Arablar istelosining ma'naviy - mafkuraviy oqibatlari - История

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	504.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	26 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Arablar istelosining ma'naviy - mafkuraviy oqibatlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Tarix va filologiya fakulteti
Tarix va ijtimoiy fanlar kafedrasi
O‘zbekiston t arix i fanidan
Himoyaga tavsiya etilsin
fakultet dekani S.Valiyev
“ _____ ” ________ 202 5 yilKURS ISHI
MAVZU
: Arab istelosining ma’naviy va mafkuraviy oqibatlari
Himoyaga tavsiya etilsin
Kafedra mudiri; t.f.n, dots. A.Rahmatullayeva
“_____”_______2024-2025 yil
Ilmiy rahbar : A. Raxmankulova
Talaba: Ro’ziyev Bobomurod
3-kurs 03-A guruh talabasi
Toshkent-2025
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….2-4
I – BOB. ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN MOVAROUNNAHRNING
BOSIB OLINISHI
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi…………………5-13
1.2 Arablarning Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati va uning
oqibatlari…………………………………………………………………..14-18
II – BOB. MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA ARABLAR
HUKMRONLIGI DAVRIDA SIYOSIY, IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY HAYOT.
2.1 Arablar hukmronligi davrida Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayot………………………………………………………………………19-23
2.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о ‘rnatilishining madaniy
hayotga ta’siri…..…………………………………………………………24-32
Xulosa…………………………………………………………………….33-35
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………36
Ilovalar……………………………………………………………………37
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Hozirgi kunda yangilanish, poklanish va ma’naviy
yuksalish jarayoni talablari О ‘rta va Yaqin Sharq xalqlarining ilg‘or madaniy,
ijtimoiy-falsafiy merosi, undagi umuminsoniy, axloqiy qadriyatlari, xurfikrlilik va
ayniqsa diniy-oriflik an’analarini yanada chuqurroq va har tomonlama о ‘rganishni
kun tartibiga q о ‘ymoqda. Sharq xalqlarining О ‘rta asrlardagi ilg‘or ma’naviy,
axloqiy-madaniy va ilmiy merosidagi insonparvarlik, muhabbat, d о ‘stlik, mehnatni
sevish, odamiylik kabi ma’naviy qadriyatlarini targ‘ib qilish ham ijobiy
ahamiyatga ega. Butun jonzotlaorga muqaddas ma’no beruvchi mehr-muhabbat
iymon va insof tushunchalari islom dinida ayniqsa k о ‘p targ‘ib qilinadi.
Islom dinining kirib kelishi uning asl g‘oyalari an’analari
mazmun mohiyatini chuqur anglash jamiyat a’zolarini ma’naviy tarbiyalash, ularni
komil insonlar b о ‘lib yetishishida katta ahamiyatga ega. Respublikamiz mustaqil
rivojlanishga ilk qadam q о ‘ygan kunlardanoq, “ О ‘zbekiston xalqining munosib
turmushini, uning huquqlari va erkinligini kafolatlashi, milliy an’analar va
madaniyat qayta tiklanishini, shaxs sifatida insonning ma’naviy-axloqiy kamol
topishini ta’minlash” ni о ‘zining kuchli demokratik davlat va fuqarolik jamiyati
barpo etish borasidagi pirovard maqsadi qilib belgiladi. Ushbu maqsad,
Respublikamiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, rivojlangan
davlatlardan nusxa k о ‘chirilmagan, ammo ulardagi yuksak hayot darajasi va
sifatiga erishgan holda millatimiz madaniyati, an’analari va ijtimoiy-tarixiy
tajribalariga tayanib “farovon turmush ta’minlanadigan demokratik rivojlanish
y о ‘lini izchil davom ettirish” 1
dan iborat b о ‘lib qolmoqda. Tariximizning eng
istibdodli vaqtlaridan biri arab bosqinchiligi davri hisoblanadi. Istiqlol yillarida
О ‘zbek xalqining asl tarixi yoritilib xalqimiz bundan xabardor b о ‘la boshladi.
Uzoq vaqtlar kamsitilgan milliy qadriyatlari, diniy udumlari qayta tiklandi.
Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan arab istilolari turkiy xalqlarning orasida
1
Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. -Toshkent. O`zbekiston. 2017. - B .56.
3

islom dinining yoyilishiga hamda musulmon madaniyatining shakllanishiga sabab
bo‘ldi. Bu jarayon ham islom, ham dunyo tarixini o‘zgartirib, yangi bir era – davr
boshlanishiga olib keldi. Ushbu davr mintaqada Arab xalifaligi hukmronligi davri
bilan xarakterlanadi. Arab xalifaligining mintaqani o‘z tarkibiga kiritish jarayoni
oson kechmagan, albatta. Bunda, ayniqsa o‘sha davrlarda arablar tomonidan
amalga oshirilgan istilochilik harakatlarining o‘rni alohida ahamiyatga ega
bo‘lgan. Mavzuning maqsad O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib
olinishi va ma’naviy mafkuraviy oqibatlarini o’rganish asosiy maqsad etib
bergilandi. Mavzuning vazifalari esa quyidagilarni
- Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
o’rganish; - Arablarning Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati
va uning oqibatlarini yoritib berish;
- Arablar hukmronligi davrida Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayotni tahlil qilish;
- Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о ‘rnatilishining madaniy
hayotga ta’sirini o’rganishdan iborat.
Mavzuning obyekti O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi
mavzuning obyekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti. O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi va
ma’naviy mafkuraviy oqibatlari etib bergilandi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mavzuning o‘rganilish darajasi . Bu
davr o‘rta Osiyo tarixi va madaniyatini tarixchilar, madaniyatshunoslar, faylasuflar
va san’atshunoslar tomonidan yaxshi o‘rganilgan. Arablar bosqini davrini
o’rganishda biz ikki guruga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga rus
tarixshunoslari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, yozilgan ilmiy maqlalar va
monografiyalar kiradi. Xususan ushbu davrni o’rgangan rus tarixchilaridan V.
Bartold, V. Belyayev, I. Krachkovskiy, V. Livshits, G. Sereteli, A. Kolesnikov, S.
Klyashtorniylardir 2
. Ushbu rus tarixchilarining Arabalar bosqinining O’rta osiyoda
2
Бартольд В.В К истории арабских завоеваний в Средней Азии./ В.В Бартольд .-Соч.т.2.ч.2.- М.,1964. //
Беляев Е.А Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье/ Е.А Беляев. – М.,1965. Крачковский
И. Ю. Арабская географическая литература. Изб. Соч. Т.4. - М.-Л., 1957. // Борисов В.М. Арабское
4

ma’naviy- mafkuraviy oqibatlari haqida ma’lumotlar keltirib o’tishgan. Ikkinchi
guruhga esa mahalliy tarixchilarimiz tomonidan yozilgan asarlar, monografiyalar,
maqolalar kiradi. Mahalliy tarixchilarimizdan arab bosqini davrini o’rgangan
olimlardan M. Ishoqov, A. Sagdullayev, Ravshan Poyon, S. Ayniy, B. Ahmedov,
A. Hasanov, F. Sulaymonova, Hoji Ismatulloh Abdulloh, G’ Boboyorovlar 3
.
Yurtimizda arablar bosqinigacha bo’lgan davrda hukumronlik qilgan Turk
xoqonligi va ularning arablar bosqiniga qarshi harbiy harakatlarni o’rgangan
Proffessor G’aybulla Boboyorovning “ Ғарбий турк хоқонлигининг давлат
тузуми ” nomli monografiyasida arablarga qarshi xalq harakatlarini ham yozib
o’tgan. Sadriddin Ayniyning “ Муқанна қўзғолони ” nomli asarida arablarning
bosqini haqida ma’lumot bergilan. Olib borilgan tadqiqotlar asosan shu davrdagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga qaratilgan.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish,
qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot
usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
средневековье и ислам, М, 1968. Церетели Г. В. Материалы для изучения арабских диалектов Средней
Азии // Записки Института востоковедения АН СССР. Т. VII. – М.; Л., 1939. // Колесников А.И Завоевание
Ирана арабами/А.И Колесников. -М. 1982. // Кляшторный С.Г Из истории борьба народов Средней Азии
против арабов/ С.Г Кляшторный. – М. 1964.
3
Исходов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар (Бир туркум сугд хужжатларининг узбек тилига таржимаси
ва изоэутари). - Т.: Фан, 1992. // Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк е|зма манбаларда Т.: Ўқитувчи 1994. //
Hasanov A ., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1- kitob : Johiliya asri ), T ., 2001. // Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -
Т.: “Ўзбекистон”, 1997. Равшанов По
е|н. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. - Насаф. 2003. // Айний. С.
―Муқанна қўзғолони . Душанбе. 1993. // Аҳмедов. Б. Ўзбекистон тарихи халқлари манбалари. Тошкент,
‖
2001. // Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Оси
е|да Ислом маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005. // Бобойев Ғ.Б.
Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузум.-Тошкент: Янги нашр. 2018.
5

I – BOB. ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN MOVAROUNNAHRNING
BOSIB OLINISHI
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi
Arab xalifaligi (632 - 1258) VII-VIII asrlarda arab istilolari natijasida
Arabiston yarim oroli, Yaqin va О ‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy
Osiyo va Kavkazortini о ‘z ichiga olgan davlat hisoblanadi. Ibn Xaldunning
yozishicha, -johiliya arablari faqat diniy sifatdagi (payg‘ambarlik, valiylik,‖
kohinlik va h.k о ‘rinishidagi) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijrat
(622 yil) dan s о ‘ng Madinada barpo b о ‘lgan va 630-632 yillarda butun Arabistoi
yarim orolini о ‘z ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat
shaklini olgan. Bu davlatning boshlig‘i rasululloh - Allohning elchisi
Muhammad(sav) – payg‘ambarimiz hisoblanadi. Bu davlatni kelajakda
boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad
(sav) — payg‘ambarlarniig oxirgisi (xotam ul-anbiyo).
Birinchi b о ‘lib bu haqiqat Payg‘ambar (sav) tomonidan anglandi.
―Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida о ‘ttiz yil, s о ‘ngra amirlik
(podsholik) dir degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat
‖
Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad payg‘ambar
vafotidan s о ‘ngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida ega b о ‘lmagan va bunga
da’vo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni
oddiy inson hukmdor - amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik
sahobalar - muhojirlar va ansorlar о ‘rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana
shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu
Rasululloh - Alloh elchisining о ‘rinbosari b о ‘lib saylanishi shundan dalolatdir.
Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va hakozo) b о ‘linishi va
ularning, asosan, muhojirlar о ‘rtasida taqsimlanish yuz bergan 4
. Bu jarayon, ya’ni
davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini y о ‘qotib, dunyoviy tus olishi t о ‘rtta
xalifa - Abu Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattob (634—644), Usmon ibn
Affon (644- 656) va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzil-kesil amalga
4
Наршахий М. Бухоро тарихи. – Т oshkent . Камалак. 1992. - Б.49.
6

oshgan. Arab xalifaligi asoschisi payg‘ambar Muxammat(alayhus- salom)ning eng
yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr Siddiq hisoblanadi. Arablar yuqorida zikr etilgan
mamlakatlarni 633—715 y.lar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan
“Xulafo ar-roshidin” (T о ‘g‘ri y о ‘ldan boruvchi xalifalar) va ummaviylar zamonida
fath etildi. Ali ibn Abu Tolib vafotidan s о ‘ng davlatni
boshqargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida diniy tarbiyadan
umuman yiroq shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Miloddan burungi asrlardan‖
e’tiboran Turon deb atalgan mamlakatimiz hududi k о ‘p bosqinlarni boshdan
kechirgan. Jayhun va Sayhun oralig‘idagi Zamin k о ‘pincha turli о ‘lkalarning
podshoxlari tajovuzlari oqibatida talangan, vayronalikka yuz tutgan. Xorijdan
b о ‘ladigan yurishlar mahalliy ixshid, ixrid va xudotlarning о ‘zaro birikmasligi,
mudom ixtilofda b о ‘lishi oqibatida amalga oshirilgan. Shimoliy Arabisgon
yarimorolida VI asr о ‘rtalarida vujudga kelgan arab halifaligi islom dini
mustahkam о ‘rnashuvi oqibatida kuchli saltanatga aylanadi. Islom bayrog‘i ostida
о ‘zga yurtlarni istilo qilish g‘oyasini amalga oshirish muntazam tus oladi. Dastlab
q о ‘shni b о ‘lgan Eron fath etiladi 5
. Amudaryo ortidagi о ‘lklar-
Movarounnahrni islom davlati tarkibiga kiritish ham asta-sekinlik bilan
boshlanadi. Arablar, aftidan, turkiylarning harbiy salohiyatidan xabardor b о ‘lgan,
shu sababli, dastlab bu yurtga sinov chopqunlari-razvedka y о ‘sinidaga yurishlarga
ahamiyat berishadi. Har bir xalqning, u kattadir-kichiqdir, Alloh Taolo muharrar
etgan о ‘z hududi, vatani b о ‘ladi. Kindik qoni tomgan tuproq muqaddas va tabarruk
sanaladi. Biroq, takdir tahozosi о ‘laroq, о ‘zga yurtlarga talab solishlar, bir qit’adan
ikkinchisiga siljshnlar tarix sahnida g‘oyat k о ‘p takrorlangan. K о ‘chuvlar siyosiy,
harbiy yohud diniy nuqtai nazardan amalga oshirilmasin, baribir, ular mohiyati
zamirida manfaat turadi. Shu boisdan mahalliy aholi о ‘z ona tuprog‘ini jon-jaxdi
bilan himoya qilgan, uni osonlik bilan о ‘zgalar q о ‘liga topshirib q о ‘ymagan.
Markaziy Osiyo zaminida necha о ‘nlab xalq va millat vaqillarining aralash yashab
kelishlari sabablari ham aslida qadim davrlarda yuz bergan buyuk k о ‘chuvlarga
5
Маънавият юлдузлари (Марказий Оси
е|лик машҳур сии-молар, алломалар, адиблар). – Тошкент. Абдулла
Қодирий номидаги нашрн
е|ти. 2001. - Б.87.
7

$borib taqaladi. Arab halifalarining Movarounnahrni b о ‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini k о ‘rgan, deyilsa mubolag‘a b о ‘lmaydi. Halifalik 673 hijriy yildan to 807 hijriy sanaga qadar Turon shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy yurishni amalga oshiradi. Jahon bosqinlari kechmishida arablarning Movarounnahrga nisbatan olib borgan istilochilik kurashlari eng uzoq davom etganligi va benihoya ch о ‘zilib kettanligi bilan alohida ajralib turadi. Taniqli muarrix V.V.Bartold dalolatiga k о ‘ra, arablarning Movarounnaxrga qilgan eng s о ‘nggi bosqini 823-yilda Usrushanaga nisbatan amalga oshirilgan. Shundan kelib chiqiladigan b о ‘lsa, halifalikning Movarounnahrga qilgan dastlabki sinov chopqunlari hijriyning 654- yilida yuz berganligini hisobga olib, arablar yurtimizni zabt etish uchun 169 yil sarflagan, deyish mumkin b о ‘ladi. Shu dalilning о ‘ziyoq mahalliy aholining istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavar, shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik k о ‘rsatgaklitini anglatib turadi. Arablarning Turon Zaminga ilk da’fa qadam q о ‘yishi «Buxoro tarixi»da shunday bayon etiladi: «Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun daryosidan о ‘tib, Buxoroga kelgan vavqtida Buxoro podshohi, о ‘gli Tag‘gaoda kichiq yoshda b о ‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va Romtinni olib, k о ‘p kishilarni asir qildi. T о ‘rt ming buxorolnk asirni shaxsan о ‘ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik turtinchi yilning boshida (noyabr-dekabr 673 yil) b о ‘lgan edi». At-Tabariy ham aynan shu voqeani tafsil qilar ekan, Narshaxiydan farkli о ‘laroq, Arabistonda, xalifalik markazida yuz bergan hodisalar, noiblar, lashkar boshlikdari atrofida sodir b о ‘lgan о ‘zgarishlar haqida daliliy naqllar keltiradi. Uning shahodat etishicha, Xuroson noibi b о ‘lib turgan Ziyod al-Harisiy vafot etadi. U Xurosonda ikki yil noib b о ‘lib turgan edi. Otasi о ‘rniga bu vazifata ugli Abdulloh k о ‘tariladi. U ham ikki oydan s о ‘nt. hayotdaya k о ‘z yumadi. Shunda Muoviya huzuriga Ziyodning birodari, 25 yoshli Ubaydulloh ibn Ziyod kiradi va Xuroson noibligini s о ‘raydi. Muoviya hokimiyat shashtida yonib turgan Ubaydulloxga katga ishonch bildiradi, uni о ‘ziga juda yaqin olib, fotixlik reja\arining amalga oshirilishida eng munosib 8$