinadi, barcha
sharoitlar aniq belgilangan bo‘ladi, va shuningdek, tadqiqotlar rejalashtirilgan
tarzda amalga oshiriladi. Laboratoriya sharoitida o‘rganilayotgan hodisalar va
jarayonlar manipulyatsiya qilinadi, ya’ni eksperimenter o‘zgartirishlar kiritadi va
bu o‘zgarishlarning aqliy faoliyatga ta’sirini o‘rganadi. Masalan, xotira yoki qaror
qabul qilish jarayonlariga turli stimullarni taqdim etish.
2. Tabiiy eksperimentlar: Bunday eksperimentlar tabiiy sharoitda o‘tkaziladi, ya’ni
tabiiy hayotda yuz beradigan voqealar, amaliyotlar yoki jarayonlar o‘rganiladi.
Tabiiy eksperimentlar ko‘pincha aniq laboratoriya sharoitlarini yaratish qiyin
bo‘lgan vaziyatlarda qo‘llaniladi. Misol uchun, o‘quvchilarni yangi o‘quv dasturi
asosida ta’lim berish, so‘ngra o‘quvchilarning o‘zgarishlarini kuzatish tabiiy
eksperimentlarga misol bo‘lishi mumkin.
3. Polyelementli eksperimentlar: Bu turdagi eksperimentlar ko‘p o‘zgaruvchilarni
birgalikda tahlil qilishga imkon beradi. Tadqiqotchilar bir necha o‘zgaruvchilarni
(masalan, aqliy faoliyatni rivojlantiruvchi turli metodlarni) bir vaqtning o‘zida
sinab ko‘radilar va bu o‘zgaruvchilarning o‘zaro ta’sirini o‘rganadilar. Bu turdagi
eksperimentlar murakkab hodisalarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
4. O‘zaro tasir eksperimentlari: Bu eksperimentlar bir nechta guruhlar yoki
odamlar o‘rtasida o‘zaro ta’sirlarni o‘rganadi. Misol uchun, guruhdagi aqliy
faoliyatni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar va usullar o‘rtasidagi farqlarni
o‘rganish mumkin. Bu eksperimentda o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlari, guruh
dinamikasi va aqliy rivojlanishning qanday o‘zgarishini aniqlash mumkin.
Eksperimental metodlarning o‘rganishdagi roli juda katta, chunki ular nafaqat aqliy
faoliyatni tahlil qilishda, balki psixologik hodisalarni nazariy va amaliy jihatdan
yaxshilashda ham yordam beradi. Quyidagi asosiy sohalarda eksperimentlarning
o‘rni va roli o‘zini namoyon etadi:
Kognitiv jarayonlarni tushunish: Eksperimentlar orqali psixologlar aqliy
faoliyatning turli jihatlarini (xotira, e'tibor, o‘rganish, qaror qabul qilish,
22

ijodkorlik) o‘rganib, bu jarayonlarning qanday ishlashini aniqlay oladilar. Kognitiv
jarayonlarning o‘rganilishi, aqliy faoliyatning asosiy mexanizmlarini tushunishga
yordam beradi va uni takomillashtirish uchun samarali usullar ishlab chiqishga
imkon yaratadi. Pedagogik amaliyotdagi natijalar: Eksperimental metodlar
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini yaxshilash uchun pedagogik amaliyotda keng
qo‘llaniladi. Masalan, turli o‘qitish usullarini sinab ko‘rish va o‘quvchilarning
aqliy rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash mumkin. Bu esa ta’lim
jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi. Inson faoliyatining
o‘zgarishlariga ta'sir qilish: Eksperimentlar inson faoliyatiga qanday ta’sir qilishini
o‘rganishda samarali vosita hisoblanadi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish uchun
qo‘llaniladigan turli metodlar va strategiyalar, ayniqsa, ta’limda qo‘llanilishi
mumkin. Tadqiqotchilar o‘quvchilarni o‘rganishning turli usullarini sinovdan
o‘tkazib, qanday o‘zgarishlar bo‘lishini aniqlaydilar. Eksperimental metodlar juda
samarali bo‘lishi mumkin, lekin ularning cheklovlari ham mavjud. Eksperimentlar
turli sharoitlar va omillarga qarab, har doim real hayotdagi natijalarni to‘liq aks
ettirmasligi mumkin. Masalan, laboratoriya sharoitida o‘tkazilgan eksperimentlar
tabiiy hayotdagi holatni to‘liq aks ettirmasligi mumkin. Shuningdek, ayrim
eksperimentlar vaqt va resurs talab qiladi, bu esa tadqiqotlarni amalga oshirishni
qiyinlashtiradi. Eksperimental metodlar aqliy faoliyatni o‘rganishda muhim o‘rin
tutadi. Ular yordamida kognitiv jarayonlarni aniqlash, o‘rganish jarayonlarini
kuzatish va pedagogik amaliyotda yangi metodlarni sinab ko‘rish mumkin.
Bularning barchasi aqliy faoliyatni o‘rganishdagi ilmiy asoslar va amaliy
yondoshuvlarni yaxshilashga xizmat qiladi. Eksperimental metodlarning
rivojlanishi, o‘z navbatida, psixologiyaning yangi yondoshuvlarini va metodlarini
ishlab chiqishga imkon yaratadi.
Eksperimental metodlarning o‘rganishdagi ahamiyati yanada kengroq bo‘lib,
psixologik fan va pedagogik metodikada ularning yuksak roli, albatta, o‘zini
namoyon etadi. Tadqiqotchilar uchun eksperimentlar nafaqat nazariy bilimlarni
tekshirish, balki kognitiv jarayonlarni yaxshilash va inson resurslarini
rivojlantirishga qaratilgan amaliy yondoshuvlarni yaratish uchun ham juda
23

muhimdir. Bu metodlarning ayrim xususiyatlarini yanada kengroq tushunish, ular
bilan bog‘liq cheklovlarni hisobga olish va yangi ilmiy yondoshuvlarni ishlab
chiqish, o‘rganish jarayonini yanada samarali qilishga imkon yaratadi.
Eksperimental metodlarni aqliy faoliyatni o‘rganishda kengroq ko‘lamda qo‘llash,
nafaqat psixologik, balki ta’lim va rivojlanish sohalarida ham keng tarqalgan.
Quyidagi jihatlar eksperimentlarni o‘rganish va o‘rganishda yanada kengroq
foydalanish imkoniyatlarini ko‘rsatadi: Shaxsiy yondoshuvlar va individual
differensial psixologiya: Eksperimental metodlar yordamida shaxslarning o‘ziga
xos kognitiv xususiyatlarini o‘rganish mumkin. Bu usul shaxslararo farqlarni
chuqur tahlil qilishga imkon beradi va aqliy faoliyatni rivojlantirishning individual
usullarini ishlab chiqish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Misol uchun, ayrim
odamlar o‘rganish jarayonida ko‘proq vizual materiallarga asoslanadi, boshqalari
esa eshitish orqali yaxshiroq o‘rganadi. Bu farqlarni aniqlash va mos ravishda
pedagogik metodlarni ishlab chiqish, o‘qitishda samarali natijalarga olib keladi..
O‘qitish metodlarining yangi shakllari: Eksperimentlar o‘qitish metodlarini va
yondoshuvlarini takomillashtirishga xizmat qiladi. Eksperimental metodlarning
yordamida yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsion yondoshuvlar va samarali
o‘quv metodlari sinovdan o‘tkazilib, ular amaliyotda qo‘llanilishi mumkin. Misol
uchun, yangi o‘quv dasturlari, interaktiv ta’lim metodlari yoki o‘qitishning
noan'anaviy shakllarini tajriba orqali baholash mumkin. Bu metodlar
o‘quvchilarning aqliy faoliyatini yaxshilashga qaratilgan. Jamoaviy aqliy faoliyat
va guruh dinamikasini o‘rganish: Eksperimental metodlar yordamida jamoaviy
aqliy faoliyatni va guruhlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni o‘rganish mumkin.
Guruhdagi aqliy faoliyatni o‘rganish, ayniqsa, ish muhitlarida va o‘quv
jarayonlarida muhimdir. Tadqiqotchilar guruhdagi aqliy jarayonlar, jamoaviy qaror
qabul qilish yoki kreativ g‘oyalarni ishlab chiqish kabi ko‘plab omillarni o‘rganib,
jamoaviy faoliyatni samarali boshqarish usullarini ishlab chiqishlari mumkin.
Sinovlar va kognitiv strategiyalar: Eksperimentlar yordamida kognitiv
strategiyalarni o‘rganish, insonning aqliy faoliyatini samarali boshqarish usullarini
aniqlash imkoniyatini yaratadi. Masalan, insonlar qanday qilib samarali o‘rganish,
24

eslab qolish, qaror qabul qilish yoki ijodkorlikni rivojlantirish usullarini
tanlashadi? Eksperimentlar bu strategiyalarni o‘rganishga yordam beradi va
kognitiv jarayonlarni boshqarish uchun eng samarali usullarni aniqlashga imkon
beradi. Eksperimental metodlar juda foydali bo‘lsa-da, ularning ba'zi cheklovlari
mavjud. Bularni hisobga olish, metodlarning samaradorligini oshirishga yordam
beradi. Quyidagi cheklovlar eksperimentlarning o‘rganishdagi roli va
qiyinchiliklarini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi. Mavjud resurslar va
vaqt cheklovlari: Eksperimentlar ko‘pincha katta resurslarni talab qiladi.
Tadqiqotchilar tajriba o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan materiallarni va uskunalarni
tayyorlashlari, shuningdek, o‘quvchilarga kerakli sharoitlarni yaratishlari kerak.
Bundan tashqari, eksperimentlarga ajratilgan vaqt cheklovlari, tadqiqotlarni
batafsil va sifatli o'tkazishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu holatlarning hammasi
ekspermentlarning natijalari va ularning amaliy qo‘llanilishiga ta'sir qiladi.
Ekspozitsiya va ekologik cheklovlar: Laboratoriya sharoitida o‘tkazilgan
eksperimentlar tabiatda va kundalik hayotda yuz beradigan sharoitlarga mos
kelmasligi mumkin. Tabiiy va ekologik muhitda odamlarning xatti-harakatlari va
kognitiv faoliyati boshqacha bo‘lishi mumkin. Bu eksperiment natijalarining
haqiqatga to‘g‘ri kelmasligiga olib kelishi mumkin. Sub'ektiv yondoshuvlar va
tadqiqotchi biasi: Tadqiqotchi tomonidan kiritilgan sub'ektiv qarorlar va
yondoshuvlar eksperimentlarning natijalarini manipulyatsiya qilishi mumkin.
Ba'zida tadqiqotchilar o‘zlarining qarashlari yoki oldindan belgilangan
hipotezalariga mos keladigan natijalarni olishga moyil bo‘lishi mumkin. Bu esa
eksperimentning obyektivligini kamaytiradi. Tadqiqotchi biasi va sub'ektiv
qarorlarni kamaytirish uchun tadqiqot jarayonida aniq va shaffof
metodologiyalarni qo‘llash zarur. Samarali manipulyatsiya qilishning cheklovlari:
Ba’zi hollarda, eksperimentatorlar o‘zgartirishlarni (manipulyatsiyalarni) amalga
oshirishda cheklovlarga duch kelishlari mumkin. Masalan, odamlarning xatti-
harakatlariga yoki aqliy faoliyatiga ta'sir etish ba'zida etik muammolarni yuzaga
keltirishi mumkin. Tadqiqotlarda etik me'yorlarga rioya qilish, ishtirokchilarning
roziligi va xavfsizlikni ta'minlash juda muhimdir.
25

Eksperimental metodlar aqliy faoliyatni o‘rganishda hamda uning
rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashda beqiyos ahamiyatga ega. Ular
orqali tadqiqotchilar nafaqat kognitiv jarayonlarning har tomonlama tahlilini
amalga oshiradilar, balki pedagogik yondoshuvlar, ta’lim metodlari, guruh
dinamikasi va shaxsiy farqlarni hisobga olib, samarali ta’lim va rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqadilar. Lekin, eksperimentlarni o‘tkazishdagi cheklovlar
va qiyinchiliklar, ularni ehtiyotkorlik bilan qo‘llashni talab qiladi. Shuningdek, bu
metodlarning doimiy yangilanishi va takomillashishi aqliy faoliyatni o‘rganish va
uni samarali rivojlantirishda yanada yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin.
Kognitiv psixologiya insonning o‘rganish jarayonlari, xotira, fikrlash, qaror qabul
qilish, e'tibor va boshqa aqliy jarayonlarni o‘rganishga qaratilgan ilmiy sohadir. Bu
sohada metodlar ko‘plab turli yo‘nalishlar va yondoshuvlar orqali takomillashgan.
Kognitiv psixologiyada o‘rganish metodlari odatda eksperimentlar, testlar,
kuzatishlar va psixometrik usullarni o‘z ichiga oladi. Ushbu metodlar, insonning
aqliy faoliyatini chuqurroq tahlil qilish, yangi bilimlar olish va ularni amaliyotda
qo‘llashga qaratilgan. Kognitiv psixologiyada o‘rganishning eng asosiy
metodlaridan biri test va psixometrik o‘lchovlardir. Bu metodlar odamlarning
kognitiv qobiliyatlarini, xotirasini, aqliy tezligini, mantiqiy fikrlashini o‘lchashga
yordam beradi. Psixometrik testlar yordamida insonning fikrlash jarayonlari va
qaror qabul qilish usullari, shuningdek, aqliy faoliyatning boshqa ko‘plab jihatlari
aniqlanishi mumkin. Testlar ko‘plab shakllarda mavjud: aqlli testlar, diqqatni
o‘lchash, xotirani o‘rganish, mantiqiy fikrlash testlari va boshqalar. Bular, kognitiv
jarayonlarni sinovdan o‘tkazish va o‘rganishning samarali vositasidir. Misol
uchun, IQ testlari ko‘plab psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladi. Ushbu testlar
orqali aqliy faoliyatning individual farqlari, shuningdek, shaxsning umumiy
intellektual salohiyati haqida ma’lumot olish mumkin. Testlar orqali olingan
natijalar, o‘quvchilarning yoki ishchilarning aqliy salohiyatini baholashda yordam
beradi. Bundan tashqari, bu metodlar shaxsiy rivojlanish strategiyalarini ishlab
chiqishda ham qo‘llaniladi. Testlarning yanada takomillashgan shakllari va yangi
psixometrik texnologiyalar, o‘rganish jarayonlarini chuqurroq tahlil qilish
26

imkoniyatlarini yaratadi. Introspeksiya — bu kognitiv psixologiyada aqliy
faoliyatni o‘rganishning asosiy metodlaridan biridir. Introspeksiya metodida shaxs
o‘zining ichki aqliy jarayonlarini, fikrlarini va his-tuyg‘ularini o‘zi kuzatadi va
tahlil qiladi. Bu metodning asosiy maqsadi, insonning o‘ziga nisbatan xulq-atvorini
va fikrlash jarayonlarini chuqurroq anglashdir. Introspeksiya ko‘pincha o‘z-o‘zini
anglash va fikrlarni tahlil qilishda ishlatiladi. Bu metod orqali odam o‘z
fikrlarining qanday shakllanishini va qanday sabablar asosida qarorlar qabul
qilishini tushunadi. Shuningdek, introspeksiya o‘rganish jarayonida muhim
bo‘lgan kognitiv jarayonlarni yanada samarali boshqarishga yordam beradi. Bu
metodni amaliyotda o‘quvchilarga yoki ishchilarga o‘zlarining fikrlarini
boshqarishni o‘rgatishda ham qo‘llash mumkin. Kuzatish metodida tadqiqotchilar,
odamlarga yoki guruhlarga bevosita ta’sir ko‘rsatmasdan, ularning aqliy
faoliyatlarini kuzatishadi. Bu metod orqali insonlarning tabiiy sharoitda qanday
aqliy jarayonlarni amalga oshirayotganini o‘rganish mumkin. Kuzatishlar ijtimoiy
yoki ta’lim muhitida, ish joylarida yoki laboratoriyada amalga oshirilishi mumkin.
Kuzatish metodining afzalliklari shundaki, u tabiiy sharoitlarda odamlarning xatti-
harakatlarini tahlil qilish imkonini beradi. Bu metod psixologiyada keng
qo‘llanilib, o‘rganish jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi. Misol uchun,
o‘quvchilarning darsdagi faoliyatlarini kuzatib, ular qanday fikrlash jarayonlaridan
foydalanayotganini aniqlash mumkin. Bu, o‘qituvchilarga o‘z o‘quv metodlarini
yangilashga va samarali yondoshuvlar ishlab chiqishga yordam beradi. Kognitiv
psixologiyada simulyatsiya va modellash metodlari ham keng qo‘llaniladi. Bu
metodlar yordamida insonning fikrlash jarayonlari kompyuter dasturlari yordamida
modellashtiriladi. Kognitiv modellash yordamida odamning qaror qabul qilish,
mantiqiy fikrlash yoki muammolarni hal qilish kabi aqliy faoliyatlari simulyatsiya
qilinadi. Bu metod, ayniqsa, murakkab aqliy jarayonlarni tahlil qilish va ularni aniq
tushunish uchun juda foydali hisoblanadi. Simulyatsiyalar va kognitiv modellash
yordamida psixologlar odamlarning o‘rganish jarayonlarini yanada aniqroq va
samaraliroq tushunishlari mumkin. Modellash metodlari, ayniqsa, aqliy faoliyatni
dasturiy ta’minotda yoki mashina o‘rgatish tizimlarida amalga oshirishga imkon
27

yaratadi. Shu bilan birga, bunday metodlar inson kognitsiyasini yanada yaxshilash
va uning o‘rganish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Kognitiv
psixologiyada o‘rganish metodlari keng spektrga ega bo‘lib, eksperimental
metodlar, testlar, introspeksiya, kuzatish va simulyatsiya kabi turli usullar orqali
insonning aqliy faoliyatini o‘rganish mumkin. Ushbu metodlar, nafaqat ilmiy
tadqiqotlarda, balki ta’lim tizimida va ish joylarida ham o‘rganish jarayonlarini
optimallashtirishga yordam beradi. Kognitiv psixologiya sohasidagi metodlar
davomida innovatsiyalar va yangi texnologiyalar o‘rganishning samaradorligini
oshiradi va insonlarning kognitiv jarayonlarini yanada chuqurroq tahlil qilishga
yordam beradi. Biroq, bu metodlarning qo‘llanilishida aniq va ehtiyotkorlik bilan
yondashish zarur, chunki har bir metodning o‘ziga xos cheklovlari va
imkoniyatlari mavjud.
28

2.2. Psixometrik va diagnostik metodlar: ta’rifi va
qo‘llanishi
Psixometrik va diagnostik metodlar psixologik tadqiqotlarda, shuningdek,
individual yoki guruhning aqliy, emotsional, xulq-atvor va boshqa psixologik
xususiyatlarini o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Ushbu metodlar, ayniqsa, insonlar
xususiyatlarini aniqlash, baholash va ularga asoslanib, ularning salohiyatini
o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega. Psixometrik va diagnostik metodlar,
psixologik xususiyatlarning ob’ektiv va aniq o‘lchovlarini olish imkoniyatini
yaratadi va shu orqali shaxsiy rivojlanish yoki muammolarni aniqlashda
qo‘llaniladi. Psixometrik metodlar — bu odamning psixologik xususiyatlarini, shu
jumladan intellektual salohiyatini, xotira va diqqatni, emotsional holatini, shaxsiy
xususiyatlarini va boshqa kognitiv yoki xulqiy jihatlarini o‘lchash uchun ishlab
chiqilgan testlar va o‘lchov usullaridir. Psixometrik metodlarning asosiy maqsadi
aniq, ob’ektiv va reabilitatsiya qilish imkoniyatini ta’minlaydigan ma’lumotlarni
olishdir. Bu metodlar orqali odamlarning aqliy, emotsional va psixologik
o‘zgarishlarini tahlil qilish mumkin. Psixometrik testlar, umumiy ravishda, qiyinlik
darajalarini o‘lchashga qaratilgan va odatda standartlashtirilgan vazifalarni o‘z
ichiga oladi. Bu testlar, asosan, ikki turga bo‘linadi: intellektual testlar va
shaxsiyatni baholash testlari. Intellektual testlar, odatda, IQ (aqlli testlar) orqali
odamning mantiqiy fikrlash, xotira, tezkorlik va boshqa kognitiv salohiyatlarini
o‘lchaydi. Shaxsiyatni baholash testlari esa, odamning xulq-atvorini, hissiyotlarini,
motivatsiyasini va boshqa psixologik jihatlarini tahlil qiladi. Bunga misol sifatida
MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) va boshqa shaxsiyat
testlarini keltirish mumkin. Psixometrik metodlar, ilmiy tadqiqotlar uchun ham,
amaliyotda foydalanish uchun ham juda foydalidir. Ular ijtimoiy psixologiya,
pedagogika, psixoterapiya va boshqa sohalarda odamlar haqida chuqur ma'lumot
olish imkonini beradi. Ushbu metodlarning asosiy afzalligi shundaki, ular
individual farqliklarni tahlil qilishda keng imkoniyatlarni taqdim etadi.
29

Psixometrik testlar turli maqsadlar uchun ishlab chiqilgan. Asosiy turlari
quyidagilardir:
1. IQ testlari (Intelektual ko‘rsatkich testlari) — bu testlar odamning umumiy aqliy
salohiyatini o‘lchaydi. IQ testlari yordamida shaxsning fikrlash tezligi, mantiqiy
fikrlash, analitik qobiliyatlar va boshqa aqliy ko‘nikmalari baholanadi. IQ testlari
ko‘plab psixologik tadqiqotlarda va o‘quv jarayonida qo‘llaniladi. Eng mashhur IQ
testlari orasida Wechsler Adult Intelligence Scale (WAIS) va Stanford-Binet
testlari bor.
2. Shaxsiyatni baholash testlari — bu testlar odamning shaxsiy xususiyatlarini,
hissiyotlarini va motivatsiyasini o‘lchashga qaratilgan. MMPI (Minnesota
Multiphasic Personality Inventory) va 16PF (16 Personality Factor Questionnaire)
testlari shaxsiyatni baholashda keng qo‘llaniladigan testlardir. Ushbu testlar
yordamida odamning xarakteri, hissiyotlarga nisbatan reaksiyasi, stressga
chidamliligi va boshqa xulqiy xususiyatlari o‘lchanadi.
3. Emotsional intellektni o‘lchash testlari — emotsional intellekt (EQ) insonning
o‘z hissiyotlarini va boshqalarning hissiyotlarini anglash, ularni boshqarish va
ijtimoiy munosabatlarda muvaffaqiyatli ishlash qobiliyatini o‘lchaydi. Bu testlar,
shaxsning o‘zini anglash va boshqarish qobiliyatlarini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega.
4. Kognitiv qobiliyatlarni o‘lchash testlari — bu testlar, ayniqsa, aqliy faoliyatni
o‘rganish uchun qo‘llaniladi. Ular mantiqiy fikrlash, xotira, tezkorlik, muloqot va
boshqa kognitiv qobiliyatlarni baholashga qaratilgan. Misol sifatida Raven
Progressive Matrices testini keltirish mumkin.
Psixologik diagnostika — bu shaxsning psixologik holatini, xulq-atvorini,
hissiyotlarini, intellektual va emotsional xususiyatlarini aniqlash va baholash
jarayonidir. Diagnostik metodlar yordamida psixologik muammolar, kasalliklar
yoki buzilishlar aniqlanishi mumkin. Bu metodlar individual va guruh testlaridan
tashqari, intervyular va kuzatishlar yordamida amalga oshiriladi Diagnostika,
psixologning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib, insonning psixologik
30

xususiyatlarini aniqlashda va davolash yoki yordam berish jarayonida muhim
ahamiyatga ega. Masalan, bolalar, o‘smirlar yoki kattalar uchun diagnostik
metodlar, o‘zgarishlarni aniqlash, muammolarni hal qilish va rivojlanish uchun
maxsus yondoshuvlarni ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Diagnostik metodlar ham
psixometrik metodlar kabi bir nechta turga bo‘linadi. Asosiy turlari quyidagilar:
1. Intervyu va suhbat — psixologik diagnostika jarayonida intervyu usuli keng
qo‘llaniladi. Suhbat, odamning psixologik holatini aniqlashda muhim vosita bo‘lib,
u yordamida shaxsning emotsional holati, stressga nisbatan reaktsiyalari, oilaviy
munosabatlari va boshqa xususiyatlar aniqlanishi mumkin.
2. Kuzatish — diagnostika jarayonida kuzatish metodlari ham qo‘llaniladi.
Odamning tabiiy holatda qanday harakatlar qilishini, qanday xatti-harakatlarni
ko‘rsatishini va qanday reaksiyalarni berishini kuzatish orqali uning psixologik
holati haqida ma’lumot olish mumkin. Kuzatishlar, asosan, odamlarning kundalik
hayotidagi faoliyatlarini o‘rganish va ularga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash
uchun ishlatiladi.
3. Proyektiv testlar — bu testlar orqali shaxsning ichki psixologik jarayonlarini
aniqlash mumkin. Rorschach testlari yoki TAT (Thematic Apperception Test) kabi
proyektiv testlar, shaxsning bevosita fikrlash yoki hissiyotlarini o‘zida aks
ettiruvchi tasvirlarga asoslangan.
4. Psixologik anketalar — bu metodlar shaxsning psixologik holati yoki
xususiyatlarini baholash uchun yozma shaklda foydalaniladi. Anketalar, odatda,
o‘z-o‘zini baholashga asoslanadi va ular yordamida shaxsning stress, xavotir,
depressiya yoki boshqa holatlari aniqlanishi mumkin.
Psixometrik va diagnostik metodlar, psixologik xususiyatlarni o‘lchashda va
shaxsiy muammolarni aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega. Psixometrik testlar,
shaxsiyatni baholash, IQ va emotsional intellektni o‘lchash kabi usullar orqali
aqliy va psixologik salohiyatlar aniqlanishi mumkin. Diagnostik metodlar esa,
intervyu, kuzatish, proyektiv testlar yordamida shaxsning ichki psixologik holatini
aniqlashga yordam beradi. Bu metodlar, nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki
31

psixoterapiya, pedagogika, ta’lim va boshqa amaliy sohalarda ham qo‘llanilishi
mumkin. Psixometrik va diagnostik metodlar nafaqat psixologik holatlarni
o‘lchashda, balki shaxsning ijtimoiy, hissiy va kognitiv rivojlanishini ham tahlil
qilishda muhim vositalardir. Ushbu metodlar yordamida odamlar o‘zlarining
salohiyatini, imkoniyatlarini yaxshiroq tushunishi, o‘z-o‘zini anglash va
rivojlantirish yo‘llarini topishi mumkin. Shuningdek, psixologik testlar yordamida
kasalliklar yoki buzilishlar aniqlanib, muayyan terapevtik yondoshuvlar ishlab
chiqilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, samarali davolash yoki korrigatsiya
ishlarining amalga oshirilishiga olib keladi. Psixometrik va diagnostik metodlar
ko‘plab sohalarda qo‘llaniladi. Ularning eng keng tarqalgan qo‘llanilishi quyidagi
sohalarda kuzatiladi:
1. Ta'lim va pedagogika — Psixometrik testlar ta'lim jarayonida o‘quvchilarning
aqliy salohiyatlarini baholash, o‘quv materiallariga nisbatan qobiliyatlarini
aniqlashda keng qo‘llaniladi. Masalan, o‘quvchilarning bilim darajalarini
aniqlashda IQ testlari yoki mantiqiy fikrlashni o‘lchovchi testlar ishlatiladi.
Bundan tashqari, shaxsiyatni baholash testlari yordamida o‘quvchilarning ijtimoiy
va emotsional salohiyatlari aniqlanadi, bu esa o‘qituvchilarga o‘quvchilarning
individual xususiyatlarini hisobga olib, ta'lim jarayonini samarali tashkil etish
imkonini beradi.
2. Psixoterapiya va psixologik maslahatlar — Diagnostik metodlar, ayniqsa,
psixoterapiya va psixologik maslahatlar sohasida keng qo‘llaniladi. Bu metodlar
orqali psixologlar shaxslarning psixologik holatlarini, xulq-atvorini, emotsional
salohiyatini baholaydilar. Masalan, stress darajasi, depressiya, xavotir, agressiya
yoki boshqalar. Bunda shaxsiyatni baholash va proyektiv testlar orqali
yondoshuvlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, diagnostik metodlar yordamida
insonlar o‘zlarining psixologik muammolarini yaxshiroq tushunib, davolashga
tayyor bo‘lishadi.
32

XULOSA
Aqliy faoliyatni o‘rganish psixologiyaning muhim sohalaridan biri bo‘lib,
inson faoliyatining kognitiv jarayonlarini, fikrlashni, qaror qabul qilishni, xotira,
diqqat va aqlning boshqa komponentlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Aqliy
faoliyatni o‘rganish metodlari, xususan, eksperimental, psixometrik, diagnostik va
boshqa metodlar inson psixologiyasini yanada chuqurroq tushunish, shuningdek,
shaxslarning aqliy salohiyatini, psixologik holatini va ularning rivojlanishini
yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishidagi o‘rganishlar, aqliy faoliyatni
o‘rganishning nazariy asoslarini, tarixiy rivojlanishini va usullarini aniqlashda,
zamonaviy psixologiyada qo‘llanilayotgan metodlarning samaradorligini ko‘rsatib
berdi. Psixologik testlar va diagnostik usullar, o‘z navbatida, psixologik holatlarni
o‘lchashda va shaxsiyatni baholashda keng qo‘llaniladi. Ular orqali insonlar o‘z
salohiyatlarini yaxshiroq tushunib, o‘zlarining zaif va kuchli tomonlarini
aniqlashlari mumkin. Bu metodlar, shuningdek, psixoterapiya, ta'lim, sog‘liqni
saqlash va boshqa sohalarda ham samarali ishlatiladi. Biroq, psixometrik va
diagnostik metodlarning ham ba'zi cheklovlari mavjud. Ularning samarali
qo‘llanilishi uchun metodlarning to‘g‘ri tanlanishi, o‘tkazilishida aniqlik va
ehtiyotkorlik talab etiladi. Testlarning faqat bitta madaniyat yoki ijtimoiy guruh
uchun ishlab chiqilganligi, ularning boshqa guruhlar yoki madaniyatlar uchun
noaniq natijalar berishi mumkinligini unutmang. Shuningdek, psixometrik va
diagnostik metodlar inson psixikasining faqat bir qismini o‘lchaydi, va shu sababli,
ularni o‘tkazishda natijalarni ehtiyotkorlik bilan tahlil qilish zarur. O‘rganishlar
shuni ko‘rsatadiki, aqliy faoliyatni o‘rganishda ko‘p tarmoqli yondashuvlar, turli
metodlarning integratsiyasi muhimdir. Kognitiv psixologiya va psixometrik testlar,
bir-birini to‘ldirib, yanada samarali va aniqroq natijalarga erishishga imkon beradi.
Shu bilan birga, inson aqliy faoliyatining rivojlanishiga olib keladigan yangi
usullar va texnologiyalarni ishlab chiqish, psixologiyaning kelajakdagi
rivojlanishida alohida o‘rin tutadi.
33

Shu bois, aqliy faoliyatni o‘rganishning zamonaviy metodlari va ularning
qo‘llanilishi har bir sohada muhim, ammo bu metodlarni to‘g‘ri ishlatish, ularni
to‘g‘ri tushunish va ularning cheklovlarini hisobga olish zarur. Psixologik
diagnostikaga asoslangan metodlar orqali, psixologlar nafaqat odamlarning aqliy
salohiyatini o‘lchashda, balki ularni rivojlantirish va psixoterapevtik muolajalarda
ham samarali yordam berishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, insonlarning hayot
sifatini yaxshilash, ruhiy salomatlikni qo‘llab-quvvatlash va jamiyatda o‘zaro
tushunishni kuchaytirish uchun muhim ahamiyatga ega. Kurs ishi davomida
olingan natijalar, shuningdek, psixologik ilm-fanining rivojlanishiga, aqliy
faoliyatni o‘rganish metodlarining samaradorligini baholashga va yangi ilmiy
tadqiqotlar uchun asos yaratishga hissa qo‘shadi. Psixologiyada metodologik
yondoshuvlarni takomillashtirish va yangi metodlarni yaratish jarayonida bu
ishning ahamiyati katta.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kalayev, E. A. (2010). Aqliy faoliyat va psixologiya. Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi.
2. Semyonov, I. M. (2009). Aqliy faoliyatni o‘rganish metodlari: Nazariy va
amaliy asoslar. Moskva: Psixologiya nashriyoti.
3. Vygotskiy, L. S. (1998). Aqliy rivojlanish va psixologik diagnostika. Toshkent:
Fan va texnologiya.
4. Berg, R. A. (2005). Eksperimental psixologiya: Nazariy va uslubiy asoslar. Nyu-
York: Psychology Press.
5. Miller, G. A. (2003). Aqliy faoliyat va uning tahlili. Boston: Harvard University
Press.
6. Piaget, J. (1994). Aqliy rivojlanish nazariyasi. Tbilisi: Mchadio nashriyoti.
7. Kozlov, V. A. (2012). Psixometrik metodlar va psixodiagnostika. Moskva:
Aspekt Press.
8. Smith, J. D. (2007). Diagnostic and psychometric methods in psychology.
London: Routledge.
9. Erickson, E. H. (1990). Psixologiya va shaxsiyat. Toshkent: O‘zbekiston
universiteti nashriyoti.
10. Gardner, H. (2011). Multiple intelligences: New horizons. New York: Basic
Books.
11. Reed, S. K. (2003). Cognitive psychology: Theory and applications. Boston:
Houghton Mifflin.
12. Cohen, R. & Swerdlik, M. E. (2010). Psychological testing and assessment: An
introduction to tests and measurement. Boston: McGraw-Hill.
35

35

Купить