• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 79.0KB
Покупки 9
Дата загрузки 16 Август 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Aruz vazni va mumtoz janrlar munosabati

аniqlаnаdi: 1. Охiri undosh tоvush bilаn tugаgаn bo’g’in yopiq bo’g’in sаnаlаdi. Mаsаpаn: kun, to’n, quyosh. Yopiq bo’g’inlаr cho’ziq bo’g’in hisоb lаnаdi. Cho’ziq unlilаr ishtirоkidа yasаlgаn bo’g’inlаr ham cho’ziq bo’g’in dеyilаdi. Misоl uchun: bо-lа, хо-lа, о-nа. Cho’ziqlik “-” bеlgisi bilаn ko’rsаtilаdi. 2. Qisqa unlilаr ishtirоkidа yasаlgаn оchiq bo’g’inlаr qisqa bo’g’in lаr hosil qiladi. Mаsаlаn: sо- g’i-nib, bоr-gа-ni. Qisqаlik “v” bеlgisi bilаn ko’rsаtilаdi. 3. Аyrim hоllаrdа aruz vаzni хususiyatlаri tаlаbigа muvоfiq аyrim bo’g’inlаr o’zgаrishgа uchrаshi ham mumkin. Mаsаlаn, yopiq bo’g’inlаr охiridаgi undosh tоvush o’zidаn kеyin kеlgаn tоvushgа qo’shilib kеtsа, yopiq bo’g’in оchiq bo’g’ingа аylаnаdi. Aruz vаznidа rukn hodisasi bоr. Rukn Misrаlаrdаgi bo’g’inlаrning guruhlаnib kеlishidir. Aruz vаznidа o’n tuqqiztа bаhrni hоsil qiluvchi sаkkiztа аsоsiy rukn mаvjud. Ulаr: fаulun, fоilun, mаfоiylun, fоilоtun, mustаf’ilun, mаf’ulоtu, mutаfоilun, mаfоilаtundir. Bu sakkiz rukn o’z pаrаdigmа(chizmа)sigа ham egа. Mаsаlаn, fаulun ushbu tаrzdа bеlgilаnаdi: v - - Rukn bo’g’inlаrdаgi undosh vа аlif miqdorigа, ulаrning harаkаtli, ya’ni “zеr”, “zаbаr” yoki “pеsh”li bo’lishigа vа аksinchа, ya’ni harаkаtsiz bo’lishigа qаrаb, uch guruhgа bo’linadi: sаbаb, vаtаd, fоsilа. Sаbаb bo’g’indаn kеyingi eng kichik unsurdir. U bir uzun (qul, nоn, gul) yoki ikki qisqа (yu-zi, ku-zi,} bo’g’indаn tuzilishi kеrаk. Vаtаd jаmlоvchi vа аjrаtuvchi bo’ladi. Jаmlоvchi vаtаd bir оchiq, bir yopiq bo’g’inli so’z (vа-tаn) yoki ko’p bo’g’inli so’zlаrdаgi bir оchiq, bir yopiq bo’g’indir. Аjrаtuvchi оchuvchi vаtаd esа bir yopiq, bir оchiq bo’g’inli so’z (оl- mа) yoki ko’p bo’g’inli so’zlаrdаgi bir yopiq, bir оchiq bo’g’indir. Fоsilа bir uzun bo’g’in bilаp ikki yoki uch qisqa bo’g’inning birgаlikaа kеlishidir. Fоsilа ham ikki хil (kichik vа kаttа) bo’ladi. Kichik fоsilа ikki оchiq (vv) vа bir yopiq (-) bo’g’inli so’z (ti-lа-gim) yoki ko’p bo’g’inli so’zlаrdаgi shu tаrtibdаgi bo’g’indir. Kаttа fоsilа esа birinchi, ikkinchi vа uchinchisi оchiq, охirgisi esа yopiq bo’g’inli so’zlаrdir (nu-rа-mа-gаn). 27 I BOB. “ ARUZ ” ATAMASINING GENEZISI H A Q IDAGI FIKRLAR 1.1. Arab, fors-tojik va turkiy aruzshunoslik Alisher Navoiyning ma’lumot berishicha bu atama vazn asoschisi Xalil Ibn Ahmadning vatani bo’lmish Arabiston yarim orolida jaylashgan bir vodiyning nomi bo’lib, u vodiydagi kishilarning asosiy mashg’uloti vaqtinchalik uy-chodir tikib sotishdan iborat ekan. Arab tilida uy ma’nosi “bayt” so’zi bilan ifodalanganligi uchun, Xalil Ibn Ahmad she’rning eng kichik qismini ham shu so’z bilan nomlagan. Aruz tizimidagi atamalarning ko’pchiligi shu vodiy xalqining urf- odatlari, ashyolari nomidan olingan. “ Aruz ” so’zi, shuningdek, uyning (chodirning) asosini tashkil etuvchi ustunlar-ruknlardan birining nomini h am ifodalar ekan. Ayrim olimlarning fikriga ko’ra vaznning nomi aynan shu so’zdan olingan. Aruzshunos olimlar, xususan Alisher Navoiyning fikriga ko’ra aruz vaznlari arab she’riyatida anchа qadimdan qo’llangan. Shuningdek, “Qur’oni Karim”dagi ayrim oyatlar ham aruz vaznlariga mos ekanligini ta’kidlab Navoiy bir encha misol ham keltiradi. Aruz she’riy vaznlar tizimi nazariyasiga milodning VIII asrida yashab o’tgan arab filologi Xalil Ibn Ahmad (vafoti 791 y.) tomonidan asos solingan. Uning “Kitob ul-ayn” asarida mazkur vaznning nazariy qonuniyatlari o’z ifodasini topgan. Aruz vazni IX asrdan boshlab fors-tojik she’riyatiga, XI asrdan boshlab esa turkiy she’riyatga ham kirib keldi. Biroq mazkur tillar (arab, fors-tojik va turkiy) fonetik, leksik va grammatik jihatdan tubdan farq qilishi tufayli, har bir tildagi aruzning o’ziga xos belgilarini yoritish, aruzni boshqa tillarga moslashtirish, yoxud shu tillarni aruzga moslashtirish muammosi yuzaga chiqdi. Natijada, “ forsiy aruz ” , “ turkiy aruz ” kabi maxsus atamalar vujudga keldi. Shu bilan birga, badiiy ijod, xususan, she’riyatning ravnaq topishi natijasida amalda qo’llangan vaznlar Xalil ibn Ahmad tomonidan ko’rsatilgan bahr va vaznlar doirasidan kengayib ketganligi sababli, aruz nazariyasiga oid yangi asarlarga ehtiyoj sezildi. 7 musammani sadru ibtido axrab, hashvayn makfuf, aruz va zarb mahzuf yoki maqsur vaznida yozilsa, orttirilgan misralari esa hazaji murabbai sadru ibtido axrab, aruz va zarb mahzuf yoki maqsur vaznida yoziladi. Boshqacha qilib aytganda, misradagi sadr va ibtido , aruz va zarb orttiriladi: Ey husnunga zarroti jahon ichra tajalli, Maf’uvlu mafo’iylu mafo’iylu fa’uvlun Mazhar sanga ashyo, Maf’uvlu fa’uvlun, Sen lutf bila kavnu makon ichra muvalli, Maf’uvlu mafo’iylu mafo’iylu fa’uvlun Olam sanga mavlo. Maf’uvlu fa’uvlun, Ushbu misralarni jadvalda quyidagi tarzda ko’rsatish mumkin: 1-misra E y h usnu ga zarroti ja h on ichra tajalli Paradigma - - V V - - V V - - V V - - Afoil maf’uvlu mafo’iylu mafo’iylu fa’uvlun Orttirilgan Mazhar sa nga ashyo Paradigma - - V V - - 20 Izo h : M = ( H - H /33) + 622. Bunda H - h ijriy, M - melodiy yil. 1.2. XX asr aruzshunosligi Aruz she’r tizimi IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham qo’llanila boshlangan. Turkiy xalqlar adabiyotida, jumladan o’zbek adabiyotida ham aruzning qo’llanila boshlashi taxminan shu vaqtga to’g’ri keladi degan fikr mavjud. Fitrat bu haqida to’xtalib: “Bizning O’rta Osiyo turklari tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462 da Qashqarda yozilgan mashhur “Qutadg’u bilik” kitobining shuaruzvaznidayozilg’ani e’tibor etilsa, juda eskidan qabul etilgani ma’lumbo’ladur”,-deb yozadi. Demak, turkiy tildagi aruzda yaratilgan ilk asar sifatida hozircha “Qutadg’u bilik” tan olinar ekan, aruzning turkey adabiyotda qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to’g’ri keladi deyish mumkin. Biroqarab, fors-tojik va turkiy tillarning fonetik, leksik va grammatik jihatdan tubdan farq qilishi tufayli, har bir tildagi aruzning o’ziga xos belgilarini yoritish, aruzni boshqa tillarga moslashtirish muammosi yuzaga chiqdi.Natijada, “forsiy aruz”, “turkiy aruz” kabi maxsus atamalar vujudga keldi,she’riyat ravnaq ropa borgan sari Xalil ibn Ahmad tomonidan ko’rsatilgan bahr va vaznlar doirasi kengayib bordi. Bular o’z navbatida aruzga doir yangi ilmiy asarlar yaratish zaruratini yuzaga keltirdi. Mahmud Zamaxshariyning “Al-qistos”, Abu Jaysh Andalusiyning“Aruzi Andalusiy”, Abu Zakariyo Xatib Tabreziyning “Al-kafi fil aruzval-qavofiy”, Rashiddin Vatvotning “Hadoyiq us-sehr”, Ibn Hojibning “Ilmul-aruz”, Shamsiddin Muhammad ar-Roziyning “Al-Mu’jamfi ma’oyiriash’oril ajam”, Nosiruddin Tusiyning “Me’yor ul-ash’or” kabi asarlari mana shu zarurat tufayli yuzaga kelgan. Sanalganlar orasida ShamsQaysRoziy va Nosiruddin Tusiy asarlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, keyingidavr aruzshunosligining rivoji uchun asosiy metodologik asos vazifasinio’tadi. Aruzshunoslik tarixida XV-XVI asrning birinchi yarmi, ya’nit emuriylar davri alohida o’ringa ega. 1437-yilda Shayx Xudoydodi AhmadTaroziyning Mirzo Ulug’bek topshirig’i bilan yozgan “Fununul-balog’a”asari turkiy tilda mazkur masala tahliliga bag’ishlangan ilk manba ekanligi bilan ahamiyatlidir. Abdurahmon Jomiyning “Risolayi aruz”, 11 III. Fors-tojik va turkiy she’riyatning g’azaldan keyingi o’rinda turuvchi eng sermahsul va sevimli janrlaridan biri ruboiydir. Abu Abdullo Ro’dakiy, Ibn Sino, Nosir Xusrav, Umar Xayyom kabi mutafakkir shoirlarning o’lmas merosi tufayli shakllanib, kamolga yetgan mazkur janr XIV asr oxiri va XV asr boshlariga kelib turkiy adabiyotga ham kirib keldi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki turkiy tildagi dastlabki ruboiy Sayfi Saroyi asarlarining Leyden universitetida (Gollandiya) saqlanadigan yagona qo’lyozmasida uchraydi. Mazkur to’rtlikning janri ko’rsatilmagan bo’lsa-da, to’rt misradan iborat ekanligi, qofiyalanishi (a, a, b, a), falsafiy-didaktik mazmuni va eng muhimi vazniga ko’ra ruboiy janri talablariga javob beradi: Kim keldi / esa jahon/da, shak yo’qki / ketar, - - V / V - V - / V - - V / V - Maf’uvlu mafo’ilun mafo’iylu fa’ul Oqil ke/libon bu yer/da ko’p xayr / etar. - - V /V - V - / V - - V /V - Maf’uvlu mafo’ilun mafo’iylu fa’ul Sen eygu/lu-k et dag’i / tengizg’a sol/g’il, - - V/ V - V - / V - - - / - Maf’uvlu mafo’ilun mafo’iylun fa’ Yozida / senga yaqin / bi-l ul xayr / yetar. - - V / V - V - / V - - V / V - Maf’uvlu mafo’ilun mafo’iylu fa’ul (31. 34) Ko’rinib turibdiki, to’rtlikning 1-, 2- va 4-misralari bir xil - hazaji musammani axrabi maqbuzi makfufi majbub vaznida, uchinchi misra esa 22 1) vatadi majmui ikki harakatli va bir sokinning qo’shilishidan hosil bo’ladi, ya’ni, bitta qisqa va bitta cho’ziq hijoga teng: malak, palak (v -) 2) vatadi mafruq ikki harakatli o’rtasida bir harakatsiz harf kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni, bir cho’ziq va bir qisqa hijoga teng: hafta, chipta (- v ). Fosila juzvi ham ikki turli: 1) fosilai sug’ro uchta mutaharrikdan so’ng bir sokin kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni, ikkita qisqa va bir cho’ziq hijoga teng: kapalak (v v -); 2) fosilai kubro to’rt mutaharrikdan so’ng bir sokin kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni, uchta qisqa va bir cho’ziq hijoga teng bo’ladi: kurashajak (v v v - ) Keyingi ritmik bo’lak - ruknlar juzvlarning muayyan tartibda birikishidan hosil bo’ladi. Masalan, bitta vatadi majmu’ (v -) va ikki sababi hafif (-) birikuvidan mafoiylun (v - - -) rukni hosil bo’ladi Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kirish, to’rt faslni o’z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Masofaviy ta’lim fakultet dekani ________ N. Chiniqulov “____” ____________ MAVZU: “Aruz vazni va mumtoz janrlar munosabati” mavzusida yozgan KURS ISHI Talaba: 403 -guruh talabasi Xolmatova Shahnoza Masofaviy ta’lim kafedrasi o’qituvchisi _______ P. Nabiyeva Himoyaga tavsiya etildi. Masofaviy ta’lim kafedrasi Mudiri R. Abdullayeva ____________ TOSHKENT – 2024 1 Fo’ilotun fo’ilotun fo’ilun Ikkinchi va to’rtinchi misralarda qofiya, aniqrog’i qofiya o’rnida tajnis so’zlar qo’llangan (gulxanda-olovda, gul xanda-kulib turgun gul). She’r ishqiy mavzuda. Mazmuni: Ul pari ishqida yonayotgan bu devonani topishni istasang gulxanga qara. Bitta qadah u gulni (yorni) kuldirdi. Ey ko’nglim, nazar tashla, kulib turgan gulni ko’r. Demak, matnda uchta alohida she’r mavjud bo’lib, ular hajmiga ko’ra teng bo’lsa-da, mavzusi, qofiyasi va eng muhimi vazniga ko’ra farq qiladi. Yuqoridagi tavsiflardan kelib chiqib ularni qit’a, ruboiy va tuyuq janrlariga mansubligini aytish mumkin. Agar dastlabki she’rning janrini aniqlashda qofiyalanish tartibi asosiy mezon bo’lsa, keyingi misralar janri asosan vaznga ko’ra aniqlanadi. Turkiy va fors-tojik mumtoz she’riyatida ayrim janrlar o’zlarining xos vaznlariga ega. Bular tuyuqr, ruboiy va mustazoddir. Qolgan she’riy janrlarda vazn erkin tarzda qo’llanadi. Biroq shuni ham qayd etish lozimki, aruzga oid manbalar, xususan, Navoiyning “Mezon ul-avzon”ida ramali musammani mahzuf (maqsur) vaznida yozilgan g’azallarga nisbatan “turkey” , hazaji musammani solim vaznida yozilgan g’azallarga nisbatan “aruzvoriy” atamalari qo’llangan. II. Mustazod. Alisher Navoiy mustazod janri haqida quyidagicha ma’lumot beradi: “Va yana bu xalq orasida bir surud bor ekandurkim, hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf vaznida anga bayt bitib bog’lab, aning misraidin so’ngra hamul bahrning ikki rukni bila ado qilib, surud nag’amotig’a rost keltururlar ermish va ani “mustazod” derlar ermish” . (4. 93) Demak mustazodning bir misrasi g’azalning bir yarim misrasiga teng bo’lib, yagona vazngda yozilishi bilan xarakterlanadi. Uning to’liq misralari hazaji 19 yaratilgan. XXasrda adabiyotimizda barmoq vaznida ijod etila boshlangan bo’lsada, aruzda ham betakror asarlar yaratish an’anasi saqlab qolindi va bu an’ana bugunga qadar davom etmoqda. Bundan tashqari, yozma adabiyotni ishg’ol qilgan aruz tizimi sekin-asta og’zaki ijodga ham kirib bordi. Bu haqda o’z davrining yetuk aruzshunoslari Alisher Navoiy hamda Bobur o’zlarining aruzga doir asarlarida ko’plab ma’lumotlar va namunalar keltirganlar. Demak, o’zbek she’riyatini o’rganish, undan bahra olishni maqsad qilgan kishi aruz tizimini chetlab muddaosiga erisha olmaydi. Aruz she’riy tizimi dastlab arab adabiyotida, yana hamaniqrog’i, arabxalq og’zaki she’riyatida paydo bo’lgan. Arab xalifaligi davrida islomning boshqa o’lkalarga ham yoyilishi munosabati bilan fors- tojikadabiyoti, uorqali turkiy adabiyotga kirib kelgan. “Aruz” istilohining kelib chiqishi borasida turlicha qarashlar mavjud. 16 Demak, Navoiy ham Bobur ham tuyuq janrining asosiy belgisi sifatida aruzning ramali musaddasi maqsur (mahzuf) yoki foilotun, foilotun, foilon (foilun) vaznida yozilishini ko’rsatadi. Tajnis qo’llanishi, kurs ishisligi yoki ularning soni tuyuqning alohida turlarini tashkil etadi. Ruboiy. Ruboiy janri aruz tizimining hazaj bahriga tegishli bo’lgan 24 xil vaznda yoziladi. Bu vaznlar qaysi rukn bilan boshlanishiga ko’ra shartli ravishda axram (maf’uvlun, - - -) va axrab (maf’uvlu - - V ) shajaralariga bo’linadi. Har bir shajara (lug’aviy ma’nosi “daraxt”)da 12 tadan vazn mavjud bo’lib, ularda mafo’iylun aslining solimi hamda quyidagi zihof va furu’lari ishtirok etadi: maf’uvlu – axrab; maf’uvlun – axram; mafo’ilun – maqbuz; mafo’iylu – makfuf; fo’ilun – ashtar; fa’ - axrami majbub; fo’ - azall; fa’ul – majbub; fa’uvl – axtam; Aruz tizimi haqida nazariy kurs ishi yaratgan olimlar (Jomiy, Navoiy, Bobur va boshqalar) 24 ta vaznni ifodalash uchun oltita ruboiy yozishgan. Bunda ruboiyning har bir misrasi alohida vaznda yoziladi, shу bilan 24 ta misrada 24 xil vazn ifodalanadi. Alisher Navoiy ham “Mezon ul-avzon”ida shu usulda oltita ruboiy keltirgan. 24 Alisher Navoiyning“Mezonul-avzon”, Sayfiy Buxoriyning “Aruzi Sayfiy”, Zahiriddin Boburning“Muxtasar”, Atoulloh Husayniyning “Badoye’ us-sanoye’” kabi asarlarida ham she’rshunoslikning boshqa jihatlari (janrlar, badiiy san’atlar) bilan bir qatorda, turkiy va forsiy aruz nazariyasi hamda o’z davriga ko’ra vazn amaliyotiga oid fikr-mulohazalar, qonuniyatlar o’z ifodasini topgan. Sanalganlar orasida Navoiy va Boburning asarlari turkiy – o’zbektilidaekanligi hamda shu muammoga maxsus bag’ishlanganligi bilan ahamiyatlidir. Aruz she’riy tizimini tadqiq etishga bag’ishlangan tadqiqotlar XXasrda ham yaratildi. Rus olimlari Y.E.Bertels, M.Stebleva, tojik adabiyotshunoslari B.Sirus va M.Zehniy, U.Toirov, S.Solihov,R.Musulmonqulov, A.Nadjibullohi hamda o’zbek olimlaridanA.Fitrat,I.Sultonov, S.Mirzayev, E.Talabov, A.Rustamov, Sh.Shomuhammedov,U.To’ychiev, S.Hasanov, H.Boltaboyev, A.Hojiahmedovkabilarningishlari aruzni isloh qilish, yangi zamon talabiga moslashtirish, ilmiy asoslarini mustahkamlash borada olib borilgan tadqiqotlardir. Shuningdek, aruzni o’rganishni maqsad qilgan bugungi kun kitobxoni uchun U.To’ychievning “O’zbek poeziyasida aruz sistemasi”monografiyasi, A.Hojiahmedovning “O’rta maktabda aruzni o’rganish”,“O’zbek aruzi lug’ati”, “Navoiy aruzi nafosati” kabi qator kitoblari, M.Olimovning “Risolai aruz”, A.A’zamovning “Aruz”, N.Shodmonovning“ Aruz vazni asoslari”, D.Zohidovaning “Aruz saboqlari”, D.Yusupovaning14 Temuriylar davrida yaratilgan aruz ilmiga oid asarlar haqida to’liqroq ma’lumot olish uchun qarang: Yusupova D. “Temuriylar davridagi aruzga doir risolalarning qiyosiy tahlili”. Filologiya fanlari doktori (DS с ) dissertatsiya avtoreferati. www.navoiy-uni.uz, www.ziyonet.uz. 10 “Alisher Navoiy “Xamsa” sida mazmun va ritmning badiiy uyg’unligi”, “Aruz alifbosi” kurs ishisi asosiy manbalar bo’lib xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, aruzni amaliy va nazariy o’rganishning eng birlamchi manbasi – bu aruzda yaratilgan sheriyatning o’zi. Shu sabab aruzni o’rganishga bel bog’lagan tolib ishni aruz tizimida yaratilgan she’riyatni ko’proq o’qish, ularning ichki ohangini nozikilg’a bolishdan boshlashi lozim. 12 KIRISH…………………………………………………………………………..4 I BOB. “ ARUZ ” ATAMASINING GENEZISI H A Q IDAGI FIKRLAR …….7 1.1. Arab, fors-tojik va turkiy aruzshunoslik… …………………………………8 1.2. XX asr aruzshunosligi… …………………………………………………..10 II BOB. ARUZ VA MUMTOZ POETIKAGA KIRISH……….……………..13 2.1. Aruz va mumtoz she’riy janrlar …………….…………………………….....17 2.2. She’riy janrlar va ularning vazn xususiyatlari……………………………….25 XULOSA…………………………………………………………………………32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……….…………………33 KIRISH 3 Rubоiy аrаbchа so’z bo’lib, “to’rttа” dеmаkdir. Rubоiy ham хuddi tuyuq singаri to’rt misrаdаn tаrkib tоpgаn bo’ladi. Birоq u shakldоsh so’zlаrgа аsоslаnmаydi. Rubоiy hazaj bahrining ахrаb vа ахrаm tаrmоqlаridаginа yarаtilаdi. U chuqur fаlsаfiy хulоsаlаrni ifоdа qilgаn bo’ladi. Rubоiy dubаytiy, ya’ni ikki bаytli dеb ham yuritilаdi. Rubоiyning birinchi misrаsidа birоr fikr аytilаdi, ikkinchi misrаsidа shu fikr kuchаytirilаdi, uchinchisidа o’ngа zid fikr bildirilаdi vа to’rtinchi misrаdа shоir o’z хulоsаsini mа’lum qapаdi. Hоzirgi o’zbеk shе’riyatidа aruz vа bаrmоq shе’r tizimlаridаn fаrq qiluvchi yanа bir shе’riy tizim mаvjud. Bu shе’riy tizimdа misrаlаrdа bo’g’inlаr miqdori tеngligi, hijоlаrning cho’ziq vа qisqаlik tаrtibi kаbi qaidаlаrgа аmаl qashinmаydi. Undа misrаlаrdа bo’g’inlаr miqdori ham, turoqlаr tаrtibi ham, qofiyalаnish tаrzi ham, bаndlаrdа misrаlаr miqdori ham turlichа, ya’ni erkin bo’ladi. Bunday shе’r tizimi erkin shе’r tizimi dеb yuritilаdi. U Yevrоpа xalqhari shе’riyatidа, аyniqsа, kеng tаrqilgаn. Erkin vаzndаgi shе’rlаrdа ham ichki ritm, ichki musiqiylik muаyyan jаrаngdоrlik mаvjud bo’lib, bu vаzndа ham qatоr mashhur аsаrlаr yarаtilgаn. Jumlаdаn, M.Lеrmоntоvning “Mаskаrаd” drаmаsi, А.Gribоyеdоvning “Аqililik bаlоsi” kоmеdiyasi, Nоzim Hikmаtning “Insоn mаnzаrаlаri” аsаri erkin vаzndа yozilgаn. G’аfur G’ulоm, Hamid Оlimjоn, Usmоn Nоsir, Mirtеmir, Rаuf Pаrfi singаri ko’plаb o’zbеk shоirlаri ham bu vаzndа qatоr e’tibоrli аsаrlаr ijоd qanishgаn. Erkin shе’r tizimi хususiyatlаri aruz vа barmoq vаzni singаri chuqu o’rgаnilmаgаn. Erkin shе’r tizimi - alohida mustаqil аdаbiy hodisa. Chunki u aruz vа bаrmоq shе’r tizimidаn jiddiy farq qiladi. Mаzkur shе’r tizimidаgi o’ziga хоslik аvvаlо, o’ndа turoqlаr, misrаlаr, qofiyalаr tаrtibidаgi har qandаy o’zgаrish mа’nо tаlаbigа, his-hayajon darajasigа bog’likligidаdir. Erkin shе’r tizimidа uch хil shе’riy jаnr mаvjud: erkin, оq, sаrbаst. Erkin shе’rdа turli vаzn vа turоqdаgi sаtrlаr erkin rаvishdа ishlаtilаdi. Undа аyrim misrаlаrdа so’zlаr qоfiddоsh ham bo’ladi. Оq shе’r misrаlаri o’zаrо qofiyalаnmаydigаn, birоq bo’g’inlаr miqdori tеng bo’lgan shе’rdir. Mаqsud Shаyхzоdаning “Mirzо Ulug’bеk” trаgеdiyasi оq shе’rdа yozilgаn. Sаrbаst shе’r erkin vа оq shе’rdаn qofiyalаnishgа 30 kiritishingizga umid qilamiz. Aruzni o’rganishda sizga sabr-toqat, muhabbat, ixlos, eng muhimi, omad yor bo’lishini tilaymiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Аbu Nаsr Fоrоbiy. Shе`r sаn`аti. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1979. 2. Adabiyot nаzаriyasi. Ikki jildlik. - Tоshkеnt: Fаn, 1978, 1979. 3. Аdаbiy turlаr vа jаnrlаr. Uch jildlik. - Tоshkеnt: Fаn, 199], 1992. 4. Аlishеr Nаvоiy. Mаjоlis un nаfоis. Аsаrlаr. 15 tоmlik. -Tоshkеnt: Fаn, 1966, 12-tоm. 5. Аlishеr Nаvоiy. Mеzоn ul аvzоn. 15 tоmlik. - Tоshkеnt: Fаn, 1967, 14-tоm. 6. Аlishеr Nаvоiy. Muхоkаmаtul lug`аtаyn. Аsаrlаr. 15 tоmlik. -Tоshkеnt: Fаn, 1967, 14-tоm. 7. Аristоtеl. Pоetikа. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1980. 8. Аtоullо Хusаyniy. Bаdое`ul sаnое. - Tоshkеnt: Fаn, 1981. 9. Bеlinskiy V.G. Tаnlаngаn аsаrlаr. - Tоshkеnt: O`zdаvnаshr, 1955. 10. Bеlinskiy V.G. Аdаbiy оrzulаr. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1977. 11. Bоbоyеv T. Shе`r ilmi tа`limi. - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1996. 12. Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur. Muхtаsаr. - Tоshkеnt: Fаn, 1971. 13. Vаliхujаyеv B. O`zbеk adabiyotshunosligi tаriхi. - Tоshkеnt: O`zbеkiston, 1993. 14. Dоbrоlyubоv N.А. Аdаbiy - tаnqidiy mаqolаlаr. - Tоshkеnt: O`z dаvnаshr, 1959. 15. Оrzibеkоv R. Lirikаdа kichik jаnrlаr. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1976. 16. Rаzzоqоv H., Mirzаеv T., Sоbirоv О., Imоmоv K. O`zbеk xalq og`zaki pоetik ijоdi. - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1980. 17. Rахmоnоv V. O`zbеk klаssik adabiyoti аsаrlаri uchun qisqachа lug`аt. - Tоshkеnt: O`qituvchi , 1983. 18. Rustаmоv А. Qоfiya nimа? - Tоshkеnt: Fаn, 1975. 19. Sаrimsоqоv B. O`zbеk adabiyotidа sаj`. - Tоshkеnt: Fаn, 1978. 20. Sultоnоv I. Adabiyot nаzаriyasi - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1980. 21. To’ychiyev U. O’zbek poeziyasida aruz sistemasi. – T.: Fan, 1985. 22. Hojiahmedov A. Maktabda aruz vaznini o’rganish. – T.: O’qituvchi, 1978. 23. Hojiahmedov A. Aruz nazariyasi asoslari. – T., 1998. 24. Hojiahmedov A. O’zbek aruzi lug’ati. – T.: Sharq, 1998. 33 Aruzdа misrаlаrdа ruknning mа’lum tаrtibdа tаkrоrlаnishidаn bаhr pаydо bo’ladi. Aruz shе’r tizimidа sakkiztа аsоsiy ruknning muаyyan tаrtib bilаn tаkrоrlаnishidаn o’n tuqqiztа аsоsiy bahr vujudgа kеlgаn. Bular: hazaj, rаjаz, rаmаl, vоfir, kоmil, mutаqоrib, mutаdоrik sаrе’, munsаrih, хаfif, muzоri’, mujtаss, muqtаzаb, tаvil, mаdid, bаsit, jаdid, qаrib, mushоkil. O’zbеk mumtоz shе’riyatidа rаmаl, hazaj, rаzаj, mutaqorib, аyniqsа, kеng qo’llangаn. Аlishеr Nаvоiyning “Хаzоyinul mаоniy” dеvоnidаgi 2600 g’azalning 1400 dаn ko’prоg’i rаmаl bahridа (rаmаli musаmmаni mаqsur vа mаhzufdа) yozilgаn. Vоfir bahri tаlаblаri o’zbеk tili хususiyatlаrigа to’g’ri kеlmаgаni uchun o’zbеk shоirlаri bu bahrdа shе’r yozishmаgаn. Hazаj bahri mаfоiylo’n ruknining tаkrоrlаnishi аsоsidа pаydо bo’lgan. Uning uch guruhi (hazaji musаmmаn, hazaji musаddаs, hazaji murаbbа’) mаvjud. Hazaji musаmmаn hazаj bahrining o’n оlti bo’g’inli vаznidir. Mаzkur bahrning o’n ikki bo’g’inli vаzni esа hazаji musаddаs dеb yuritilаdi. Sakkiz bo’g’inli vаzni hazaji murаbbа’ dеyilаdi. Rаjаz bahri mustаfilun ruknining tаkrоrlаnishi аsоsidа vujudgа kеlgаn. Bu bahrning ham uch guruhi mаvjud: musаmmаn, musaddаs, murаbbа’. Mаzkur bahrning o’n оlti bo’g’inli vаzni rаzаji musаmmаni sоlim, o’n ikki bo’g’inlisi rаzаji musaddаsi sоlim dеb yuritilаdi. Rаmаl bahri fоilоtun ruknining bаytlаrdа vа misrаlаrdа turlichа tаkrоrlаnishi аsоsidа hosil bo’ladi. Uning ham uch guruhi mаvjud: musаmmаn, musаddаs, murаbbа’. Hazaj, rаzаj, rаmаl vа bоshqa bаhrlаrning har biridа ko’pdаn-ko’p vаznlаr mаvjud. Ulаrning har birini bo’g’in, ruknlаri tаkrоrigа muvоfiq pаrаdigmа (chizmа)sini bеlgilаsh mumkin. 28 O’zbеk xalq dоstоnlаri, mаsаlаn, “Аlpоmish” dоstоnidаgi shе’rlаr ham, shuningdek mаqollаr, hikmаtli so’zlаr ham bаrmоq vаznigа mаnsubdir. Bаrmоq vаzni misrаlаrdа bo’g’inlаrning muаyyan miqdorigа vа bir хil turоqlаrning o’ziga хоs tаrtibdа tаkrоrlаnishigа аsоslаngаn shе’r tizimidir. Misrаlаrdаgi bo’g’inlаr miqdori bаrmоq bilаn sаnаlgаni sаbаbli mаzkur shе’r tizimi bаrmоq vаzni dеyilgаn. Bаrmоq vаznidа birinchi misrаdа bo’g’inlаr miqdori vа turоqlаr tаrtibi qanday bo’lsa, qolgаn misrаlаrdа ham аynаn shundаy bo’ladi. Mаsаlаn, Аbdullа Оripоvning “Tillа baliqchа” shе’ri shundаy bоshlаnаdi: Tuxumdаn chiqdi-yu kеltirib uni Shu lоyqа hоvuzgа tоmоn оtdilаr. Tаshlаndiq ushоq yеb o’tadi kuni, Хоru хаs, хаzоilаr ustin yopdilаr. Bаrmоq vаznidаgi shе’rlаrdа turоq, qоfiya, bаnd ritm (zаrb)ni vujudgа kеltirаdigаn аsоsiy unsur hisоblаnаdi. Aruz shе’r tizimi esа Shаrq shе’riyatidа judа kеng tаrqilgаn аdаbiy hodisalаrdаn sаnаlаdi. U Misrаlаrdаgi hijo (bo’g’in)lаr miqdori vа sifаti (qisqa yoki cho’ziqligi)ning qat’iy tаrtibdа kеlishigа аsоslаnаdi. Aruz аrаb tili хususiyatlаrigа mos shе’r tizimi bo’lsa-dа, u fоrs, turk vа boshqa shаrq xalqhari shе’riyatigа hаm chuqur kirib bоrgаn. Tаbiiyki, u bu jаrаyondа har bir tilning o’ziga хоs хususiyatlаrini o’zidа аkslаntirgаn. Аlishеr Nаvоiy, Аbdurаhmоn Jоmiy kаbi Shаrq mutаfаkkirlаrining shе’riy аsаrlаri aruz vаznidа yozilgаn. Аlishеr Nаvоiy “Mеzоnul аvzоn” аsаridа “Aruz fаni shаrif fаndur” dеydi. Aruz - murаkkаb shе’riy tizim. Uning nаzаriy аsоslаrini o’rgаnishni dаstlаb аrаb оlimi Xalil ibn Ahmad binni Umаr Bаsriy (hijriy 174, mеlоdiy 790-791 yildа tug’ilgаn) bоshlаb bеrgаn. Aruz shu оlim yashаgаn vоhаning nоmidir. Bu voha kishilаri uyni bаyt dеyishgаn. Xalil ibn Аhmаd ham shе’rlаrning ikki misrаsini bаyt dеb аtаgаn. Misrаlаrdаgi bo’g’inlаrning uzun yoki qisqа, оchiq yoki yopiqligi quyidаgаchа 26 XULOSA Aruzni o’rganish mumtoz adabiyotimizda muhim sanalgan shakl va mazmun uyg’unligini his qilishda ham muhim rol o’ynaydi. Shu nuqtayi nazardan aruzni o’rganishga kirishgan adabiyot muhiblarining harakatlari samarali bo’lishini chin dildan tilab qolamiz. Mavzularni chuqur va mustahkam o’zlashtirish uchun quyidagi ko’rsatmalarga amal qilishingiz maqsadga muvofiq: 1. Dastavval aruzni o’rganish uchun alohida umumiy daftar tuting, o’zlashtirgan bilimlaringizning qisqacha mazmunini yozib, bеrilgan mashqlarni bajarib boring. 2.To’liq mohiyatini tushunib olguncha har bir qoidani diqqat bilan qayta-qayta o’qing. 3. Har bir mavzudan so’ng savollar b е rildi. Qoidani tushunib olgach aruz daftaringizga ushbu savolni va uning javobini yozing. 4. Vaznlar tahlilidan so’ng o’tilgan bahrlarni mustahkamlash uchun baytlar b е rildi. Siz mazkur baytlarni ham daftarga ko’chirib, taqtiyini aniqlang va qaysi vazn namoyon bo’lsa, uning nomini yozing. Mazkur tavsiyalar muallif faoliyat olib borayotgan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti O’zb е k filologiyasi fakult е ti “O’zb е k adabiyoti tarixi va matnshunoslik” kaf е drasi qoshidagi “GULSHAN” aruz to’garagining bir n е cha yillik tajribasi asosida ishlab chiqilgan. Kurs ishini tayyorlashda ustoz aruzshunos olimlarimiz, xususan, Anvar Hojiahm е dovning aruzga oid “O’zb е k aruzi lug’ati”, “Aruz nazariyasi asoslari” 5 hamda “Navoiy aruzi nafosati” kitoblaridan foydalanildi, ulardagi tajribalarga murojaat qilindi. Aruz o’ziga xos murakkab soha, uni o’zlashtirish kishidan qunt va sabrni talab qiladi. Agar tavsiyalarimizga to’la rioya qilsangiz, mumtoz adabiyotimiz xazinasining oltin kalitini qo’lga 32 Afoil maf’uvlu fa’uvlun Vazn nomi sadr-axrab hashvayn-makfuf aruz-mahzuf 2- misra Sen lutf bila kavnu makon ichra muvalli Paradigma – – V V – – V V – – V V – – Afoil maf’uvlu mafo’iylu mafo’iylu fa’uvlun Orttirilgan Olam sa nga mavlo Paradigma – – V V – – Afoil maf’uvlu fa’uvlun Vazn nomi Ibtido - axrab hashvayn-makfuf z arb -mahzuf Demak , vaznning to ’ liq nomi hazaji musammani sadru ibtido axrab , hashvayn makfuf , aruz va zarb mahzuf . Topshiriq: Mustazodning keyingi baytini ham shu tarzda jadvalda ifodalang: Har yon kezaram telbasifat toki yashurdung, Ko’zdin pari yanglig’, Majnundin o’zin toki nihon qilmadi Layli, Ul bo’lmadi shaydo. 21 Xalil ibn Ahmaddan keyin XI-XIII asrlarda bir qator arab va fors-tojik she’rshunos olimlari yuqoridagi muammolar tahliliga bag’ishlangan asarlarni maydonga keltirishdi. Rashiddin Vatvotning (vafoti 1183 y.) “Hadoyiq us-sehr”, Ibn Hojibning (1188-1249) “Ilm ul-aruz”, Shamsiddin Muhammad ar-Roziyning “Al Mu’jam fi ma’oyiri ash’oril Ajam”, Nosiriddin Tusiyning (1210-1274) “Me’yor ul-ash’or” kabi asarlari shular jumlasidan bo’lib, keyingi davr aruzshunoslari o’z fikrlarini asosan shu manbalarga tayangan holda ifoda etishgan. Aruzshunoslik tarixida XV-XVI asrning birinchi yarmi, ya’ni temuriylar davri alohida o’ringa ega. Shu davrda, aniqrog’i, 1437 yilda Shayx Xudoydodi Ahmad Taroziyning Mirzo Ulug’bek topshirig’i bilan yozgan “Funun ul-balog’a” asari turkiy tilda mazkur masala tahliliga bag’ishlangan ilk manba bo’lganligi bilan muhim ahamiyatga ega. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahiriddin Boburning “Muxtasar”, Atoulloh Husayniyning “Badoe’ us-sanoe’” (fors-tojik tilida) kabi asarlarda ham she’rshunoslikning boshqa jihatlari (janrlar, badiiy san’atlar) bilan bir qatorda turkiy va forsiy aruzning nazariyasi hamda o’z davriga ko’ra amaliyotiga oid fikr-mulohazalar, qonuniyatlar o’z ifodasini topgan. Sanalganlar orasida Navoiy va Boburning asarlari shu muammoga maxsus ba g’ ishlanganligi bilan a h amiyatlidir. XX asrda ham aruz she’riy tizimi tadqiqiga bag’ishlangan bir qator ilmiy asarlar, monografiya va dissertatsiyalar maydonga keldi. Bu borada rus olimlari Y.E.Bertels, M.Stebleva, tojik adabiyotshunoslari Bahrom Sirus va M.Zehniy hamda o’zbek olimlaridan Abdurauf Fitrat, U.To’ychiev, S.Hasanov, A.Hojiahmedov kabilarni alohida qayd etish lozim. Mazkur olimlarning ayrimlari (M.Stebleva, S.Hasanov) alohida manbalarni tadqiq etish orqali, ayrimlari esa aruz she’riy vaznlar tizimini yaxlit o’rganish asosida (Fitrat, Bahrom Sirus, U.To’ychiev, A.Hojiahmedov) o’z tadqiqotlarini yaratishdi. Bu borada, ayniqsa U.To’ychiev va A.Hojiahmedovning ishlarini alohida qayd etish lozim. U.To’ychievning “O’zbek poeziyasida aruz sistemasi” monografiyasi aruzning nazariy asoslari hamda turkiy she’riyatdagi tadrijiy taraqqiyotini o’rganishda 8 2.1. . Aruz va mumtoz she’riy janrlar Mumtoz she’riy janrlar odatda to’rt xil xususiyatiga ko’ra bir-biridan farqlanadi: 1. She’rning hajmi, misra, bayt yoki bandlar soni. 2. Bayt va bandlarning qofiyalanish tartibi. 3. She’rning vazni. 4. She’rning mavzu va mazmuni. Demak, she’riy janrlarni farqlashda boshqa belgilar qatorida vaznning ham ahamiyati bor. She’rning hajmi, qofiyasi va mavzusidan ko’ra vaznini tahlil qilish murakkabroq, qiyinroq sanaladi. Binobarin, bu masala alohida e’tibor talab etadi. Quyidagi misralarni qofiyalanish, mavzu va vaznga ko’ra tahlil qilishga harakat qilamiz: Qarilar xotiri nozuktur, ey tifl, Shikastidin qilib vahm, o’lma gustoh. Unuttungmuki, atfol o’ynag’anda, Sinar oz mayl ko’rgandin qurug’ shox. No’sh aylar emish qadahni jonona to’la, Soqiy, manga tut jomi harifona to’la, Quy, gar xud erur sipehr paymona to’la, Har nechaki, xoli etsam, et yona to’la. Ul pariy ishqida bu devonani, Eyki istarsen, kelib gulxanda ko’r. Bir qadah ul gulni xandon ayladi, 17 2.2. She’riy janrlar va ularning vazn xususiyatlari Jаhоn adabiyotidа to’rttа shе’r tizimi, аyniqsа, kеng tаrqаlgаn. Bulаr: sillаbik (bo’g’inlаr miqdоrigа ko’ra), mеtrik (turоq to’xtаm (pаuzа), tаkt miqdorigа ko’ra), sillаbоtоnik (bo’g’in vа охаng); tоnik (оhаng). Sillаbik shе’r tizimi bo’g’inlаr miqdorigа аsоslаnаdi. Turkiy xalq1аr, jumlаdаn, o’zbеk xalq shе’riyati, shuningdek itаlyan, pоlyak, frаntsuz, ispаn, rumin xalqlari shе’riyati ham sillаbik shе’r tizimigа mаnsubdir. Mеtrik shе’r tizimi esа bo’g’inlаrning uzun-qisqiligigа, unlilаr hоlаtigа аsоslаnаdi. Grеk, lоtin, аrаb shе’riyati shundаy хususiyatgа egа. Sillаbо-tоnik shе’r tizimi bo’lsa, urg’uli, urg’usiz bo’g’inlаrning mа’lum tаrtibdа kеlishigа аsоslаnаdi. Rus shе’riyati shundаydir. Tоnik shе’r tizimi misrаlаrdа urg’usiz bo’g’in qancha bo’lishidаn qаtiy nаzаr, ritm hosil bo’lishi, urg’ulаrning bir mаrоmdа kеlishigа аsоslаnаdi. Shе’r tizimi xalq tili хususiyatlаrigа bog’lik hodisa sаnаlаdi. O’zbеk tili ifоdа imkо-niyatlаri, grаmmаtik mе’yorlаri sillаbik vа mеtrik shе’r tizimigа mos tushadi. Sharq xalqlаri shе’riyatidа aruz vа bаrmоq vаzni dеb аtаluvchi shе’r tizimi kеng tаrqаlgаn. Hоzirgi o’zbеk shе’riyatidа esа ulаr bi lаn bir qatоrdа, erkin vаzn dеb yuritiluvchi tizim ham mаvjud. Bаrmоq vаzni turkiy til хususiyatlаrigа аsоslаngаn shе’r tizimi dir. Shuning uchun o’zbеk xalqining eng qаdimgi og’zaki shе’riyati namunalаri аyni shu vаzndа yarаtilgаn. Mаhmud Kоshg’аriyning “Dеvоni lug’оtit turk” аsаridаgi to’rtliklаr, xalq qo’shiqlаri bаrmоq vаznigа mаnsub bo’lib, ulаr аsоsаn yеtti bo’g’indаn tuzilgаn, 4+3 shaklidа turоqlаngаn, а-а-а-b tаrzidа qоfiyalаngаn. 25 Mavzuning dolzarbligi: A.Navoiy “Mezonul avzon” da bergan ma’lumotga ko’ra, “aruz” atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog’liq ekan. Boshqa aruzshunoslar, xususan, Vohid Tabriziy esa “aruz” arab tilida chodirni tutib turish uchun o’rtaga qo’yiladigan yog’och(ustun)ni anglatadi va aruz atamasi shu so’zdan olingan, deb hisoblaydilar. Ular bu fikrning qo’shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham “aruz” deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir “aruz”ga tayanganidek) shu ruknga tayanishi, ya’ni, shu rukn o’qilganda she’rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo’lishini keltiradilar. Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat’iy nazar, biz “aruz”ning istilohiy ma’nosi bilan ish ko’ramiz, ya’ni, “aruz” deganda sharq she’riyatida keng tarqalgan metrik she’r tizimini tushunamiz. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Mutaxassilar aruz she’r tizimi arab adabiyotida VIII asrdan maydonga kelgani va IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham qo’llanila boshlaganini qayd qiladilar. Turkiy xalqlar adabiyotida, jumladan o’zbek adabiyotida ham aruzning qo’llanila boshlashi taxminan shu vaqtga to’g’ri keladi degan fikr mavjud. Fitrat bu haqda to’xtalib: “Bizning O’rta Osiyo turklari tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462 da Qashqarda yozilgan mashhur “Qutadg’u bilik” kitobining shu aruz vaznida yozilg’ani e’tibor etilsa, juda eskidan qabul etilgani ma’lum bo’ladur”, deb yozadi. Hartugul, turkiy tildagi aruzda yaratilgan ilk asar sifatida hozircha “Qutadg’u bilik” tan olinar ekan, aruzning turkiy adabiyotda qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to’g’ri keladi deyish mumkin. Aruzdagi eng kichik ritmik bo’lak sifatida ayrim mutaxassislar (arab va fors aruzshunosligi an’analariga muvofiq) harfni, boshqalari esa (turkiy tillar va turkiy aruz xususiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko’rsatishadi. YA’ni, eng kichik ritmik bo’lak sifatida harfning olinishi arab tili (va yozuvi) uchun xosroq, o’zbek tili uchun esa hijoning olingani qulayroq. Shunday bo’lsa ham, aruzdagi tarkiblanishni yaxshiroq tasavvur qilish uchun harf eng kichik birlik sifatida olingan holatdagi tarkiblanishga qisqacha to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq. 4 II BOB. ARUZ VA MUMTOZ POETIKAGA KIRISH Jahon xalqlari she’riyati taraqqiyotini kuzatganda ularda qo’llanilganshe’riy vaznlar quyidagi ikki she’riy tizim asosida yuzaga kelganliginiko’rish mumkin: 1.Kvantitativ she’riy tizimlar. 2.Kvalitativ she’riy tizimlar. Kvantitativ lotin tilidan olingan bo’lib “quantitas” – miqdor deganma’noni bildiradi. Bunday vaznlar manbalarda metrik (metr-o’lchov) vaznlar nomi bilan ham yuritiladi. Kvantitativ she’riy tizimlar misradagi uzun va qisqa bo’g’inlarning tartibli almashinishiga va bu orqali talaffuzda erishiladigan satrlar va ohang mutanosibligiga asoslanadigan she’riy tizimlardir. Bu kabi she’riy tizimlar odatda unlilarning uzunligi va qisqaligi semantik farqlanadigan tillarda qo’llaniladi. Masalan, qadimgi yunon, rim,sanskrit lirikasida kvantitativ she’riy tizimlar qo’llanilgan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra bu tizim fin va klassik xitoy lirikasiga ham xosdir. Shuningdek, arablar tomonidan iste’molga kiritilgan aruz she’riy tizimi ham kvantitativ she’riy tizim hisoblanadi. Kvantitativ she’riy tizimlarningo’ziga xos xususiyatlaridan biri unda musiqiylikning yuqori bo’lishidir. Kvantitativ she’riy tizimlar antik adabiyotda she'riyat hali musiqadanajralmagan qadimgi davrlarda paydo bo’lgan, she’riyat va musiqa ajralib, alohida rivojlangach o’rta asrlarga kelib kvantitativ she’riy tizimlar iste’moldan chiqib, o’z o’rnini kvalitativ she’riy tizimlarga bo’shatib berdi.XIX asr filologlari kvantitativ she’riy tizimlar haqidagi qarashlarida eng qadimgi xalq ijodiyotida so’z butunlay musiqaga bo’ysunadi va barcha xalqlarning lirik ijodi tabiiy ravishda bu bosqichdan o’tadi, deb hisoblaganlar. 2. Kvalitativ lotin tilidan olingan bo’lib, “sifat, urg’uli” ma’nolarini bildiradi. Kvalitativ she’riy tizimlar deyilganda misralardagi bo’g’inlar miqdorining tengligi, urg’ularning muayyan tartibiga asoslanadiganshe’riytizimlar nazarda tutiladi. Bo’g’inlar miqdori va urg’ular tartibiga asoslanuvchi she’riy tizimlar uchta guruhga bo’linadi: 13 Kurs ishining maqsadi: Demak, arab aruzshunosligida eng kichik ritmik bo’lak — harf, harf esa ikki turli bo’ladi: mutaharrik (cho’zg’ili) va sokin (cho’zg’isiz). Cho’zg’i deganda unli tovush tushunilishi e’tiborda tutilsa, “mutaharrik harf”, “sokin harf” atamalarining ma’nosi anglashiladi. Masalan, “ko’z” so’zi ikkita harf: bir mutaharrik (“ko’”) va bir sokindan (“z”) tarkib topadi. Mutaharrik va sokin harflarning muayyan tartibda qo’shilishidan juzvlar yuzaga keladi. Juzvlar harfga nisbatan kattaroq ritmik bo’lak sanalib, ular har biri o’z ichida ikkiga bo’linadigan uch turga ajratiladi: sabab, vatad va fosila. Juzvlarning muayyan tartibda birikishidan ruknlar, ruknlarning she’r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar hosil bo’ladi. Bulardan anglashiladiki, aruz qismlari o’zaro mustahkam aloqada bo’lgan sistema sifatida juda puxta tashkillangan she’r tizimi ekan. O’zbek eng kichik ritmik bo’lak sifatida hijo olinishi aytildi. Hijolar uch turli bo’ladi: qisqa, cho’ziq va o’ta cho’ziq. Birgina qisqa unlidan (a -lam, i - lik) iborat bo’lgan yoki qisqa unli bilan tugagan ochiq bo’g’in (ma - kon, ba - lo) qisqa hijo hisoblanadi, u paradigmada (v) belgisi bilan ifodalanadi. Cho’ziq hijo cho’ziq unli bilan tugagan ochiq bo’g’in yoki qisqa unlili yopiq bo’g’inga teng bo’lib, paradigmada (-) belgisi bilan ifodalanadi. Tarkibida cho’ziq unli bo’lgan (chi - roq) yoki qo’sh undosh bilan tugallangan yopiq bo’g’in (ishq, ko’shk) o’ta cho’ziq hijo sanalib, paradigmada (~) belgisi bilan ifodalanadi. Hijodan keyingi ritmik bo’lak - juzvni alohida ajratish o’zbek aruzi uchun unchalik zarur bo’lmasa-da, ularga ham qisman to’xtalib o’tamiz. Yuqorida aytilganidek, uchta juzvning birinchisi sabab deb nomlanadi. Sabab o’z ichida ikkiga bo’linadi: 1) sababi hafif bir harakatli va bir sokin harfning qo’shilishidan yuzaga keladi, ya’ni, bir cho’ziq hijoga teng bo’ladi: ko’z, so’z, yuz ( - ); 2) sababi saqiyl ikki harakatli harfning qo’shilishidan hosil bo’ladi, ya’ni, ikki qisqa hijoga teng bo’ladi: o’zi, ko’zi, so’zi ( v v ); Vatad juzvim asosan ikki xil: 5 ﺝ Jim 3 ﻑ Fe 80 ﺩ Dol 4 ﺹ Sod 90 ﮪ H e 5 ﻖ Q of 10 0 ﻭ Vov 6 ﺭ Ro 200 ﺯ Ze 7 ﺵ Shin 300 ﺡ H o 8 ﺕ Te 400 ﻄ To 9 ﺙ Se 500 ﻯ Yo 10 ﺥ Xe 600 ﻛ Kof 20 ﺫ Zol 700 ﻞ Lom 30 ﺽ Zod 800 ﻡ Mim 40 ﻅ Zo 900 ﻥ Nun 50 ﻍ G’ ayn 1000 E ndi ayrim misollarni k o’ rib o’tamiz: Yusuf Amiriyning “ Da h noma ” dostonida q uyidagi bayt tarix sifatida keltirilgan: Bitidik emdi tarixini kotib, E rur tarixi uchun “ zabti vojib ” . “Zabti vojib” birikmasi arab yozuvida quyidagi harflar bilan ifodalanadi: ﻭ ﺽ ﺏ ﻄ ﺍ ﺝ ﺏ Bu h arflar q uyidagi ra q amlarni ifodalaydi: 800 + 2 + 9 + 6 + 1+ 3 + 2 = 823 Demak , asar hi jriy 823 yilda yozilgan. Bu melodiy 1420 yilga to’ g’ ri keladi. 10 25. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. MAT. 16-tom. – T.: Fan, 1998. 26. Bobur. Muxtasar. – T.: Fan, 1980. 27. Atoulloh Husayniy. Badoye’ us-sanoye’. – T.: G’.G’. nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 12-34-betlar. 28. Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a // O’zbek tili va adabiyoti 2002 y. 1-6 sonlar, 2003 y. 1-6 sonlar. 34 1. Sillabik (bo’g’in) – bo’g’inlar yoki hijolar sonining tengligiga asoslanuvchi vaznlar. 2. Tonik (urg’u) – urg’uli bo’g’inlarning muayyantartibigaasoslanuvchi vaznlar. 3. Sillabik-tonik (bo’g’in-urg’u) – bo’g’in va urg’ularningmiqdorihamda muayyan tartibiga asoslanuvchi vaznlar. Rus, fransuz, polyak, serb va boshqa xalqlar she’riyati, shujumladan,o’zbek she’riyatidagi barmoq she’riy tizimi kvalitativ she’riy tizimlar sirasiga kiradi. Demak, barcha xalqlar she’riyatida nazmning asosiy o’lchov birliklari harf (tovush), hijo (bo’g’in yoxud undan kattaroq birlik) va urg’udir. Odatda aruz she’riy tizimi haqida so’zlaganda “aruz vazni”tarzidaqo’llanilganini ko’ramiz, ammo bu noto’g’ri ibora. Chunki vazn–konkretshe’rda yuzaga chiquvchi ritmik hodisa 1 bo’lib, aruz she’riy tizimiga nisbatan vazn istilohi nihoyatda tordir. Aruz she’riy tizimi tarkibiga kiruvchi ko’plab vaznlar borki, ular haqida keyingi mavzularda to’xtalamiz. Aruz vaznlar tizimi haqida dastlabki tushunchaga ega bo’lishdan avval uni o’rganishning ahamiyati va zarurati haqida to’xtalsak. 1. Aruz qoidalarini bilish, murakkab vaznlarda yozilgan baytlarni taqte’ qila olish (ritmik bo’laklarga ajrata olish) azaldan salohiyat, iqtidor,ta’bir joiz bo’lsa, yuksak madaniyat belgisi sanalgan. 2. Aruzni, uning o’ziga xos ohanglarini bilish, shu vaznda yozilgan asarlarning faqat mazmunidangina emas, ohang jozibasidan hamzavqlana olish, shu mazmunning shakl bilan mutanosibligini his qilishga yordam beradi. Bunday zavqni, odatda, so’z bilan ifodalab bo’lmaydi. 3. Aruz qonuniyatlarini puxta o’rganish ijodkor badiiy mahoratini to’laroq tasavvur qilish imkonini beradi. O’zbek adabiyoti tarixida vazn imkoniyatlaridan mohirona foydalanadigan, yangi vaznlar ijod eta oladigan, an’anaviy vazn talablariga to’la rioya etadigan hamdaan’anaviyvazn qoliplaridan ba’zan chetga chiqadigan shoirlar mavjud. Bu esa shoir badiiy mahorati mezonlaridan biridir. 4. Aruz mustahkam o’lchovlarga ega bo’lganligi uchun uning yordamida she’riy matnlardagi odatiy va tasodifiy xatolarni aniqlash imkoniyati mavjud. Masalan, Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”dostonidan olingan mashhur bayt: Odami ersang demagil odami, 14 Ey ko’ngul, nazzora qil, gul xanda ko’r. 1. Dastlabki to’rt misra hazaji musaddasi maqsur vaznida yozilgan: Qarilar xo/tiri nozuk/tu-r, ey tifl, v - - - v - - - v - ~ mafo’iylun mafo’iylun mafo’iyl Ikkinchi va to’rtinchi misralarda qofiya qo’llangan (gustoh, shox). Mavzusiga ko’ra ijtimoiy-didaktik mazmunga ega. Mazmuni: Ey bola, keksalarning ko’ngli nozik bo’ladi, sindirib qo’yish, ozor yetkazishdan ehtiyot bo’l. O’yin paytida qurigan shox ozgina kuch bilan sinishini yodingdan chiharma. 2. 5-8-misralarning vazni oldingilaridan farq qiladi: No’sh ayla/r emish qadah/ni jonona/ to’la, - - v v - v - v - - v v - Maf’uvlu mafo’ilun mafo’iylu fa’ul Hazaji musammani axrabi maqbuzi makfuf. Jonona, harifona, paymona, yona so’zlari o’zaro qofiyalangan. Mazmuniga ko’ra ishqiy-rindona (may haqida) she’r. Mazmuni: Jonona qadahni to’ldirib ichar ekan, ey soqiy, menga ham harifona (ko’pchilik bilan ichiladigan) qadahni to’ldirib uzat. Falakday paymona to’la bo’lsa-da, yana quy. Har qancha bo’shatsam, yana to’ldirgin. 3. 9-12 - misralar ramali musaddasi mahzuf (maqsur) vaznida yozilgan: Ul pariy ish/qida bu de/vonani, - v - - - v - - - v - 18 Aruz o’zbеk adabiyotidа, аsоsаn, mumtоz shе’riyatgа хоs vаzn sаnаlаdi. Bu vаzn hоzirgi pаytdа o’zbеk shе’riyatidа kаm qo’llanilаdi. Birоq o’zbеk adabiyoti tаriхini aruz tizimisiz tаsаvvur qilib bo’lmaydi. Chunki mumtоz adabiyotimizdаgi bаrchа shе’riy jаnrlаr aruz tizimigа mаnsubdir. Mаsnаviy, g’azal, muxammas, musаddаs, musаmmаn, tаrji’bаnd, murаbbа’, rubоiy, tuyuq kаbilаr aruz shе’r tizimigа mаnsub jаnrlаrdir. G’azal аrаbchа so’z bo’lib, “аyollаr bilаn suhbаtlаshishni yaхshi ko’rish”, “go’zаllikni tа’rif-tаvsiflаsh” dеgаn mа’nоni bildirаdi. G’аzаl birinchi bаyti o’zаrо (а-а), kеyingi bаytlаrining juft misrаlаri mаtlа’gа qofiyadоsh bo’lgan shе’r jаnridir. G’аzаlning birinchi bаyti mаtlа’ (mаbdа’) - bоshlаnmа, so’nggi bаyti mаqtа’ - tugаllаnmа dеb аtаlаdi. G’аzаl bеsh bаytdаn o’n bаytgаchа vа uvdаn ko’p bаytdаn ham ibоrаt bo’lishi mumkin. G’azal tuzilishi jihatidаn pаrоkаndа vа yakpоrа bo’ladi. Pаrоkаndа g’azallаrdа har bir bаyt nisbiy mustаqagshiqqа egа bo’ladi. Yakpоrа g’аzallаr voqeabаnd yoki musаlsаl g’azallаr dеb ham yuritilаdi. Ulаrdа bаytlаr bir-biri bilаn bog’liq holda kеlаdi. G’azallаr mаvzu vа g’oyasi jihatidаn оshiqonа, оrifоnа, rindоnа, hajviy, yumоristik, ахlоqiy-tа’limiy, tаbiаt mаnzаrаsigа bаgishlаngаn bo’ladi. Mаsnаviy аrаbchа so’z bo’lib, “ikkilik, juft” dеgаn mа’nоni bil dirаdi. Mаsnаviy ikki misrаdаn tаrkib tоpgаn, а-а, b-b, v-v vа hоkаzо tаrzidа qоfiyalаnаdigаn shе’r shaklidir. Voqealаrni erkin ifоdаlаshgа qulаy bu jаnrdаn Shаrq adabiyotidа kеng fоydаlаnilgаn. Jumlаdаn, Firdаvsiy “Shоhnоmа”si, Nizоmiy, Dеhlаviy, Jоmiy, Nаvоiy “Xamsa” lаri, Muhammаd Sоliхning “Shаybоniynоmа”si mаsnаviy jаnridа bitilgаn. Umumаn, muаyyan sujetgа аsbslаngаn kаttа hajmli аsаrlаr, хususаn, dоstоnlаr, tаrjimаi hоllаr, shе’riy tаriхlаr mаsnаviy yo’lidа ozilgаn. Tuyuq shakl i bir хil, mazmuni har хil, ya’ni оmоnim so’zlаr аsо sidа yozilаdigаn to’rt misrаdаn ibоrаt shе’riy jаnrdir. Tuyuqhar, аsо sаn, rаmаli musаddаsi mаqsur vaznidа yozilаdi. Rаmаl аrаbchа so’z bo’lib, “tuyaning tеz vа bir mаrоmdа yurishi” dеgаn mа’nоni bildirаdi. 29 Talabaning F.I.SH. Xolmatova Shahnoza Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 403- guruh Fan nomi : O’zbek adabiyoti Kurs ishi mavzusi : “Aruz vazni va mumtoz janrlar munosabati” Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva A’zolar: _________________ __________ _________________ __________ _________________ __________ MUNDARIJA 2 аsоslаnmаsligi, misrаlаri turli miqdordаgi bo’g’in vа turоqaаrdаn tаrkib tоpishi bilаn fаrq qilаdi. Erkin shе’rdа qоfiya muаyyan o’rin tutadi. Оq shе’rdа misrаlаr bo’g’ini miqdori bir хil bo’lishigа аmаl qiliiаdi. Sаrbаst shе’rdа esа qofiya, misrаlаrdа bo’g’inlаr miqdori tеngligi ham bo’lmaydi. Mаnа shu jihatigа ko’ra ham sаrbаst shе’r erkin, оq shе’rdаn ko’ra оzоdrоq. Bu miqyosdаgi оzоdlik sаrbаst shе’rdа fikrni tаbiiy, sаmimiy, zo’riqash, chirаnishlаrsiz ifоdа qiyaish imkоnini bеrаdi. Sаrbаst shе’r erkin vа оq shе’r singаri o’zbеk shе’riyatigа turk vа rus shе’riyati tа’siridа shakllаngan. O’zbеk adabiyotshunоsligidа hаli erkin, оq vа sаrbаst shе’rning o’ziga хоs хususiyatlаri, ulаr o’rtasidagi fаrq, tafovut ilmiy jihatdаn аtrоflichа urgаnilmаgаn. Birоq XIX - XX аsr jаrmi jahon adabiyotini erkin, оq, sаrbаst shе’rlаrsiz tаsаvvur etib bo’lmaydi. Chunki bu dаvr shе’riyatining eng e’tibоrli аsаrlаri аyni shu shе’r shaklаridа yozilgаndir. Shаrl Bоdlеr (1821-1867), Vоlt Uitmеn (1819-1892), Nоzim Hikmаt (1902-1963), Pаblо Nеrudа (1904-1975) Gаrsiа Lоrkа (1898-1936) kаbi XIX-XX аsr adabiyoti yirik nаmоyandаlаrining mаshhur аsаrlаri erkin, оq, sаrbаst (vеrlibr) shе’r shaklidа yozilgаn. 31 hazaji musammani axrabi (1) maqbuzi (2) solimi (3) axrami majbub (4) vaznida yozilgan. O’zbek adabiyotshunosligi, she’rshunosligi ilmining dastlabki manbai bo’lmish Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asarida to’rtlik shaklida yozilgan she’rlar vaznidan va mazmunidan qat’i nazar “ruboiy” atamasi bilan yuritilgan: “Ruboiy to’rt misra’ bo’lur. Avvalg’i va ikkinchi va to’rtinchi misraida qofiya keltururlar. Va uchinchi misrai ixtiyoridur” . Shu bilan birga, Taroziy tuyuqni ruboiyning bir turi sifatida ko’rsatadi: “Va ruboiyning bir nav’i taqi bo’lur. Oni mujannas derlar. Aningdek bo’lurkim, ruboiyning qofiyasida tajnis rioyat qilurlar”. Bu holatlar XV asrning boshlarida hali ruboiy janri nazariy hamda amaliy jihatdan turkiy she’riyatgа to’liq singib ketmaganligidan, to’rtlik shaklida yozilgan sherlarning janriy rang-barangligi aniq ajratib olinmaganligidan dalolat beradi. Shu tufayli bo’lsa kerak, Mavlono Gadoyi va Mavlono Lutfiy qalamiga mansub bo’lgan she’rlar, garchand qofiyasi va tajnis qo’llanishi, ba’zan esa vazniga ko’ra farqlansa-da, umumiy nom bilan “ to’rtlik” sifatida tilga olinadi, gohida esa noto’g’ri tasnif etiladi. Alisher Navoiy tuyuq haqida “sa’y qilurlarkim, tajnis aytilg’ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdir”, deb yozadi. Bobur “Muxtasar”da o’ziga qadar o’zbek she’riyatida yaratilgan tuyuqlarni tasnif qilib to’rt tur yoki “nav” ga ajratadi: 1. “ Biri ulkim har uch qofiyada tajnis rioyat qilurlar”. 2. “Yana biri ulkim qit’adek burung’i baytning avvalqi misrasida qofiya rioyat qilmay baytlarning qofiyasida tajnis keltururlar (ya’ni ikkinchi va to’rtinchi misrada tajnis qo’llanadi)”. 3. “Yana biri ulkim tajnis rioyat qilmay, uch qofiya bila ayturlar” 4. “Yana biri ulkim tajnis rioyat qilmay ikki qofiya bila ayturlar” (6. 163). 23 Onikim yo’q/ xalq g’ami/din g’ami. – VV – / – V V – / – V – Ikkinchi misraning uchinchi hijosi qisqa bo’lganligi uchun“oniki”so’ziga “m” tovushini qo’shishning iloji yo’q. Aks holda “mufta’ilun”rukni “fo’ilotun”ga aylanadi. Bu esa “Hayrat ul- abror” dostoni vazniga xilofdir. 5. Aruzni bilish she’riy janrlarni farqlash va to’g’ri tahlil qilish imkonini beradi. Zero, ruboiy, tuyuq, mustazod, noma(yoxud muhabbatnoma), sayohatnoma kabi janrlar uchun vazn asosiy xususiyat sanaladi.2 6. Alisher Navoiyning fikriga ko’ra, aruz vaznlari arabshe’riyatidaanch а qadimdan qo’llangan. Shuningdek, “Qur’oni Karim”dagi ayrimoyatlar, Payg’ambar (s.a.v.) hadislari ham aruz vaznlariga mos ekanligini ta’kidlab Navoiy bir necha misol ham keltiradi: “Ammo bilgilkim, aruzfanikim, nazm avzonining 3 mezonidur 4 , sharif 5 fandur. Nevchunkim, nazm ilmining rutbasi bag’oyat biyik 7 rutbadur. Andoqki, haq subhanahuva taoloning kalomi majidida ko’p yerda nazm voqe’ bo’lubdurki, aruzqavoidi8 bila rostdur. Ul jumladin biri bu oyatdurkim“Lan tanoval birrahatta tunfiqun” 9dur, “ramali musaddasi mahzuf” voqe’ bo’lubdur. Va yana budurkim: “Val-mursaloti urfan, fal-osifoti asfan” 10kimvazni “maf’uvlufo’ilotun maf’uvlu fo’ilotun”dur... Va rasul sallallohu alayhi vasallama hodisida 11 dag’i ham bu tariq tushubdur. Ul jumladin biri budurkim, “manakrama oliman faqad akramani” 12kim, vazni “maf’uvlumafo’ilunmafo’iylu fa’ul”dur va ruboiy vaznida “hazaji axrabi maqbuzi makfufimajbub” voqe’ bo’lubdur” 13 . Demak, aruz Qur’oni karim va Hadisi shariflarda voqe’ bo’lgan ekan, uni o’rganish – musulmon farzandi uchunbir sharaf. Aruz tizimini o’rganishning zarurati xususida so’z yuritganda o’zbek she’riyati va undan oldingi qadimgi turkey adabiyotning umumiy merosini ko’z oldimizga keltirishimiz kifoya. Bu adabiyotning faqatgina islomiy madaniyatdan oldin yoki chetda yaratilgan qadimgi turkiy yodgorliklardagishe’riy unsurlar va “Devoni lug’itit turk”dagi she’riy parchalargina aruzdan xoli. Turkiy xalqlar badiiy ijodining hozirgacha ma’lum ilk asarlari–“Qutatg’u bilig”, “Hibatul haqoyiq” aruz tizimida yozilgan. AhmadYassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy, Nosiruddin Rabg’uziy ijodida ham aruzga doir namunalar bir qancha. Ammo bulardan so’ng, Xorazmiy, SayfiSaroyi, Sakkokiy, Lutfiylardan boshlab to XX asrning boshlarigacha bo’lgan yozma o’zbek she’riyati to’lig’icha aruz tizimida 15 qimmatli manba bo’lsa, A.Hojiahmedovning “O’rta maktabda aruzni o’rganish”, “O’zbek aruzi lug’ati” kabi qator kitoblari aruzni o’rganish va o’rgatish uslubiyati uchun hozirda birlamchi manbalar sanaladi. Aruz vaznida she’rning eng kichik bo’lagi bayt hisoblanadi. Bayt deganda biz, odatda, ikki misrani tushunamiz. Bayt ruknlardan, ruknlar esa juzvlardan tashkil topadi. Juzv so’zi arab tilida qism ma’nosini bildirib, jonsiz predmetlarga nisbatan qo’llanadi. Juzvlar arab alifbosidagi harflarning harakatli (fatha, kasra, zamma) yoki sokin tarzda qo’llanishidan hosil bo’ladi. Demak, baytning hosil bo’lishini quyidagicha ko’rsatish mumkin: harf → juzv → rukn → bayt Binobarin, aruz nazariyasini o’rganish uchun arab alifbosini, xususan, abjad hisobida ishtirok etadigan 28 ta asl arab harflari haqida tasavvur hosil bo’lishi zarur. Abjad hisobi tarixiy sanalarni ifodalashning Sharq xalqlari orasidagi o’ziga xos usuli bo’lib, unda sanalar raqamlar bilan emas, harflar yoki harflar ishtirokida hosil bo’luvchi so’z va jumlalar vositasida ifodalanadi. Abjad hisobida harflarning maxsus tartibi mavjud bo’lib, “abjad” so’zi ham mazkur tartibdagi dastlabki to’rtta harfni (alif, be, jim va he) ifodalovchi so’zdir. 28 ta harf jami sakkizta so’zda jamlanadi. Bular: abjad, havvaz, huttiy, kalaman, sa’fas, qarashat, saxxaz, zazag’. Demak, shu sakkizta so’zni va ularning arabcha yozilishini yod olgan kishi abjad hisobidagi harflar tartibini eslab qoladi. Ra q amlar 1 dan 9 gacha, 10 dan 90 gacha, 100 dan 1000 gacha h ar bitta h arfga biriktiriladi. Buni jadvalda q uyidagicha ifodalash mumkin: Arab alifbosining abjad h isobidagi tartibi H arf Nomi Ra q ami H arf Nomi Ra q ami ﺍ Alif 1 ﺱ Sin 60 ﺏ Be 2 ﻉ A yn 70 9

Aruz vazni va mumtoz janrlar munosabati

Купить