Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 858.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 30 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Asalarichilik 2

Sotib olish
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................................ 2
I-BOB. Asalariga umumiy tavsif ...................................................................................................................... 5
1.1 Asalarilar .................................................................................................................................................. 5
1.2 Asalarichilik .............................................................................................................................................. 9
1.3 Asalarilardagi kasalliklar ......................................................................................................................... 11
1.4 Asalari netarni gulga aylantirish ............................................................................................................. 16
II.BOB.Asalarining tana tuzulishi va o’simliklar uchun ahamyati .................................................................. 20
2.1 Asalarilarni tana tuzulishi ....................................................................................................................... 20
2.2 Asalarilarni o’simliklar uchun ahamyati ................................................................................................. 29
Xulosa .......................................................................................................................................................... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................... 36
1 KIRISH
                 Asal asalari ekotizimimizning muhim qismi bo'lib, ko'plab o'simlik turlarining
changlanishi  va reproduktiv muvaffaqiyatida muhim rol o'ynaydi. Ushbu kurs ishida
biz   asalarilarning   hayratlanarli   tuzilishi,   xulq-atvori   va   changlatuvchi   o‘simliklar
uchun   ahamiyatini   o‘rganamiz.   Biz   asal   ari   anatomiyasini,   shu   jumladan   ularning
o'ziga   xos   tana   qismlarini   va   ularning   xatti-harakatlarini   osonlashtirish   uchun
birgalikda qanday ishlashini  o'rganishdan boshlaymiz. Keyin biz asalarilarning xatti-
harakatlarini,   jumladan,   ular   bir-biri   bilan   qanday   aloqa   qilishini,   oziq-ovqat   uchun
qanday ovqatlanishini va changlanish jarayoniga qanday hissa qo'shishini o'rganamiz.
Biz   asal   asalarilarning   o'simliklar   uchun   ahamiyatini,   jumladan,   bizning   eng   muhim
qishloq   xo'jaligi   ekinlarini   changlatishda   muhim   rol   o'ynaymiz.   Biz   asalarilarning
kamayib ketishining o'simliklarga ham, odamlarga ham ta'sirini muhokama qilamiz va
asalarilar populyatsiyasini himoya qilish va saqlash bo'yicha harakatlarni o'rganamiz.
Asal   asalarilarning   eng   hayratlanarli   jihatlaridan   biri   ularning   noyob   ijtimoiy
tuzilishidir. Asal  asalarilar  yuqori  darajada tashkil  etilgan koloniyalarda yashaydilar,
har bir shaxs koloniyaning omon qolishi va ko'payishida o'ziga xos rol o'ynaydi. Biz
asal asalarilarning turli rollarini, shu jumladan ishchilar, dronlar va malika asalarilarni
va   ular   uyani   saqlash   va   koloniyaning   omon   qolishini   ta'minlash   uchun   qanday
birgalikda ishlashlarini o'rganamiz.
             Shuningdek, biz asalarilar  bilan aloqa qilish jarayonini, jumladan, ular  bir-biri
bilan   muloqot   qilish   va   atrof-muhitni   boshqarish   uchun   feromon   va   raqslarning
murakkab   tizimidan   qanday   foydalanishini   muhokama   qilamiz.   Bu   aloqa
asalarilarning   muvaffaqiyatli   ozuqa   qidirish   va   changlatish   harakati   uchun   zarurdir.
Changlanish   haqida   gap   ketganda,   asalarilar   dunyodagi   eng   muhim
changlatuvchilardan biridir. Ular ko'plab qishloq xo'jaligi ekinlarini, jumladan, meva,
sabzavot va yong'oqlarni changlatishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Asal asalarilarsiz bu
ekinlarning   ko'pchiligi   ko'paya   olmaydi   va   meva   bera   olmaydi,   bu   esa   global   oziq-
ovqat   ishlab   chiqarish   va   xavfsizligiga   sezilarli   ta'sir   ko'rsatadi.     Biroq,   so'nggi
2 yillarda   turli   omillar,   jumladan,   yashash   joylarining   yo'qolishi,   pestitsidlardan
foydalanish  va kasalliklar  tufayli  asal  asalari  populyatsiyasi  kamayib bormoqda. Biz
asalarilarning   kamayib   ketishining   o'simliklar   va   odamlarga   ta'sirini   o'rganamiz   va
asalarichilik   va   yashash   joylarini   tiklash   kabi   amaliyotlar   orqali   asalarilar
populyatsiyasini   himoya   qilish   va   saqlashga   qaratilgan   sa'y-harakatlarni   muhokama
qilamiz.  Biz asalarilar sonining pasayishining atrof-muhit va ekotizim uchun kengroq
oqibatlarini   muhokama   qilamiz.   Asal   asalarilar   biologik   xilma-xillik   va   ekotizim
salomatligini   saqlashda   muhim   rol   o'ynaydigan   ko'plab   changlatuvchilardan   biri
bo'lib,   ularning   kamayishi   ushbu   muhim   turlarni   ko'proq   saqlash   va   himoya   qilish
zarurligini ta'kidlaydi.
      Ushbu kurs ishi yakunida siz asalarilar, ularning tuzilishi, xulq-atvori, o‘simliklar
va   atrof-muhit   uchun   ahamiyati,   shuningdek,   ular   duch   keladigan   muammolar   va
ularni himoya qilish uchun qilinayotgan sa’y-harakatlar haqida to‘liq ma’lumotga ega
bo‘lasiz.
          Kurs   ishining     dolzarbligi:   Asal   asalarilar   va   ularning   o'simliklar   uchun
ahamiyatini   o'rganish   bugungi   dunyoda   katta   dolzarb   mavzudir.   Asal   asalarilar   turli
xil   o'simlik   turlarini,   shu   jumladan   global   oziq-ovqat   ta'minotining   muhim   qismini
tashkil etuvchi ko'plab ekinlarni changlatishda muhim rol o'ynaydi. Asal asalarilar va
boshqa   changlatuvchilar   bo'lmasa,   bu   ekinlarning   ko'pchiligi   meva   yoki   urug'larni
bera   olmaydi,   bu   esa   oziq-ovqat   xavfsizligi   va   biologik   xilma-xillik   uchun   jiddiy
oqibatlarga   olib   kelishi   mumkin.   Biroq,   asal   asalari   populyatsiyasi   so'nggi   yillarda
yashash   joylarining   yo'qolishi,   pestitsidlardan   foydalanish   va   iqlim   o'zgarishi   kabi
omillarning   kombinatsiyasi   tufayli   kamayib   bormoqda.   Bu   pasayish   asalarilar
populyatsiyalari   va   ular   qo'llab-quvvatlaydigan   o'simlik   ekotizimlarining   uzoq
muddatli hayotiyligi haqida tashvish uyg'otdi.
                 Asal asalarilar va ularning o‘simliklar uchun ahamiyatini o‘rganish orqali biz
sayyoramizning   biologik   xilma-xilligini   ta’minlovchi   murakkab   ekologik
munosabatlarni chuqurroq tushunishimiz mumkin. Shuningdek, biz inson faoliyati bu
3 munosabatlarga qanday ta'sir qilishi va bu ta'sirning atrof-muhit va jamiyatimiz uchun
mumkin bo'lgan oqibatlari haqida bilib olishimiz mumkin. Bundan tashqari, asalarilar
va   ularning   o'simliklar   uchun   ahamiyatini   o'rganish   amaliy   tabiatni   muhofaza   qilish
va jamoatchilikni jalb qilish imkoniyatini beradi. Asal asalari populyatsiyasini qo'llab-
quvvatlash   bo'yicha   eng   yaxshi   amaliyotlarni   o'rganish   orqali   shaxslar   va   jamoalar
ushbu   muhim   changlatuvchilarni   himoya   qilish   va   saqlash   uchun   aniq   choralar
ko'rishlari   mumkin.   Bu   changlatuvchilar   uchun   qulay   bog'larni   ekish,   mahalliy
asalarichilarni   qo'llab-quvvatlash   va   asalarilarning   yashash   joylari   va
populyatsiyalarini   himoya   qiluvchi   siyosatlarni   qo'llab-quvvatlash   kabi   harakatlarni
o'z ichiga olishi mumkin.
            Umuman   olganda,   asal   asalarilar   va   ularning   o'simliklar   uchun   ahamiyatini
o'rganish   bugungi   dunyoda   juda   dolzarb   va   dolzarb   mavzudir.   Ushbu   ajoyib
mavjudotlar va ularning ekologik roli haqida chuqurroq tushunchaga ega bo'lsak, biz
ularni   kelgusi   avlodlar   uchun   himoya   qilish   va   saqlash   yo'lida   mazmunli   qadamlar
qo'yishimiz mumkin.
          Kurs   ishining   maqsadi:   Asal   arilar,   ularning     tuzilushi   va   o'simliklar   uchun
ahamiyatini o’rganish.
          Kurs   ishining   vazifa si :   Asal   arilar,   ularning     tuzilushi   va   o'simliklar   uchun
ahamiyati mavzusini yoritib berish.
4 I-BOB. Asalariga umumiy tavsif
1.1 Asalarilar
  Asalarilar   tanasining   tuzilishiga   ko’ra,   bo’g’imoyoqlilar   tipiga   kiradi.   Bu   tip
hasharotlar   sinfiga   kiruvchilarning   tanasi   bosh,   ko’krak   va   qorin   qismiga   bo’linadi.
Hasharotlar sinfining 20 dan ortiq turkumi bor. Asalari, tukli ari, chumoli, yakka ari
va   boshqalar   parda   qanotlilar   turkumiga   kiradi.   Parda   qanotlilar   turkumi   bir   necha
oilaga bo’linadi. Asalarilar arilar oilasiga kiradi.
Asalarilar hayvonot dunyosida quyidagicha belgilanadi:
Asalarilarning  sistematikasi.
Bo’g’imoyoqlilar — Arthopoda tipi 
Hasharotlar —Insecta sinfi
Pardaqanotlilar — Humenoptera turkumi
Asalarilar — Apidae oilasi
Arilar —Apis mellifera L. avlodi va turi.
         Asalarining  tur  xillari   biologik belgilari  bilan  ham  bir-biridan  farq qiladi.  Janub
(Kavkaz,   Italiya)   tur   xili   shimol   tur   xillariga:   nisbatan   birmuncha   yuvosh   bo’ladi.
Tog’   asalarilari   ham   ana   shunday.   Lekin   janub   asalarilaridan   Kiprda   yashaydigan
sariq asalari tur xili juda serjaxl bulib, uni boqish qiyin. Shimol qora asalarilari har bir
oilada   ona   ari   uo’asini   20   tadan   ko’p   qo’ymaydi.   Kavkaz   sariq   asalarilari   esa   150
tagacha   ona   ari   uyasi   qo’yadi.   Misr,   Suriyada   yashaydigan   asalari   tur   xillari   ham
shunday   xususiyatga   ega.   O’rtarus   va   italiya   asalarilari   ko’pi   bilan   6   ta   yangi   oila
yaratishi   mumkin.   Kavkaz   sariq   asalarilari   esa   12   ta   oila   yaratadi.   Tog’   qo’ngir
asalarilari   ona   ari   uyasi   va   yaratgan   oilalari   soniga   ko’ra,   o’rtarus   asalarilariga
o’xshab   ketadi.   Kavkaz   asalarilari   oilasida   ikkita   ona   ari   yonma-yon   yashashi
mumkin.   Kavkaz   asalarilari   iniфdagi   asalni   «ho’l   pechat»   lab,   yangini   tamg’alab
shuvab qo’yish xususiyati  bilan o’rtarus asalarilaridan farq qiladi. Bu usulda qopqoq
o’rtasida ha-vo bo’shlig’i kirmaganligidan asal bilan mum qopqoqi yopishib turadi va
u   ho’l   bo’lib   qoladi.   O’rtarus   va   Ukraina   asalarilarining   shuvagan   tamg’asir   oq
5 bo’ladi.   Kavkaz   asalarilari   ishchi   va   erkak   arilar   uchun   qurgan   inlarning   diametri
o’rtarus va boshqird arinikidan kichik bo’ladi.
1-rasm.  Asalarinining ko’rinishi
Kuzatishlardan   ma’lum   bo’lishicha,   tog’   qo’ng’ir   asalarilari   tashqi   muhit
temperaturasi   ancha   past   bulganda   ham   nektar   (shira)   va   gulchang   yig’ishga   chiqa
olishi   bilan   o’rtarus   asalarilaridan   farq   qiladi.   Asalari   tur   xillari   zoologik
sistematikada ba’zan kenja tur va irq deb ham yuritiladi. Zootexnika nuqtai nazaridan
asalari   tur   xillari   oddiy   zotlarga,   ya’ni   tabiiy   sharoitda   kelib   chiqqan   haoyvon
guruxlariga   mos   keladi.     O’rta   rus   zoti     marzaziy   O’rta   Yevropodan   kelib   chiqqan
Evolyutsiyasi   nisbatan   sovuq   iqlimli   sharoitda   o’tgan   ,   shu   tufayli   bu   zot   asalarilari
sovuqqa bardoshli     bo’lishi bilan farq qiladi. Uning bu xususiyati tabiy tanlash yo’li
bilan   tashkil   topgan   .   O’rta   rus   asalari   boshqa   zotlarga   nisbatan   ba’zi   kasalliklarga
(nozemotos,   yevropa   cherish   kasalligi   ,   podeviytoksikozga)   chidamliligdir.   Asalari
oilalarining   bahorgi   rivojlanishi     Kavkaz   va   ukraina   asalariga   nisbatan   birmuncha
6 kechroq boshlanadi va kech tamom bo’ladi.Asalari oilasinign jadal rivojlanish davrida
qulay sharoitda ona arilar bir necha kunduzda 2000 va undan ko’proq tuxum qo’yadi.
                Kavkaz   sariq   asalarisi   .     Bu   zot     Kavkaz     respublikalarida   va   shimoliy
Kavkazda   ko’paytiriladi.   Yumshoq,   iliq   iqlimli   sharpitga   moslashgan.   Shimoliy
tumanlarda   qishlovdan   yamon   o’tadi.   Oilaga   ajralib   ketishga   ishtiyoqi   zo’r,   asal
o’g’irlaydi, jahldor emas. Asani qora, nam “tamg’a” bilan shuvab qo’yadi. Ona arisi
sertuxum   emas,   lekin   kavkaz   tog’   kulrang   zotidan   ancha   yuqori   turadi.   Tana-sining
rangida sariqlik ko’proq. Xartumining uzunligi 6,5 mm dan 6,9 mm gacha, uchinchi
tergitining shartli uzunligi 4,7 mm. Urug’langan ona arining massasi o’rtacha 200 mg
gat eng.          
       Ukraina cho’l zoti.    Ukrainaning cho’l va janubiy hududlarida tarqalgan. Qishga
anchachidamli.   Bir   qator   kasalliklarga   Kavkaz   asalariga   nisbatan   bardosh   bera   oladi
va ancha chidamli. Yig’ilgan asaldan nisbatan  kuchli foydalana oladi. Ona ari oilasi
kuchli   rivojlanayotgan   vaqtda   sutkasiga   1900   tagacha   tuxum   qo’yadi.   Asalarilar
oilaga   ajralishga   ishtiyoqli,   lekin   o’rta   rus   zotlariga   nisbatan   kamroq   va   ajralish
holatidan   ishchi   holatiga   asosan   o’ta   oladi.   Asal   tamg’achasi   asosan   oq   (“quruq”).
Tajovvuzkorligi   kuchsiz,   o’rta   rus   zotiga   nisbatan   tanasi   oqish   kulrang.   Xartum
uzunligi 6,3-6,6mm, uchinchi tergitining shartli uzunligi o’rtacha 4,9mm, urug’langan
ona arining massasi 200mg atrofida bo’ladi.     
            Kraina   asalarisi.   Bu   asalarining   dastlabgi   yashash   joyi   Al’pning   janubi-sharq
hududlarida,   Yugoslaviya   va   Avstraliya   bo’lgan,   hazirgi   vaqtda   butun   duyo
mamlakatlarining   ko’pchiligida,   shu   qatorda,   bizning   mamlakatimizda   ham   keng
tarqalgan.   Ular   bir   belgilari   bilan   Karpat   asalarilariga   yaqin   bo’lsa   boshqa   belgilari
bilan Kavkaz tog’ qo’ng’ir asalarilariga yaqin. Kavkaz zotiga nisbayan qishga ancha
chidamli,   lekin   O’rta   rus   asalarilariga   nisbatan   ancha   chidamsizroq,
tinchliksevar.Padeviy     taksikoz   kasalligiga   boshqa   zotlarga   nisbatan   juda   chidamli,
nozemotoz   va   Yevropa   chirishiga   esa   Kavkaz   zotlaridan   chidamli,   O’rta   rusga
nisbatan chidamsizroq.
7        Oilaning bahorgi taraqqiyoti ancha vaqtli boshlanadi, jadal o’tadi, vaqtli tugaydi,
shu   sababli   krayina   asalarilari   tabiatda   vaqtli   yig’ilgan   asalni   boshqa   asalarilarga
nisbatan unumliroq yig’ib oladi. Ona arilari juda sertuxum, bahorgi jadal rivojlanish
davrida   sutkasiga   2000   tuxum   qo’yadi.   Agarda   bahorgi   rivojlanishining   oxirida
yaylovda   ozgina   bo’lsa   ham   asal   yig’ishga   imkon   bo’lsa   asalarilar   amalda   oilaga
ajralmaydi, ajralganda ham juda kam bo’ladi.  Mahalliy asalarilarning xartum uzunligi
5,9-6,4mm bo’ladi. Osayishta-likniyaxshi ko’radi, ranglari har xil, oilalarga ajralgan,
urug’lanmagan   ona   asalarining   o’rtacha   tana   vazni   176-196mg.     Bir   tuxumdondagi
tuxum naychalarining soni 123 tadan 185 tagacha, shuning uchun ona arining tuxum
berish qobiliyati har xil, ular bir sutkada 400tadan 1500tagacha tuxum qo’yadi.  Erkak
ari   o’rtacha   200mg   keladi.     Ba’zi   bir   oilada   10   tagacha   yosh   ona   ari   uchratish
mumkin. 
            Asalarilarning   kelib   chiqishi :   Asalarilar   Hymenoptera   hasharotlar   guruhiga
tegishli   bo'lib,   ular   chumolilar   va   arilarni   o'z   ichiga   oladi.   Eng   qadimgi   asalarilar
taxminan  130  million  yil  oldin,  erta  bo'r   davrida   ari  ajdodlaridan  paydo  bo'lgan   deb
taxmin   qilinadi.   Bu   erta   asalarilar,   ehtimol,   yer   yuzida   yashab,   gulchang   va   nektar
bilan oziqlanadigan kichik, yolg'iz hasharotlar edi.
       Asalarilar evolyutsiyasi:   Vaqt o'tishi bilan asalarilar o'zlarining xatti-harakatlari
va morfologiyasi bo'yicha ko'proq ixtisoslashgan bo'lishdi. Birinchi ijtimoiy asalarilar
taxminan   90   million   yil   oldin   paydo   bo'lgan   va   ular   zamonaviy   asalarilarning
ajdodlari   edi.   Bu   erta   ijtimoiy   asalarilar   koloniyalarda   yashagan   va   mehnat
taqsimotiga ega bo'lgan, ba'zi odamlar oziq-ovqat yig'ishga ixtisoslashgan, boshqalari
esa yoshlarga g'amxo'rlik qilish uchun mas'ul bo'lgan. Asalarilarning eng mashhur turi
bo'lgan   asalarilar   birinchi   marta   taxminan   30   million   yil   oldin   paydo   bo'lgan.   Asal
asalarilar   malika   ari.   Malika   ari   tuxum   qo'yish   uchun   mas'uldir,   ishchi   asalarilar
gulchang va nektar yig'adi, dronlar esa malika bilan juftlashadi.
8 1.2 Asalarichilik
    Asalarichilik   –   qishloq   xo jaligining   tarmoqlaridan   biri,   asalarilarni   asal,   mum   vaʻ
boshqa   mahsulotlar   (asalari   suti,   asalari   yelimi,   asalari   zahari   va   boshqalar)   olish,
shuningdek qishloq xo jaligi ekinlari hosildorligini oshirish uchun ularni changlatish	
ʻ
maqsadlarida boqish. Ispaniyadagi  Aran g‘oridan topilgan arxeologik ma’lumotlarga
ko’ra   asalari   miloddan   avvalgi   10   –   5-ming   yilliklarda   ham   mavjud   bo‘lgan   degan
taxminlar   bor.   Asalari   tarixida   bir   necha   bosqichlar   bo‘lgan.   Dastlab   odamlar   asalni
o‘rmon va tog‘larda daraxtlarning kovaklari, toshlar yoriqlari, g‘orlarga uya qo‘ygan
asalarilardan olganlar. Bunda asalari terimchilik va ovchilikning bir turi hisoblangan.
1814   yilda   rus   asalarichisi   P.   I.   Prokopovich   romli   asalari   qutisini,   1865   yilda   chex
asalarichisi   F.   Grushka   asalajratgichni   kashf   etishi   bilan   ko‘pgina   mamlakatlarda
asalarichilik   serdaromad   tarmoqqa   aylandi.   20-asrning   20-yillaridan   maxsus   A.
xo‘jaliklari   paydo   bo‘ldi.A.   Yer   yuzasining   barcha   qit’alarida   tarqalgan.   BMT
ma’lumotlariga   ko‘ra   1970-yillar   boshida   jahonda   40   mln.ga   yaqin   asalari   uya
(oilalari)   mavjud   bo‘lgan.   Jahon   mamlakatlarida   Aaso-san   3   yo‘nalishda
rivojlanmoqda: asal olish; ekinlarni changlatish; boshqa xo‘jaliklarga tarqatish uchun
eng   yaxshi   asalari   zotlarining   ona   arisini   yetishtirish   (ona   asalari   yetishtiruvchi
xo‘jaliklar)   va   asalari   oilalarini   ko‘paytirish.   A.   Rossiya,   Ukraina,   AQSH,   Meksika,
Turkiya, Fransiyada ayniqsa, rivojlangan. 1887 yilda tuzilgan "Api-mondiya" Xalqaro
asalarichilik tash-kiloti asalarichilar o‘rtasida xalqaro aloqalarni rivojlantirishga katta
hissa qo‘shib kelmoqda. Bu tashkilot A.ga bagashlangan simpoziumlar, kongres-slar,
ko‘rgazmalar   o‘tkazadi,   1966   yildan   maxsus   xalqaro   "Apiacta"   jurnali   nashr
etadi.O‘zbekistonda   asalarichilik   mahsulotlari   qadimdan   oziq-ovqat   va   doridarmon
sifatida   ma’lum   bo‘lsada,   asalarilarni   qutilarda   boqish   19-asrning   2-yarmidan
boshlangan.   Turkistonga   dastlabki   asalari   oilalari   1841   yilda   Qozog‘istonning
Semipalatinsk   viloya-tidan   keltirilgan.19-asrning   2-yarmida   Turkistonga   o‘rta   rus
asalarisi, Kavkaz kulrang tog‘ asalarisi, ukrain dasht asalarisi va boshqa olib kelingan
va   O‘zbekistonda   biol.si   hamda   foydali   xo‘jalik   belgilari   bilan   ajdodlaridan   farq
9 qiladigan   asalarilar   po-pulyatsiyasi   vujudga   keldi.   O zbekiston   Respublikasida   154ʻ
ming   asalari   oilasi   (kutisi)   bor.   Ixtisos-lashtirilgan   asalarichilik   xo‘jaliklari   tashkil
etilgan. Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimida 48 asalarichilik xo‘jaligi (88 ming
asalari   oilasi),   shu   jumladan,   "Asal"   uyushmasi   (1975   –   96   yillarda   respublika   IIB)
bor   (1998).   Re-spublikadagi   o‘rmon   xo‘jaligi   korxonalarida,
"O‘zmevasabzavotuzumsanoatxolding"   kompaniyasi   tarkibida   ham   asalarichilik
xo‘jaliklari bor. Asalarichilik bilan 20 – 50 (90%) yoki 50 – 150 (10%) quti asalarisi
bo‘lgan   xususiy   asalchilar   ham   shug‘ullanadi.   Mavsumda   ikki   marta   –   may-iyun
(bahorgi) va avgust-sentabrda (yozgi) asal olinadi.
 
2-rasm. Ishchi , erkak va ona asalarining ko’rinishi
  Respu-blikada   yiliga   20   ming   t   dan   ko‘proq   asal   tayyorlash   imkoniyatlari   bor.
Asalarilar  asosan  ko‘chma usulda  boqiladi. Asalarilardan  qishloq xo jaligi  ekinlarini	
ʻ
(g‘o‘za,   mahsar,   kanop,   urug‘lik   beda   va   boshqalar)   changlatishda   foydalaniladi.
Asalarilar   bilan   changla-tish   g‘o‘za   hosildorligini   o‘rtacha   5,1   –   5,9   s/ga   oshirishi
aniqlangan.
10 1.3 Asalarilardagi kasalliklar
            Senotainioz   –   asalari   kasalligi.   Senotainioz   invazion   kasallik   bo lib,   uniʻ
senotainiya pashshasining lichinkalari qo zg atadi. U asalarining ko krak bo shlig ida	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
parazitlik qiladi.
3-rasm.  Senotaniya pashshasi va asalari.
          Kasallikni   qo zg atuvchilar.  	
ʻ ʻ Mamlakatimizda     senotaniya   pashshasi   faqat
janubda   va   o rta   mintaqalarda   uchraydi.   U   kumushrang   pashsha   bo lib,   uy	
ʻ ʻ
pashshasiga   o xshaydi,   faqat   undan   rangi   ochiqroq.   Senotaniya   pashshasi   juda   ko p
ʻ ʻ
nasl   qoldiradi   va   uy   pashshasidek   tuxum   qo ymay,   tirik   qurt   qo yadi.   Urg ochi	
ʻ ʻ ʻ
pashshaning qornida 100 dan 700 gacha lichinka bo ladi. Lichinka tanasining uzunligi	
ʻ
0,7-0,8   mm,   eni   esa   0,17   mm   bo ladi.	
ʻ   Senotaniya   pashshasining   urg ochisi	ʻ
lichinkalarini asalari tanasiga qo yadi. Ular asalari tanasining tashqi pardasini kemirib	
ʻ
ichiga  joylashgach,   u  yerda  rivojlanishning   ma lum  bosqichlarini  o taydi.  Keyin  esa	
ʼ ʻ
11 undan chiqib yerga kirib ketadi. Yerda lichinkalar  g umbakka, ya ni  yolg on pillagaʻ ʼ ʻ
(pupariyaga)   aylanadi.   Ulardan   keyinchalik   yetilgan   pashshalar   chiqadi.   Pillalarning
rivojlanish   muddati   15-35   kun   bo lib,   bu   tashqi   sharoitga   bog liq.   Yoz   mobaynida	
ʻ ʻ
senotaniya   pashshasi   ikki   bo g in   avlod   beradi.   Ulardan   biri   yolg on   pilla   holatida	
ʻ ʻ ʻ
yerda qishlaydi.   Bahor yoki yozning boshlanishida , issiq ob-havo sharoitida  yolg on	
ʻ
pillalardan   yetilgan   pashshalar   chiqadi.   Ob-havo   quruqroq   kelgan   yillari
yog ingarchilik ko proq bo lgan yillarga nisbatan pashsha kam  bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ   Hovuzlardan
uzoqda   joylashgan   arizorlarda   hovuzga   yaqin   joylashganlariga   nisbatan   pashshalar
kamroq bo ladi. Bu pashshalar arixonalarning yoki paxsalarning ustida o tiradi.	
ʻ ʻ   
           Xaltali urchish kasalligi va uni davolash. Kasallikning kechishi. Kasallikni har
qanday   juda   mayda   filtrdan   o ta   oladigan   virus   tarqatib,   lichinkalarni   zararlaydi.	
ʻ
Kasallikning inkubatsion davri 6 kun. Lichinkalar g umbakka aylanishi oldidan yoki	
ʻ
keyin   kasallanadi.   Bu   kasallik   yevropa   chirishi   kasalligi   kabi   bahorda   paydo   bo lib,	
ʻ
yozning birinchi yarmida kuchayadi va avgustning oxirigacha davom etishi mumkin.
Ayniqsa, uya sovuqda qolsa va oziqa yetarli bo lmagan vaqtda kasallik zo rayadi.	
ʻ ʻ
12 4-rasm.  Kasallikka chalingan asalari.
          Kasallik   belgilari.   Yuqumli   bakterial   va   virus   kasalliklari   singari   xaltali   urchish
bilan kasallangan nasl ham ola-bula rangli bo ladi. Chunki bir inda sog , kasal, nobudʻ ʻ
bo lgan   lichinkalar   mavjudligi   uchun   shu   kataklar   har   xil   rangda   bo ladi.     Xaltali	
ʻ ʻ
urchish   kasalligi   bilan   kasallanib   nobud   bo lgan   lichinkalar   mavjudligi   uchun   shu	
ʻ
kataklar   har   xil   rangda   bo ladi.   Xaltali   urchish   kasalligi   bilan   kasallanib   nobud	
ʻ
bo lgan   lichinkalar   mum   katakchalarning   pastki   devorlari   bo ylab   cho zilib   yotadi,	
ʻ ʻ ʻ
boshlari   biroz   ko tarilgan   bo ladi.   Qurib   qolgan   lichinka   tanasi   timqora-qo ng ir	
ʻ ʻ ʻ ʻ
rangli qobiqqa aylanib qoladi va katakdan osonlik bilan olinadi.
      Kasallik   diagnostikasi.   Xaltali   urchish   kasalligiga   laboratoriya   tekshirishlari   va
klinik belgilariga asosan tashxis qo yiladi. Buning uchun kasallangan nasli bor mum	
ʻ
inlar   material   qilib   olinadi.   Ularni   olish,   joylash   va   jo natish   usuli   yevropa   chirish	
ʻ
kasalligidagidek bajariladi.
13             Davolash.   Teng   qismlardan   iborat   qand   va   suv   sharbatining   antibiotiklar   bilan
aralashmasi   qo llaniladi.   1   litr   30˚C   haroratdagi   qand   sharbatiga   500   ming   IBʻ
biomitsin,   tetratsiklin   yoki   terramitsin   solib   yaxshilab   aralashtiriladi   va   150-200   ml
davolash sharbatini har bir ramka oralig iga 3 marta – har 7 kunda bir martadan sepib	
ʻ
turiladi. Xaltali  urchish kasalligi  bilan kasallangan  asalari  oilalarini  antibiotiklarning
suv   eritmasi   bilan   purkash   yoki   amerika   chirishi   kasalligidagidek   dust   bilan
changlatish mumkin. 
          Kurash   choralari .   Xaltali   urchish   kasalligi   aniqlangan   joyga   karantin   e lon	
ʼ
qilinadi. Arizorda davolash tadbirlaridan tashqari quyidagi sog aytirish va profilaktika	
ʻ
choralari ham ko riladi. Bu kasallik bilan kasallangan arixonalar o yuvchi natriyning	
ʻ ʻ
10%   li   issiq   eritmasi   bilan   dezinfeksiya   qilinib,   uning   ichiga   kasallangan   oilalar
ko chiriladi.   Uyalar   qisqartiriladi   va   isitiladi.   Kasallangan   lichinkali   inlar   qaytadan	
ʻ
eritiladi. Kuchli zararlangan asalari oilalari sun iy mum inli toza arixonaga haydaladi.	
ʼ
Nasli   ko p   bo lgan   inlar   inkubator   arixonaga   qo yiladi.   Inkubatordagi   mum	
ʻ ʻ ʻ
katakchalardan chiqqan yosh asalarilar ona arili oilaga qo shiladi. Ulardan bo shagan	
ʻ ʻ
inlar   zararlangan   nasli   bilan   birga   eritiladi,   mumi   ajratib   olinadi.   Kasal   asalari
oilasining   ona   arisi   53   marta   7   kuncha   Titov   katakchasiga   solib   qo yiladi.   Karantin	
ʻ
kasallik belgilarining yo q bo lganiga 1 yil to lgandan keyingina olib tashlanadi.	
ʻ ʻ ʻ
          Nozematoz   –  asalarining  qanday  kasalligi.   Nozematoz  asalarilarning  yuqumli
kasalligi   bo lib,   uni   apis   nozemasi   qo zg atadi.   Nozematoz   bilan   yetuk   asalarilar	
ʻ ʻ ʻ
kasallanadi,   lichinkalarga   bu   kasallik   ta sir   qilmaydi.   Kasallikni   qo zg atuvchi   –	
ʼ ʻ ʻ
nozema apis bir xujayrali organism bo lib, asalarining o rta ichagida parazitlik qiladi.	
ʻ ʻ
Bu   yerga   u   zararlangan   oziq   bilan   tushadi.   Nozema   sporalar   hosil   qilib,   ularning
o sishi   natijasida   amyobulalar   chiqadi.   Amyobulalar   o rta   ichak   xujayralariga   kirib	
ʻ ʻ
merontalarga   aylanadi.   Merontalar   ichak   to qimasining   xujayralarida   sporablastlar	
ʻ
hosil   qiladi.   Bularning   har   biri   bittadan   spora   hosil   qiladi.   Spora   (parazit)   lar
ko payish natijasida yemirilgan to qima xujayralari bilan o rta ichak teshigiga o tadi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
u   yerdan   oziqa   massasi   bilan   birga   yo g on   ichakka   siljiydi   va   axlat   bilan   birga	
ʻ ʻ
14 tashqariga   chiqariladi.   Bunday   axlat   asalari   uyasiga,   suvga,   asalga,   pergaga
tushganida   ular   nozema   sporasi   bilan   zararlanadi.   Quruq   axlat   va   inlarda   nozema
sporalari   hayotchanligini   2   yilgacha   saqlaydi,   xazon,   o liklar   (podmor)   orasida   1ʻ
yilgacha   yashaydi.   60˚C   issiq   suvda   sporalar   10   daqiqa,   formalinning   4%   li
eritmasida, 25˚C darajada 1 soatdan keyin halok bo ladi. Sporalar 10-14˚C dan past va	
ʻ
35-36˚C dan yuqori bo lgan haroratda ko paymaydi.	
ʻ ʻ
    Kasallikning tarqalish yo llari:	
ʻ   Kasallikning manbai kasal asalarilar hisoblanadi.
Ular   o zining   chiqindi   axlati   orqali   asal,   perga,   uyalar   va   suvni   nozematoz   bilan	
ʻ
zararlantiradi.   Oila   ichidagi   sog lom   asalarilar   nozema   sporasi   tushgan   asal,   perga,	
ʻ
suvlarni   iste mol   qilganida   yoki   kasallik   tushgan   mum   kataklarni   tozalash   paytida	
ʼ
o ziga   nozematozni   yuqtiradi.   Kasallik   sog lom   oilaga   umumiy   suv   idishlaridan,	
ʻ ʻ
dezinfeksiya qilinmay qo yilgan inlardan, ishlatiladigan asboblardan o tishi mumkin.	
ʻ ʻ
            Kasallik  qanday  kechishi:   Qishlov  yomon  sharoitlarda  o tganda  (sifatsiz  oziq	
ʻ
bilan oziqlantirish, arixonalarda eski, iflos mum inlarining bo lishi, qishlovga qari ona	
ʻ
arilar   bilan   kirilsa,   arixonada   haroratning   o zgarishi)   nozematoz   bilan   kasallanish	
ʻ
qishning   ikkinchi   yarmida   yuz   beradi.   Bahorga   kelib   oilada   nasl   paydo   bo la	
ʻ
boshlagan vaqtda asalarilar ularning yaxshi rivojlanishi uchun uyada haroratni oshira
boshlaydi, bu vaqtda kasal arilar soni ham oshib boraveradi. Qisqa vaqt ichida butun
oila nozematoz bilan kasallanib qoladi.
                Kasallik   belgilari   quyidagicha:   Asalarilarning   nozematoz   bilan
kasallanishining xarakterli belgilaridan biri bu – asalarilarning bezovtalanishi, ularda
ich ketish, ayrim asalarilarning, ba zan butun oilaning halok bo lishidir. Kasal bo lgan	
ʼ ʻ ʻ
asalari   g ujdan   ajralib   arixona   devorida   o rmalab,   tagiga   tushib,   sovuqdan   nobud	
ʻ ʻ
bo ladi.   Qishlov   vaqtida   arixona   eshigining   oldi   tozalanganda   arixonalar   tagida	
ʻ
asalarilar   o ligi   juda   ko p   yotgan   bo ladi.   Ich   ketish   boshlanishi   bilan   asalarilar	
ʻ ʻ ʻ
uyadan   chiqib   ketishga   harakat   qiladi,   uya   bo ylab   o rmalab   arixona   romlarining	
ʻ ʻ
plankalari,   qo yilgan   taxta,   arixona   oldingi   devorining   ichki   yuzasi,   ba zan   tashqi	
ʻ ʼ
devorini ham axlatlari bilan qora dog  qilib bulg aydilar. Arixonaning devorlarida esa	
ʻ ʻ
15 oqib   tushgan   dog   qoladi.   Bunday   dog larda   juda   ko p   miqdorda   nozema   sporalariʻ ʻ ʻ
saqlanadi. Asalari ichagi nozema sporalari bilan to lgani uchun qorni katta bo lib, ular	
ʻ ʻ
sog lomlaridan   ancha   katta   ko rinadi.   Nozematozga   xarakterli   patologik	
ʻ ʻ
o zgarishlardan   biri   ichakning   o rta   va   orqa   bo limlarining   katta   bo lib   ketishi   o rta	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ichak   segmentatsiyasining   yo qolishi,   uning   ichidagi   axlatning   sut   rangli   bo lishidir	
ʻ ʻ
(sog lom asalarilar ichagida axlat sariq-qo ng ir rangli bo ladi).	
ʻ ʻ ʻ ʻ
      Kasallikni   aniqlash:   O rta   ichakdagi   massani   mikroskopik   tekshirishlardan	
ʻ
o tkazish yordamida nozema sporalarining bor-yo qligi aniqlanadi. Tekshirish uchun	
ʻ ʻ
laboratoriyaga nobud bo lgan asalarilarning ustki qatlamidan 50 tadan kam bo lmagan	
ʻ ʻ
asalari yuboriladi, hamda har bir nobud bo lgan oiladan namuna (asal va pergasi bilan	
ʻ
1   ta   mum   in)   olinadi.   Uchadigan   asalarilar   kasal   bo lganda   laboratoriyaga   har   bir	
ʻ
oiladan 3-5 ta namuna yuboriladi. Har bir namuna 50 tadan tirik asalari yoki yaqinda
nobud bo lgan asalari  yuboriladi. Tirik yoki o likligidan qat iy nazar  har  bir  oiladan	
ʻ ʻ ʼ
olingan   na munani   alohida   karton   qutichalarga   solib   ustiga   oila   nomeri   yoziladi.
ʼ
Patologik  material   bilan   birga   laboratoriyaga   veterinar   mutaxassisning   ilova   qog ozi	
ʻ
yuboriladi. Bu hujjatda tashkilot nomi yoki asalari egasining ism-familiyasi, manzili,
material olingan sana, kasallikning paydo bo lgan vaqti yoki asalari oilasining nobud	
ʻ
bo lgan   kuni,   o lik   asalarilarning   arixonaning   ichida   joylashgan   joyi,   uyaning   kasal	
ʻ ʻ
asalarilar   axlati   bilan   ifloslanish   darajasi,   uyada   qolgan   asal   va   perga   miqdori   va
boshqalar   ko rsatiladi.   Ushbu   ma lumotlardan   foydalangan   holda   tegishli   choralar	
ʻ ʼ
ko riladi.	
ʻ
      
1.4 Asalari netarni gulga aylantirish
Asalari   nektarni   qanday   qilib   asalga   aylantiradi.   Tabiatda   har   xil   o simliklar	
ʻ
gulining   shirasi   (nektari)   va   changi   asalarilar   uchun   oziq   manbayi   hisoblanadi.
Bulardan tashqari asalarilarga suv va mineral moddalar ham zarur.   Nektar gul bezlari
– shiradonlardan  ajraladigan  shirin  suyuqlikdir. Ba zi   o simliklarda  bu nektar   bezlar	
ʼ ʻ
16 guldan   tashqarida   bo ladi.   O simliklarninng   nektar   ajratishi   chetdan   changlanishgaʻ ʻ
moslashishidir. Guldagi nektar hidi hasharotlarni o ziga jalb etadi va ular oyoqchalari,	
ʻ
qanotlari yordamida guldan-gulga changni olib o tadi va natijada o simliklar chetdan
ʻ ʻ
changlanadi.   Bu   hodisa   tabiatda   o simliklarning   tashqi   sharoitga   moslashish	
ʻ
imkoniyatini   kuchaytiradi   va   o simliklar   turining   saqlanib   qolishida   muhim   rol	
ʻ
o ynaydi.	
ʻ
5-rasm. Asalari guldan nektar olishi
Nektar   tarkibida   shakar,   suv,   mineral   tuzlar   va   boshqa   moddalar   bo ladi.   Qandlar	
ʻ
murakkab   va   oddiy   holda   uchraydi.   Ma lumotlarga   ko ra,   nektarda   shakar   va   suv	
ʼ ʻ
miqdori   ancha   o zgaruvchan   bo ladi.   Masalan,   qizil   yo ng ichqanikida   14-71%,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
jo kanikida 22-72% ni tashkil etadi. Asalni qanday qilib tozalash va navlarga ajratish	
ʻ
mumkin. Asal  tarkibida ikki  xil  mexanik aralashma  bo ladi:  tabiiy va keyin tushgan	
ʻ
har xil aralashmalar. Chang va kraxmal zarrachalari, suvo tlari hujayralari, achitqi va	
ʻ
boshqalar tabiiy mexanik aralashmalarga kiradi, ularning asalga tushishi asalarichiga
bog liq emas.   Boshqa aralashmalar – mum parchalari, yog och, o lgan asalari tanasi	
ʻ ʻ ʻ
17 yoki   uning   qismlari,   asalari   lichinkasi,   yordamchi   mayda-chuyda   axlat
zarrachalarining tushishi asalarichiga bog liq. Arizordan asal juda toza chiqishi, undaʻ
hech qanday aralashmalar bo lmasligi kerak. Aks holda, ifloslangan asalni tayyorlov-	
ʻ
savdo   bazalarida   tozalashga   to g ri   keladi,   buning   uchun   asal   isitiladi,   bu   esa   uning	
ʻ ʻ
sifatini anchagina tushiradi.
              Asal   ifloslanishining   oldini   olish   uchun   asalarichi   bir   qator   qoidalarga   rioya
qilishi   kerak:   asalarilar   uchib   kira   olmasligi   uchun   asalni   oynasi   mayda   katakli   to r	
ʻ
bilan   to silgan   bino   ichida   haydashi,   romlardan   asalga   yog och   parchalari,   mum	
ʻ ʻ
parchalari  tushib ketmasligi  uchun mum  inlarni ehtiyotlik bilan ochishi, arixonalarni
tekshirish   vaqtida   uni   yerga   qo ymasligi   kerak,   chunki   unga   tuproq,   o t,   yog och	
ʻ ʻ ʻ
parchalari   va   boshqalar   yopishib   qolishi,   keyinchalik   ular   asalga   tushib   qolishi
mumkin.   Ajratilayotgan   asal   albatta   elakdan   o tkazilib,   asal   tindiriladigan   bakda	
ʻ
saqlanishi   kerak.   Arizorda   yog och   yoki   temirdan   asal   tinitgich   tayyorlash   mumkin.	
ʻ
Buning   uchun   asal   tinitgichni   isitib,   ichiga   eritilgan   mum   quyiladi   va   mum   butun
ichki   yuzasini   qoplaguncha   bak   aylantiriladi.   Ortiqcha   mum   to kiladi.   Mum   qatlami	
ʻ
yupqa,   mustahkam   va   tejamli   bo lishi   uchun   asal   tinitgichni   yaxshi   qizitib   eritilgan	
ʻ
mumni  ko proq  olish  uchun iloji  boricha  uni  tezroq aylantirish  kerak. Asalni   yaxshi	
ʻ
tozalash   uchun   tinitgich   og zining   qirralariga   yog och   tayoqchadan   rom   tayyorlab	
ʻ ʻ
qo yib   bak   ichiga   osilib   turadigan   sim   to r   bog lab   qo yiladi.   Asal   qizib   ketmasligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak,   chunki   issiqdan   ferment   va   vitaminlar   parchalanib   ketishi   mumkin.   Asal
qaynab ketsa, u karamellashib ketadi, bunda invert qand murakkab uglevod karamelga
aylanib,   uning   rangi   va   mazasi   yomonlashadi.   Asalning   buzilganini   uning   diastaza
soni  ko rsatadi,  bu son  asalning fermentativ  faolligini, ya ni  asaldagi  fermentlarning	
ʻ ʼ
butligini   ko rsatadi.   Diastaza   soni   (10   dan   past)   bo lsa,   bu   diastaza,   invertaza   va	
ʻ ʻ
boshqa   fermentlarini   yuqori   haroratda   yoki   boshqa   ta sirlar   tufayli   buzilganini	
ʼ
ko rsatadi.   Asalni   60˚C   dan   yuqori   haroratda   isitish   tavsiya   etilmaydi,   qisqa   vaqtda	
ʻ
70˚C   gacha   isitish   mumkin,   faqat   juda   tez   sovitish   kerak.   Asal   tiniq   oq   rangdan
qoramtir   ranggacha   bo ladi.   Asalning   mazasi   rangiga   bog liq   holda   o zgarib   boradi.	
ʻ ʻ ʻ
18 To q   rangli   asal   ba zan   mazasi   jihatdan   och   ranglisidan   yaxshiroq   bo ladi.   Savdoʻ ʼ ʻ
amaliyotida asalni 3 xil nav – och, qahrabo va to q rangliga bo lish kifoya qiladi.	
ʻ ʻ
      Hozirgi paytda asal bir xil “tabiiy asal” – deb sotiladi. Bu holat mutlaqo noto g ri,	
ʻ ʻ
chunki   sifati   bo yicha   asal   juda   xilma-xildir.   Bir   gramm   asaldagi   diastaza   fermenti	
ʻ
tomonidan bir soat  ichida parchalangan 1 foizli kraxmal eritmasi  miqdoriga diastaza
soni   deyiladi.   Ma lum   bir   sifatga   ega   bo lgan   asal   olish   maqsadida   har   xil   navlarni
ʼ ʻ
aralashtirishga   kupajirlash   deyiladi.   Kupajirlash   orqali   asalning   mazasini,
xushbo yligini,   rangi   hamda   quyuq-suyuqligini   yaxshilash   mumkin.   Yurtimizda   och	
ʻ
rangli   asallar   –   oq   quraydan,   paxtadan,   to q   rangli   asallar   esa   tog li   hududlardagi	
ʻ ʻ
o simliklardan olinadi.	
ʻ
         Nektarning qayta ishlanib asalga  aylanishi.   Gulning nektarini  asalarilar   og iz	
ʻ
apparati   yordamida   asal   jig ildoniga   so rib   oladi   va   uyaga   olib   kelgach,   xartumi	
ʻ ʻ
yordamida uchmaydigan yosh asalari xartumiga beradi. Nektarni qabul qilgan ari esa
uni   asal   jig ildoniga   shimadi,   keyin   uni   qaytadan   xartumiga   qusadi.   Bu   jarayon   bir	
ʻ
necha   marta   takrorlanadi,   natijada   nektar   asalari   jig ildonida   invertaza   fermentiga	
ʻ
boyiydi.   Bu   ferment   murakkab   shakarni   oddiy   meva   va   uzum   shakarigacha
parchalaydi. Keyin bu oddiy shakarlar kataklarga to ldiriladi, ortiqcha suvi bug lanib	
ʻ ʻ
parchalanish jarayoni davom etishi natijasida u yetilgan asalga aylanadi.
Tayyor   asal   solingan   kataklar   mum   qopqoqchalar   bilan   suvaladi.   Asal   kimyoviy
tarkibiga   hamda   shakar   eritmasining   kontsentratsiyasiga   ko ra   nektardan   farq   qiladi.	
ʻ
Asal tarkibida 18-20% suv bo lsa, qolgani shakardan iborat. Aksincha nektar tarkibida	
ʻ
suv   ko p   bo lib,   bir   qismini   shakar   tashkil   qiladi.   Nektarni   asalga   aylantirish	
ʻ ʻ
jarayonining biologik mohiyati shundaki, birinchidan, shakarning boyitilgan eritmasi
hisoblangan asal  uzoq vaqt saqlanganda ham aynimaydi. Demak qishlov uchun ko p	
ʻ
miqdorda asal  g amlab qo yish ham uning shu hususiyatiga asoslangan.  Ikkinchidan	
ʻ ʻ
nektarni   asalga   aylantirish   vaqtida   murakkab   shakar   oddiy   shakarga   parchalanadi.
Natijada,   asalarilar   qishlov   sharoitida   bu   oziqni   iste mol   qilishda   ko p   oziq   va	
ʼ ʻ
energiya   sarf   qilmaydi,   ko p   axlat   chiqarmaydi   va   ortiqcha   bezovtalanmaydi.   Asal	
ʻ
19 tarkibida   oddiy   shakarlar   bo lib,   ularni   hazm   qilish   uchun   asalari   kamroq   energiyaʻ
sarflaydi.   Bu   esa   qishlov   davrida   asalarilarda   kamroq   chiqindi   ajratish   hisobiga
yo g on   ichagida   kamroq   axlat   yig ilishiga   va   asalari   oilasining   qishlovdan   yaxshi	
ʻ ʻ ʻ
chiqishiga imkon beradi. Shunday qilib, asalarilarning nektardan asal ishlab chiqarish
hususiyati ularning yashash sharoitiga ajoyib moslashishiga yaqqol misoldir. Demak,
yoz faslida oziq tayyorlash, nektar yig ish bilan qishlash sharoiti o rtasida bog lanish	
ʻ ʻ ʻ
mavjudligini   tabiatda   asalarilarning   saqlanishi   va   ko payishi   uchun   zarur   shart-	
ʻ
sharoitning   eng   muhimi   deb   hisoblash   mumkin.Nektar   va   asal   asalarilarning
oziqlanishida   asosiy   uglevod   manbayi   hisoblanadi.   Uglevodni   asalarilar   qishlash
vaqtida   ko p   talab   qiladi.   Bahorda   va   yozda   asalarilar   tuxumdan   ko payayotgan	
ʻ ʻ
vaqtda,   yosh   arilarni   tarbiyalashda   va   mumdan   in   qurish   vaqtida   ularga   oqsilli   oziq
ko p   talab   qilinadi.   Asalarilar   gul   changidan   qayta   ishlagan   perga   oqsil   manbayi	
ʻ
hisoblanadi.   Asalariga   oqsil   va   uglevoddan   tashqari   yog ,   mineral   moddalar   va   suv	
ʻ
ham zarur. Yog lar pergada bo ladi, mineral moddalarni ular perga va asaldan oladi.	
ʻ ʻ
Bahorda   va   yozning   issiq   kunlarida   asalarilarning   suvga   talabi   ortadi.   Suv   ularga
lichinkalari   uchun   oziq   tayyorlash   hamda   o zi   iste mol   qilishi   uchun   juda   zarur.	
ʻ ʼ
Chunki hayot jarayonlarida suvning bir qismi organizmdan chiqib ketadi.
Asalari  suvni  nektardan  oladi  va undan tashqari, suv  havzalari  va suvdonlardan asal
jig ildoniga shimib olib keladi. Mineral moddalar asalari ichagiga asal va perga bilan	
ʻ
kiradi.
     
II.BOB.Asalarining tana tuzulishi va  o’simliklar uchun
ahamyati
2.1 Asalarilarni tana tuzulishi
            Asalarilarning     tana     tuzilishi     bilan     tanishish.   Asalarilarning   tuzilishi   shu
qadar   noyob   hisoblanadiki,   biologiyada   asal   asalarining   tashqi   va   ichki   tuzilishini
o'rganadigan   maxsus   fan   -   apiologiya   mavjud.   Evropada   bu   atama   apidologiyaga
o'xshaydi va barcha turdagi asalarilar bo'yicha tadqiqotlarni o'z ichiga oladi.  Hamma
20 hasharotlar   tuzilishida   umumiylik   bo’ladi,   ammo   har   bir   sinf   doirasida   tana
tuzilishining   juda   xilma-xilligi   kuzatiladi.   Bu   narsa   hasharotlar   organizmining
rivojlanishidagi o’zgaruvchanlikka va tashqi sharoitga tez moslashish qobiliyatiga ega
ekanligini   ifodalaydi.   Asalarilar   tuzilishiga   ko’ra,   hasharotlar   orasida   eng   yuqori
pog’onani   egallaydi.   Ular   tanasining   tuzilishini   yashash   sharoitiga   moslashishga
yaqqol misol qilib ko’rsatish mumkin. Asalarilar tanasining ustki qaplami xitindan va
boshqa   organik   moddalardan   tashkil   topgan.   Bunday   qoplam   ularning   ichki
organlarini qurib qolishdan, zaharli moddalar, jumladan, ishqor va kislotalar ta’siridan
saqlaydi.   Shu   bilan   birga   qoplamlar   tashqi   skelet   vazifasini   bajaradi   va   unga   ichki
organlar birikib turadi.Asalari tanasi uch qismga: bosh, ko’krak va qoringa bo’linadi.
Boshi   xitin   moddadan   iborat   bulib,   bo’ginlarga   bo’linmagan,   uchburchak   shaklda
(ishchi asalarilarda). Tanasi gorizantal holatda turganda uchburchakning tubi yuqoriga
qaragan bo’lib, uchki tomoni pastga qaraydi. Boshining ikki yon tomonida murakkab
yoki   fasetkali   ko’zlari   joylashgan.   Boshining   ustki   qismida   uchburchak   shakldagi
uchta oddiy ko’zi, old qismida mo’ylovi bor .
            Boshining  orqa tomonida  ensa  teshigi   bo’lib  u orqali  ko’krak qismidan  boshga
qizilo’ngach, nerv zanjirining iplari, traxeya naychalari, aorta o’tadi. Ensa teshigidan
pastroqda   chuqurcha   bo’lib,   unda   xartumi   joylashgan.   Boshining   pastki   qismida
xartumining   oldida   ikkita   yuqorigi   jag’   va   yakka   ustki   lab   birikkan.   Shunday   qilib,
asalari   boshida   ko’rish,   hidlash   (mo’ylovlar)   va   qisman   sezish   organlari   va   og’iz
apparati   joylashgan.   Boshining   ichida   yuqori   darajada   tuzilgan   barcha   hayvonlarga
xos   eng   muxim   qismi   —   bosh   miya   yoki   halqum   usti   gangliysi   joylashgan.   U
asalarining   butun   xatti-harakatini   tartibga   solib   turuvchi   asosiy   markazdir   .   Boshi
pishiq   xitin   qoplami   bilan   qoplangan.   U   bosh   ichida   joylashgan   organlarni,   avvalo
markaziy   nerv   sistemasi   asosiy   qismini   himoya       qiladi.       Bundan     tashqari   boshqa
funksiyalarni   ham   bajaradi,   masalan,   ishchi   asalari   mum   katakchalarga   qo’ygan
gulchangni   boshi   bilan   shibbalaydi.   Boshining   mexanik   mustahkamligini   faqat   ustki
xitin qoplam  emas, balki ichki  devorlaridagi  xitin o’simtalardan hosil  bo’lgan skelet
21 ham   ta’minlaydi.   Bu   o’simtalar   butsimon   shaklda   bo’lib,   boshining   oldingi   va   orqa
qismlarini birlashtiradi. Erkak va ona asalarilarning boshi ishchi arilar boshidan biroz
farq   qiladi.   Ona   asalarilarning   boshi   biroz   kattaroq   va   enli   bo’lib,   ustki   yuzasi
yumaloq;   uning   oddiy  ko’zlari   boshining   o’rta  chizig’idan   ikki   tomonga   surilgan  va
bir-biriga juda yaqin bo’lib peshanada joylashgan. Erkak asalarilarning boshi deyarli
sharsimon bo’lib, bu murakkab.
6-rasm . Asalarining tuzulishi
Asalarilarning   ko’kragi   boshqa   hasharotlarniki   kabi   uchta   ko’krak   segmentidan   va
birinchi   qorin   segmentidan   iborat.   Birinchi   qorin   segmentining   ko’krak   bo’limiga
kirib   turishi   pardaqanotlilar   turkumiga   kiradigan   hasharotlarning   ko’pchiligida
kuzatiladi. har bir  ko’krak segmenti  ikkita yarim halqadan — orqa yarim  halqasi  —
tergit, qarin yarim halqasi  — sternitdan iborat. Tergit  va sternitlar xitin plastinka —
plevrit va xitin plyonka bilan bir-biriga bog’langan. Oldingi ko’krak segmenti, ya’ni
22 old   ko’krak   kichik   bo’lib,   bosh   bilan   harakatchan   birikkan.   Natijada   bosh   har
tomonlama harakatlana oladi. Old ko’krak sternitiga bir juft oldingi oyoqlar birikadi.
Ikkinchi   ko’krak   segmenti   —   o’rta   ko’krak   eng   katta   segment   bo’lib,   ko’krakning
asosiy   qismini   tashkil   etadi.   Buning   katta   bo’lishiga   sabab   shuki,   unga   oyoqlardan
tashkari,   asalarining   uchishida   asosiy   ro’l   o’ynaydigan   oldingi   juft   qanotlar   ham
birikkan bo’ladi.
O’rta   ko’krak   ichida   ko’ndalang   va   uzunasiga   joylashgan   yaxshi   rivojlangan
muskullar   bo’lib,   ular   uchish   vaqtida   asalari   qanotlarining   ishini   boshqarib   turadi.
Orqa   segment   —   orqa   ko’krak   biroz   soddalashgan   (rudimental)   bo’lib,   yuqorigi
ingichka yarim   halqadan va  ikkita  yon plastinkadan  iborat. Orqa  ko’krakka  ikkinchi
juft   qanotlar   va   uchinchi   juft   oyoqlar   birikadi.   Birinchi   qorin   segmenti   ham   orqa
ko’krakka   birikadi.   Qorinning   oldingi   segmenti   orqa   tomonga   qarab   ingichkalashib,
ko’krakni   qorin   bilan   birlashtiradigan   tanacha   (poya)   hosil   qiladi.   Demak,   asalari
ko’kragi   harakat   organlari   —   qanotlar   va   oyoqlar   joylashgan   bo’lim   hisoblanadi.
Asalarilarning qanoti uchburchak shakldagi ikki juft shaffof plastinka bo’lib, o’rta va
orqa   ko’krakning   yonlariga   birikadi.   Qanot   plastinkalarida   paylar   bo’lib,   ularning
ayrimlari   uzunasiga,   ayrimlari   ko’ndalangiga   joylashgan.   Bu   paylar   asalari   uchgan
vaqtida   uning   qanotlarini   mustaxkam   tutib   turadi.   Ko’ndalang   va   uzunasiga
joylashgan paylar bir-biri bilan kesishishidan katakchalar (yacheykalar) hosil bo’ladi.
Qanot   ingichka   tomoni   bilan   ko’krak   bo’limiga   birikadi.   Qanot   ko’krakka   birikkan
joyda xitin plastinkalar — skleritlar bor .
Oldingi   qanotning   asosida   to’rtta   sklerit   bor.   Qanot   ikki   xil   –   to’g’ri   va   qiyshiq
muskullar   yordamida   harakatlanadi.   To’g’ri   muskullar   bevosita   qanotning   asosiga
birikadi   va   ular   yordamida   uchish   vaqtida   oldinga,   uchmagan   vaqtda   orqaga
harakatlanadi. To’g’ri muskullar  yaxshi  rivojlanmagan bo’lib, o’rta ko’krakning yon
tomoniga   birikadi.   Qiyshiq   muskullar   juda   yaxshi   rivojlangan   bo’lib   ko’krakning
asosiy Qismini egallaydi. Ular qanotning asosiga birikmaydi. 
23 7-rasm.  Asalari qanotining korinishi
Qiyshiq   muskullar   ko’krakning   yon   tomoniga   yaqin   joylashgan   orqa   qorin
muskullariga   va   ular   o’rtasiga   joylashgan   ko’ndalang   muskullarga   bo’linadi.   Orqa
qorin muskullari qisqarganda, ko’krakning orqa yarim halqasi pastga tushadi. Bunda
qanotning asosi pastga tortilib plastinkasi yuqoriga ko’tariladi. Ko’ndalang muskullar
qisqarganda   orqa   yarim   halqa   do’ngroq   ko’tarilib,   qanot   tomiri   va   uning   plastinkasi
pastga   tushadi.   O’rta   ko’krakdagi   pastki   yarim   halqaning   ustki   chetidagi   do’nglik
yordamida qanotning tashqi cheti yuqoridan pastga qarab 8 soniga o’xshash murakkab
harakat   qiladi.   Orqa   qanotlarining   orqa   qorin   va   ko’ndalang   muskullari   bo’lmaydi.
Shuning   uchun   bu   qanotlar   uchishda   mustaqil   ish   bajarmaydi.   Orqa   qanot   chetidagi
maxsus   ilmoqlar   yordamida   oldingi   qanotlarga   birikadi.   Uchish   vaqtida   oldingi   va
orqa qanotlar bitta umumiy plastinka hosil qiladi. Shirasiz va gul changisiz uchganda
asalarining   uchish   tezligi   soatiga   12,5—33   km   bo’ladi.   Yuk   bilan   arixonaga
qaytayotganda esa uchish tezligi o’rtacha 17,5 kilometrga teng.
24           Voyaga   etgan   asalari   qanotlarining   ustki   va   pastki   plastinkalari   oralig’ida   qon
stirkulyastiya   qilishi   va   nerv   sistemasi   borligi   tasdiqlangan.   Demak,   asalari   ta-
nasidagi   moddalar   almashinuvi   jarayonida   qanotlarning   aloqasi   yuk,   deyish   xato
bo’ladi.   Shuning   uchun   urg’ochi   asalari   qanotlarini   kalta   qilib   kesishda   —
manipulyastiyada   juda   ehtiyot   bo’lish   kerak.       Asalarilarning   oyog’i   bo’g’imlarga
bo’lingan   3   juft   bo’lib   ko’krak   bo’limida   joylashgan.   Ular   bir   necha   bo’g’imdan
iborat.  Son  orqali   oyoq  ko’krak  bo’limiga   birikadi.  Vertlyug  —  son  suyagining   yon
ko’sti  tos bilan son o’rtasida joylashgan;  to’rtinchi bo’g’im boldir bo’lib, unga oyoq
panjasi   birikadi.   Panja   ham   5   bo’g’imdan   tuzilgan,   birinchi   bo’g’imi   qolgan   4   ta
bo’g’imdan   kattaroq.   Oxirgi   bo’g’imi   ikki   ayri   tirnoq   bilan   tugallanadi.   Tirnoqlar
orasida   yostiqcha   bo’ladi.   Tos   suyagining   ko’krak   bo’limi   bilan   birikishi   oyoqlar
faqat   oldinga   yoki   orqaga   harakatlanishiga   imkon   beradi.   Son   suyakning   yon   ko’sti
tos bilan shunday birikkanki, oyoqlar  faqat yuqoriga va pastga tomon harakatlanadi.
Oldingi   oyoqlar   o’rta   va   orqa   oyoqlarga   qaraganda   kalta   bo’lib,   ko’proq   erkin
harakatlana oladi. Old ko’krakdagi pastki yarim halqa (unga oldingi oyoqlar birikkan)
ko’krakning   boshqa   qismi   bilan   birikmaganligi   hamda   u   bilan   yupqa   xitin   parda
yordamida birikkanligi ana shunday harakatlanishga imkon beradi.
            Ishchi   asalarilarning   oyog’i   harakatlanish   organi   bo’lishidan   tashqari,   boshqa
funksiyalarni   ham   bajarishga   moslashgan.   Oldingi   oyog’i   panjasining   birinchi
bo’g’imida   mo’ylovlari   tozalanadigan   o’yiqcha   bo’ladi.   Boldirning   uchidan   xitin
o’simta chiqadi. U mo’ylov o’yiqchaga tushgan vaqtda uni yopishgan har xil begona
zarrachalardan tozalaydi va o’yiqchani berkitib turadi.
              O’rta   oyoq   boldirining   bir   uchida   ignasimon   o’simta—tikancha,   pix   bo’lib,   u
oyog’idagi   savatchasida   yig’ib   kelgan   oziq   yoki   gul   changini   katakchaga   chiqarib
tashlash uchun xizmat qiladi. Ayniqsa asalarilarning orqa oyog’i juda o’zgarib ketgan.
Boldirining  tashqi   tomonida kichik  chuqurcha bo’lib, uning  atrofi  yoysimon  egilgan
xitin   tukchalar   bilan   o’ralgan.   «Savatcha»   deb   ataladigan   bu   moslamalarda   asalari
yig’ayotgan gul changi to’planadi.
25             Asalari   panjalarida   ham   xitin   tukchalar   bo’lib,   ular   tanasining   har   xil   qismlari
(bosh,   ko’kragi)   dagi   gul   changini   supurib   tushirishga   yordam   beradi.   Bu   tukchalar
ishchi   asalari   orqa   oyog’i   birinchi   bo’g’imining   ichki   yuzasida   yaxshi   rivojlangan,
ular   9—10   ta   to’g’ri   qator   hosil   qilgani   uchun   cho’tka   deyiladi.   Cho’tkaning
tukchalari   orasida   butun   tanadan   supurilib   tushirilgan   chang   yig’iladi.   Bundan
tashqari,   cho’tka   bilan   ishchi   asalari   mum   oynachalardan   mumli   plastinkalarni
chiqarib   og’iz   qismiga,   ya’ni   yuqorigi   jag’ga   o’tkazadi.   O’tkir   oyog’i   panjasining
uchida   bir   necha   kalta   dag’al   tukchalar   bo’lib,   ular   chang   tarog’ini   hosil   qiladi.   Bu
taroq   qarama-qarshi   oyog’idan     gul   changini   kirib       tushirib,   boldir   bilan   panjaning
birinchi   bug’imi   birikkan   joyga   keltiradi.   Bu   yerdan   gul   changi   savatchaga   tushadi.
Erkak va ona arilarda bunday moslamalar bo’lmaydi .
            Panjasining   oxirgi   bo’g’imida   ikkita   tirnoqcha   va   ularning   orasida   ishchi
asalarining   tekis,   silliq   yuza   ustida   siljishi   uchun   moslashgan   yostiqcha   bor.   Ishchi
asalarilarning   oyoqlarida   bunday   moslama   bo’lishi   oqsil   oziqlar   ular   hayotida   juda
katta   ahamiyatga   ega   ekanligini   ko’rsatadi.   Gul   changi   bunday   oqsil   oziq   manbai
hisoblanadi.
         Asalarilarning  qorni.  Ishchi  va  ona  asalarilarning qorni  tashqi  ko’rinishidan  bir-
biridan   farq   qiladigan   oltita,   erkak   arida   esa   yettita   halqa   yoki   segmentdan   tashkil
topgan.   Oltita   asosiy   halqadan   tashqari,   birinchi   qorin   halqasi   (oraliq   segment)
ko’krak   bo’limiga   kirib   turadi.     Shuning   uchun   ko’krak   va   qorinni   ajratib   turadigan
bog’lagich aslida birinchi va ikkinchi qorin segmenti o’rtasidagi chegara hisoblanadi .
            Qorinning   orqa   segmentlari   tagida   (sakkizinchi)   rudimentar   segment   bo’lib,   u
ikkita   plastinka   va   stigmalardan   iborat.   Qorinning   har   bir   segmenti   ikkita   yarim
ketgan   halqadan   tashkil   topgan   bo’lib,   kattarog’i   orqa   yarim   halqa   yoki   tergit,
kichikrog’i   sternit   deb   ataladi.   Bu   ikkita   yarim   halqalar   ingichka   xitin   parda
yordamida bir-biriga birikadi. Har bir qorin halqasi ham qo’shni halqa bilan shunday
xitin   parda   yordamida   bog’lanib   turadi   va   o’z   navbatida   oldingi   halqa   ta-giga   biroz
kirgan   bo’ladi.   U   qorinning   eniga   va   bo’yiga   kengayishiga   imkon   beradi.   Qorin
26 hajmining   kattalashishi     biologik     ahamiyatga   asalarilarning   qornida   asosan   ovqat
hazm   qilish   organlari   joylashgan,   erkak   va   ona   arilarda   asa   qorinning   ko’p   qismini
jinsiy   a’zolar   egallagan.   Asalari   jig’ildoni   nektar,  asal   va  suv   bilan   to’lganda,   uning
hajmi kattalashishi, qish bo’yi asalarining orqa ichagi chiqindi bilan to’lishi qornining
kattalashishiga   sabab   bo’ladi.   Endigina   uyadan   chiqqan   ona   arining   qorni   uzunchoq
bo’lib ko’rinadi, chunki u metamorfozdan keyin darrov ichagini chikindidan bushatib
ulgurmaydi.
      Asalarilar qorni yordamida nafas olish harakatlarini bajaradi. Uchib kelib arixona
oldiga qo’yilgan taxtaga qo’ngan asalarini kuzatganda  buni   ko’rish   mumkin: uning
qorin halqalari ichkariga, bir-birining tagiga kirib-chiqib turadi. Qorinning nafas olish
harakatlari bir segmentning tergit va sternit muskullar   qo’shni segmentning tergit va
sternit   muskullari   bilan   birikkanligi   tufayli   amalga   oshadi.   Oxirgi   qorin   segmentlari
orasida   nishi,   anal   teshigi   va   jinsiy   teshik   joylashgan.   Tanacha   birinchi   qorin
segmentining orqa qismi bilan ikkinchi qorin segmentining oldingi qismidan tuzilgan.
qorinning   tanacha   yordamida   ko’krak   bo’limi   bilan   birikishi,   tergit   va   sternitlarning
bir-biri   bilan   birikish   xususiyatlari   asalari     tanasining   egiluvchan   bo’lishi,   bu   esa
ishchi   asalarilar   bajaradigan   ko’p   murakkab   funksiyalarni   amalga   oshirish   uchun
zarur shart-sharoitdir.
      Erkak asalari quyidagi elgilari bilan farq qiladi: qornining orqa tomonida yettinchi
tergit   yaqqol   ko’rinib   turadi   (birinchi   segmentni   xisoblamaganda),   chunki   u   ko’krak
bo’limiga kiradi va bu segmentning sternitlari faqat biqin tomondan kichik plastinka
shaklida   ko’rinadi,   sakkizinchi   tergit   kuchsiz   xitinlashgan,   yaxshi   rivojlanmagan,
lekin sterniti rivojlangan bo’lib, ikki juft plastinkasi bor. Bu plastinkalar orasida jinsiy
teshik   bor.   Juftlashish   vaqtida   erkak   asalarining   qo’shilish   organi   shu   ikki   plastinka
orasidan tashqariga ag’dariladi.
            Ishchi   asalarilar  3—6-sternitlarida  (qorin  yarim  halqalarida)   ikkitadan   ingichka
yuzasini   yupqa   plastinkaga   o’xshagan   mum   qoplagan   ochiq   rangli   xitin   uchastka
27 bulib, ular mum oynachalar deb ataladi, Mum oynachalarning tagida (ichki tomonida)
shakli o’zgargan teri osti hujayralari bo’lib, ular mum ajratish xususiyatiga ega.
  Asalarilarning   nish   a’zolari. Qorinning eng oxirgi  halqasi  tagida  joylashgan;  o’rta
qism, ya’ni chanacha va u bilan harakatchan birikkan ikkita stilet, chanachaning ikki
tomonidan joylashgan uchta xitin plastinka, ikkita - katta Hamda kichik zaxar bezidan
tashqil  topgan.  Chanacha  xitindan  tuzilgan,  old  tomoni  kengroq,  orqa   tomoni  torroq
bo’ladi.   Uning   oldidan   ikki   tomonga   qarab   ingichka   xitin   shoxchalar-   chanachaning
yarim   doira   o’simtalari   yo’nalgan.   Ona   arining   nishidagi   chanacha   egik   shaklda
bo’lib, uning ostida uzunasiga ketgan tarnovcha bor. Stiletlar ingichka ignasimon xitin
tayoqchalar   bo’lib,  uchida   kertikchalari  bor.  Ishchi   asalarilarda  10  ta,  ona  arida  5  ta
kertikcha   bo’ladi.   Ari   chaqqan   vaqtda   stiletlar   chanacha   tashqarisiga   chiqib
sanchiladi. Chanachaning pastki qismida maxsus do’nglik bo’lib, unga qarama-qarshi
joylashgan   stiletning   ustki   yuzasida   kesma   bor.   Stiletlar   shu   kesmalari   yordamida
chanachaning do’ngligi bilan birikadi, natijada ular faqat chanacha bo’ylab uzunasiga
harakatlana   oladi.   Chanachaning   ikki   tomoniga   joylashgan   birinchi   juft   xitin
plastikalar   uzunchoq   plastinka   deb   ataladi.   Ular   chanachaning   shoxchalari   bilan
harakatsiz xolda birikkan bulib, uchida tuk bilan qoplangan nozik o’simtalar bor, bu
nishning   changalidir.   U   orqali   asalari   nishi   tekkan   narsadan   seziladigan   ta’sir-larni
qabul   qiladi.   Ba’zan   nish   changali   g’ilof   deb   ham   ataladi.   Ikkinchi   juft   uchburchak
plastinkalarning yuqorigi uchi stiletlar bilan va pasti uchinchi juft kvadrat plastinkalar
bilan birikkan. Nish chanachasi  zahar bezlari bilan bog’liq, bo’ladi. Katta zaxar bezi
—   uzun   ipsimon   va   ikkiga   ajralgan   naychali   qismdan   va   kengaygan   joy   —   zaxar
to’planadigan   rezervuardan   iborat.   Ipsimon   qismda   zaharli   sekret   ishlab   chiqariladi.
Ari chaqmaguncha bu zahar rezervuarda saqlanadi. Ishchi asalari katta zaxar bezining
uzunligi 9— 20 mm, ona ariniki 30—49 mm bo’ladi. Kichik zaxar bezi kalta naycha
bo’lib,   chanachaning   asosiga   ochiladi.   Nish   a’zoning   ishi   kuyidagicha:   kvadrat
plastinkalar bilan bog’langan muskullar nerv ta’sirlanishi orqali kvadrat plastinkalarni
va   ular   bilan   bog’liq   Bo’lgan   uchburchak   plastinkalarni,   ular   esa   uz   navbatida
28 stiletlarni harakatga keltiradi va nish chanacha bo’ylab surilib borib sanchiladi. Zaxar
bezlarining sekreti chanachaning pastki kismidagi tarnovcha orqali jaroxatga tushadi.
Asalarilar odam yoki boshqa sut emizuvchilarga, ba’zi hayvonlarga nishini sanchgan
vaqtda   stiletlar   orqaga  qaratilgan   kertigi   tufayli   jarohatga   sanchilib   qoladi   va  asalari
uni chiqarib ololmaydi. Natijada nish uzilib qoladi va ari biroz vaqtdan keyin nobud
bo’ladi. 
          Asalari zaxarining hidi boshqa asalarilarni hayajonlantiradi. Shuning uchun ular
chaqishidan   saqlanish   maqsadida   yuzga   sim   to’r   tutish,   asalarilar   bilan   osoyishta
muomala   qilish,   asalarichi   xodim   shaxsiy   gigiena   va   sanitariya   qoida-lariga   rioya
qilishi kerak. Shamolli va bulutli kunlarda asalarilar uyasini qurish tavsiya etilmaydi.
Adabiyotdan   ma’lum   bo’lishicha,   asalari   zaxari   revmatizm   va   boshqa   ba’zi
kasalliklarni   davolashda   yaxshi   natija   bergan.   Asalari   zaxari   —   apitoksin   (lotincha
apis   —   asalari,   grekcha   toksikon   —   zaxar   degan   suzlardan   olingan)   meditsi-nada
qo’llaniladi. dorixonalarda apitoksin preparata ampula va moy xolida sotiladi. Rossiya
Sog’liqni   saqlash   ministrligi   Ilmiy   kengashi   1959   yili   asalari   zaxarini   ba’zi
kasalliklarni davolashda qo’llash haqidagi doimiy instrukstiyani tasdiqlagan.
2.2 Asalarilarni o’simliklar uchun ahamyati
           Asal asalari ko'plab o'simlik turlarining salomatligi va omon qolishi uchun juda
muhimdir. Ular o‘z koloniyalarini oziqlantirish uchun nektar va gulchang izlab guldan
gulga   ko‘chib   o‘tganlarida,   ular   bir   gulning   erkak   jinsiy   a’zolaridan   boshqa   gulning
urg‘ochi jinsiy a’zolariga beixtiyor o‘tqazib, urug‘lanish va urug‘ hosil bo‘lishiga olib
keladi.   Changlanish   deb   nomlanuvchi   bu   jarayon   son-sanoqsiz   o'simlik   turlarining
ko'payishi  va  o'sishi  uchun  zarurdir, jumladan,  bizning  dietamizning  muhim  qismini
tashkil etuvchi ko'plab mevalar, sabzavotlar va yong'oqlar. Darhaqiqat, asal asalarilar
dunyo   ekinlarining   uchdan   bir   qismidan   ko'prog'ini   changlatishlari   taxmin
qilinmoqda. Bunga bodom, olma, avakado, ko'k, gilos, bodring, poliz, shaftoli, qovoq
va   qulupnay   kabi   ko'plab   iqtisodiy   ahamiyatga   ega   ekinlar   kiradi.   Asal   asalarilar   va
boshqa   changlatuvchilar   yordamisiz,   bu   ekinlarning   hosildorligi   va   sifati
29 yomonlashishi   mumkin,   bu   esa   narxlarning   oshishiga   va   iste'molchilar   uchun
mavjudlikning   pasayishiga   olib   keladi.   Ammo   asal   asalarilarning   o'simliklar   uchun
ahamiyati   faqat   oziq-ovqat   ishlab   chiqarishdan   tashqarida.   Changlanish   tabiiy
ekotizimlarning   salomatligi   va   xilma-xilligini   saqlash   uchun   ham   juda   muhimdir.
Ko'pgina yovvoyi o'simliklar, shu jumladan yovvoyi tabiat uchun oziq-ovqat manbai
bo'lib   xizmat   qiladigan   ko'plab   o'simliklar   o'z   populyatsiyalarini   ko'paytirish   va
saqlash   uchun   changlatuvchilarga   bog'liq.   O'z   navbatida,   bu   o'simliklar   hasharotlar,
qushlar   va   boshqa   hayvonlarning   keng   doirasini   yashash   va   oziq-ovqat   bilan
ta'minlaydi,  ko'plab   murakkab   ekologik  jamoalarning  asosini   tashkil   qiladi.  Afsuski,
asalarilar va boshqa changlatuvchilar zamonaviy dunyoda yashash joylarini yo'qotish,
pestitsidlar   ta'siri,   kasalliklar   va   iqlim   o'zgarishi   kabi   ko'plab   tahdidlarga   duch
kelishmoqda.   Natijada,   so'nggi   yillarda   ko'plab   asalarilar   soni   kamaydi,   bu   qishloq
xo'jaligi va tabiiy ekotizimlarning uzoq muddatli salomatligi haqida tashvishlanishga
olib   keldi.   Ushbu   muammolarni   hal   qilish   uchun   ko'plab   tashkilotlar   va   shaxslar
asalarilar   va   boshqa   changlatuvchilarning   sog'lig'ini   himoya   qilish   va
mustahkamlashga   harakat   qilmoqdalar.   Bunga   yashash   muhitini   yaratish   va   saqlash,
pestitsidlardan foydalanishni kamaytirish va barqaror dehqonchilik amaliyotini targ'ib
qilish   bo'yicha   sa'y-harakatlar   kiradi.   Ushbu   muhim   hasharotlarni   qo'llab-quvvatlash
uchun   chora   ko'rish   orqali   biz   barchamizni   qo'llab-quvvatlaydigan   o'simliklarning
salomatligi   va   mahsuldorligini   ta'minlashga   yordam   bera   olamiz.   Asal   asalarilarni
qo'llab-quvvatlashning   bir   usuli   -   bizning   bog'larimiz   va   jamoat   joylarida
changlatuvchi   o'simliklarni   ekishdir.   Bu   o'simliklar   asalarilar   va   boshqa
changlatuvchilar   uchun   nektar   va   gulchang   manbai   bo'lib,   bu   hasharotlar   uchun
muhim   yashash   va   oziqlanish   joylarini   yaratishga   yordam   beradi.   Yana   bir   muhim
qadam   pestitsidlardan,   ayniqsa   asalarilar   va   boshqa   changlatuvchilar   uchun   zaharli
moddalardan   foydalanishni   kamaytirishdir.   Bunga   faqat   kimyoviy   pestitsidlarga
tayanmasdan,   zararkunandalarga   qarshi   kurashning   turli   usullaridan   foydalanishga
30 qaratilgan   integral   zararkunandalarga   qarshi   kurash   usullaridan   foydalanish   orqali
erishish mumkin.
            Asal   asalarilar   va   boshqa   changlatuvchilarni   qo'llab-quvvatlashda   ta'lim   va
xabardorlikni   oshirish   ham   muhim   rol   o'ynashi   mumkin.   O'zimizni   va
hamjamiyatimizni   changlatuvchilarning   ahamiyati   va   ular   duch   keladigan   tahdidlar
haqida o'rgatish orqali biz ularning sog'lig'ini himoya qiladigan va rag'batlantiradigan
siyosat va amaliyotlarni qo'llab-quvvatlashga harakat qilishimiz mumkin. Ushbu sa'y-
harakatlardan tashqari, ko'plab tadqiqotchilar asalarilar, o'simliklar va ularning atrof-
muhit   o'rtasidagi   murakkab   munosabatlarni   yaxshiroq   tushunish   ustida   ishlamoqda.
Ushbu   o'zaro   ta'sirlarni   o'rganish   orqali   biz   ushbu   hayotiy   turlarni   himoya   qilish   va
qo'llab-quvvatlash   bo'yicha   yangi   strategiyalarni   ishlab   chiqishimiz   va   qishloq
xo'jaligi   va   tabiiy   ekotizimlarning   doimiy   salomatligi   va   mahsuldorligini
ta'minlashimiz mumkin.
            Shuni   ta'kidlash   kerakki,   asalarilar   bizning   o'simlik   tizimlarimiz   salomatligi   va
mahsuldorligiga   hissa   qo'shadigan   ko'plab   changlatuvchilardan   biridir.   Asalarilar,
kapalaklar,   kuya   va   pashshalar   kabi   boshqa   hasharotlar   ham   qushlar,   yarasalar   va
boshqa hayvonlarning ko'p turlari changlanishda muhim rol o'ynaydi.
Shuning   uchun   changlatuvchilarni   qo'llab-quvvatlash   bo'yicha   harakatlar   faqat
asalarilarga e'tibor qaratishdan ko'ra, ushbu turlarning barchasini qamrab olishi kerak.
Bunga   turli   xil   changlatuvchilar   uchun   yashash   muhiti   va   oziq-ovqat   manbalarini
yaratish,   pestitsidlardan   foydalanish   va   boshqa   zararli   amaliyotlarni   kamaytirish
hamda   changlatuvchilar   salomatligini   qo'llab-quvvatlovchi   barqaror   qishloq   xo'jaligi
va yerni boshqarish amaliyotlarini targ'ib qilish kiradi.
            So'nggi   yillarda   asalarilar   populyatsiyasining   kamayishi   changlatuvchilarning
ahamiyatiga va ular duch keladigan tahdidlarga e'tiborni kuchaytirdi. Ushbu pasayish
sabablari   murakkab   va   ko'p   qirrali   bo'lsa-da,   pestitsidlardan   foydalanish   va   yashash
joylarini   buzish   kabi   inson   faoliyati   muhim   rol   o'ynashi   aniq.   Biroq,   umid   qilish
uchun   sabab   bor.   Ko'plab   shaxslar,   tashkilotlar   va   hukumatlar   changlatuvchilarni
31 qo'llab-quvvatlash   va   ularning   sog'lig'ini   mustahkamlash   uchun   choralar   ko'rmoqda.
Misol   uchun,   ba'zi   fermerlar   changlatuvchilarni   qo'llab-quvvatlash   va   ekinlarning
hosildorligini   saqlab   qolish   uchun   qo'lqopli   ekinlarni   ekish   va   pestitsidlardan
foydalanishni   kamaytirish   kabi   changlatuvchilar   uchun   qulay   dehqonchilik
amaliyotlarini   amalga   oshirmoqda.   Bundan   tashqari,   butun   dunyo   hukumatlari
qonunchilik   va   siyosat   choralari   orqali   changlatuvchilarni   himoya   qilish   uchun
choralar   ko'rmoqda.   Misol   uchun,   ba'zi   mamlakatlar   asalarilar   uchun   zararli   bo'lgan
ba'zi pestitsidlardan foydalanishni taqiqlagan yoki cheklagan va ko'pchilik odamlarni
changlatuvchilarning ahamiyati va ularni qo'llab-quvvatlashga qanday yordam berishi
haqida tushuntirish uchun jamoatchilikni tushuntirish kampaniyalarini boshlagan.
Odamlar   o'z   jamoalarida   asalarilar   va   boshqa   changlatuvchilarni   qo'llab-
quvvatlashning   ko'plab   usullari   mavjud.   Bog'ingizda   yoki   balkoningizda
changlatuvchi   o'simliklarni  ekish  asalarilar   va  boshqa  changlatuvchilar  uchun  nektar
va   gulchang   manbai   bilan   ta'minlashning   ajoyib   usuli   hisoblanadi.   Shuningdek,   siz
mahalliy   asal   yoki   boshqa   asalarichilik   mahsulotlarini   sotib   olib,   mahalliy
asalarichilarni qo'llab-quvvatlashingiz mumkin.
Bog'ingizda   yoki   mulkingizda   pestitsidlardan   foydalanishni   kamaytirish   yana   bir
muhim   qadamdir.   Buning   o'rniga,   changlatuvchilarni   himoya   qilishda
zararkunandalarga   qarshi   kurashish   uchun   hamroh   ekish   kabi   zararkunandalarga
qarshi   kurashning   tabiiy   usullaridan   foydalanishni   o'ylab   ko'ring.   Changlatuvchilar
salomatligini   rag'batlantiradigan   siyosat   va   amaliyotlarni   qo'llab-quvvatlash   ham
muhimdir.   Bunga   pestitsidlarni   taqiqlash   yoki   cheklovlarni   qo'llab-quvvatlash,   erni
barqaror   boshqarish   amaliyotini   targ'ib   qilish   va   changlatuvchilar   salomatligi   va
muhofazasi   bo'yicha   tadqiqotlarni   qo'llab-quvvatlash   kiradi.   Changlatuvchilarning
ahamiyati   va   ular   duch   keladigan   tahdidlarni   o'rganish   va   bu   bilimlarni   boshqalar
bilan   baham   ko'rish   orqali   biz   changlatuvchilarni   himoya   qilish   va   saqlash   uchun
32 harakatni   shakllantirishga   yordam   bera   olamiz.
8-rasm.  Asalarini gulni changlatish jarayoni
          Xulosa   qilib   aytadigan   bo'lsak,   asalarilar   va   boshqa   changlatuvchilar
sayyoramizning   o'simlik   tizimlari   va   ekotizimlarining   salomatligi   va   mahsuldorligi,
shuningdek, bizning farovonligimiz uchun muhim rol o'ynaydi. Ushbu muhim turlarni
qo'llab-quvvatlash bo'yicha chora ko'rish orqali biz o'zimiz va kelajak avlodlar uchun
yanada barqaror va barqaror kelajakni qurishga yordam bera olamiz.
Xulosa
               Mamlakatimiz iqtisodiyotining shakllanishi, rivojlanishi va yanada rivojlanishi
va   yanada   takomillashuvida   tabiiy   resurslarning   o’rni   beqiyos.   Ayniqsa,   asalarilar
nektar to’plash bilan birgalikda qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda
ham   samarali   ta’sir   ko’rsatadi.   Ular   yordamida   gullari   changlangan   ekinlar
hosildorligi sezilarli tarzda oshadi.
33               Asal   asalarilar   o'simliklarning   changlanishida   hal   qiluvchi   rol   o'ynaydigan
uchuvchi   hasharotlar   bo'lib,   ularni   ko'plab   ekotizimlarning   muhim   qismiga
aylantiradi. Ularning o‘ziga xos tuzilishi, jumladan, maxsus tuklari, oyoqlari va og‘iz
a’zolari   o‘simliklar   orasiga   gulchanglarni   tarqatishda   gullardan   nektar   va
gulchanglarni   to‘plash   imkonini   beradi.   Ushbu   changlatish   jarayoni   o'simliklarning
ko'payishi  va meva va urug'larni ishlab chiqarish uchun juda muhimdir. Asal  asalari
odamlar va boshqa hayvonlar  uchun qimmatli  oziq-ovqat manbai bo'lgan asal  ishlab
chiqarishda   ham   muhimdir.   Bundan   tashqari,   ular   ekinlarni   changlatib,   turli   xil
dorivor va kosmetik maqsadlarda qo‘llaniladigan asal mumi, propolis, shohona sutini
ishlab   chiqarish   orqali   iqtisodiyotga   hissa   qo‘shadi.   Afsuski,   asal   asalari
populyatsiyasi   so'nggi   yillarda   yashash   joylarining   yo'qolishi,   pestitsidlardan
foydalanish,   kasalliklar   va   parazitlar   tufayli   kamayib   bormoqda.   Bu   pasayish   atrof-
muhit   va   qishloq   xo'jaligiga   sezilarli   ta'sir   ko'rsatadi,   chunki   ko'plab   ekinlar   omon
qolish   uchun   asalarilarning   changlanishiga   bog'liq.   Qishloq   xo‘jaligi   usullarini
qo‘llash,   yashash   joylarini   tiklash,   kasalliklar   va   parazitlarni   davolashning   yangi
usullarini   tadqiq   qilish   orqali   asalarilar   populyatsiyasini   himoya   qilish   va   saqlash
bo‘yicha   ishlar   olib   borilmoqda.   Asal   asalarilarni   va   ularning   ekotizimdagi   muhim
rolini   saqlab   qolish   uchun   harakat   qilib,   biz   sayyoramizning   doimiy   salomatligi   va
mahsuldorligini ta'minlashga yordam bera olamiz. Asal asalarilar ijtimoiy hasharotlar
bo'lib,   ular   yuqori   darajada   tashkil   etilgan   koloniyalarda   yashovchi   bo'lib,   har   bir
koloniya malika ari, ishchi  asalarilar  va dronlardan iborat. Malika  ari  tuxum  qo'yish
va   koloniya   tartibini   saqlash   uchun   javobgardir,   ishchi   asalarilar   esa   nektar   va
gulchanglarni   to'playdi,   yoshlarga   boqib,   koloniyani   himoya   qiladi.   Erkak   asalarilar
bo'lgan   dronlar   malika   bilan   juftlashish   uchun   javobgardir.   Asal   asalari
koloniyalarining   o‘ziga   xos   tuzilishi   samarali   muloqot   qilish   va   mehnat   taqsimotini
amalga   oshirish   imkonini   beradi,   asalarilar   o‘z   yoshi   va   tajribasidan   kelib   chiqqan
holda muayyan vazifalarni bajaradi. Misol uchun, yosh asalarilar zotga moyil bo'lib,
gulchanglarni   to'playdi,   kattaroq   asalarilar   esa   nektar   izlashga   e'tibor   beradi.   Asal
34 asalarilarning o'simliklar uchun ahamiyatini oshirib bo'lmaydi. Ular turli xil ekinlarni,
jumladan,   meva,   sabzavotlar   va   yong'oqlarni   changlatish   uchun   javobgardir.   Asal
asalarisiz   bu   ekinlarning   ko'pchiligi   ko'paya   olmaydi,   bu   esa   oziq-ovqat   ishlab
chiqarish   va   oziq-ovqat   xavfsizligini   sezilarli   darajada   pasayishiga   olib   keladi.
O'simliklar   uchun   ahamiyatidan   tashqari,   asalarilar   muhim   madaniy   va   tarixiy
ahamiyatga ega. Ular ming yillar davomida odamlar tomonidan xonakilashtirilgan va
ularning mahsulotlari oziq-ovqat va dori-darmonlardan diniy marosimlar va madaniy
bayramlargacha turli xil usullarda ishlatilgan.
            Xulosa   qilib   aytganda,   asalarilar   bizning   ekotizimimiz   va   oziq-ovqat
tizimlarimizda   muhim   rol   o'ynaydigan   qiziqarli   va   muhim   mavjudotlardir.   Ularning
o'ziga   xos   tuzilishi   va   xatti-harakati   o'simliklarni   samarali   changlatish   imkonini
beradi,   shu   bilan   birga   asal   va   asal   mumi   kabi   qimmatbaho   mahsulotlarni   ishlab
chiqaradi. Asal asalari populyatsiyasini muhofaza qilish va saqlash uchun atrof-muhit
va insoniyat jamiyati manfaati uchun harakat qilishimiz juda muhimdir. 
35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.    I.A.Karimov ”Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi” Toshkent 1997.4-b
2.    Sh.M.Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil,qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik      
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” Toshkent 
–”O’zbekiston”2017.1-b
3.   Н .Ф. Крахотин “O’zbekistonda asalarichilik” Toshkent-“Mehnat”-1991.7-8-b   
4. Таранов Г. Ф.  “Биология пчелиной семъи”,   М: 1961г 10-17л
5. Abdullaev  “Tarmoq taraqqiyoti: bolchilik”,  “Xorazm”  nashriyoti, 
6.O. Mavlonov , O. Usmonova , Z. Norboev , H . Rasulov .  “Umurtqasiz-lar 
zoologiyasi ”,  “O’qituvchi”  Nashriyoti  Tosh – 1992 y.
 7. T. Tilovov ,  S . O’roqov. “Hashorotlar  olamida”, “O’qituvchi” Tosh-1984 y. 
 8.O.Mavlonov, Sh.Xurramov, X.Eshova, “Umurtqasizlar zoologiyasi”,Toshkent.2006
 9. Abdurahm Qulmamatov, “Umurtqasizlar zoologiyasidan o’quv-dala amaliyoti”, 
“O’qtuvchi”,Toshkent.2009y
Internet saytlari:
www.ziyonet.uz 
www.kutubxona.uz 
www.arxiv.uz 
www.refarat.uz
www.kitob.uz
36 37

Asalarichilik

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Un va non mahsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan xom-ashyolar va ularga qoʻyiladigan talablar
  • Mahsulotlarning sifat koʻrsatkichlari.
  • Mahsulot sifatini boshqarish
  • Kungaboqar moyini saqlash va qadoqlash
  • Don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский