Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 64.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Апрель 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

35 Продаж

Arablar istilosi davri Farg‘ona vodiysi siyosiy tarixining tadqiq etilishi

1 MUNDARIJA: Kirish .....................................................................................................................3-6 I bob. Arablar ist ilosi dav ri Farg‘ona v odiy si siyosiy t arixining t adqiq et ilishi .................................................................................................................7- 24 1.1. Arablar istilosidan oldingi Farg‘ona tarixi....................................................7- 11 1.2. Arablar bosqini davrida Farg‘ona tarixi......................................................12- 24 II bob. Arablar ist ilosi dav ri Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot t arixining t adqiq et ilishi ....................................................................25-35 2.1. VII-X asrlarda Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi...............25- 28 2.2. VII-X asrlarda Farg‘onada ilm-fan va madaniy hayot tarixi.......................29- 35 Xulosa ................................................................................................................36-37 Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati ..........................................38-40 2 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Yurtimizda hayotbaxsh o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida jamiyat a’zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib bormoqda. Mustaqil O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalarda sodir bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar, tarix fani oldida ham o‘ta ma’suliyatli va shu bilan birga murakkab vazifa qo‘ydi. Tarix fani jamiyatning ma’naviy yangilanishida harakatlantiruvchi kuch va tarixiy haqiqatni tiklashda, milliy g‘oyani shakllantirishda bitmas-tuganmas manba bo‘lish vazifasini bajarishi kerak. Tarix fanining jamiyatni tizimli ravishda qayta qurish jarayonida egallagan muhim mavqei haqida O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov republika tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvda (1998-yil, iyun) hamda milliy g‘oya va milliy mafkurani ilmiy jihatdan ishlab chiqishga bag‘ishlangan boshqa ma’ruza va suhbatlarida “…tarix - xalq ma’naviyatining asosidir”, “o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, deb alohida ta’kidlagan edi 1 . Binobarin, O‘zbekiston tarixining ajrajmas qismi bo‘lgan Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixini yozma va arxeologik manbalar asosida kompleks ravishda qayta o‘rganish va konseptual asosda qayta baholash ham ilmiy, ham siyosiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston asrlarga tatigulik yo‘lni bosib o‘tdi. Iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada, fan sohasida ko‘plab yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu Farg‘ona vodiysi tarixini o‘rganisha ham o‘z ifodasini topdi. Ma’lumki, Farg‘ona vodiysining ilk o‘rta asrlar tarixini o‘rganish dastlab rus tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan. Mustaqillik davriga kelib esa ushbu mavzu bo‘yicha A.Xo‘jayev, A.Otaxo‘jayev, Sh.Kamoliddin, B.X.Matboboyev, A.Anorboyev va G.Ivanov singari olimlar tomonidan ilmiy tadqiqodlar olib borilmoqdalar. B.G ofurovʻ 2 , A.N.Bernshtam, G.Goipov, Sh.Kamoliddin, A.Otaxo‘jaev arablarning 1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. 143 b 2 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, ss древняя и средневековая история. Кн I. – Душанбе: Ирфон,1989. – 378 с. 3 Farg‘onadagi ilk harbiy yurishlari haqida so‘zladilar. Biroq ularning tadqiqotlarida arab bosqinlarining hammasi ham xronologik tartibda tahlil qilinmagan. Xorijiy tadqiqotchilardan O.G.Bolshakov 3 , Yuliy Velgauzen 4 , Xyu Kennedi 5 , I.M.Filshtinskiy 6 kabi olimlar arablarning Farg‘onadagi harbiy yurishlarini ham o‘rgangan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik yillarida Vatanimiz olimlarining sa’y-harakatlari tufayli O‘zbekistonning, jumladan Farg‘ona vodiysining bronza, temir davri bo‘yicha o‘tmish tariximizning bir qator sahifalari yangi tadqiqotlar asosida qayta tiklandi. Lekin, shunga qaramasdan vodiyning o‘rta asrlar tarixi bo‘yicha hali ko‘p masalalar borki, ularni hozirgi zamon talabi asosida, xolisona yoritish olimlar oldida turgan muhim masalalardan biridir. Tadqiqot obyekti. Farg‘ona vodiysida o‘rta asrlarda yuz bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar. Tadqiqot predmenti. Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davri tarixining yoritilishi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi Farg‘ona vodiysida arabla davrida kechgan jarayonlarning tarixini tadqiq qilishdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda, ishda quyidagi vazifalarni hal etish nazarda tutilgan: - Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davriga qadar siyosiy ahvolini ko‘rsatish; - Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davridagi siyosiy jarayonlarni yoritib berish; - Arablar davrida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni kuzatish; 3 Большаков О.Г. История Халифата. Т.IV. Апогей и паденгие. – Москва: Восточная литература РАН, 2010. – 369 с. 4 Велльхаузен Ю. «Арабский халифат. Золотой век ислама / Пер. с англ. Т.М.Шуликовой». – Москва: Центрполиграф, 2018. – 176 с. 5 Кеннеди Х. Великие арабские завоевания / Хью Кеннеди: пер. с англ. Г.Соловьевой. – Москва: АСТ, 2010. – 475 с. 6 Фильштинский И.М. Халифат под властью династии Омайядов (661 – 750). – Москва: Соверопринт, 2005. – 232 с. 4 - VII-X asrlarda Farg‘ona vodiysidagi madaniy jarayonlarni tadqiq etish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Mustaqillik sharoitida jamiyat a’zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib bormoqda. Milliy istiqlol yillarida Vatanimiz tarixini haqqoniy, ilmiy asosda o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi va O‘zbekiston tarixining ko‘pgina masalalari o‘zining yangi, ilmiy jihatdan xolis va haqqoniy yechimini topa boshladi. Chunki, R espublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlab o‘tganidek, “O‘z tarixini bilmagan jamiyat istiqbolga eltuvchi yo‘lni topa olmaydi. Tarixga bepisand xalqning kelajagi yo‘q 7 .” O‘tgan asrda A.N Bernshtam tomonidan “Qadimgi Farg‘ona” nomli risolasida turklar va arablarning vodiydagi faoliyati haqida to‘xtalib o‘tilgan. 2013-yili esa A.Xo‘jayev tomonidan “Farg‘ona tarixiga oid ma’lumotlar” kitobi nashr etildi. Unda Farg‘ona vodiysi tarixiga oid xitoy manbalari tarjimalari va sharhlari keltirilgan. Shuningdek, A.Otaxo‘jayev va M.Xatamovalar ushbu davr bo‘yicha jiddiy ilmiy tadqiqot olib borishmoqda. Tadqiqot manbalari. Mavzuni o‘rganishda o'rta asrlarda musulmon Sharqida yaratilgan asarlar manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, Al-Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon”, Ibn Xurdodbehning “Kitob masolik al-mamolik”, Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l- muluk”, Is’hoqxon Junaydullohxo‘ja o‘g‘li Ibratning “Farg‘ona tarixi”, Ibn Xavqalning “Kitab surat ul-arz” asarining o‘zbek va rus tillaridagi nashridan, Ibn al-Asirning “Al-kamil fit-tarix”, Abu-l-Fadl ibn Muxammad Djamal ad-Din Qarshiyning “Mulkahat as-surox” asarlaridan foydalanilgan. Shu bilan birga mazkur asarlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ham mavzuni o‘rganishga jalb etildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundan iboratki, unda keltirilgan materiallar va xulosalardan Arablar davrida Farg‘ona vodiysi tarixshunosligini 7 Karimov I. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. - Toshkent: Sharq, 1998. B . 12. 5 yaratish, O‘zbekiston tarixining o'rta asrlar tarixiga oid qo‘llanmalar yaratishda, ilmiy maqolalar yozishda foydalanish mumkin. Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi milodiy VII asrdan X asrgacha bo‘lgan davr oralig‘ini o‘z ichiga oladi. Ishda ushbu davrda Farg‘ona vodiysida ro‘y bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar rivojining tarixini ko‘rsatib beriladi. Tadqiqotning tuzilishi. Kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 I BOB. ARA BLA R ISTILOSI DAV RI FA RG‘ONA V ODIY SI SIYOSIY TA RIX IN IN G TA DQIQ ETILISHI 1.1. Arablar istilosidan oldingi Farg‘ona tarixi. Farg‘onashunos mutaxassislar N.G.Gorbunova va G.A.Brikinalar hammuallifligida yozilgan tadqiqotda Farg‘ona VII asr boshlarida siyosiy jihatdan Turk xoqonligiga bo‘ysungan bo‘lsa ham, chamasi, qadimgi turklar bu yerdagi etnogenetik jarayonlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaganlar tarzidagi xulosa ilgari surilgan. Ularning fikricha, buning boisi, VIII asrlarda ham farg‘onaliklar o‘zlarining mahalliy tillarida so‘zlashganlar, faqat keyinroq turkiy aholining ko‘chib kelishi, ularning o‘troqlashuvi va shaharlarga joylashishi oqibatida bu yerdagi vaziyat birmuncha o‘zgargan. Biroq, fikrimizcha, bu mulohazalar to‘la asosga ega emas. Chunki butun O‘zbekiston hududidan topilayotgan qadimgi turk yozuvi tushirilgan ashyo va yodgorliklarning deyarli barchasi Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri keladi. Qolaversa, vodiydan qadimgi turklar bilan bog‘liq ko‘mish marosimi izlari, aniqrog‘i, murdani kuydirib ko‘mish joyi va ot qo‘shib ko‘mish aniqlangan, qadimgi turklarning tosh haykallari va balballari ham topilgan. Shu o‘rinda o‘tgan asrning 50-yillaridayoq arxeolog A.N.Bernshtam Farg‘onada arablar ham, xitoyliklar ham emas, balki turklar katta ahamiyatga ega bo‘lganini e’tirof etgani holda 8 , VI–VIII asrlarni Farg‘ona tarixiga -turk davri nomi bilan kiritganini ta’kidlash kerak. Shunday qilib, Farg‘onada VII asr boshlariga kelib, Turk xoqonligining Ashina xonadoniga mansub sulola tashkil topadi va bu sulola arablar istilosidan keyingi davrlarda ham o‘z mavqeyini yo‘qotmaydi. Farg‘onadagi turkiy sulolaning boshqaruv markazlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Chunki Farg‘ona vodiysidagi qadimiy yirik shaharlarning o‘rnini aniqlash masalasida mutaxassislar haligacha bir to‘xtamga kelganlaricha yo‘q. Biroq bu ishning o‘zi alohida tadqiqotni talab etadi. 8 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25. 7 Arablar istilosi davrida Farg‘ona vodiysida ro‘y bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar tarix fanida yetarli darajada o‘rganilmagan. Taniqli tarixchi olim A.N.Bernshtam “Qadimgi Farg‘ona” nomli ilmiy-ommabop risolasida ushbu masalaga qisqacha to‘xtalib o‘tgan, xolos 9 . Mavzuga doir boshqa maxsus tadqiqotlar hozircha yo‘q. Bizningcha, bu hol ushbu masalaga doir yozma manbalarning nisbatan ozligi bilan izohlanadi. Shunday bo‘lsa-da, VII-VIII asrlarda Farg‘onada kechgan siyosiy voqealar ma’lum darajada Mug‘ tog‘idan topilgan sug‘d arxivi hujjatlarida, Farg‘onaga tashrif buyurgan koreyalik budda rohibi Xuey Chaoning “Vangu tyanchju chjuan” (Hindistondagi beshta davlatga qilingan safar bayoni), xitoylik harbiy sarkarda Du Xuanning “Du Xuan djingshing dji” (Du Xuanning borgan joylari xotiralari), Tabariyning “Tarix ar- rusul va-l-muluk” (Payg‘ambarlar va podshohlar tarixi), Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon” (Mamlakatlarni fath etilishi kitobi), shuningdek, Narshaxiy, Ibn Havqal, al-Istaxriy asarlarida o‘z aksini topgan. Ma’lumki, VI asrning ikkinchi yarmida Turk xoqonligi O‘rta Osiyo, shu jumladan Farg‘ona vodiysini ham zabt etgan edi. Ammo turk xoqonlari dastlab bu hududda bevosita o‘z hukmronligini o‘rnatmay, Eftaliylar singari har bir viloyatda hukm surgan mahalliy sulolalarni o‘zlariga tobe etish bilan cheklandilar. Mahalliy hukmdorlar turk xoqonining vassali bo‘lib, har yili unga belgilangan miqdorda o‘lpon to‘lar edilar. Qadim zamonlarda Parkana, Davan, Dayuan nomlari bilan atalgan bu diyor ilk o‘rta asrlar davriga taaluqli sug‘d manbalarida Faragana, Fragana, xitoy solnomalarida esa Feyxan, Boxan, Paxanna nomlari bilan tilga olinadi. VII asrning boshlarida Farg‘onani “ixshid” unvoniga ega bo‘lgan mahalliy sulola vakillari idora qilganlar. Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, bu davrda Sug‘d (Samarqand) podsholari ham “ixshid” deb atalgan. “Ixshid” atamasi sug‘diylar (hamda farg‘onaliklar) tilida “shahanshoh”, “malik ul-muluk” (podsholar podshosi) degan ma’noni anglatgan. “Ixshid” atamasi asrlar osha xalqning xotirasida hamda tarixiy adabiyotlarda saqlanib qolgan. Masalan, XX asr 9 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 26- 27. 8 boshlarida ta’lif etilgan Ichoqxon Junaydulloxo‘ja o‘g‘li Ibratning “Tarixi Farg‘ona” asarida qo‘yidagi satrlarni o‘qiymiz: ...Kosonda Mug‘niy qo‘rg‘oni va o‘rdasi deb mashhurdir, qalin devor va katta xishtlar ilan bino qilgan, ikki ming yillar o‘tub, holo ham muoyanadir. Ani tarixlar ko‘rgan kishilar bo‘lsa ixshid deb zikr qiladurgon Sug‘d podsholari ham bul yerda hukmronlik qilgan 10 . Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Farg‘ona ixshidlari sulolasi asli kushonlardan bo‘lib, bu yerda III asrdan buyon uzluksiz hukmronlik qilishgan 11 .” O‘sha davrda (VII asr) bu diyorga tashrif buyurgan xitoy sayyohi Syua Szyan Farg‘onaning tuprog‘i unumdor va serhosil ekanligi, bu yerda ko‘p miqdorda sabzavot, meva va gullar yetishtirilishi, mashhur otlar va qora mollar boqilishini qayd etgan. VIII asrda Farg‘onaga kelgan koreys sayyohi Xuey Chao uning ma’lumotlarini to‘ldirib, bu o‘lkada tuya, xachir va otlar parvarish qilinishi, paxta ekilishini ta’kidlaydi. U aholi ko‘p tandir non iste‘mol qilishi, teri va paxtadan kiyimlar kiyishini ma’lum qiladi. Farg‘onaliklar hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo sohasida ham katta yutuqlarga erishgan edilar. Bu yerdan qo‘shni mamlakatlarga otlar, bo‘yoqlar, rangli shisha buyumlari va hokazolar chiqarilar edi 30 . Farg‘ona o‘sha davrda O‘rta Osiyoda katta harbiy kuch va siyosiy nufuzga ega bo‘lgan qudratli mulklardan biri edi. G‘arbiy Turk xoqonligiga vassal bo‘lishiga qaramay, Farg‘ona ixshidlari tanga zarb etish, ko‘shni davlatlar bilan diplomatik aloqa o‘rnatish, ular bilan harbiy ittifoq tuzish huquqiga ega bo‘lganlar. Xuddi shunday huquqlardan Sug‘d, Tohariston, Xorazm, Choch, Iloq va boshqa viloyat hukmdorlari ham foydalanganlar. Davlatning bunday tartibda tuzilishi dastlab Turk xoqonligini qoniqtirgan, chunki ko‘chmanchi chorvador turklar o‘troq ziroatkor aholi yashaydigan katta hududlarni boshqarish borasida yetarli tajribaga ega emas edilar. Ammo mahalliy hukmdorlarning keng muxtoriyatga ega bo‘lishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib, Turk xoqonligini 10 Иcҳоқхон Жунайдулоҳхўжа ўғли Ибрат. Фарғона тарихи. Нашрга тайеrрловчилар Ҳайдарали Бобобеков, Маҳмуд Ҳасаний // Мерос. - Тошкент: Камалак, 1991. Б. 277. 11 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 23. 30 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн I. - Душанбе: Ирфон,1989. С. 369370. 9 mo‘rt, konfederativ davlatga aylanishiga olib keldi. Shundan so‘ng xoqonlar mahalliy sulolalar huquqlarini cheklash va shu asosda hokimiyatni markazlashtirish yo‘lini tutdilar. 618-yilda G‘arbiy Turk xoqonligi hukmdori Tunyabg‘u siyosiy islohot o‘tkazib, ahvolni o‘nglashda harakat qildi. U O‘rta Osiyoning mahalliy hukmdorlariga -eltabar unvonini taqdim etdi. -Eltabar Turk xoqonligida yuqori darajali unvonlardan biri bo‘lib, -elni, davlatni tutib turuvchi ma’nosini anglatar edi. Ushbu tadbir orqali Tunyabg‘u mahalliy hukmdorlarga ular mustaqil bo‘lmay, balki xoqon tomonidan tayinlangan viloyat hokimlari ekanligini ta’kidlab o‘tdi. Ayni vaqtda xoqon viloyatlarga, shu jumladan Farg‘onaga o‘zining ishonchli vakillari – tudunlar (tutuqlar) ni yubordi. Ular mahalliy hukmdorlar huzurida doimiy faoliyat yuritib, xoqon farmoyishlarini o‘z vaqtida bajarilishi, o‘lponlarning muntazam ravishda uning qarorgohiga yuborilishini nazorat qilar edilar. Tunyabg‘u islohoti kutilgan natijani bermadi: Turk xoqonligi markazlashgan kuchli davlatga aylanmadi. Ammo bu siyosiy tadbir asta-sekinlik bilan O‘rta Osiyo viloyatlarida turk zodagonlari, jumladan tudunlarning mavqeining kuchayishiga olib keldi. Ba’zi viloyatlarda, masalan, Choch, Tohariston va Farg‘onada turk zodagonlari mahalliy sulolalarni hokimiyatdan chetlashtirib, ularning o‘rnini egallab oldilar. Yozma manbalarda Farg‘ona hukmdorlarining ismi-shariflari dastlab mahalliy, keyinchalik turkiy lafzda tilga olinishi ushbu fikrni tasdiqlaydi. VII asrning birinchi yarmi va o‘rtalaridan boshlab Farg‘onaning siyosiy hayotida turklarning mavqei tobora oshib borayotganligi haqida xitoy manbalaridan ma’lumotlar olish mumkin. Tunyabg‘u vafotidan so‘ng (630-yil) Farg‘ona shimoliy ixshidlik va janubiy podsholik mulklariga bo‘linadi. Shimoliy Farg‘ona ixshidligi chegarasi shimolida Tangritog‘ (Tyanshan), janubda Sirdaryo bilan, janubiy Farg‘ona podsholigi esa shimolda Sirdaryo va janubda Pomir-Oloy tizmalari bilan chegaralangan edi. Farg‘ona janubidagi podsholikning poytaxt shaharlari Ershi (Marhamat) va Xumin (Quva) bo‘lib, uni Ashina Shuni (630- 10 650), Alyaotsen (640-660), Alatar (700-720) va Arslon tarxon (720-745) kabi podsholar boshqarganlar. Shimoliy Farg‘ona ixshidligining markaziy shaharlari Axsikat va Koson bo‘lgan. Bu yerda Ashina Shunining o‘g‘li Ebochji (650-660) hukmronlik qilgan 12 . Arablar istilosidan oldingi davrda Farg‘ona va O‘rta Osiyodagi siyosiy ahvol ana shunday edi. 12 Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Шимолий Фарғона ихшидлиги масаласига оид мулоҳазалар // ―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзусидаги республика илмий анжумани материалари.‖ Фарғона. 2009. Б. 147. 11 1.2. Arablar bosqini davrida Farg‘ona VII asrning o‘rtalaridan boshlab Arab xalifaligi Xuroson va Movarounnahrni istilo qilish maqsadida harbiy yurishlar boshladi. Arablar bosqini bu hududlarda yashayotgan xalqlar uchun og‘ir sinov bo‘ldi. Kuchli dushmanga ro‘para bo‘lgan mahalliy hukmdorlar bosqinchilarga qarshi kurashda bir-biridan yordam olishga, g‘animlarga qarshi kurashda yagona koalitsiya tuzishga harakat qildilar. VII asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida arablar hujumiga duchor bo‘lgan Sosoniylar davlati va Sug‘d hukmdorlarining da’vati bilan Farg‘ona podsholari ham arablarga qarshi janglarda ishtirok eta boshladilar. Farg‘onaliklarning arablar bilan dastlabki harbiy to‘qnashuvi VII asrning 40- yillarida ro‘y berdi. Bu borada tarixchi Tabariy quyidagi ma’lumotlarni keltiradi. 643-yilda Sosoniylar davlatining hukmdori Yazdigard III arablarga qarshi harbiy harakatlar olib borib, sug‘d ixshidi va turk xoqoniga elchi yuboradi va ulardan yordam so‘raydi. Ammo tezda yordam kelavermaganligi bois, u Amudaryoning o‘ng sohiliga chekinadi. Keyinchalik turk xoqoni Yazdigard III ga yordam berishga qaror qiladi. Bu haqda Tabariy quyidagilarni yozadi: “U (xoqon) turklar bilan keldi va Farg‘ona hamda Sug‘d aholisidan askar to‘pladi. So‘ngra ular bilan yurish qildi. Yazdigard ham Xurosonga qaytib kelib yurish qildi: u daryodan kechib o‘tib, Balxda turdi. Xoqon ham u bilan birga suvdan kechdi. Kufaliklar Marvarrudda, al-Ahnafning huzuriga chekindilar. Kofirlar (ya’ni Yazdigard III va xoqon qo‘shinlari) esa Balxdan yurish qilib, Marvarrudga al-Ahnaf ro‘parasiga kelib to‘xtadilar 13 . Demak, farg‘onaliklar turk xoqoni qo‘shini tarkibida ilk marotaba 643-yilda Marvarrud shahri yaqinida arab bosqinchilariga qarshi jangda ishtirok etdilar. Arablar bosqini O‘rta Osiyo hukmdorlarini jipslashishga va dushmanga qarshi yagona harbiy ittifoq tuzishga chorladi. Bunday ittifoq tuzilmasa, bosqinchilar ularni birin-ketin o‘zlariga bo‘ysundirishi muqarrar edi. Bu borada arablar hujumiga duchor bo‘lgan sug‘diylarning Choch va Farg‘ona hukmdorlariga yuborgan maktubidagi quyidagi satrlar e’tiborga loyiqdir: “Arablar 13 История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан, 1987. С. 19. 12 bizni yengsa, sizlarni ham shu kuyga soladi, shu bois hech bo‘lmasa o‘zlaringiz uchun harakat qilinglar 14 .” Yuzaga kelgan tahlikali siyosiy vaziyatda Choch va Farg‘ona hukmdorlari, Turk va Turkash xoqonlari to‘g‘ri qaror qabul qilib, istiloning avvalidan arablarga qarshi kurashda faol ishtirok etdilar. Farg‘onaliklar bir necha bor buxorxudotlar Qabaj xotun va uning o‘g‘li Tug‘shoda hamda Sug‘d ixshidlari Tarxun va G‘urakka yordam uchun yetib bordilar 15 . Arablar Samarqand shahriga hujum qilganda, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, sug‘diylar Choch hukmdorlari, Farg‘ona ixshidi va Turk xoqonidan madad so‘radilar. Ularga yordamga yuborilgan qo‘shinga turk xoqoning o‘g‘li Inal xoqon boshchilik qilgan. Tabariyning yozishicha, turk lashkari podshoning o‘g‘illari va uning eng jasur yosh askarlaridan iborat edi. Ammo o‘z josuslari orqali bundan xabar topgan Qutayba ularga qarshi o‘z ukasi boshchiligida saralangan arab qo‘shinini yubordi.Arablar pistirma qo‘yib, turklarni butkul tor-mor qilishga erishdilar 16 . Turklardan yordam ololmagan G‘urak bir necha janglarda mag‘lubiyatga uchrab, arablar bilan sulh tuzishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, G‘urak arablarga vassal bo‘lish sharti bilan Sug‘d ixshidi mansabida qoldirildi. Ammo ushbu shartnoma imzolanganidan keyin ham sug‘diylar qarshilikni to‘xtatmadilar. G‘urak arablarga vassal bo‘lganidan so‘ng bosqinchilarga qarshi kurashni Panj viloyatining hokimi Devashtich davom ettirdi. Arablarga qarshi kurashda Devashtich ham Choch, Farg‘ona va Turk xoqonligidan yordam olishga umid bog‘ladi. Dushmanga qarshi yagona koalitsiya tuzish maqsadida Choch hukmdori, Farg‘ona podshosi va turk xoqoni huzuriga o‘z elchisi Fatufarnni yubordi. Elchining Chochdan Devashtichga yuborgan maktubi (A-14) Mug‘ tog‘idan topilgan hujjatlar tarkibida bizgacha yetib kelgan. 14 Бартольд В.В. К истории арабских завоеваний в Средней Азии // Соч. – Москва: Наука, 1964. Т. II (2). С. 282-284. 15 Отахўжаев А. Фарғона подшоси Алутарнинг илк ўрта асрлар тарихидаги ўрни // ―Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги иккинчи республика илмий анжумани. Фарғона, 2012. Б. 98. ‖ 16 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С.17. 13 Unda Fatufarn Chochga yetib kelganligi, Choch hukmdori (tuduni) ga Devashtichning maktubini topshirganligi va tudun hamda uning yordamchisiga og‘zaki aytiladigan gaplarni yetkazganligini ma’lum qiladi. So‘ngra elchi turk xoqoni bilan uchrashishning ilojini topolmay, vaziyat taqozosi bilan xoqonga va Farg‘ona podshosiga tegishli maktublarni o‘sha kunlarda Chochga kelgan Farg‘ona tutug‘i orqali berib yuborganligi haqida xabar beradi 37 . Ammo Devashtichning umidlari ro‘yobga chiqmadi, chunki Choch va Farg‘ona hukmdorlari hamda turk xoqoni Sug‘d taxtiga da’vogarlik qilayotgan Devashtichga emas, balki -qonuniy podsho G‘urakka yordam berishni ma’qul topdilar. Shunday bo‘lsa-da, Devashtich ulardan yordam olish ishtiyoqidan voz kechmadi. U Samarqand shahri yaqinida joylashgan Xaxsar qishlog‘i hokimi Afarunga yuborgan xatida Farg‘ona podshosi hamda turklar va xitoyliklardan yordam kutayotganligini ma’lum qiladi 17 . 713-714 yillarda arab bosqinchilariga qarshi olib borilgan harbiy harakatlarda Sug‘d, Choch, Farg‘ona va turklar ittifoqi muhim o‘rin tutgan. Qutaybaning Choch, Usturshona va Farg‘onaga qilgan yurishlariga ular birgalikda qarshi turganlar. Katta harbiy tajribaga ega bo‘lgan Qutayba ibn Muslim o‘z qo‘shinini bosib olingan viloyatlar aholisi hisobiga to‘ldirib, 713-yilda o‘z nigohini Choch va Farg‘onaga qaratdi. Uning asosiy maqsadi arablarga qarshi koalitsiyaning harbiy jihatdan kuchli bo‘lgan ishtirokchilari – chochliklar, farg‘onaliklar va turklarga zarba berish edi. Qutayba katta qo‘shin to‘plab, ikki yo‘nalishda hujum boshladi. Urushga safarbar qilingan keshliklar, nasafliklar va xorazmliklardan iborat birinchi (shimoliy) guruh Qutaybaning ukasi Abdurahmon boshchiligida Choch tomonga yuborildi. Qutayba qo‘mondonlik qilgan va asosan arablardan iborat bo‘lgan ikkinchi (janubiy) guruh esa Xo‘jand va Farg‘onaga qarab yo‘l oldi 18 . Farg‘onaga qilingan yurishning muhimligini unga shaxsan Qutaybaning o‘zi boshchilik qilganidan ham 17 Ливщиц В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.-Санк-Петрбург, 2008. С. 238. 18 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С. 20. 14 bilib olish mumkin. Qolaversa, bu Farg‘onada arablarga qarshi jiddiy kuchlarning mavjud bo‘lganligidan darak beradi. Shimol tomonga yuborilgan harbiy kuchlarning harakatlari to‘g‘risida manbalarda batafsil ma’lumot yo‘q. Ular Choch shahrini egallab, uning atroflaridagi aholi yashaydigan ko‘p joylarga o‘t qo‘ydilar. Qutayba boshchilik qilgan janubiy guruh esa Xo‘jandni egallab, Kosonga yaqinlashdi. Shu yerda Chochga yuborilgan askarlar qaytib kelib, Qutayba qo‘shiniga qo‘shildi. Ibn Havqal va Istaxriylar bergan ma’lumotlarga ko‘ra, shundan so‘ng Qutayba Usrushona vohasi va ushbu viloyatning tog‘oldi hududlarida harbiy harakatlar olib borgan. Manbalarda Qutayba Farg‘onaga arab noibini tayinlagani, Choch va Farg‘onada arab manzilgohlari barpo etilganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Ammo Qutaybaning qo‘lga kiritgan bu g‘alabalaridan qat‘i nazar, chochliklar va farg‘onaliklar dushmanga bo‘yin egmay, qarshilikni davom ettirdilar 19 . 714-yilda Qutayba yana bir marta Chochga hujum uyushtirdi. U Chochni egallab, Isfijob (hozirgi Sayram)ga yurish qildi. Bundan asosiy maqsad bu shaharni zabt etib, turklarning o‘rta osiyoliklarga yordamga keladigan asosiy yo‘lini to‘sish edi. 715-yilning boshida Qutayba ikkinchi marta Farg‘onaga yurish qildi. Farg‘ona hukmdori qochishga majbur bo‘ldi. Manbalarda ushbu yurishning tafsilotlari keltirilmagan bo‘lsa-da, arablar Farg‘onaning katta qismini (janubiy va sharqiy hududlarni) bosib olganliklarini taxmin qilish mumkin. Ikkinchi yurish boshlanishidan oldinroq xalifa Volid ibn Abdumalik vafot etib, taxtni uning ukasi Sulaymon ibn Abdumalik egallab oldi. Ammo marhum Volid o‘limidan oldin taxtni o‘zining o‘g‘li Abdulazizga vasiyat qilib, bu borada barcha noib va lashkarboshilarga maktub yo‘llagan edi. Iroq hokimi al-Hajjoj va unga bo‘ysungan sharqiy o‘lkalar noibi Qutayba ibn Muslim ushbu maktubga binoan Abdulazizga bay’at qilgan edilar. Natijada Farg‘onada turgan Qutayba yangi xalifa Sulaymonga qarshi isyon ko‘tardi. U Sulaymonning odamlaridan xavfsirab, o‘zining oila a’zolari va 19 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С. 20. 15 qarindoshurug‘larini Marvdan Samarqandga ko‘chirtirib keldi. Ammo, bu chora- tadbirlar uning o‘zini halokatdan saqlab qololmadi. Ushbu voqealardan ancha oldin, Buxoroni fatx etish uchun jang qilayotgan Qutayba va uning lashkari buxorxudot hamda unga yordamga kelgan Samarqand ixshidi Tarxun qo‘shinlarining kuchli zarbalariga uchraydi. Mag‘lubiyatga uchrashi mumkinligini anglab yetgan Qutayba hiyla ishlatishga qaror qiladi. U Hayyon ismli obro‘li bir arabni Tarxun huzuriga elchi qilib yuboradi. Tarxun bilan muzokara olib borgan Hayyon ittifoqchilar o‘rtasida nizo urug‘ini sochib, Samarqand ixshidi bilan separat sulh tuzadi va Qutaybani og‘ir ahvoldan qutqaradi. Ammo Volid vafot etganidan keyin Hayyon Sulaymon tomoniga o‘tib, Qutaybaning dushmaniga aylanadi. Narshaxiyning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, Hayyon yangi xalifa tarafdori bo‘lgan askarlarga bosh bo‘lib, Qutaybaga qarshi jang qiladi va uni o‘ldiradi. Tabariy bergan ma’lumotga ko‘ra, Qutaybaning boshi Sulaymonga yuboriladi. Narshaxiyning yozishicha, uning tanasi Farg‘onadagi - Raboti Sarhang degan joyda 20 , Koh nomli qishloqda ko‘miladi 21 . Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, arablar istilosi davrida Farg‘ona o‘ziga qo‘shni bo‘lgan yirik davlatlarning geosiyosiy manfaatlari to‘qnashgan hudud edi. Arab xalifaligi bu hududni o‘z tarkibiga qo‘shib olishga harakat qilar, Turk xoqonligi esa unga vassal bo‘lgan bu o‘lkani qo‘ldan chiqarishni istamas edi. Bu davrda ancha kuchaygan Tibet Sharqiy Turkistonni bosib olib, O‘rta Osiyoni zabt etishga urinardi. Xitoydagi Tan imperiyasi ham Farg‘onani bo‘ysundirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi 22 . Ana shunday siyosiy vaziyatda Farg‘ona hukmdorlari gohida turklar, gohida xitoyliklar bilan ittifoq tuzib, o‘z mulklarini arab bosqinchilaridan himoya etishga harakat qildilar. Shu munosabat bilan Tan imperiyasining farg‘onaliklarga yordami masalasiga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. A.N.Bernshtam yuqorida eslatib 20 . История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан, 1987. С. 158. 21 В.В,Бартольд ―Туркистон мўғулар истилоси даврида номли асарида маҳалий аҳолининг берган‖ маълумотларига таяниб, Қутайбанинг қабри Андижон уездининг Жалолқудуқ волостида жойлашганлигини таъкидлаган эди. А. Н. Бернштам ҳам Қутайба ҳозирги Андижон вилоятининг Жалолқудуқ туманида дафн этилган, деб еrзади. 22 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25 16 o‘tilgan risolasida arablarga qarshi kurashda Xitoyga tayanish farg‘onaliklar uchun qimmatga tushgan, buning evaziga Farg‘ona VIII asrda (757-yilga qadar) vaqtincha bo‘lsa-da, o‘z mustaqilligini yo‘qotib, ikki marta rasman bo‘lsa-da xitoy prefekturalari tarkibiga kirgan, deb ta’kidlagan edi 23 . Ammo L.N.Gumilev va B.G‘.G‘ofurovlar Xitoyning arablarga qarshi kurashda ishtirok etganini inkor etishadi. L.N.Gumilev Tan hukumati farg‘onaliklar va sug‘diylarga yordam berish uchun bironta ham harbiy birlashma yubormaganligini qayd etadi. Uning fikricha, imperator O‘rta Osiyo aholisi arablar va tibetliklarning talon-tarojidan qo‘rqib, muqarrar ravishda Xitoyga moyil bo‘ladi, deb hisoblagan. B.G‘.G‘ofurovning yozishicha, Xitoy imperatorlari arablarga qarshi kurashda O‘rta Osiyo hukmdorlariga yordam va’da qilishar, ammo amalda bajarilmagan bu va’dalar evaziga ulardan Xitoyga vassal bo‘lishni talab qilishar edi 24 . Darhaqiqat, O‘rta Osiyo va Farg‘ona xalqlari arab bosqinchilariga qarshi kurash olib borgan paytida Tan imperiyasidan amaliy yordam ololmadilar. Tarixiy manbalarda keltirilgan qator ma’lumotlar Farg‘ona vodiysining arablar tomonidan bosib olinishi sanasini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Ilmiy va o‘quv adabiyotlarda arablar 715-yilda Farg‘ona va butun Movarounnahrni uzil-kesil bosib olganlar, degan fikr ustuvordir. Ammo yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, Qutaybaning 715-yilda Farg‘onaga qarshi boshlagan ikkinchi yurishi yakunlanmay qoldi. Shunday ekan, 715-yilda arablar butun Farg‘onani bosib oldilar, degan fikr mantiqan to‘g‘ri emas. Qolaversa, 727-yilda Farg‘onaga kelgan Xuey Chao ham Farg‘ona vodiysining janubiy qismigina arablar tasarrufida bo‘lganligini takidlaydi: “Kangkiya davlatidan sharqqa qarab yurib Farg‘ona davlati (Baxena-guo)ga yetib keldik. Bu mamlakatda ikkita hukmdor (vang) bor ekan, ularni o‘rtadan oqib o‘tadigan Fucha (Sirdaryo) ataladigan katta daryo ajratib turadi. Daryoning janubidagi hukmdor arablarga 23 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25. 24 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С. 23. 17 (dayshi, dashi), uning shimolidagi hukmdor turklarga (tujyue) itoat qiladi 25 . Demak, Qutayba Farg‘onaning janubini egallagan, xolos. Shimol esa o‘z mustaqilligini saqlab qolgan. Butun vodiyni bo‘ysundirish uchun arablarga yana 50 yil kerak bo‘lgan. Movarounnahrning turli viloyatlarini bosib olgan arablar ham mahalliy sulolalarni hokimiyat tepasida qoldirib, ularni o‘zlariga vassal qilib oldilar. Ayni vaqtda arablar bu yerda islom dinini yoyishga asosiy e’tibor qaratdilar, aholiga xiroj, jiz’ya singari soliqlar soldilar. Og‘ir soliqlarning joriy etilishi, tub joyli aholining tili, madaniyati, diniy e‘tiqodlarining kamsitilishi tabiiy ravishda istilochilarga qarshi ozodlik harakatining boshlanishiga olib keldi. Xalq chiqishlariga ba’zan mahallliy hukmdorlar ham qo‘shildilar. Ular qo‘zg‘olondan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga, xalq ommasi yordami bilan arablarga qaramlikdan qutilishga va mustaqil bo‘lishga intilar edilar. E’tiborga loyiq hodisa shundan iboratki, bunday qo‘zg‘olonlar paytida ham mahalliy hukmdorlar bir- biridan ko‘mak olishga harakat qilganlar. 720-yilda sug‘diylar qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ularga yordam berish uchun turk xoqoni Kursul boshchiligida qo‘shin yubordi. Ittifoqchilar arablarga jiddiy shikast yetkazdilar. Xuroson noibining qo‘zg‘olonni bostirishga qaratilgan harakatlar natija bermadi. Shunday sharoitda Xuroson noibi etib Said al-Xarashiy tayinlandi. U Iroqdagi qo‘zg‘olonni bostirishda dong chiqargan edi. Yangi noib qo‘zg‘olonchilar bilan muzokara boshladi. Sug‘d zodagonlarining bir qismi xiyonat yo‘liga o‘tdilar. Ular orasida Sug‘d podshosi G‘urak ham bor edi. Ammo qo‘zg‘olonchilarning boshqa bir guruhi arablarga taslim bo‘lishni xohlamay, bosqinchilar tasarrufida bo‘lmagan boshqa viloyatga ketishni istab qoldilar. Shunday viloyat Farg‘ona edi. Sug‘diylar Farg‘ona podshosi Alutarga maktub yo‘llab, arablar bilan olib boriladigan muzokaralarda vositachilik qilish va ularga vodiy shaharlaridan birida boshpana berishni so‘radilar. Alutar sug‘diylarga homiylik qilishga va’da berdi. Ammo Tabariyning xabar berishicha, Alutarning onasi sug‘diylarning vodiyga 25 Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 120. 18 kiritilishiga qarshi chiqdi 26 . Ehtimol, u o‘z o‘g‘lining keyingi taqdirini o‘ylab, shunday qarorga kelgandir. Shunday qilib, sug‘diylarning katta guruhi Farg‘onaga ketishga qaror qildilar. Ularga jasur va mard kishi – Korzanch boshchilik qildi. Aslida Korzanchga Farg‘onada yashirinish g‘oyasi ma’qul bo‘lmagan. U o‘z safdoshlariga boshqa rejani taklif etadi: arablarning ilg‘or qismiga hujum qilib, ularni tor-mor etish yoki Sirdaryodan shimolga, turklar yurtiga ketish. Ammo sug‘d savdogarlari va dehqonlari (yirik zamindor boylar) bu taklifga rozi bo‘lmay, Farg‘onaga borishni qattiq turib talab qildilar. Shundan so‘ng sug‘diylar Farg‘onaga yo‘l oldilar. Ammo Alutar Said al - Xarashiy huzuriga o‘z amakivachchasi Nilan Balazni elchi qilib yuborib, xiyonatkorlarcha arablar bilan muzokara boshlab yubordi. Sug‘diylarga esa o‘z zimmasiga olgan majburiyatni 20-40 kundan keyin, ular Isfara yaqinidagi rustoqlardan biriga joylashgandan so‘ng bajarishini ma’lum qildi. Darhaqiqat, Farg‘onaga yetib kelgan sug‘diylarning bir qismi Isfara yaqinidagi Isama g‘origa joylashtirildi 27 . Muzokaralar davom etayotgan paytda sug‘diylarning asosiy qismi vaqtincha Xo‘jand shahrida turgan edilar. Shu paytda shaharga Said al-Xarashiy yuborgan arab qo‘shini yetib keldi. Alutar sug‘diylarga yordam bermadi. Arablarga Xo‘jandni zabt etish (722-yilning bahori yoki yozi) oson bo‘lmadi. Sug‘diylar mardonavor jang qildilar. Ular shahar darvozasi yaqinida xandaq qazib, uni ustini berkitdilar va go‘yo chekinayotgandek bo‘lib, arablarni xandaqqa tushirishga va asir etishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo arablarga qo‘shimcha harbiy qismlar yetib keldi. Dushman devorni teshuvchi moslama – manjaniqlarni ishga soldi. Shundan so‘ng qiyin ahvolga tushgan shahar himoyachilari arablar bilan muzokara olib borishga majbur bo‘ldilar. Arablar ulardan Sug‘dga qaytish, xiroj solig‘ini to‘lash, asirlarni ozod etish va qurollarni topshirishni talab qildilar. Sug‘diylar ushbu og‘ir shartlarga rozi bo‘lishdi. Ammo arablar sug‘diylardan birini arab ayolini 26 История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан, С. 184-188. 27 Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII– начале IХ в. – Ташкент: Фан, 1965. С. 73-75. 19 o‘ldirishda ayblab, shu bahonada ularni qirg‘in qila boshladilar. Sug‘d jangchilari hayotining so‘nggi lahzalarida ham qahramonlik ko‘rsatdilar. Tabariyning yozishicha, qurolsiz qolgan sug‘diylar dushmanga qarshi tayoq va to‘qmoqlar bilan jang qildilar. Deyarli barcha sug‘diylar qirib tashlandi. Faqat 400 nafar savdogar o‘z jonlarini qimmatbaho mollar evaziga sotib oldilar. Oddiy xo‘jandliklar ham aziyat chekdilar: arablarning boshlig‘i xo‘jandliklarga o‘z bo‘yinlarida qo‘rg‘oshin tamg‘a osib yurishni buyurdi, buyruqni bajarmaganlar qatl etildi 28 . Qo‘zg‘olon ko‘targan sug‘diylarning yana bir guruhiga Devashtich boshchilik qildi. Arablarning tazyiqi ostida ular Panjikentdan Zarafshonning yuqori oqimi tomon harakat qildilar. Taniqli tarixchi olim A.Yu.Yakubovskiyning taxmin etishicha, Devashtich ham o‘z odamlarini Shahriston dovoni orqali Xo‘jandga, undan keyin Farg‘onaga olib kelmoqchi bo‘lgan. Lekin uning bu niyatlari amalga oshmadi. Mug‘ tog‘idagi qal‘ada joylashgan Devashtich askarlari dushman bilan qahramonlarcha jang qildilar. Arablar qal‘a himoyachilari bilan muzokara olib borib, 107 oila a’zolariga, shu jumladan Devashtichga ularning hayotini saqlab qolishga kafillik berdilar. Ammo bu safar ham arablar o‘z va’dalariga vafo qilmadilar: 722-yilda Devashtich Rabinjon (Kattaqo‘rg‘on)dagi ibodatxonada qatl etiladi, uning boshi esa Iroq hokimiga yuborildi 29 . Said al-Xarashiy Farg‘ona hukmdori Alutarni ham jazoladi. Undan 100 ming dinor pul, 50 ta g‘ulom va 50 ta kanizak undirib, Samarqandga qaytdi. Bu - nohaqlik dan keyin Alutarning arablarga munosabati o‘zgardi. U turli vatanparvar kuchlar bilan birlashib, yana arablarga qarshi kurash maydoniga chiqdi. Avvalambor, Alutar 50 ming qarluqdan iborat qo‘shin bilan arablarga hujum qilib, berilgan o‘ljalarni qaytarib oldi 30 . Hijriy 105 (milodiy 723/724) yilda u Usrushonaga yurish qilgan Xuroson noibi Ibn al-Kulabiyga qarshi chiqdi. Bu gal 28 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. Душанбе: Ирфон, 1989. С. 25. 29 Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Шимолий Фарғона ихшидлиги масаласига оид мулоҳазалар // ―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзусидаги республика илмий анжумани материалари.‖ Фарғона .2009. Б. 150. 30 Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII– начале IХ в. – Ташкент: Фан, 1965. С. 77. 20 unga Turkash xoqoni Sulukxon (717-738) yordamga keldi. Ularga sug‘diylar va chochliklar ham qo‘shildilar. Natijada 20 mingdan iborat ittifoqchilar qo‘shini arablarni Samarqandgacha ta’qib etib bordilar 31 . Ushbu voqealar bayonidan so‘ng tarixiy manbalarda Alutar haqidagi ma’lumotlar uchramaydi. Alutarning vafot etishi va undan keyin Farg‘onada hokimiyat Arslon tarxon qo‘liga o‘tish sanasi xususida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ayrim tadqiqotchilar bu voqealar 726-yilda, boshqalar esa 739-yilda yuz bergan, degan taxminlarni o‘rtaga tashlaydilar. Alutarning o‘limidan to Arslon tarxonning taxtga chiqishiga qadar o‘rtada boshqa hukmdor bo‘lganligi ham ehtimoldan xoli emas. A.Otaxo‘jaevning fikricha, Arslon tarxon 700-726 yillarda tarxon lavozimida faoliyat yuritgan va asli kelib chiqishi turkiy chigil qabilasidan bo‘lgan. Ammo, manbalarda u butun Farg‘onani boshqarganmi yoki uning janubi yo shimoliy qismini idora etganmi, degan savolga javob yo‘q. Arablar Janubiy Farg‘onani egallaganidan so‘ng u yerdagi mahalliy sulolaga barham berib, Arslon tarxonni o‘z noibi etib tayinlagan bo‘lishi mumkin. Lekin 744-747 yillarda Farg‘ona va Xitoy o‘rtasidagi aloqalar tahlili Arslon tarxon Shimoliy Farg‘ona hukmdori bo‘lganligini tasdiqlaydi. Farg‘onaning yangi hukmdori Arslon tarxon o‘z tashqi siyosatida Tan imperiyasiga tayanadi. Ma’lumki, Farg‘onadan shimolda joylashgan Talas vodiysi Turk xoqonligi g‘arbiy hududlarining ma’muriy markazi bo‘lib, turklar bu yerdan Chotqol tog‘laridan oshib o‘tib, vodiyga hujum qilar edilar. Arslon tarxon o‘z davlatining xavfsizligini ta’minlash maqsadida 739-yilda Talosga yurish qildi. Ayni vaqtda Xitoy ham bu hududni o‘ziga bo‘ysundirishga harakat qilardi. Natijada Qoshg‘ardagi xitoy garnizoni ko‘magida Arslon tarxon Talos hokimi Tuaxueysianni mag‘lub qiladi. Bu voqeani Xitoy manbalari ham tasdiqlaydi. “Imperator Shyuanzung (712-756-yillarda taxtda o‘tirgan, ismi Li Lungji)ning Kayyuan davrining 27 yilida (739-yil) Tuaxueysianni itoat qildirishga (Tang qo‘shinlari bilan) hamkorlik qilgani uchun (Farg‘ona) hukmdori (vang) Arslon- 31 Байпаков К.М. Западнотюркский и Тюргешский каганаты: тюрки и согдийцы, степь и город // Известия НАН РК, 2009. №1. С. 109. 21 Tarxonga fengxua-vang (madaniyatga intiluvchi hukmdor) unvoni in‘om etildi 32 . Arslon tarxon davrida, Tyanbao davrining 3-yilida (744-y.) xitoyliklar ushbu davlat (Fargona) ga “Ningyuan” – “olisdagi sokinlik” deb nom berdilar 33 . Arslon tarxonning to‘liq ismi Arslon Er To‘g‘rul alp Burg‘jon Alp Tarxon bek bo‘lib, xitoy manbalarida qisqa shaklda “Asilan Dagan” shaklida tilga olinadi 34 . U Farg‘onada turklar hukmronligini qayta tikladi, qadimiy kushon sulolasiga barham berdi. 744-yilda Arslon tarxon o‘z qarorgohini Chjenju (Gavharli daryo, ya’ni Sirdaryo) bo‘yidagi yangi joyga ko‘chiradi (Sirdaryo turkiy tilda “Yinchu o‘g‘uz” deb atalgan). A.N.Bernshtam yangi turkiy sulola Xitoy bilan tinch aloqalarni o‘rnatganligini ta’kidlaydi. Bunga dalil sifatida Arslon tarxonning Xitoy malikasi (Xeyi) ga uylanganligi, uning vorisi Chjungje o‘z o‘g‘li Shyueyuyni Xitoyga yuborib, imperatordan xitoy urf-odatlarini o‘rganish uchun uni saroy xizmatiga qabul qilishni so‘raganligini eslatib o‘tadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan VIII asrda Farg‘ona davlati va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar teng huquqli hamkorlik bo‘lmay, balki Farg‘ona hukmdorlari ma’lum darajada Tan imperiyasiga qaram bo‘lgan, degan xulosa kelib chiqadi. Xitoyning Farg‘ona hukmdorlari bilan yaxshi munosabati o‘rnatishidan asosiy maqsad O‘rta Osiyoni arablar tasarrufidan chiqarib, o‘z ta’sir doirasiga kiritish edi. Bundan keyingi siyosiy voqealar ushbu fikrni tasdiqlaydi. VIII asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoda bir tomondan Tibetning, ikkinchi tomondan arablarning ta’siri kuchayib bordi. Buni oldini olish maqsadida 747-yilda Tan sulolasi g‘arb tomonga harbiy yurish qildi. Bu jarayonda xitoy qo‘shini Toshkentga bostirib kelib, Choch davlatining mol-mulkini talon-toroj qildi va mahalliy hukmdorni Xitoy poytaxti Chananga yubordi, u yerda hukmdor qatl etildi. Shundan so‘ng, Toshkent hukmdorining o‘g‘li arablardan madad suradi. Natijada etnik kelib chiqishi koreys bo‘lgan Gao Shanfa qo‘mondonligidagi 32 Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 86. 33 Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 86. 34 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 25. 56 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 26. 22 xitoyliklar va ularning ittifoqchisi bo‘lgan Farg‘ona qo‘shini arablar bilan to‘qnashdi. 751-yilda Talas daryosi bo‘yida yuz bergan besh kunlik katta to‘qnashuvda 50 ming xitoy lashkarlari qurbon bo‘ldi, 20 ming kishi asirga tushdi. Gao Shanfa mag‘lubiyatiga Farg‘ona qo‘shinlarini tashkil etgan qarluqlarning arablar tomoniga o‘tib ketganligi sabab bo‘ldi 35 . Arab xalifaligi va Farg‘ona davlatining o‘zaro munosabatlariga kelsak, farg‘onaliklar uzoq muddat davomida arablar hokimiyatini tan olmadilar. Albatta, arablar vodiyni o‘z holicha qoldira olmas edilar, shu boisdan 724-yili Farg‘ona chegaralarida Muslim binni Said noib etib tayinlandi. U Farg‘ona hukmdori harakatlarini nazorat qilishi kerak edi. Ammo u tez orada turklardan mag‘lub bo‘ladi. 739-yilda Arslon tarxon Tuaxueysian (Tuxosyan)ning Talosdagi qarorgohini zabt etgandan so‘ng vaziyat o‘zgardi: Turk xoqonligi ancha zaiflashdi. Bundan foydalanib, Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor (738-748) Samarqand, Choch va Farobga harbiy yurish tashkil etadi. Birinchi yurishida u Farg‘onaga arablar omili (noibi) etib Muhammad ibn Xolid al-Azdiyni tayinlaydi va Quvada to‘xtab, Farg‘ona hukmdori vorisi bilan jang qiladi. Ikkinchi yurishida Nasr o‘z tashabbusi bilan Usrushona, Shosh va Farg‘ona hukmdorlari bilan sulh tuzib, u yerlarga o‘z noiblarini yuboradi 36 . 748-yilda Turk xoqonligining poytaxti Suyob shahrining xarob etilishi hamda 751-yilda Talosda xitoy qo‘shinlarining tor-mor qilinishi siyosiy vaziyatning arablar foydasiga o‘zgarishiga olib keldi. Ular Farg‘ona vodiysida ham o‘z mavqeini mustahkamlashga harakat qildilar. Xalifa Mansur davrida Farg‘ona hukmdori Qoshg‘arda yashashga va arablarga o‘lpon to‘lashga majbur bo‘ldi. Ammo farg‘onaliklar uzoq vaqt davomida arablarning asosiy talabi – islomga o‘tishni rad etdilar. Faqat xalifa Mahdiy davrida (775-783) Ahmad ibn Asadning yurishidan keyin Kosonda turgan Farg‘ona podshosi rasman xalifalik hokimiyatini e’tirof etdi. Lekin VIII asrning 90-yillarida Farg‘onada hokimiyatni yana qarluqlarning yabg‘usi o‘z qo‘liga oldi. Shuning uchun arablar xalifa Xorun ar- 35 Хo‘жаев А. Буюк Ипак Йўли. - Тошкент:Ўзбекистон милий энциклопедияси нашр., 2007. Б. 172. 36 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 26. 23 Rashid (786-809) davrida yana Farg‘onaga yurish qilishga majbur bo‘ldilar. Xorun ar-Rashidning buyrug‘i bilan uning Movarounnahrdagi noibi G‘itrif Ato Farg‘onaga Amr binni Jamol boshchiligida qo‘shin jo‘natadi 37 . Bu yurishdan asosiy maqsad arablarga qarshi kurashda Farg‘ona hukmdorini qo‘llayotgan qarluq yabg‘usini vodiydan quvib chiqarish edi. Ammo Amr binni Jamol mag‘lub bo‘ldi va arablar bu yurishdan ko‘zlagan maqsadiga erisha olmadilar. Farg‘ona vodiysi IX asrning boshlarida ham notinch mintaqa bo‘lib qolaverdi. Jumladan, 806-yilda xalifalikka qarshi Rofe ibn Lays boshchiligida qo‘zg‘olon boshlandi. Farg‘onaliklar Usrushona, Buxoro, Xorazm va boshqa hududlar aholisi singari bu qo‘zg‘olonda faol ishtirok etdilar. Qo‘zg‘olon 810-yilgacha davom etib, unda uyg‘urlar (to‘quz o‘g‘uzlar), qarluqlar va hatto tibetliklar ham qatnashdilar 38 . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ajdodlarimiz VII-VIII asrlarda arab istilochilariga qarshi uzoq muddat davomida kurash olib bordilar. Bu kurashda Farg‘ona hukmdorlari goh O‘rta Osiyoning Choch, So‘g‘d mulklari bilan, goh turklar va xitoyliklar bilan ittifoq tuzib, bosqinchilar bilan ko‘p janglar qildilar. Ammo oxiroqibat bu kurashda farg‘onaliklar mag‘lub bo‘ldilar va Farg‘ona vodiysi Arab xalifaligi tarkibiga qo‘shib olindi. Bu yerda asta-sekinlik bilan islom dini yoyildi va shariat qonunlari qaror topdi. 37 Шаниязов К. Узбеки-карлуки. - Ташкент: Фан, 1964. С. 22-23. 38 Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 26. 24 II BOB. A RA BLA R ISTILOSI DA VRI FARG‘ONADAGI IJTIMOIY - IQTISODIY VA MADANIY HAYOT TA RIX IN IN G TADQIQ ETILISHI 2.1. VII-X asrlarda Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi. O‘rta Osiyoda, jumladan Farg‘ona vodiysida asosiy daromadli soha savdogarlik edi 39 . U ichki va tashqi savdo ko‘rinishida olib borilgan. Vodiyda savdo-sotiq ishlari ilk o‘rta asrlarda ham jadal kechgan, bu holatni vodiy Buyuk Ipak yo‘li ikki qismga bo‘lingan mintaqada joylashganligi bilan izohlash mumkin. Mahalliy yozma manbalarda to VIII asrgacha Farg‘ona mulki haqida hech bir ma’lumot uchramaydi. Arablar bosqini munosabati bilan Panjikent hokimi va bir vaqtning o‘zida Samarqand podshosi Divashtich arablarga qarshi mahalliy hokimliklarning birlashgan harbiy ittifoqini tuzish tashabbusi bilan chiqqan. U o‘z ishonchli kishisini Choch tuduni, Turk xoqoni va Farg‘ona mulki hukmdoriga tegishli xatlar bilan ular huzuriga yuborgan. Ana shu elchilik xatlarining Farg‘ona ixshidligiga tegishli nomasida Farg‘ona nomi sug‘dcha “Fraganik” shaklida berilgan. Ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona mulkining Fraganik ixshidligi nomi ostida yuritilishini arab tarixchilari ham tasdiqlaydi. Arab tarixchiari Yoqut va Qudamalarning xabar berishiga qaraganda, ilk o‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona mulki, balki uning bosh shahri ham Fraganik deb atalgan. Ibn Xurdodbehning “Yo‘llar va podsholiklar haqida kitob” asarida xalifalikning sharqiy viloyatlarida karvon yo‘llari qaysi shaharlar orqali o‘tgani, ular orasidagi masofalar berilgan. Shu manbada “Samarqanddan Fraganikkacha (bu yerda u qadimgi Farg‘onaning bosh shahrini ko‘zda tutadi) 53 farsax 40 (1 farsax 6-8 km ga teng), Bab (Pop)dan Fraganikkacha 4 farsax” deyilgan 41 . Darhaqiqat, Ibn Xordodbeh asarida ko‘rsatilgan Popdan keyingi 4 farsax masofada joylashgan shahar punkti aslida Axsikent bo‘lib, sug‘diy manbalarda arablarga qadimiy nomi Fraganik sifatida ma’lum bo‘lgan. Ayni paytda Farg‘ona poytaxti Koson yoki boshqa manbalarga 39 Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. С. 491. 40 Ибн Хордатбех. Книга путей и стран. Перевод с арабского, комментарии, исследование, указатели и картн Н.Велиховой.- Баку: Элм, 1986. C. 21. 41 Асқаров А.Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Тошкент: Университет, 2007. Б. 55. 25 ko‘ra Axsikent 42 . Keltirgan keyingi ikki manba (Divashtich va Ibn Xurdodbeh) ma’lumotlariga ko‘ra, VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asr boshlarida Farg‘ona vodiysining mayda mahalliy hokimliklari Fraganik hokimligi qo‘l ostida birlashib, yagona Farg‘ona mulkiga aylangan ko‘rinadi. Bu holat arxeologik materiallar misolida yaxshi kuzatiladi. Masalan, qadimgi Farg‘onaning Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik dala tadqiqot natijalari bu masalaga oydinlik kiritishi mumkin. Farg‘ona vodiysi siyosiy markaz bo‘lmagani uchun tarixiy manbalarda u haqda ma’lumotlar kam uchraydi. Ammo IX-X asrlar arab manbalarida Farg‘ona shaharlari, iqtisodiy hayoti to‘g‘risida qiziqarli va qimmatli malumotlar uchraydi. Al-Muqaddasiy, Ibn Xavqal, Ibn Xurdodbeh asarlarida Somoniylar davrida Farg‘onaning bir necha noxiyalar (tuman)ga bo‘lingani, ulardagi shaharlar va yirik qishloqlarning nomlari hamda ularning tavsifi keltirilgan. Farg‘ona vodiysi haqida arab manbalarida yozilishicha, “u mintaqaning sharqiy qismida chapga qayrilmasingizdan avval boshlanadi. U juda gullab yashnagan bo‘lib, u yerda 40 ta masjid bo‘lgan.” Ibn Havqal Qubo haqida quyidagilarni qayd etgan: Axsikatdan keyin kattaligi jihatdan Qubo shahri turadi, u Axsikat yaqinidagi iqlimi eng sog‘lom shaharlardan biridir. Shaharda qo‘rg‘on, shahriston va rabad mavjud, qo‘rg‘on xaroba holatdadir. Jome masjidi qo‘rg‘onda, shahar bozorlari - rabodda, hukmdor saroyi bilan qamoqxona ham rabodda joylashgan. Rabod atroflari devor bilan o‘ralgan, uning yonida ko‘p sonli bog‘lar va ariqlar joylashgan. Bog‘larning va oqar suvlarning ko‘pligi bilan Qubo shahri Axsikatdan ustun turadi. Qubodan keyin kattaligi jihatdan O‘sh shahri turadi. Unda shahriston va qo‘rg‘on mavjud bo‘lib, ularning ikkalasi 43 ham buzilmagan. Hukmdorning saroyi bilan qamoqxona qo‘rg‘onda joylashgan. Shahriston yonida rabad joylashgan, uning atroflari devor bilan o‘ralgan. Bu devor toqqa borib taqaladi, tog‘ ustida esa 42 Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн I. – Душанбе: Ирфон, 1989. С. 369. 43 Ибн Хаукал . Китаб сурат ул-арз.(пер. с арабского О. Б. Флоровой) // Материали по истории Средней и Центральной Азии Х-ХIХ вв. – Ташкент: Фан, 1988. С. 18-19. 26 turklarning islom dini uchun jang kiluvchilarning jangovar xarakatlarini kuzatuvchi soqchilari joylashgan. Shaharning uchta darvozasi bor: Tog‘ darvozasi, Daryo darvozasi va Mutkada darvozasi. Shahar darvozalari mustahkam. Al-Muqaddasiyning ma’lumoticha: Qubo poytaxtga qaraganda keng va katta shahardir, yaxshiroq yoqimliroq va mashhurroqdir. U bu ko‘rsatkichlari bilan poytaxt bo‘lishga xosdir. Olimlar aytganlarki, Farg‘ona bu Qubodir. U yerda xamma narsa suv va o‘tning ustidadir. Birink kichik shahar bo‘lib, masjidi Samarqand tomondan kelganda ko‘zga tashlanadi. Marg‘inon kichik shahar bo‘lib, masjid bozorlardan masofada joylashgan, uning asosiy darvozasi yonida soy mavjud. Rishton katta shahar bo‘lib, uning asosiy darvozasi bozorlarga ochiladi va yana bir boshqa darvozasi esa umumiy maydonga qaragan. Vonkat ham shunga o‘xshashdir 44 . Bu mintaqada al- Muqaddasiy tomonidan qirqta shahar sanab ko‘rsatilgan. Shuningdek, Ibn Xavqal ham quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Farg‘ona shaharlari qatoriga quyidagilar kiradi: Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara, Nakod, Miyon Rudon, Jidgil, Urast, Biskand va Asht. Quyi Nasya Farg‘onaga Xo‘jand viloyati tomondan kirganda 45 , uning birinchi shaharidir. Bu yerda quyidagi shaharlar bor: Vankat, Suj(x), Xuvokand va Rishton. Bu tumanga Quyi Nasya tumani bevosita tugashgan bo‘lib, unda Marg‘inon, Zandarolin, Barang, Ushtikan va Andukon [nomli] shaharlar bor. Bu ikkala tuman yaylovli tekis o‘tloqlardan iborat bo‘lib, ular orasida tog‘ yo‘q. Asbara tekislik va tog‘larda joylashgan, unda Tamoxush va Bamkoxush shaharlari bor. Suj(x) - tog‘ tomonda joylashgan shahar, uning atroflarida 60 ta qishloq bor. Bu alohida joylashgan tog‘li tumandir. Yuqoridagilardan shuni xulosa kilish mumkinki, Somoniylar zamonida Farg‘ona viloyati arab mualliflari tomonidan O‘rta Osiyoning, xususan, Movarounnahrning o‘troq viloyati sifatida qayd etilgan. U Yuqori Nasya, Quyi 44 Мамaдалиев Ҳ. IХ-Х асрлар араб манбаларида Фарғона шаҳарларининг тавсифи // ―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзуcидаги республика илмий-назарий конференцияси материалари.‖ Фарғона, 2009. Б. 143. 45 Ибн Ҳавқал. Китаб сурат ул-ард. Араб тилидан таржима ва изоҳлар муалифи Ш. С. Камолиддин. – Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси, 2011. Б. 80. 27 Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand va Salot kabi tumanlarga bo‘lingan. Axsikat, Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam kabi shaharlar IX- X asrlarda Farg‘onaning eng yirik shaharlaridan bo‘lgan. Shuningdek, Farg‘ona viloyatida Vankat, Suj(x), Xuvokand, Rishton, Koson, Karvon, Madvo, Marg‘inon, Andukon va boshqa shaharlar ham mavjud bo‘lgan. Manbalarda Farg‘ona viloyatining etnik tarkibi haqida hech narsa deyilmagan. Tangalarda bitilgan hukmdorlarning ismlari orqali biz Farg‘ona hukmdorlari turkiylar bo‘lganligi va viloyatda turkiylar va so‘g‘diylar yashaganligini xulosa qilishimiz mumkin 46 . 46 Мамaдалиев Ҳ. IХ-Х асрлар араб манбаларида Фарғона шаҳарларининг тавсифи // ―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзуcидаги республика илмий-назарий конференцияси материалари.‖ Фарғона, 2009. Б. 145. 28 2.2. VII-X asrlarda Farg‘onada ilm-fan va madaniy hayot tarixi. V-X asrlarda Farg‘ona vodiysidagi madaniy jarayonlar vodiyga qo‘shni bo‘lgan hududlardagi madaniy jarayonlardan katta farq qilmaydi. Xususan, vodiyga So‘g‘d madaniyatining ta’siri ancha yuqori bo‘lgan. Turk xoqonligida savdo ishlarini so‘g‘diylar o‘z qo‘llariga olgan edilar. Bu yerda so‘g‘diylarning ta’siri kuchli bo‘lganligidan dalolat beruvchi bir hujjat mavjud: Farg‘ona podshosi ham So‘g‘d podshosi kabi ixshid deb ataladi. Ta’lim tizimi ham so‘g‘diylarning talim tizimiga yaqin bo‘lsa kerak. Vodiyda Eftaliylar davrida so‘g‘d yozuvi, turk xoqonligi tarkibiga kirgach esa, turkiy yozuv keng tarqaladi. Chunki butun O‘zbekiston hududidan topilayotgan qadimgi turk yozuvi tushirilgan ashyo va yodgorliklarning deyarli barchasi Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri keladi 47 . Shuningdek, Turk xoqonligi tashkil topmasdan ilgari vodiyga ko‘chib o‘rnashgan usun va boshqa qabilalar bilan eroniy so‘g‘d tilida gapiruvchi qabilalar orasida etnomadaniy, xususan etnolingvistik aloqalar natijasida qadimiy Farg‘ona xalqining o‘ziga xos tili, ya’ni lahjasi shakllangan.Tadqiqotchi V.A.Livshis qadimgi farg‘onaliklarning o‘z alfaviti mavjud edi deb yozgan 48 . V-X asrlarda vodiydan yetishib chiqqan olimlardan hozircha bizga nomlari ma’lumi Ahmad al-Farg‘oniy va Amajur at-Turkiylardir. VIII asr oxirida Farg‘onada tug‘ilib, o‘z faolliyatini xalifalik markazlari Marv va Bag‘dodda olib borgan olimlardan biri Ahmad ibn Kasir al-Farg‘oniy al-Ma’jusiy bo‘lgan 131 . Olimning to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al- Farg‘oniydir. Manbalarda uning farg‘onalik ekanligidan tashqari deyarli boshqa ma’lumotlar saqlanmagan. Lekin shuni ham e’tiborga olish kerakki, o‘rta asrlarda musulmon o‘lkalarida bo‘lgan an’anaga binoan, mamlakat poytaxti yoki markazini ham mamlakat nomi bilan atashgan. 47 Хотамова М. Фарғонада туркий сулола // Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи‖ ‖ республика илмий анжумани. Фарғона, 2014. Б. 85. 48 Абдулаев У.С. Антик ва илк ўрта асрларда Фарғона водийсида этно-си еrсий аҳвол // Фарғона водийси ‖ тарихи муоммоалари ― мавзуcидаги республика илмий анжумани материалари. Наманган, 2012. Б. 25. 131 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Тошкент: Фан, 1997. Б. 204. 29 Xalifa Xorun ar-Rashid 809-yili Tusda to‘satdan vafot etadi va uning vasiyatiga ko‘ra, Bag‘dodda taxtga katta o‘g‘li - Muhammad Amin nomi bilan o‘tiradi. Saroydagi xurosonlik ayonlar esa Abdullohni taxtni qo‘lga olishga da’vat etadilar. 811-yildan 813-yilgacha aka-uka Muhammad va Abdulloh o‘rtasida taxt uchun olib borilgan kurash Abdullohning g‘alabasi bilan tugaydi va Muhammad qatl qilinadi. O‘sha yili Abdulloh taxtga al-Ma’mun nomi bilan o‘tiradi. Lekin u Bag‘dodga bormay 819-yilga qadar Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813-yildan to 819-yilgacha xalifalikning vaqtincha poytaxti bo‘lib turadi. 819-yili al- Ma’mun butun saroy a’yonlari va ulamolari bilan birga Bag‘dodga ko‘chadi. Ular orasida al-Farg‘oniy ham bor edi. Shunday bo‘lsa ham, al-Ma’mun qo‘l ostida u tuzgan ilmiy markaz “Bayt ulhikma”da ishlagan olimlar orasida al-Farg‘oniyning nomi eslatilmaydi. Buning sababi, bizningcha, shunday bo‘lishi mumkin: u davrda xalifalikda ikkita rasadxona faoliyat olib borardi, biri Bag‘dodning ash- Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun tepaligida edi. Bu rasadxonalarning har birida “Bayt ulhikma” olimlarining ikkita doimiy guruhlari ishlar edi. Ana shu olimlarning o‘zi rasadxonalari hojatidan kelib chiqib, ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirardilar va umumiy rahbarlik Bag‘doddan turib boshqarilardi. Balki al-Farg‘oniy Damashqdagi olimlar guruhida bo‘lishi, al- Ma’mun uni Bag‘dodga kelishi bilanoq u yerga yuborgan bo‘lishi mumkin. Abu Rayhon Beruniyning bir xabari shunday taxminga asos bo‘ladi. Uning aytishiga ko‘ra, Bag‘dod rasadxonasining ishida Yahyo ibn Abu Mansur, al-Xorazmiy va boshqa olimlar, Damashq rasadxonasida esa Xolid ibn Abdumalik va al- Farg‘oniy bilan birga ikkinchi guruh olimlar ishlaganlar. U shuningdek, al- Farg‘oniyning Suriya shimolida, Sinjor sahrosida 832-833-yillar Tadmur va ar- Raqqa oralig‘ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o‘lchashda ishtirok etganini ham aytgan. Nihoyat, al-Farg‘oniyning hayoti haqidagi eng so‘nggi va eng aniq xabar 861-bilan bog‘lanadi. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u shu yili Qohira yaqinidagi Ravzo orolida nilometrni, ya’ni Nil daryosi suvi sathini belgilovchi uskunani yasagan yoki ta’mirlagan. Biroq al-Farg‘oniy qanday qilib va qanday sharoitda Misrga borib qolgani haqida ham aniq ma’lumot yo‘q. 30 Yana bir ma’lumotga ko‘ra, al-Farg‘oniy Misrda nasroniylar orasida yashab, ularning diniga o‘tganligi va shuning uchun u qatl qilinganligi qayd etiladi. Lekin qatl qilingan yili eslatilmaydi. Lekin bu “al-Farg‘oniy” o‘sha mashhur astronom al-Farg‘oniymi yo boshqasimi - bu noma’lum. Har holda al-Farg‘oniy 861-yildan keyin ko‘p yashamagan va uning o‘lgan (yoki qatl qilingan) yili deb 865-yilni qabul qilish mumkin. Agar u al-Ma’mun bilan 819-yili Marvdan Bag‘dodga ketayotganda 20-25 yoshlar chamasida bo‘lgan desak, u holda uning tug‘ilgan yili deb 797 yoki 798-yilni qabul qilish mumkin. U holda uning hayot muddati 67-68 yoshni tashkil qiladi. Al-Farg‘oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi” (“Kitob al-harakat as-samoviya va javomi ilm annujum”) XII asrda Yevropada lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga ham tarjima qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus” shaklida g‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi. Uning bu kitobi shu asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik vazifasini o‘tadi. Al-Farg‘oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493- yilda nashr etilgan bo‘lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi. 1669-yili mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg‘oniy asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng, al- Farg‘oniy va uning asarining Yevropadagi shuhrati yanada ortdi. Yevropa Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lgan mashhur olim Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan ma’ruzalarni al-Farg‘oniy kitoblaridan o‘qigan. Al-Farg‘oniy nomini Dante (XV asr) va Shiller (XVIII asr) ham eslagan. Yevropa olimlaridan Dalambr, Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, A. P. Yushkevich va B. A. Rozenfeldlar al-Farg‘oniyning ijodini yuqori baholaganlar. Hozirgi kunda al- Farg‘oniyning sakkiz asari ma’lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan. Ular quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar, odatda uni “Astronomiya asoslari haqida kitob” nomi bilan ham atashadi - qo‘lyozmalari dunyo kutubxonalarining 31 deyarli barchasida bor. “Asturlob yasash haqida kitob” qo‘lyozmalari Berlin, London, Mashhad, Parij va Tehron kutubxonalarida, “Asturlob bilan amal qilish haqida kitob” birgana qo‘lyozmasi Rampurda (Hindiston), “Al-Farg‘oniy jadvallari” qo‘lyozmasi Patnada (Hindiston), “Oyning Yer ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini aniqlash haqida risola” qo‘lyozmalari Gota va Qohirada 49 , “Quyosh soatini yasash haqida kitob” qo‘lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. “Al- Xorazmiy “Zij”ining nazariy qarashlarini asoslash” asari Beruniy tomonidan eslatiladi, lekin qo‘lyozmasi topilmagan. Al-Farg‘oniyning bu ro‘yxat boshidagi ikki asaridan boshqalari hali hech kim tomonidan o‘rganilmagan. Shubhasiz, ular o‘rganilib tahlil qilinishi bilan al-Farg‘oniy ijodining yangi qirralari ochiladi va olimning o‘rta asrlarda, undan keyin Sharq va G‘arbda bu qadar mashhur bo‘lishi sabablari ham ayon bo‘ladi. Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisi 1145-yildan boshlab lotin tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning barchasida al-Farg‘oniy ismi lotinchada “Alfraganus” shaklida yozilib, shu shaklda fanga abadiy kirib qoldi. Abdulloh ibn Amajur at-Turkiy va uning o‘g‘li Abul-Hasan Ali farg‘onalik falakiyotchi olimlardan bo‘lib, bizning adabiyotlarda ularning hayoti va faoliyati, ilmiy merosi deyarli o‘rganilmagan. O‘rta asrlarning mashhur, eng ishonchli deb tan olingan bibliograflaridan Ibn an-Nadim va Ibn al-Qiftiylar o‘zlarining “al- Fixrist” va “Hakimlar tarixi” (“Tarix al-hukama”) kitoblarida bu olim haqida shunday deb yozadilar: “Abu al-Qosim Abdulloh ibn Amajur al-Haraviy Farg‘ona xalqining farzandlaridan”. U zamonasining fozil va o‘z mavqyeiga ega bo‘lgan ulamolaridan bo‘lgan. Olim quyidagi foydali asarlarning muallifidir: “Xatolardan xolis zij kitobi” (“Kitob az-zij al-ma’ruf bil-xalis”), “Bog‘lab turuvchi zij kitobi” (“Kitob az-zij al-ma’ruf bil-muzannir”), “G‘aroyib zij” (“az- Zij al-badiiy”), “O‘tmishlar ziji” (“Zij al-mamarrat”), “Sindhind ziji” (“Zij as- Sindhind”), “Qulning ziji” (“Zij al-qini”), “Musofirga foydali kitob” (“Kitab zad 49 Абдуҳалимов Б. Байт Ал-Ҳикма ва Марказий Осиеr олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. – Тошкент, 2010. Б.204. 32 al-musafir”), “Fors erasi bo‘yicha Mirrix (Mars) sayyorasi uchun zij” (“Kitab zij al-Mirrix ala at-tarix al-fari-si”). Manbalardan ma’lumki, bu olimning Abu al-Hasan Ali ibn Abu al-Qosim ismli o‘g‘li bo‘lib, u ham astronomiyaga qiziqqan. Bundan tashqari Ibn al-Qiftiy Amajur oilasiga tegishli uchinchi shaxs, ya’ni Ali ibn Amajurning ham astronomik kuzatish ishlari bilan shug‘ullanganini e’tirof etadi. O‘rta asrlarning yirik astronomlaridan Ibn Yunus as-Sadafiy (950-1009) olimga nisbatan uning turkiy nasabdan bo‘lganligini anglatuvchi “at-Turkiy” so‘zini ham ishlatadi va o‘z risolalarining birida Amajurlar tomonidan amalga oshirilgan quyosh va Oyning tutilishi hamda ba’zi sayyoralarni kuzatish tajribalarini bayon etadi. Farg‘ona vodiysi xududi tarixini tadqiq etar ekanmiz, avvalo ushbu xudud taraqqiyotida o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida katta o‘rin tutgan shaharlarning muayyan bir davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy mavqeini o‘rganish alohida ahamiyat kasb egadi. Ana shunday shaharlardan biri IX-XII asrlarda gullab yashnagan va Farg‘ona poytaxt shaharlari qatorida turgan - Axsikent shahri xisoblanadi. Bugungi kunda ushbu shahar xarobalari Namangan viloyatining To‘raqo‘rg‘on tumani xududida joylashgan. Axsikent Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, uning xarobalari Gulqishloq va Shaxand qishloqlari oralig‘idadir. Umuman olganda, Axsikent shahrining IX-XII asrlardagi Markaziy Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayotida tutgan mavqei to‘g‘risidagi ma’lumotlarni shu davrga oid arab, xitoy va qisman fors tilidagi manbalardan olish mumkin. Arab manbalarida haqqoniy va ancha ilmiy-tizimlashtirilgan ma’lumotlar aynan IX asrdan boshlab uchray boshlaydi Ushbu davrda arab tilidagi tarixshunoslik ilmi, tarixiy va geografiya; manoqib va boshqa o‘nlab janrlarda alohida tarixnavislik an’analari shakllanadi va o‘z qoidalari asosida rivojlana boshlaydi. Axsikent shahri haqida IX asrdan boshlab arab georafik manbalar dastlabki to‘liq va mukammal ma’lumotlarni bera boshlaganlar. Jumladan. Kuloma, 33 Istaxriy, Ibn Xavkal, Al-Muqaddasiy va boshqalar tomonidan Axsikent shahri to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan va shahar nomi Axsikat tarzida berilgan. Farg‘ona fiqh maktabining yirik vakillaridan yana biri Faqih Muhammad ibn Muhammad ibn Umar Xusomiddin al-Axsikatiydir (vaf. 624/1227). U Abu Abdulloh kuniyasi bilan ham tanilgan. Xusomiddin al-Axsikatiy O‘rta asrga oid bir qator manbalarda shayx maqomiga ega bo‘lgan imom fiqh ilmining usul va furu‘ bobini chuqur egallagan zot deb ta’riflashgan. Xusomiddin, al-Axsikatiy asosan usul al-fiqh ya’ni fiqh ilmining asoslari, manbalari bilan shug‘ullangan. Uning fiqh ilmiga bagishlangan bir qancha asarlari mavjuddir Ular “al-Muxtasar fi Usul al-fiqh” (Fiqh ilmi asoslari xaqidagi qisqartma), “Miftax ul-Usul” (Fiqh ilmi asoslari kaliti), “G‘oyat ut-Tahqiq” (Izlanish cho‘qqisi), “Daqaiq ad-Usul- vat-Tabyin” (Manbalardagi aniqlik va anglatish) asarlaridan iboratdir. Shuningdek, bir qator farg‘onalik fiqhshunos olimlar ya’ni Abu-l-Muzaffar Baxrom al-Mushtab ibn Muhammad ibn Usoma ibn Zayd ibn an-Nu‘mon ibn Muhammad ibn Sufiyon al- Farg‘oniy (414/1024-486/1093). Abu Bakr Muhammad ibn Hamavayx ibn Xadid ibn Xorun ibgg Idris ibn Abdulloh al- Farg‘oniy va Abdulloh ibn Ali ibn Soin ibn Abdujalil ibn al-Xalil ibn Abu Bakr al- Farg‘oniylar (551/1156-616/1220) Bag‘dodda faoliyat ko‘rsatib, asosan muhaddislik bilan shug‘ullanganlar. Bundan tashqari, fiqhshunos olimlardan yana biri Alouddin Kosoniy (vaf. 1191) hisoblanadi. Uning to‘liq ismi Abu Bakr ibn Axmad al Kosoniy bo‘lib, Malik al-ulamo (Olimlar podshohi) laqabi bilan mashxur bo‘lgan xanafiy faqihidir. U Koson shahrida tug‘ilganligi sababli ham unga Kosoniy nisbasi berilgan. Alouddin Kosoniy Buxoroga kelib u yerda ustozi Imom Alouddin Muhammad ibn Abu Ahmad as-Samarqandiydan (vaf. 539/1144) ta’lim olgan. U ustozining «Tuxfatu-l-fuqaxo» nomli asariga sharx yozgan. Shuningdek, u uzining shoh asari bo‘lgan «Badon»ni yozib uni ustoziga taqdim etgan. Alouddin Kosoniy faoliyati davrida turli mamlakatlariga ya’ni Ko‘n‘yo va Xalab kabi shaharlarga safar kilib, u yerda madrasalarda ta’lim bergan. 34 Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekistonning boshqa xududlari kabi Fargona vodiysidan yetishib chiqqan olimlar ham mintaqa ilm-fani rivojlanishiga katta xissa qo‘shganlar. Xususan, Farg‘ona fiqh maktabi vakillarining ilmiy merosini o‘rganish bugungi kun uchun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 35 XULOSA Farg‘ona vodiysi nafaqat O‘zbekistonda, shu bilan birga Markaziy Osiyodagi yirik tarixiy-madaniy hudud hisoblanadi. Bu mintaqa ham barcha hududlarda bo‘lganidek, tarixiy taraqqiyotning jamiyki rivojlanish bosqichlarini boshdan kechirgan. Vodiydagi shunday tarixiy taraqqiyot bosqichlaridan biri Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixi hisoblanadi. Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixi V-XIII asrlarni o‘z ichiga oladi va shu davr oralig‘idagi moddiy madaniyatning rivojlanishidagi o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, yuritmizning davlatchilik tarixida muhim o‘rin tutgan Farg‘ona davlati davridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, moddiy va madaniy taraqqiyotni qay darajada rivojlanganligini yozma manbalar arxeologik topilmalar misolida ko‘rsatib beradi. Ushbu davr umuman Farg‘ona tarixi bo‘yicha tadqiqotlar o‘tgan asrning 30 - yillarida boshlangan. Farg‘onaning qadimgi tarixini o‘rganish bilan B.A.Latinin, A.N.Bernshtam, N.G.Gorbunova kabi olimlar shug‘illanishgan. Barchasi o‘zlarining tadqiqotlari asosida xulosalarini berishgan. VII asrga kelib mintaqamizga Arab xalifaligi qo‘shinlari bostirib keldi va islomlashtirish harakati boshlandi. Ammo oradan bir asr o‘tgandan so‘ng ham ayniqsa vodiy aholisi islomni qabul etmay, o‘z e‘tiqodlarida sobit turdilar. Mintaqamizning arablar tomonidan bosib olinishi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotda dastlab bir qancha qiyinchilliklarga olib kelgan bo‘lsada, ko‘p fursat o‘tmay G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani o‘z ichiga olgan buyuk davlat – Xalifalikning bir qismi bo‘lganligining ijobiy tomonlari mayda davlatlar o‘rtasidagi nizolarning bartaraf etilishi umumjahon savdo aloqasida ishtirok etish, umumiy pul muomalasi kabi tomonlarini ko‘rsatish mumkin. Movarounnahr shu jumladan Farg‘ona arab xalifaligi tarkibiga kiritilganidan so‘ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg‘unlik yuz beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni arablar istilosi davrida biroz to‘xtab qoladi.Bu davrda xalifalikning markaziy 36 qismlari – Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi 50 . VII asr boshida arab jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila – urug‘chilik bosqichida turgan bo‘lsa, markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning ilg‘or viloyatlarining xo‘jalik, iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o‘zlashtirish natijasida u feodal munosabatlarga to‘laqonli kirishadi. Shunga ko‘ra, VIII asr o‘rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan edi. Lekin xalifalikning yagona iqtisodiy doirasiga kirish, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishi, xalifalikning boshqa viloyatlari bilan faol savdo munosabatlari olib borish natijasida VIII asr oxirlaridan shaharlar rivojlanib va ishlab chiqarish kuchlari taraqqiy topib, Markaziy Osiyoning boshqa yerlaridagi kabi vodiyda ham taraqqiy etgan feodalizm bosqichi boshlandi. Farg‘ona vodiysi siyosiy markaz bo‘lmagani uchun tarixiy manbalarda u haqda ma’lumotlar kam uchraydi. Ammo IX-X asrlar arab manbalarida Farg‘ona shaharlari, iqtisodiy hayoti to‘g‘risida qiziqarli va qimmatli malumotlar uchraydi. 50 Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. - Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси, 1998. Б. 26. 37 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Prezidenti asarlari 1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. 143 b. 2. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 176 б . II.Adabiyotlar 3. Абдуҳалимов Б . Байт Ал - Ҳикма ва Марказий Осиеr олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти . – Тошкент , 2010. 243 б. 4. Алмас Т . Уйгуры. Кн.2. – Алма-Ата, 1994. 351 с. 5. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. 572 с. 6. Асқаров А.Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Тошкент: Университет, 2007. 197 б. 7. Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. – Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси, 1998. 234 б. 8. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. – Москва: Наука, 1963. Т. I (1). 763 с. 9. Бартольд В.В. К истории арабских завоеваний в Средней Азии // Соч. Москва: Наука, 1964. Т. II (2). 10. Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). – Ташкент: 11. Булатова В.А. Древняя Кува. – Ташкент: Фан, 1972. 146 с. 12. Бун еrдов З. Ануштегин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). – Тошкент: 13. Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн I. – Душанбе: Ирфон,1989. 378 с. 14. Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. – Душанбе: Ирфон,1989. 386 с. 38 15. Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII – начале IХ в. – Ташкент: Фан, 1965. 238 с. 16. Ливщиц В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.- Санк-Петрбург, 2008. 238 c. 17. Матбабаев Б.Х. К истории културы ферганы в эпоху раннего средневековья. – Ташкент, 2009. 120 с. 18. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. 310 с. Кляшторный С.Г. Древнетюркская руническая надпись на бронзовом перстне из Ферганы // Археологические работы в Таджикстане 1957 году. Вып. IХ. – Сталинабад, 1959. с. 43-98. 19. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Тошкент: Фан, 1997. 360 с. 20. Хўжаев А. Буюк Ипак Йўли. – Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси нашр., 2007. 370 с. 21. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. 288 б. 22. Шаниязов К. Узбеки-карлуки. – Ташкент: Фан, 1964. I II .Ilmiy maqolalar 23. Абдулаев У . С . Антик ва илк ўрта асрларда Фарғона водийсида этно - сиеrсий аҳвол ― Фарғона водийси тарихи муоммоалари ‖ мавзуидаги республика илмий анжумани материалари . Наманган. 2012. б. 22-26. 24. Авазова Ж. ХI-ХIII аср бошларида Фарғона водийсидан етишиб чиққан олимлар фаолияти // ―Фарғона водийси тарихи муаммолари ‖ республика илмий анжумани материалари. Наманган. 2012. б. 104-107. 25. Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия в описаниях Хой Чао (726) // ВДИ. 26. Бобо еrров Ғ. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув тизими ҳақида // Ўзбекистон тарихи, 2000, №4. б. 14-19. 39 27. Гоибов Б. Согд – Фергана – Китай: приоритетные торговые связы// ― Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи республика‖ илмий анжумани. Фарғона, 2014. с. 137-144. 28. Давидович Е.А. Ферганские Саманиды по нумизматическим данным // ЭВ. 29. Камолиддин Ш. Фарғона қадимда ва ўрта асрларда // ―Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи республика илмий ‖ анжумани. 30. Мамадалиев Ҳ. Ахсикент шаҳри IХ-ХII асрлардатФарғона водийсининг ижтимоий-иқтисодий ва маданий марказларидан бири сифатида // ―Фарғона водийси тарихи муаммолари республика илмий ‖ анжумани материалари. 31. Матбобоев Б.Х. Илк ўрта асрлар жамиятида маданий жара еrнлар: Маҳобатли санъатнинг шакланиши (Фарғона водийси мисолида) // ―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзуидаги ‖ III республика илмий анжумани материалари. Фарғона , 2014. б . 39-42. 32. Отахўжаев А . Илк ўрта асрларда Фарғонанинг халқаро муносабатларда тутган ўрни // ― Фарғона водийси тарихи муаммолари ‖ республика илмий анжумани материалари . Наманган. 2012. б. 93-96. 33. Отахўжаев А. Фарғона подшоси Алутарнинг илк ўрта асрлар тарихидаги ўрни // ―Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги ‖ иккинчи республика илмий анжумани. Фарғона .2012. б . 148-154. 34. Отахўжаев А . Эфталийлар ҳукмронлиги даврида Фарғонанинг дипломатик алоқалари // ― Фарғона водийси янги тадқиқотларда ‖ мавзусидаги учинчи республика илмий анжумани . Фарғона, 2014. б. 156- 161. 35. Ходжаев А. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве Шаш (Ташкент) // Ўзбекистон тарихи. 2005. № 2. с. 13-19. IV . Dissertatsiya va avtoreferatlar : 40 36. Бобоеrров Г. Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми.Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун еrзилган диссертatsiя. – Тошкент, 2012. Б . 257-310. V. Internet materiallari: р ttp://old.ziyonet.uz/uzc/people/a‘mad - al - fargoniy_uzl/ http://old.ziyonet.uz/ru/people/abdullo‘ - ibn - amajur - at - turkiy_uzl/ 41

Arablar istilosi davri Farg‘ona vodiysi siyosiy tarixining tadqiq
etilishi 

Купить