Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 2.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Un va non mahsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan xom-ashyolar va ularga qoʻyiladigan talablar

Sotib olish
MUNDARIJA
KIRISH 3
I   BOB.   UN   VA   NON   MAHSULOTLARINI   TAYYORLASHDA
FOYDALANILADIGAN   XOMASHYOLAR   VA   ULARGA
QO YILADIGAN TALABLAR …………………………………………..ʻ 5
1.1 Un va un turlari ularga qo yiladigan talablar…………………………..	
ʻ
1.2 Unlarning organoleptik va fizik-kimyoviy ko rsatkichlari……………	
ʻ 10
II   BOB.     NON   VA   NON   MAHSULOTLARINING   SIFAT
NAZORATINI   TASHKILLASHTIRISH   VA   AMALGA
OSHIRISH…………………………………………………………………. 18
2.1 Non mahsulotlarining sifat nazoratini amalga oshirishda qo llaniladigan	
ʻ
me’yoriy huquqiy hujjatlar…………………………………………………
2.2 Non mahsulotlarining organoleptik ko rsatkichlari va ularning tahlili	
ʻ 21
2.3 Non mahsulotlarining fizik-kimyoviy ko rsatkichlari va ularni aniqlash
ʻ
usullari…………………………………………………………………….. 23
III BOB.   TADQIQOT NATIJALARI VA XULOSA…………………… 26
3.1 Sinov natijalari va ularni qayta ishlash…………………………………
3.2  Sinov natijalarini rasmiylashtirish ………………………………………. 30
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR RO YHATI
ʻ …………………… 34
1 KIRISH
    O zbekistonda   sug oriladigan   yerlar   sharoitiga   mos,   hosildorligi   va  g allaʻ ʻ ʻ
sifati yuqori, atrof-muhitning noqulay omillariga chidamli kuzgi bug doy navlarini	
ʻ
yetishtirishning   mukammal   texnologiyalarini   aniqlash   va   ishlab   chiqish   muhim
ahamiyatga ega. Hosildorlik va g alla sifatini oshirishda yuqori mahsuldorlikka ega	
ʻ
intensiv   tipdagi   navlarni   tanlash   muhim   o rin   tutadi.   Bu,   o z   navbatida,   navlarni	
ʻ ʻ
yetishtirish   texnologiyasini   ishlab   chiqishni   taqozo   etadi   .   Yalpi   hosil   bo yicha	
ʻ
jahon   don   ekinlari   balansida   bug doy   birinchi   o rinni   egallaydi.   Hozirgi   vaqtda	
ʻ ʻ
jahonda   bug doy   yetishtirish   500   million   tonnaga   yaqin.   Non   pishirish   un   ishlab	
ʻ
chiqarish   uchun  ishlatiladigan   yumshoq   bug doyning  ulushi   95  %   ni   va   makaron	
ʻ
ishlab   chiqarish   uchun   ishlatiladigan   qattiq   bug doy   ulushi   atigi   5   %   ni   tashkil	
ʻ
qiladi. Bug doy unidan tayyorlangan mahsulotlar, asosan, pishirilgan non shaklida,	
ʻ
hamma   joyda   iste’mol   qilinadi.   Bug doy   unining   aholining   umumiy	
ʻ
ovqatlanishidagi   muhim     o rni,   undan   foydalanishning   xilma-xilligi   bug doy	
ʻ ʻ
unining   navlari   va   sifati   nomenklaturasini   davlat   tomonidan   tartibga   solish
zarurligini   ta’minlaydi.   Ko pgina   mamlakatlarda   bug doy   unining   sifatiga
ʻ ʻ
qo yiladigan talablar standartlarda keltirilgan.	
ʻ
    AQSHda birinchi va ikkinchi navli qattiq va yumshoq bug doy donlaridan	
ʻ
yuqori sifatli un ishlab chiqarish rejalashtirilgan. Alohida uchinchi navda ikkinchi
navli   bug doy   uni   ajratiladi   (navli   maydalash   bilan).   Un   vitaminlar   bilan	
ʻ
boyitilganligi   (oddiy   bug doy   uni   va   vitaminlar   bilan   boyitilgan)   va   oqartiruvchi	
ʻ
(oqartilmagan va oqartirilgan) bilan boyitilganligiga qarab ikki sinfga va ikki turga
bo linadi   .   Standart   unning   bug doy   uniga   xos   bo lgan   rangga,   uning   o ziga   xos	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’mi va hidiga (eski hid va ta’mga ega bo lmagan) bo lishi kerakligini ta’kidlaydi.	
ʻ ʻ
Unning namligi  13,5 % dan oshmasligi  kerak. Qattiq bug doydan olingan unning	
ʻ
kul   miqdori   0,46   dan,   yumshoq   bug doydan   -   0,38,   ikkinchi   nav   -   0,75   %   dan	
ʻ
oshmasligi   kerak.   Standart   namlik   miqdori   14,0   %   bo lgan   minimal   protein	
ʻ
miqdorini   nazarda   tutadi:   qattiq   bug doy   uni   uchun   -   11,0,   yumshoq   bug doy	
ʻ ʻ
uchun   -   6,2-9,2   va   ikkinchi   nav   uchun   -   13,0   %.   Unni   quyidagi   vitaminlar   bilan
boyitish   mg/kg   keng   qo llaniladi:   tiamin   -5,0-6,25;   riboflavin   -   30-3,75;   niatsin	
ʻ
yoki niatsinamid - 40-50. Ba’zan qisman yog sizlanadigan bug doy urug ining 5 %	
ʻ ʻ ʻ
gacha,   askorbin   kislotasi,   azot   oksidi,   xlor,   nitrozol   xlorid,   xlor   dioksidi,   benzoil
peroksid,   aseton   peroksid,   azodikarbonamid,   shuningdek,   kaliy   bromat   5   mg   dan
ko p bo lmagan miqdorda. 	
ʻ ʻ
    Germaniyada   TGZ27424   standarti   bug doy   unining   quyidagi   navlarini	
ʻ
ko zda   tutadi:   yuqori   sifatli,   yuqori   proteinli,   past   proteinli   pishirish,   butun   don.	
ʻ
Barcha   navlarning   uniga   qo yiladigan   umumiy   talablar:   namlik   –   15   %   dan   ko p	
ʻ ʻ
bo lmagan,   kremniy  dioksidi   (qum)   miqdori   -   0,1   %   dan   ko p   bo lmagan,   metall	
ʻ ʻ ʻ
magnit   aralashmalari   miqdori   -   3   mg   /   kg   dan   oshmasligi   kerak.   To liq   donli	
ʻ
bug doy   uni   tarkibida   aralashmalardan   tozalangan   donlarining   barcha   tarkibiy	
ʻ
qismlari,   shu   jumladan   mikrobning   kamida   80   %   bo lishi   kerak.   Turli   xil   unlar	
ʻ
2 oqlikda (rang o lchagich tomonidan aks ettirilishi bilan belgilanadi), kislotalilikdaʻ
va   dastlabki   uchta   nav   uchun,   shuningdek,   xom   kleykovina   tarkibida   farqlanadi.
Standart   tushgan   son   ko rsatkichini   nazarda   tutadi   -   unning   barcha   navlari   uchun	
ʻ
kamida   200   s.   Bolgariyada   bug doy   unining   har   xil   turlari   uchun   standartlar	
ʻ
mavjud:   “Bug doy   uni   450”,   “Bug doy   uni   500”,   “Bug doy   uni   700”,   “Bug doy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
uni 1150”, “Bug doy uni 1450”, “ Dag al bug doy un navi 1850”, “yuqori oqsilli	
ʻ ʻ ʻ
bug doy   uni   650”,   “proteinli   bug doy   uni   800”.   Organoleptik   ko rsatkichlarga	
ʻ ʻ ʻ
ko ra,   unning   barcha   turlariga   yagona   talab   va   normalar   qo yiladi.   Rang,   kul
ʻ ʻ
miqdori,   kislotalilik,   xom   kleykovina   miqdori,   kleykovina   tarqalishi,   shuningdek
silliqlashning qo polligi kabi ko rsatkichlarga ko ra talablar sezilarli darajada farq	
ʻ ʻ ʻ
qiladi.   Yuqori   proteinli   bug doy   unining   800   navi   standarti   kleykovina   sifatiga	
ʻ
qo shimcha talablarga ega (u elastik, yopishqoq bo lmasligi, yirtilmasligi, o rtacha	
ʻ ʻ ʻ
cho zilishi   kerak).   Bundan   tashqari,   “sinov   raqami”   ko rsatkichi   (120   dan   kam
ʻ ʻ
bo lmagan)   mavjud.   Turli   mamlakatlarda   bug doy   uniga   qo yiladigan   talablarni
ʻ ʻ ʻ
taqqoslash shuni ko rsatadiki, ularning sifati asosan bir xil ko rsatkichlar bo yicha	
ʻ ʻ ʻ
baholanadi:   organoleptik   (rang,   hid,   ta’m),   namlik,   zararkunandalar   bilan
zararlanish, shuningdek, har xil turdagi aralashmalar. Ko pgina mamlakatlarda un	
ʻ
quyidagi   ko rsatkichlar   bo yicha   baholanadi:   kleykovina   miqdori   va   sifati,   oqsil	
ʻ ʻ
miqdori,   cho kindilik   indeksi,   tushish   soni,   novvoyxona   bahosi,   shuningdek,   kul
ʻ
miqdori,   kislotaliligi,   silliqlashning   qo polligi,   oqligi   va   boshqalar.   Har   bir	
ʻ
mamlakat   tanlaydi.   sanab   o tilganlardan   faqat   individual   ko rsatkichlar.   Ulardan	
ʻ ʻ
eng   keng   tarqalgani   bug doy   unini   baholash   uchun   ishlatiladigan   va   Bolgariya,	
ʻ
Germaniya,   Polsha,   shuningdek   Hindiston,   Meksika,   Boliviya   va   Saudiya
Arabistoni hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ba’zi mamlakatlarda (Kanada, AQSh,
Hindiston,   Buyuk   Britaniya,   Meksika,   Kolumbiya,   Belgiya   va   Boliviya)   bug doy	
ʻ
uni Kjeldahl usuli bilan aniqlangan protein tarkibiga ko ra tasniflanadi.	
ʻ
3 I BOB. UN VA NON MAHSULOTLARINI TAYYORLASHDA
FOYDALANILADIGAN XOMASHYOLAR VA ULARGA
QO YILADIGAN TALABLARʻ
1.1 Un va un turlari, ularga qo yiladigan talablar	
ʻ
Unlarning   sifat   ekspertizasinio’tkazish   ulardan   namunalar   olish   bilan
boshlanadi.   Un   partiyasidan   namunalar   olish   GOST   27668-88   “Un   va   kepak.
Qabul   qilish   va   o rtacha   namuna   olish”   davlatlararo   standarti   talabi   asosida	
ʻ
o tkaziladi.   Bu   standart   standart   standartlashtirish,   metrologiya   va	
ʻ
sertifikatlashtirish   bo yicha   xalqaro   kengashning   1993-yildagi   3-bayonnomasi	
ʻ
bilan kuchga kiritilgan. Un va kepak partiyalari bilan qabul qilinadi. Har bir partiya
uchun   inson   hayoti   uchun   xavfsiz   ekanligini   tasdiqlovchi   sertifikat   berilishi   shart
hisoblanadi.
    Аgar   xaltalarga   joylangan   un   miqdori   5   tagacha   bo lsa   ularning   har	
ʻ
xaltasidan   namunalar   olinadi.   Аgar   xaltalar   soni   5   tadan   100   tagacha   bo lsa,   u	
ʻ
holda   5   xaltadan   kam   bo lmagan   xaltalardan   namuna   olinadi.   Аgar   xaltalar   soni	
ʻ
100   dan   ortiq   bo lsa,   u   holda   partiyadagi   xaltalar   sonining   5   foizi   miqdoridagi	
ʻ
xaltalardan namunalar olinadi. Аgar partiya un tashuvchi mashinalarda keltirilgan
bo lsa, unda har bir mashinalardan namunalar olinadi. Namunalar olishda maxsus	
ʻ
namuna   olishga   mo ljallangan   moslama   (shup)lardan   foydalaniladi.   Har   bir	
ʻ
nuqtadan   olinadigan   namunaning   massasi   200-300   grammni   tashkil   etishi   kerak.
Аna   shu   nuqtalardan   olingan   kichik   namunalar   qo shilib   birlashtirilgan   namuna	
ʻ
hosil qilinadi.
Unning   turli   navlariga   me’yoriy   talablarni   o rnatuvchi   me’yoriy   hujjatlar
ʻ
ro yxati 1.1-jadvalda keltirilgan.	
ʻ
1.1-jadval
100 g un uchun ozuqaviy va energiya qiymati
4 O z DSt 1313:2009  Pishirish uchun bug doy uni texnik shartlar  standartiʻ ʻʻ ʻ ʻʻ
bo yicha   talablar	
ʻ   O zbekiston   Standartlashtirish,   metrologiya   va	ʻʻ ʻ
sertifikatlashtirish   agentligi ning   (O zstandart   agentligi)   2015-yil   23-fevraldagi	
ʻʻ ʻ
05-624-son qarori bilan tasdiqlangan va kuchga kiritilgan.
  Ushbu standart yumshoq bug doydan yoki 20 % dan ko p bo lmagan qattiq	
ʻ ʻ ʻ
aralashmasi   bo lgan   yumshoq   bug doydan   tayyorlangan   va   non,   makaron,   un	
ʻ ʻ
qandolat,   pazandalik   mahsulotlarini   ishlab   chiqarish   va   chakana   savdo   tarmog i	
ʻ
orqali   sotish   uchun   mo ljallangan   bug doy   pishirish   uniga   nisbatan   qo llaniladi.	
ʻ ʻ ʻ
Xavfsizlikni  ta'minlashga   qaratilgan mahsulotlarga  qo yiladigan  majburiy talablar	
ʻ
aholining hayoti va salomatligi bandlarida belgilangan. (ko k, zararli aralashmalar	
ʻ
va   geliotrop   pubescent   va   trichodesma   hoary   urug lari   tarkibi);       (mineral   va	
ʻ
metallomagnit   aralashmalarning   tarkibi,   zararkunandalar   bilan   zararlanishi   va
ifloslanishi);   sertifikatlash uchun javob beradi.
       Ushbu standartni ishlab chiqishda quyidagi tartibga soluvchi standartlarga 
havolalardan foydalanilgan:
  GOST 4403-91- Ipak va sintetik iplardan elak uchun matolar Bug doy.  	
ʻ
Xarid qilish va etkazib berishga qo yiladigan talablar	
ʻ
  GOST 9353-90- Un va kepak.  Namlikni aniqlash usuli
 GOST 13586.3-83-Makkajo xori.  Qabul qilish qoidalari va namuna olish 
ʻ
usullari
 GOST 20259-74- Un, don va kepak.  Metalomagnit aralashmalarni aniqlash
usuli
 GOST 26361-84-Un. Oqlikni aniqlash usuli
 GOST27558-87-Un va kerap rang,hid,ta’m va silliqligini aniqlash usuli
 GOST27668-88- Un va kepak hajmini aniqlash usuli va qabul qilish va 
namuna olish usullari
 GOST27669-88-Pishirish uchun bug doy uni.Sinov laboratoriya usuli non 	
ʻ
pishirish tartibi
 GOST27839-88-Bug doy uni miqdori va sifatini aniqlash usullari	
ʻ
  GOST27839-88- Bug doy   uni   miqdori   va   sifatini   aniqlash   usullari	
ʻʻ ʻ
standarti ga ko ra bug doy unining navlari quyidagicha:	
ʻʻ ʻ ʻ
      Yuqori   nav.   Eng   yaxshi   silliqlash,   shuning   uchun   un   havodor   va   qor-oq
bo ladi.	
ʻ
Birinchi   nav.   Bir   oz   kattaroq   va   soya   sariqlikni   berishi   mumkin.   Bu
silliqlashda don qobig ining mavjudligi tufayli sodir bo ladi. 	
ʻ ʻ
5 1-rasm. Un mahsuloti.
    Ikkinchi.   Bunday   un   qo polroq   va   kulrang   rangga   ega.   Alohida-alohida,   uʻ
pishirishda   amalda   qo llanilmaydi,   faqat   eng   yuqori   yoki   birinchi   nav   bilan	
ʻ
birgalikda. 
  Uchinchi. U devor qog ozi deb ham ataladi. Bunday unni olish uchun donlar	
ʻ
deyarli butunlay ishlatiladi. 
  Krupchatka.   Oddiy   supermarketlarning   javonlarida   kamdan-kam
uchraydigan   juda   kam   uchraydigan   nav.   Grit   juda   qo pol,   u   asosan   noodle   va	
ʻ
makaron tayyorlash uchun ishlatiladi.    
                 Un navlarining qisqacha tavsifi.   Novvoylik bug doy uni bug doy donidan
ʻ ʻ
ishlab   chiqariladi.   Naviga   qarab   unning   tarkibida   katta   yoki   kichik   miqdorda
maydalangan endosperm va po stloq zarrachalari bo lishi mumkin.  	
ʻ ʻ O zbekistonda	ʻ
novvoylik bug doy uni beshta: 	
ʻ
1. Oliy
2. Birinchi
3. «O zbekiston»	
ʻ
4. Ikkinchi
5. Jaydari navlarda ishlab chiqariladi.
  Oliy   navli   un   mayin   yanchi1gan   endospermdan   (zarrachalarning   o rtacha	
ʻ
o lchami 30-40 mkm) iborat bo lib, oq rangi, tarkibida kraxmalning ko p1igi (79-	
ʻ ʻ ʻ
80  %),  oqsillar   miqdorining  o rtacha   yoki   kamligi   (10-14  %)   bilan  ajralib  turadi;	
ʻ
ho l   kleykovinaning   chiqishi   taxminan   28   %   ni   tashki1   qiladi,   kuldorligi   0,55   %	
ʻ
dan yuqori emas. Unning tarkibida selluloza (0,1-0,15 %), yog  va qand miqdorlari	
ʻ
juda kam. 
Birinchi   navli   un   eng   ko p   tarqalgan.   U   mayin   yanchilgan   endosperm	
ʻ
zarracha1aridan   (o lchami   40-60   mkm)   va   kam   miqdordagi   kepakdan,   ya'ni	
ʻ
maydalanmagan   qobiq   va   a1eyron   qatlamdan   (un   massasiga   nisbatan   3-4   %
miqdorda)   iborat   bo ladi.   Kraxma1   miqdori   o rtacha   75   %   ni   tashkil   qilib,   oqsil
ʻ ʻ
miqdori   nisbatan   ko p   bo ladi   (13-15   %),   ho l   kleykovinaning   chiqishi   30%   ni
ʻ ʻ ʻ
tashkil qiladi. Birinchi nav1i un tarkibida qandlar (2 % gacha) va yog  miqdori (1	
ʻ
6 %),   oliy   navli   undagiga   nisbatan   ko p   bo ladi.   Unning   kuldorligi   0,75   %   ni   vaʻ ʻ
sellulozaning miqdori o rtacha 0,27-0,3 % ni  tashkil  qiladi. Birinchi navli unning	
ʻ
rangi sof oq rangli yoki oq rangli bo lib, sariq yoki kulrang tuslarga ega.     	
ʻ
    “O zbekiston” novvoylik uni	
ʻ   yumshoq bug doydan ishlab chiqariladi  va	ʻ
respublika   hududida   iste'mol   qilinadi.   Unning   rangi   sariq   yoki   kulrang   tusli   oq
rangda,   kuldorligi   1,15   %   dan   yuqori   emas,   kleykovina   miqdori   25   %   dan   kam
emas.   Bu   un   birinchi   va   ikkinchi   navli   unlar   orasidagi   o rinni   egallab,   tarkibida	
ʻ
oqsil, qand1ar, mineral modda1ar va boshqa1arning yuqori1igi bi1an birinchi navli
undan farq qiladi.
 Ikkinchi navli un ning qobiq aralashmalari ko proq (un massasiga nisbatan	
ʻ
8-10   %   miqdorda)   maydalangan   endosperm   zarrachalaridan   iborat   bo ladi.	
ʻ
Zarrachalarining o lchami  30-40 dan 150-240 mkm  gacha.  Un tarkibida 70-72 %	
ʻ
kraxmal, 3-16 % oqsil mavjud bo lib, ho l kleykovinaning chiqishi 25% dan kam	
ʻ ʻ
emas. Qand miqdori 1,5-2,0 %, yog  2 % atrofida, ku1dorligi 1,1-1,2 %, selluloza	
ʻ
miqdori   o rtacha   0,7   %.   Uning   rangi   oq-sariq   tuslidan,   to qroq   oq,   kulrang   va	
ʻ ʻ
jigarranggacha. 
Jaydari  un  bir navli oddiy tortish yo li bilan olinadi va uning chiqishi 96 %	
ʻ
ni tashkil  qiladi. Un bug doy qanday qismlardan tashkil  topgan bo lsa, xuddi shu	
ʻ ʻ
qismlardan iborat  bo ladi, lekin meva qavati  va murtagining kamligi  bilan ajralib	
ʻ
turadi. Jaydari un nisbatan yirik, bir jinsli em as (eng katta zarrachasining o lchami	
ʻ
600   mkm,   eng   kichik   zarrachasining   o lchami   esa   30-40   mkm   ni   tashkil   qiladi).	
ʻ
Kimyoviy   tarkibi   boshlang ich   donning   tarkibiga   yaqin   bo ladi   (kuldorlik	
ʻ ʻ
dondagiga   nisbatan   0,07-0,1   %   ga,   selluloza   miqdori   esa   0,15-0,2   %   ga   kam
bo ladi). Bu un yuqori nam singdirish va qand hosil qilish qobiliyatiga ega bo lib,	
ʻ ʻ
ho l kleykovinaning chiqishi 20 % va undan yuqori bo ladi. 
ʻ ʻ
Yuqori sifatli makaron mahsulotlari ishlab chiqarish uchun (GOST 12307 ga
binoan)  qattiq bug doydan tayyorlangan un ishlatiladi. Bu turdagi  un maxsus  uch	
ʻ
navli don tortishda, uchta:
 yonnachasimon 
 oliy
 birinchi 
 ikkinchi navlarda ish1ab chiqariladi.
Ikkinchi   navli   un   makaron   mahsulotlari   ishlab   chiqarishda   qo llanilmaydi.	
ʻ
Makaron uni zarrachalarining sarg ish rangi, yormachasimon strukturasi va shaffof	
ʻ
konsistensiyasi   bilan   novvoylik   unidan   farqlanadi.   Oliy   navli   un   endospermning
ichki   qismlaridan,   birinchi   navli   un   esa   endospermning   tashqi   qavatlari
zarrachalaridan   va   biroz   miqdorda   po stloq   qismlaridan   iborat   bo ladi.   Un   rangi	
ʻ ʻ
sarg ish   rangdan   och-sariq   ranggacha   bo lishi,   un   tarkibida   karotinoidlarning	
ʻ ʻ
mavjudligi bilan bog liq. Oqsil miqdori 15-16  % gacha, ba'zida esa undan ko proq	
ʻ ʻ
7 bo lishi   mumkin.   Un   32-35   %   (40   %   gacha)   ochiq   rangdagi   elastik   kleykovinaʻ
hosil   qilish   xususiyatiga   ega.   Iqlim,   agronomiya   va   iqtisodiyotga   bog liq   bo lgan	
ʻ ʻ
muammo1ar   sabab1i   ko pchilik   mamlakatlar   qattiq   bug doy   yetishtirishdan   voz	
ʻ ʻ
kechmoqdalar.   Shuning   uchun,   qattiq   bug doyning   yetishmasligi   tufayli   GOST	
ʻ
12306   ga   binoan   shaffoftigi   60   %   dan   kam   bo lmagan   yumshoq   bug doydan	
ʻ ʻ
tayyorlangan   makaron   unidan   foydalanishga   ruxsat   etilgan.   Shaffoftigi   yuqori
bo lgan   yumshoq   bug doydan   tayyorlangan   makaron   uni   oq   yoki   biroz   sarg ish	
ʻ ʻ ʻ
rangi,   oqsil   miqdorining   (14-16   %)   va   ho l   kleykovinasi   miqdorining   nisbatan	
ʻ
kamligi   (30-32   %),   yetarlicha   ochiq   rangi,   cho ziluvchanligi,   elastikligi   bilan	
ʻ
farqlanadi.   Bu   undan   tayyorlangan   makaron   mahsulotlariga   oq   rang,   pastroq
shaffoftik,   qaynatish   jarayonida   suvning   xiralanishi,   qaynatilgan   mahsulotlarning
shilimshiqroqligi xosdir. Makaron unining yetishmasligi  sababli  sanoat  novvoylik
unidan   makaron   mahsulotlari   ishlab   chiqarishga   majbur.   Bu   undan   tayyorlangan
mahsulotlar   sifatining   pastligi   ham   shu   bilan   asoslanadi.   Javdar   uni   elanma,
sidirma   va   jaydari   navlarda   ishlab   chiqariladi.   Jaydari   navli   un   aralashmalardan
tozalangandan va qamchinli mashinalarda ishlov berilgandan so ng, javdar donini	
ʻ
tortish   yo li   bilan   olinadL   Un   bir   navli   95   %   li   tortishda   olinadigan   va   elakdan	
ʻ
o tkazilgan   mahsulotdir.   Jaydari   un   tarkibida   javdar   doni   qancha   qismdan   iborat	
ʻ
bo lsa, shu qismlar  mavjud va maydalangan endosperm  bilan birgalikda 20-25 %
ʻ
maydalangan   po stloq   va   aleyron   qatlamidan   iborat   bo ladi.   Zarrachalarining	
ʻ ʻ
o lchami 30 dan 600 mkm gacha, unning rangi javdar donining rangiga bog liq va	
ʻ ʻ
kulrang, sariq yoki yashil tusga ega oq rangda bo ladi. Un suvda eruvchi moddalar	
ʻ
va   qandlarga   boy   bo lib,   tarkibida   12-14   %   oqsil,   60-64   %   kraxmal,   2-2,5   %	
ʻ
selluloza mavjud, kuldorligi-l,8-1,9 % ga teng. Sidirma un jaydari undan tarkibida
donning   po stloq   va   aleyron   qatlamlarining   kamligi   (un   massasmmg   12-15   %	
ʻ
miqdorida)   va   maydalanish   darajasining   yuqoriligi   bilan   farqlanadi.
Zarrachalarining o lchami 30 dan 400 mkm gacha. Un kulrang yoki jigarrang tusli	
ʻ
oq   rangga   ega.   Sidirma   un   ham   jaydari   un   kabi   suvda   eruvchi   moddalarga   boy,
lekin tarkibida oqsil miqdori kam (10-12 %), kraxmal ko proq (66- 68 %). Bu unda	
ʻ
selluloza   miqdori-0,9-1,1   %,   unning   kuldorligi   esa-I,2-   1,4   %   ni   tashkil   qiladi.
Elanma un javdar unining eng sifatIi navi hisoblanadi. U biroz miqdorda po stloq	
ʻ
va aleyron qatlami aralashgan mayin yanchilgan javdar doni endospermidan iborat
(un massasiga  nisbatan 4%  atrofida). Zarrachalarining o lchami 20 dan 200 mkm	
ʻ
gacha. Un ko k tusli oq rangga ega. Un kraxmalga (71-73 %), qandlarga (4,7-5,0	
ʻ
%)   boy   bo lib,   tarkibida   suvda   eruvchi   moddalar   ko proq,   oqsil   (8-10%)   va
ʻ ʻ
selluloza   miqdori   (0,3-   0,4  %)   kamroq.   Unning  kuldorligi   0,65-0,75  %   ni   tashkil
qiladi. 
Unning boshqa turlari . Makkajo xori, arpa, grechixa, soya va no xat unlari	
ʻ ʻ
faqatgina   milliy   va   maxsus   taomlar   tayyorlashda   foydalanish   maqsadida   kam
8 miqdorlarda   ishlab   chiqariladi.   Masalan,   grechixa   uni   parhezbop   taomlar   ishlab
chiqarish, suli uni-pecheniyning maxsus navini (sulili pecheniy) ishlab chiqarish va
guruch uni - bolalar   parhezbop ovqatlanish uchun mahsulotIar ishlab chiqarishda
qo llaniladi. ʻ
Unni   saqlash .   Unni   saqlash   tarali   yoki   tarasiz   usulda   amalga   oshiriladi.
Tarali   omborxonalarda   un   solingan   qoplar   shtabel   ko rinishida   (balandligi   ko pi	
ʻ ʻ
bilan 10-12 qator) yog och stellajlarga teriladi. Stellajlar orasidan havo o tib turishi	
ʻ ʻ
uchun ular yerdan 15 srn balandlikda taxlanadi. Shtabellar ora si ochiq bo lishi, har	
ʻ
10-11   m   oraliqda   orasiga   kamida   0,5   m   o tish   joyi   bo lishi   lozim.     Zamonaviy	
ʻ ʻ
usul-unni   tarasiz   tashish   va   saqlash   hisoblanadi.   Bunda   og ir   mehnat   bilan	
ʻ
shug ullanadigan   ishchilar   soni   qisqaradi,   omborxonalarning   sanitariya   holati	
ʻ
yaxshilanadi,   ishlab   chiqarish   madaniyati   oshadi,   unning   yo qotilishi   kamayadi.	
ʻ
Tarali usulda saqlashga nisbatan iqtisodiy samaradorlik oshadi. Unni saqlash turli
muddat   davom   etishi   mumkin.   Tegirmonlarda   navli   unga   qisqa   muddatli   dam
beriladi   (5-10   kun).   Chunki   tegirmondan   chiqqan   un   40    C   atrofidagi   haroratga
ega.   Dam   olish   vaqtida   harorat   atrof-muhit   bilan   muvozanatga   keladi,   unning
nonboplik   xossalari   biroz   yaxshilanadi.   Yirik   omborxonalarda   un   bir   necha   oy,
ayrim   hollarda   1   yilgacha   saqlanishi   mumkin.   Un   sifatini   yomonlashtirmasdan
saqlashning   asosiy   shartlari   -   omborxonaning   tozaligi,   shamollatilishi,
zarakunandalardan   xoli   bo lishi   hisoblanadi.   Yuqori   bo lmagan   harorat   (0-5  	
ʻ ʻ  C,
ammo 15    C dan yuqori emas) va namlikka (14-14,5 %) ega un yaxshi saqlanadi.
Muvofiq   sharoitlarda   saqlaganda   unning   sifati   yaxshilanadi,   ayniqsa,   kuchsiz   un
yeti1adi.   Noqulay   sharoitlarda   (harorat   va   namlikning   keskin   o zgarishi)   unning	
ʻ
sifati   yomonlashadi,   o z-o zidan   qizishi,   taxir   ta'mga   va   yoqimsiz   hidga   ega	
ʻ ʻ
bo lishi, mog orlashi, ombor zarakunandalari tomonidan zararlanishi mumkin.	
ʻ ʻ
1.2   Unlarning organoleptik va fizik-kimyoviy ko rsatkichlari	
ʻ
     Organoleptik   ko rsatkichlari	
ʻ .   Unning   sifatini   aniqlashda,   avvalo
organoleptik   ko rsatkichlari   aniqlanadi.  	
ʻ А gar   un   organoleptik   ko rsatkichlari	ʻ
bo yicha   standart   talabiga   javob   bermasa,   bunday   unlar   oziqovqat   mahsulotlari	
ʻ
tayyorlashga yaroqsiz deb topiladi va ularda boshqa fizik-kimyoviy ko rsatkichlar	
ʻ
aniqlanmaydi. Hidi va ta m ko rsatkichi un uchun asosiy ko rsatkich. Unning hidi	
ʼ ʻ ʻ
va   ta mi   kam   seziluvchan,   lekin   har   bir   un   turi   o ziga   xos   xususiyatga   egadir.	
ʼ ʻ
Bugungi  kungacha don va unning aromatik moddalari  kam  o rganilgan. Ba zi  bir	
ʻ ʼ
tadqiqotlar   natijasida   unda   kam   miqdorda   ketonlar   (diatsetil,   metiletil   keton)   va
ba zi   al	
ʼ ь degidlar   (akrolein,   metiletilketon   va   boshqalar)   borligi   aniqlangan.
Bundan   tashqari,   yangi   unlarga   hid   va   ta m   berishda   suvda   eruvchan   uglevodlar,	
ʼ
erkin   aminokislotalar   va   organik   kislotalar   ham   ishtirok   etadi.   Lekin,   unlarning
9 hidi   va   ta mi   tashqaridan   yot   hidlarni   va   ta mlarni   singdirishi   va   un   ishlabʼ ʼ
chiqarishda   nuqsoni   bor   donlarni   (murtagi   o sib   boshlagan,   sovuq   urgan,	
ʻ
mog orlangan   va   boshqalar)   qo llaganda   ham   o zgarishi   mumkin.   Shuningdek,	
ʻ ʻ ʻ
unlarni   maqbul   bo lmagan   sharoitda   tashish   va   saqlash   ham   ta mi   va   hidining	
ʻ ʼ
o zgarishiga ta sir ko rsatadi.	
ʻ ʼ ʻ
Un mahsulotlarini fizik-kimyoviy ko rsatkichlari  2-jadvalda berilgan.	
ʻ
2-jadval
Un mahsulotlarini fizik-kimyoviy ko rsatkichlari	
ʻ
Moddalar-
ning nomi Krupchat-
ka Krupka Yuqo-
ri navli
un Birinchi
navli un ‘O zbe-	
ʻ
kiston’
uni Ikkinchi
navli un Fon
rasmi
uni
Proteinlar 11,6 11,3 10,3 10,6 11,1 11,7 12,5
Yog lar	
ʻ 0,9 0,7 1,1 1,3 1,4 1,8 1,9
Uglerodlar 70,8 70,3 68,7 67,1 64,9 62,8 55,8
Energiya
qiymati kkal 348 344 334 331 328 324 323
 
Bug doy   uni   organoleptik   va   fizik-kimyoviy   sifat   ko rsatkichlari   bo yicha	
ʻ ʻ ʻ
GOST   26574-2017   Nonbop   bug doy   uni   xalqaro   standarti   talabiga   javob   berishi	
ʻ
kerak.   Mazkur   standart   talabi   bo yicha   bug doy   uni   ekstra,   oliy,   krupchatka,	
ʻ ʻ
birinchi,   ikkinchi   va   oboynoy   navlariga   bo linadi.   Respublikamizda   ishlab	
ʻ
chiqarilayotgan novvoychilik bug doy uni TSh 8-115:2004 texnik sharti, vitamin-	
ʻ
mineral   aralashmalar   bilan   boyitilgan   novvoylik   bug doy   uni   esa   O zDSt	
ʻ ʻ
1104:2006   standarti   talabiga   javob   berishi   kerak.   Bu   standartlarga   binoan
unlarning avvalo organoleptic ko rsatkichlari aniqlanadi.	
ʻ
  Unning   ta mi   shirinroq   bo lib,   achchiq   va   taxir   ta mga   ega   bo lmasligi	
ʼ ʻ ʼ ʻ
kerak.   Unni   chaynab   ko rilganda   g ichirlamasligi   kerak.   Chaynaganda	
ʻ ʻ
g ichirlaydigan   unlar   tarkibida   qum,   loy,   tuproq   aralashmalari   borligidan   dalolat	
ʻ
beradi   va   bunday   unlar   standart   talabiga   javob   bermaydigan   unlar   deb   topiladi.
Unning   rangi   uning   qanchalik   yangiligini   va   navini   ko rsatadi.   Unning   navi	
ʻ
qanchalik yuqori bo lsa, u shunchalik oqroq ko rinadi, chunki uning tarkibida don	
ʻ ʻ
po stlari   (kepagi)   kamroq   bo ladi.   Naviga   qarab   yangi   tortilgan   bug doy   uni   oq	
ʻ ʻ ʻ
rangdan   oq-sarg ish   ranggacha,   javdar   uni   esa   oqdan   ko kish   ranggacha   bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
Un   uzoq   saqlanganda   oqarishi   kuzatiladi.   Bunga   sabab   undagi   rang   beruvchi
moddalarning, ayniqsa karotinning parchalanishi sabab bo ladi.	
ʻ
10 Unning navini uning rangiga ko ra, shu rangni uning tegishli navi etalonigaʻ
tik   tushayotgan   yorug likda   yoki   fotometr   (tsvetomerda)   taqqoslab   ko rib	
ʻ ʻ
aniqlanadi.   Unning   asosiy   fizik-kimyoviy   ko rsatkichlariga   namligi,   kuldorligi,	
ʻ
nordonligi,   un   zarrachalarining   mayda-yirikligi,   kleykovinaning   miqdori   va   sifat
ko rsatkichlari,   ombor   zararkunandalari   bilan   shikastlanganlik   darajasi   kabi	
ʻ
ko rsatkichlari kiradi.
ʻ
  Unning   namligi   15   %   dan   ortiq   bo lmasligi   kerak.   Namlikni   1300  	
ʻ  C
haroratda   40   daqiqa   davomida   quritishdan   oldingi   un   massasi   bilan   quritgandan
keyingi   massasi   orasidagi   farqqa   qarab   aniqlanadi.   Qo lda   siqilganda   quruq   un	
ʻ
sochilib   turadi,   namligi   baland   un   esa   yumaloqlanib   qoladi.   Namlik   nafaqat   unni
saqlashda  muhim  rol  o ynaydi, balki  u undan non yopilganda nonning chiqishiga	
ʻ
ham   katta   ta sir   ko rsatadi.   Un   namligining   1   %ga   oshishi,   non   chiqish	
ʼ ʻ
ko rsatkichini taxminan 1,5 %ga kamaytiradi.	
ʻ
Un mahsulotlarini umumiy xarakteristika va normalari 3-jadvalda berilgan.
3-jadval 
Un mahsulotlarini umumiy xarakteristika va normalari
Ko rsatkich nomi	
ʻ Un uchun xarakteristika va normalar
Ta’mi Bug doy unining xarakteristikasi asosan bego-	
ʻ
na ta’mlar,nordon emasligi,achchiq emasligi 
bilan xarakterlanadi
Hidi Bug doy unining hidi chirigan va mog orlagan
ʻ ʻ
hidlardan xoliligi bilan xarakterlanadi
Namlikning massa ulushi ,% 15,0
Mineral aralashmaning mavjudligi Unni ezganda siqilishni sezmaslik
Metallomagnit aralashma,mg 1 kg un;
alohida zarrachalarning o lchami	
ʻ
kattaroq chiziqli o lcham bo lmaganda 0,3 mm	
ʻ ʻ
dan ortiq va og irligi 0,4 mg dan ko p emas	
ʻ ʻ 3,0
Zararkunandalar bilan zararlanish Ruxsat berilmagan
Zararkunandalar bilan ifloslanish Ruxsat berilmagan
  Kul miqdori unning nav ko rsatkichi hisoblanadi.Unda kul miqdori qancha	
ʻ
kam   bo lsa,   navi   shuncha   yuqori   hisoblanadi   va   aksincha.   Mineral   elementlar	
ʻ
asosan   donning   po stlog i   va   murtagida   bo ladi,   shu   sababli   don   bu   qismlardan	
ʻ ʻ ʻ
qanchalik tozalangan bo lsa, unning kuldorligi shuncha kam bo ladi. Non yopishga	
ʻ ʻ
mo ljallangan   bug doy   unining   kuldorligi   quyidagicha   qilib   belgilangan(%lardan	
ʻ ʻ
ko p bo lmasligi kerak): krupchatka-0,60; oliy nav-0,55; 1-chi nav-0,75; 2-chi nav-
ʻ ʻ
1,25; jaydari un-1,90.
Unning nordonligi graduslarda ifodalanadi. Unning nordonligi deb 100 g un
tarkibidagi   kislotalar   yoki   kislotalik   xususiyatiga   ega   bo lgan   moddalarni	
ʻ
11 neytrallash   uchun sarf   bo ladigan  0,1 normalli  ishqor   eritmasining  millilitrlardagiʻ
miqdori   tushuniladi.   Uzoq   saqlanganda   unning   nordonligi   ortadi.   Sifati   yaxshi
unning nordonligi quyidagicha bo lishi  kerak (0da): bug doy unining oliy navi-3;	
ʻ ʻ
1-navi-3,5;   2-navi-4,5;   dag al   tortilgani-5;   javdar   unning   elangani-4;   birlamchi	
ʻ
tortilgani-5; dag al tortilgani-5,5.	
ʻ
Unning   tortilish   mayda-yirikligi   non   yopishda   texnologik   ahamiyatga   ega.
Zarrachalari   yirik   un   qoramtirroq,   suv   shimish   qobiliyati   past,   tayyorlangan
nonning hajmi kichik, mag zidagi g ovakchalari ham bir tekis bo lmaydi. Haddan	
ʻ ʻ ʻ
tashqari   mayda,   gardsimon   un   non   yopishga   yaramaydi,   chunki   bunday   undan
hajmi   toraygan,   mag zi   dag al   non   chiqadi.   Non   sanoatida   un   zarrachalari	
ʻ ʻ
o lchamlari   bir   xil   bo lgan   unlar   yuqori   baxolanadi.   Un   zarrachalarining   mayda-	
ʻ ʻ
yirikligi unni nazorat elaklarida elash yo li bilan aniqlanadi.	
ʻ
Kleykovinaning   miqdori   va   sifat   ko rsatkichi   non   yopishga   mo ljallangan	
ʻ ʻ
unlarda eng asosiy ko rsatkich hisoblanadi. Kleykovina deb bug doy uni xamirini	
ʻ ʻ
suvda   toza   yuvib,   kraxmali   ketkizilgandan   keyin   qoladigan   yelimshak   massaga
aytiladi.   U   asosan   suvda   erimay,   bo kadigan   oqsillar   (gliadin   va   glyutenin)   dan	
ʻ
iborat   bo ladi.   Kleykovinasi   qancha   ko p   bo lsa   uning   sifati   shuncha   yuqori	
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Kleykovina miqdorini aniqlash uchun 25 g undan kam miqdorda suv bilan	
ʻ
xamir   qariladi.   So ngi   20   minut   o tgach,   xamirdagi   kraxmal   toza   suv   bilan   toki	
ʻ ʻ
kraxmal   butunlay   ketguncha   yuviladi.   Keyin   esa   qolgan   kleykovina   tarkibidagi
suvni siqib tashlab, kleykovina tarozida tortiladi. Har qaysi un navi uchun tarkibida
qancha   qo p   kleykovina   bo lishining   normasi   standartlarda   belgilab   qo yilgan.	
ʻ ʻ ʻ
Masalan, bug doy uni tarkibida quyidagicha kleykovina bo lishi kerak: oliy navda	
ʻ ʻ
28;   1-navda   30;   2-navda   25;   dag al   tortilgan   jaydari   unda   20.   Unlar   tarkibida	
ʻ
kleykovinaning miqdoriy ko rsatkichlari bilan bir qatorda sifat ko rsatkichlari ham	
ʻ ʻ
aniqlanadi.
  Kleykovinaning   sifat   ko rsatkichlari   cho ziluvchanligi,   qayishqoqligi   va	
ʻ ʻ
rangi bilan xarakterlanadi. Qayishqoqlik va cho ziluvchanlik jihatidan kleykovina	
ʻ
uch turkumga bo linadi: birinchisi-  yaxshi  yoki kuchli guruh;  ikkinchisi-qoniqarli	
ʻ
yoki   o rtacha   guruh;   uchinchisi-qoniraqsiz   yoki   kuchsiz   guruh.   Kuchli	
ʻ
kleykovinaning elastikligi  va qayishqoqligi  katta bo ladi  (uning cho ziluvchanligi	
ʻ ʻ
20   sm   dan   oshmaydi),   kuchsiz   kleykovina   cho zilishga   qattiq   qarshilik	
ʻ
ko rsatmaydi   (cho ziluvchanligi   80   sm   ga   yetadi).   Yaxshi   sifatli   kleykovinaning	
ʻ ʻ
rangi och-sariq, yomonining rangi esa qo ng irroq tusli qoramtir bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
  O zDSt   1104:2006   standarti   talabi   bo yicha   vitamin-mineral   aralashmalar	
ʻ ʻ
bilan   boyitilgan   novvoylik   bug doy   unida   yuqorida   keltirilgan   ko rsatkichlardan	
ʻ ʻ
tashqari   qo shimcha   ravishda   V1,   V2,   PP   (nikotin   kislotasi),   V9   (folat   kislotasi),	
ʻ
temir va rux moddalari miqdori ham aniqlanadi. Boyitilgan bu kabi unlarning oliy
va birinchi navlarining 1 kg ida V1 vitamini miqdori 1,6 mg dan, V2 vitamini 2,4
12 mg dan, PP vitamin\miqdori esa 8,0 mg dan kam bo lmasligi  kerak. Shuningdek,ʻ
bu   unlarda   temir   moddasi   miqdori   kamida   40   mg   ni,   rux   esa   17,6   mg   ni   tashkil
etishi ko rsatib qo yilgan.	
ʻ ʻ
Unning   ombor   zararkunandalari   bilan   zararlanganligi   ham   asosiy
ko rsatkichlardan biri hisoblanadi. Standart talabi bo yicha ombor zararkunandalari	
ʻ ʻ
bilan   shikastlangan   unlardan   foydalanish   tavsiya   etilmaydi.   Bu   umumiy
ko rsatkichlardan   tashqari   unning   nonboplik   xususiyati   ham   aniqlanadi.   Bug doy
ʻ ʻ
unining   nonboplik   xususiyati.   Unning   nonboplik   xususiyatlariga   gaz   hosil   qilish
qobiliyati, quvvati va xamir tayyorlash jarayonida xamirning qorayishga moyilligi
kabi ko rsatkichlari kiradi.	
ʻ
 Unning gaz hosil qilish qobiliyati deganda xamirdan 5 soat davomida ajralib
chiqadigan karbonat angidrid gazining millilitrlardagi miqdori bilan o lchanadi. Bu	
ʻ
ko rsatkich  ko p darajada  unlarning  tarkibida  bo ladigan qand  miqdori   va  unning	
ʻ ʻ ʻ
qand   hosil   qilish   qobiliyatiga   bog liq   bo ladi.   Qand   hosil   qilish   qobiliyati   esa	
ʻ ʻ
undagi   amilolitik     fermentlarning   kraxmalni   gidrolizlab   hosil   qiladigan   glyukoza
qand   miqdori   bilan   o lchanadi.   O sayotgan   donlardan   olingan   unlar   qand   hosil	
ʻ ʻ
qilishga   juda   moyil   bo ladi.   Buning   sababi,   unlarda   amilaza   fermentining	
ʻ
nihoyatda   faolligidadir.   Non   sirtining   rangi   unning   gaz   hosil   qilish   qobiliyatiga
juda bog liq bo ladi. Non qobig ining tillarang bo lishi non yopish jarayonida qand	
ʻ ʻ ʻ ʻ
va   aminokislotalardan   melanoid   moddalarining   hosil   bo lishi   bilan   tushuntiriladi.	
ʻ
Unning   gaz   hosil   qilish   qobiliyati   kuchsiz   bo lgan   sharoitda   qand   hatto   ochish	
ʻ
jarayonining normal borishi uchun ham yetishmay qoladi. Shu sababli non yaxshi
g ovaklikka   ega   bo lmaydi   va   bunday   nonlarning   qobig i   ham   oqish   rangda	
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Gaz hosil qilish qobiliyati yaxshi unlar 5 soat bijg ish davomida 1600 ml
ʻ ʻ
ajratib chiqaradi. Unda gaz hosil qilish qobiliyati bilan bir vaqtda gaz ushlab turish
qobiliyati   ham   aniqlanadi.   Unning   gaz   tutib   turish   qobiliyati   deb   5   soat   bijg ish	
ʻ
davomida   xamirning   qancha   miqdorda   (ml)     gazini   ushlab   turish   qobiliyati
tushuniladi.   Bu   ko rsatkich   undagi   oqsil-protein   kompeksining   xususiyatiga	
ʻ
bog liq bo ladi.	
ʻ ʻ
Unning   quvvati -unning   ma lum   bir   fizik   xususiyatidir.   Bu   ko rsatkich	
ʼ ʻ
bo yicha   unlar   kuchli,   o rtacha,   kuchsiz   guruhlarga   bo linadi.   Suvda   xamir	
ʻ ʻ ʻ
qoriganda nisbatan ko p miqdordagi suvni o ziga singdiradigan, yaxshi gaz ushlab	
ʻ ʻ
turish xususiyatiga ega bo lgan, elastik xamir hosil qiladigan unlar kuchli unlar deb	
ʻ
hisoblanadi.   Bu   unlardan   yopilgan   nonlar   ham   yuqori   fizik-kimyoviy
ko rsatkichlarga   ega   bo ladi.   Kuchsiz   unlar   kam   miqdordagi   suvni   o ziga	
ʻ ʻ ʻ
singdiradi va ulardan tayyorlangan xamirning gaz tutib turish qobiliyati juda past,
achish   jarayonining   oxirida   xamir   suyuq,   yopishqoq   bo lib   qoladi.   Natijada,	
ʻ
bunday   xamirdan   yopilgan   nonlarning     fizik-kimyoviy   ko rsatkichlari   ham   juda
ʻ
past bo ladi.	
ʻ
13 2- rasm   Non   mahsulotlari   turlari .
          Xamir   tayyorlash   jarayonida   xamirning   qorayishi   un   tarkibidagi   erkin
tirozinning   polifenoloksida   fermenti   ta sirida   o zgarishi   bilan   tushuntiriladi.   Buʼ ʻ
ko rsatkichning   kattaligini,   qorayish   darajasini   fotometr   yordamida   o lchash	
ʻ ʻ
asosida   olib   boriladi.   Unlarni   saqlash   jarayonida   bo ladigan   o zgarishlar   va	
ʻ ʻ
ularning   unlar   sifatiga   ta siri   Unni   hosil   qiluvchi   endospermaning   mayda	
ʼ
zarrachalari   biokimyoviy   jarayonlar   ro y   beradigan   tirik   to qimalar   hisoblanadi.	
ʻ ʻ
Tashqi muhitga tegib turadigan un yuzasi don yuzasidan bir necha marta kattadir.
Shu   sababli   unlarda   boradigan   barcha   biokimyoviy   jarayonlarning   faolligi   juda
yuqori   bo ladi.   Texnologik   xususiyatlari   va   ozuqaviy   qiymatining     o zgarishi	
ʻ ʻ
nuqtai nazaridan qaralsa ularni saqlashni ikki bosqichga bo lish mumkin.	
ʻ
       Unni saqlashning dastlabki paytida nonboplik xususiyatlari ma lum vaqt	
ʼ
davomida   o zgarmaydi,   lekin   saqlashning   keyingi   bosqichlarida   unning	
ʻ
xususiyatlari o zgarib, sifati pasayadi. Un sifatining yaxshilanish jarayonini unning
ʻ
yetilishi   jarayoni   deb   aytiladi.   Bug doy   unining   yetilishi   bu-unning   nonboplik	
ʻ
xususiyatlarining yaxshilanishini ta minlaydigan jami o zgarishlarning majmuidir.
ʼ ʻ
Ma lumki,   donni   maydalab,   undan   darhol   tayyorlangan   xamir   ko pchiganda	
ʼ ʻ
yopishqoq   massa   hosil   bo ladi   va   bu   massadan   tayyorlangan   non   mag zining	
ʻ ʻ
g ovaklari   yaxshi   rivojlanmagan,   non   hajmi   juda   kichik,   qobig ida   mayda	
ʻ ʻ
yoriqchalar hosil bo ladi. Umuman olganda, bunday unlardan tayyorlangan nonlar	
ʻ
ko rsatkichlari   bo yicha   tegishli   talablarga   javob   bermaydi.   Ma lum   bir   vaqt	
ʻ ʻ ʼ
saqlash jarayonida unning nonboplik xususiyatlari ortadi. Natijada, bunday undan
tayyorlangan   non   mag zining   g ovakliklari   bir   tekis,   yaxshi   rivojlangan,   qobig i	
ʻ ʻ ʻ
esa   yubqa,   silliq   xolda   bo lib,   uning   organoleptik   ko rsatkichlari   ham   yuqori	
ʻ ʻ
bo ladi.   Unning   yetilish   jarayonida   boradigan   asosiy   jarayonlar   un   lipidlarining	
ʻ
oksidlanishi   va   gidrolizlanishi   hamda   fermentlar   faolligining  optimal   darajagacha
pasayishi hisoblanadi.
14       Un   rangining   yaxshilanishi   (oqarishi)   yetilganligini   bildiruvchi
organoleptik   ko rsatkichlardan   biri   hisoblanadi.   Bu   jarayon   karotinoidlarningʻ
oksidlanib,   rangsiz   moddalar   hosil   qilishi   bilan   tushuntiriladi.   Unning   suv
suspenziyasi nordonligining o zgarishi un tarkibidagi fitin moddasining fermentlar	
ʻ
ta sirida   parchalanib,   erkin   holdagi   fosfat   kislotasi   va   nordon   fosfat   birikmalarini	
ʼ
hosil   qilishi   natijasida   ro y   beradi.   Shuningdek,   organik   kislotalar   (sut,   sirka)	
ʻ
mikroorganizmlarning uglevodlarni parchalashi  natijasida ham  hosil bo ladi. Juda	
ʻ
kam miqdorda bo lsada, oqsillarning gidrolizlanishidan ham kislotalik xususiyatiga	
ʻ
ega bo lgan moddalar hosil bo ladi. Аyniqsa, suv suspenziyasining nordonligi don	
ʻ ʻ
maydalanganidan boshlab, 20-25 kun davomida oshib boradi, so ngra sekinlashib	
ʻ
turg un holatga keladi.	
ʻ
    Unlarda oksidlanish   ta sirida  bo ladigan  o zgarishlar  kleykovinaning  ham	
ʼ ʻ ʻ
o zgarishini   keltirib   chiqaradi.   O tkazilgan   tadqiqotlar   asosida   oksidlanish   oqsil-	
ʻ ʻ
protein   kompleksining   hamma   komponentlarini   o zgartirib,   proteinaza   fermenti	
ʻ
faolligini   ham   birmuncha   pasaytirishi   isbotlangan.   Bug doy   unining   uglevod-	
ʻ
amilaza   kompleksining   o zgarishi   kam   o rganilgan   masalalardan   hisoblanadi.	
ʻ ʻ
Lekin, shu narsa ayonki don maydalanganda amilaza, ayniqsa α-amilaza fermenti
faollashadi.   Shu   sababli   ham   donni   maydalab   unidan   darhol   tayyorlangan   xamir
yopishqoq   bo lib,   nonining   qobig i   qora-qo ng ir   rangli   bo ladi.   Yetilish	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonida   amilazaning   faolligi   susayadi,   bu   esa   uning   qand   va   gaz   hosil   qilish
qobiliyatlarining ham kamayishiga sabab bo ladi.	
ʻ
      Bug doy   unining   yetilish   jarayoni   muddati   don   yig ishtirib   olingandan	
ʻ ʻ
keyin   qancha   muddat   saqlanganligi,   unning   navi   saqlash   harorati   va   nisbiy
namlikka   bog liq   bo ladi.   Shu   sababli   bu   jarayonning   davom   etishining   aniq
ʻ ʻ
muddatini   belgilash   juda   qiyin   hisoblanadi.   Bu   sohaning   yetuk   olimlaridan
L.Ya.Аuermanning   ma lumotiga   qaraganda   bug doy   unining   oliy,   1-chi   va   2-chi	
ʼ ʻ
navlari  20±50    C  da saqlaganda   1,5-2,0 oy  davomida, dag al   tortilgan un  esa  3-4	
ʻ
hafta   davomida   yetiladi.   Uzoq   muddat   saqlashga   mo ljallangan   unlarni	
ʻ
maydalagan   zahotiyoq   0    C   gacha   sovutish   maqsadga   muvofiqdir.   Bunday
sharoitda   unning   yetilish   muddati   bir   yilgacha   uzayadi.   Аgar   unni   tortgandanoq
ishlatish zaruriyati tug ilsa, u holda un saqlanadigan siloslarda unga 25 	
ʻ  C haroratli
issiq havo ta sir o tkaziladi. Bunday sharoitda unlar tezda (6 soat) yetiladi. Lekin,	
ʼ ʻ
bunday   ishlangan   unlarni   saqlashga   tavsiya   etilmaydi.   Javdar   unining   yetilishi
nisbatan   kam   o rganilgan,   lekin   javdar   unida   ham   xudi   bug doy   unidagidek	
ʻ ʻ
jarayonlar ro y beradi.	
ʻ
    Unning   achishi   yog larning   oksidlanishi   natijasida   vujudga   keladi.	
ʻ
Lipidlarning   gidrolizlanishi   natijasida   erkin   yog   kislotalari   hosil   bo lishi   bir	
ʻ ʻ
qatorda   unning   tarkibida   yog larning   oksidlanib   buzilishida   hosil   bo ladigan–	
ʻ ʻ
aldegid,   keton,   perekislar   paydo   bo ladi.   Аyniqsa   quruq   unlarni   issiq   haroratda	
ʻ
15 saqlaganda   ular   tez   achiydi.   Yangi   unlarning   nordonligi   3,5-4,5   N   (Neyman
gradusi-100 gramm un tarkibidagi kislotalar va kislotalik xususiyatiga ega bo lganʻ
moddalarni   neytrallash   uchun   zarur   bo lgan   1,0   N   ishqor   eritmasining   millimetr	
ʻ
miqdori)   ni   tashkil   etadi.   Dag al   tortilgan   unda   nordonlik   miqdori   50   N   gacha	
ʻ
bo lishi mumkin. Namligi 15 % va undan yuqori bo lgan unlarni uzoq saqlaganda	
ʻ ʻ
kislota   hosil   qiluvchi   bakteriyalarning   rivojlanishi   natijasida   sut,   sirka   va   boshqa
organik kislotalar hosil bo lishi natijasida unning nordonligi oshadi.	
ʻ
   Unning ozuqaviy qiymatining pasayishi  nafaqat  nonboplik xususiyatining
yomonlashuvi,   balki   o rin   almashtirmaydigan   aminokislotalar,   vitaminlarning
ʻ
parchalanishi, kraxmal va oqsillarga fermentlar ta sirining pasayishi hisobiga ham	
ʼ
ro y   beradi.   Unning   yetilishiga   ta sir   ko rsatadigan   omillar   ularning   saqlanish	
ʻ ʼ ʻ
muddatiga   ham   katta   ta sir   ko rsatadi.   Sog lom   bug doy   donidan   olingan   un	
ʼ ʻ ʻ ʻ
navlarining   20±5    C   da   saqlanganda   6   oydan   8   oygacha   buzilmasdan   saqlanishi
aniqlangan.   Tez   achib   qoladigan   un   bug doy   unining   ikkinchi   navi   hisoblanadi.	
ʻ
Dag al tortilgan un tarkibida dondagi yog larning hammasi mavjud bo lsada, bu un	
ʻ ʻ ʻ
tarkibida   oksidlanishga   qarshi   ta sir   ko rsatadigan   tokoferol   moddalari   borligi	
ʼ ʻ
uchun   birmuncha   yaxshi   saqlanadi.   Makkajo xori   va   soya   unlari   uncha   yaxshi	
ʻ
saqlanmaydi.   Ularning   saqlanish   muddati   yuqorida   keltirilgan   sharoitda   3-6   oy
qilib belgilangan.
 Past haroratda (0   C atrofida) unlarni 2 yil va undan ham ortiq muddatgacha
saqlash   mumkin.   Past   haroratda   saqlash   natijasida   ombor   zararkunandalari   bilan
zararlanishining, achishning, mog orlashning oldini olish mumkin bo ladi.	
ʻ ʻ
3-rasm Un va non mahsuloti.
16 II.BOB. NON VA NON MAHSULOTLARINING SIFAT
NAZORATINI TASHKILLASHTIRISH VA AMALGA OSHIRISH
2.1. Un va non mahsulotlarining sifat nazoratini amalga oshirishda
qo llaniladigan me’yoriy –huquqiy hujjatlarʻ
  Kundalik turmushimizni nonsiz tasavvur etish mushkul. Zero, non biz uchun
farovonlik,   tinchlik   va   fayzu   baraka   timsolidir.   Shu   sababli   ham   xalqimiz   azal-
azaldan nonni e zozlab, non bilan bog liq qadimiy udum, an ana va odatlarimizni	
ʼ ʻ ʼ
hanuzgacha   davom   ettirib   kelmoqda.   Darhaqiqat,   arxeologlar   ma lumotiga   ko ra,	
ʼ ʻ
eramizdan   XX   asr   muqaddam   topilgan   bug doy   donlari   eng   avvalo   o rta   Osiyo	
ʻ ʻ
hududiga   to g ri   keladi.   O rta   Osiyo   xalqlarining   turli   xilda   yopilgan   nonlari,	
ʻ ʻ ʻ
chureklari va bo g irsoqlari juda ommalashib ketgan.	
ʻ ʻ
  Bugungi   kunda   yurtimizda   xilma-xil   assortimentda   non   turlari   ishlab
chiqarilib   iste molchilarga   tortiq   qilinmoqda.   Bu   esa   nonning   kimyoviy   tarkibi,	
ʼ
foydaliligi,   parhezlik   hususiyatlari,   energiya   berish   qobiliyati   biologik   qiymati
xilma-xilligidan   dalolatdir.   Ko pchilik   holatlarda   nonning   iste mol   xususiyatlari	
ʻ ʼ
ishlatiladigan xom-ashyolar turi va non tayyorlash texnologiyasiga bog liq bo ladi.	
ʻ ʻ
Shu   sababli   tabarruk   ne mat   hisoblangan   nonning   sifatini   baholash   ham   boshqa	
ʼ
oziq-ovqat   tovarlarining   sifatini   baholash   singari   iste molchi   talabidan   kelib	
ʼ
chiqadi.
Non   mahsulotlari   odatda   maxsus   jihozlangan   transport   vositalari   bilan
tashiladi. Bu avtomashinalarning kuzovi  mustahkam, javonlar  o rnatilgan bo lishi	
ʻ ʻ
kerak. Transport vositasining non mahsulotlari tashishga yaroqliligini ko rsatuvchi	
ʻ
sanitariya pasporti yoki rayon sanitariya inspektsiyasining yozma xulosasi bo lishi	
ʻ
talab   etiladi.   Non   tashishga   mo ljallangan   transport   vositasiga   vaqt-vaqti   bilan	
ʻ
sanitariya ishlovi beriladi. Nonlarni tashiganda ularning sifatining pasayishiga yo l	
ʻ
qo yilmaydi.   Non   mahsulotlarini   faqat   mustasno   ravishda   maxsus   jihozlanmagan	
ʻ
transport vositalarida tashishga ruxsat etiladi. Bu yerda nonlar lotoklarga, savat va
yashiklarga joylanishi, ustidan toza material, so ngra ifloslanish va har xil begona	
ʻ
hidlardan   saqlash   uchun   brezentlar   bilan   yopilishi   kerak.   Nonlarni   yuklashda   va
tushirishda mexanik shikastlanishdan saqlash lozim.
Savdo   tarmoqlarida   aholiga   sotilgunga   qadar   non   toza,   quruq,   yaxshi
yoritilgan,   shamollatiladigan   xonalarda   saqlanadi.   Non   mahsulotlarini   saqlash
uchun   eng   qulay   temperatura   20-25    C   hisoblanadi,   lekin   harorat   60    C   dan   past
bo lmasligi kerak. Nonlar saqlanadigan xonalardagi havo nisbiy namligining 75-80	
ʻ
%   bo lishi   tavsiya   etiladi.   Аgar   nonlar   assortimenti   aralash   bo lgan   kundalik	
ʻ ʻ
ehtiyoj   mollari   magazinlarida   sotilsa,   u   holda   non-bulka   mahsulotlarini   saqlash
uchun   maxsus   xona   ajratiladi.   Nonlar   begona   hidlarni   o ziga   singdirish	
ʻ
17 qobiliyatiga   ega   bo lganligi   uchun,   baliq   va   hokazolar   bilan   birga   saqlash   manʻ
etiladi.
Yangi   yopilgan   nonlar   muloyim,   xushbo y   ta m   va   hidga   ega,   mag izlari	
ʻ ʼ ʻ
elastik,   kesilganda   ushalanib   ketmaydigan   bo ladi.   Ma lum   muddat   o tgandan
ʻ ʼ ʻ
keyin   esa   nonning   xushbo y     hidi   yo qoladi,   mag zining   elastikligi   kamayadi.	
ʻ ʻ ʻ
Umuman nonni saqlangan paytda bir-biriga bog liq bo lmagan ikki jarayon ketadi.	
ʻ ʻ
Bularning   birinchisi   nonda   suvning   bug lanishi,   ya ni   massasining   kamayishi,	
ʻ ʼ
ikkinchidan esa fizik-kimyoviy jarayonlar ta sirida nonning qotishidir. Nonni uzoq	
ʼ
saqlash uchun mana shu ikki jarayonning borishini iloji boricha kamaytirish kerak.
Nonning   qurishi .   Qurish   deganda   issiq   non   massasining   sovush   davomida
kamayishi tushuniladi. Uning darajasi issiq non massasi bilan sovugandan keyingi
massasi   orasidagi   farqning   issiq   non   massasiga   nisbatining   foizlarda   olingan
miqdori   bilan   o lchanadi.   Sovuganda   non   massasining   kamayishi   asosan	
ʻ
suvlarning   bug lanishi   va   ba zi   uchuvchan   moddalarning   nondan   chiqib   ketishi	
ʻ ʼ
hisobiga   boradi.   Shundan   keyin   esa   qurish   tezligi   kamayib,   non   mag zining	
ʻ
harorati havo haroratiga tenglashuvi bilan to xtaydi. Nonning qurishini kamaytirish	
ʻ
uchun   namlik   o tkazmaydigan   materiallar   bilan   o rash   va   maxsus   konteynerlarda	
ʻ ʻ
saqlashni amalga oshirish mumkin. Lekin, bu yerda nonlarning mog orlanish xavfi	
ʻ
tug ilishi mumkin.	
ʻ
  Nonlarning   qurishini   kamaytirish   va   o ziga   xos   hidini   ma lum   darajada	
ʻ ʼ
saqlab qilishning eng yaxshi usuli ularni suv o tkazmaydigan polimer materiallarga
ʻ
o rash   hisoblanadi.   Аna   shunday   sharoitda   nonlar   organoleptik   ko rsatkichlarini	
ʻ ʻ
o zgartirmasdan   3-4  kun   saqlanadi.   Bunday   materiallar   sifatida   esa   parafinlangan
ʻ
qog oz, pergament, polietilen, poliropilen va boshqalarni ishlatish mumkin.	
ʻ
  Nonning   qotishi   -bu   birinchi   navbatda   kraxmalning   eskirishi   bilan   bog liq	
ʻ
bo lgan   murakkab   fizik-kalloid   jarayon   hisoblanadi.   Qotishning   birinchi   belgilari	
ʻ
non   yopib   pishirilgandan   10-12   soat   o tib   namoyon   bo la   boshlaydi.   Nonning	
ʻ ʻ
qotishi  asosan  uni  uzoq muddat  saqlaganda  ro y beradi.  Bunda nonning xossalari	
ʻ
o zgaradi,   yoqimli   hidi   yo qoladi,   ta mi   yomonlashadi   va   ko p   saqlangan	
ʻ ʻ ʼ ʻ
mahsulotga xos yoqimsiz ta mga ega bo lib qoladi. Ta mining o zgarishi, ayniqsa	
ʼ ʻ ʼ ʻ
yoqimli   hidining   yo qolishi   uchuvchan   moddalarning   nondan   uchib   ketishi   va	
ʻ
oksidlanishi bilan tushuntiriladi.   Nonni tandirdan va pechkalardan olganda uning
qobig ida   diyarlik   suv   bo lmaydi.   Lekin   u   tezda   sovuydi,   natijada   suv   harorat	
ʻ ʻ
po stlog ida va  mag zida har  xil  bo lganligi  uchun  po stlog iga o ta boshlaydi  va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uning miqdori 12-14 foizgacha ko tariladi.	
ʻ
  Po stlog ining fizik  holati  ham  o zgaradi. Nonning dastlab  po stlog i  qattiq	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va   sinuvchan   bo lsa,   namlikning   oshishi   bilan   elastik,   yumshoq   bo lib   qoladi,	
ʻ ʻ
keyin   esa   qattiqlashadi.   Nonning   qotishida   mag zining   fizik   holati   o zgarib	
ʻ ʻ
elastikligi   yomonlashib,   uqalanuvchanligi   oshadi.   Non-bulka   mahsulotlarining
18 qotish sabablarini o rganishga qaratilgan tadqiqot ishlari juda ko p bo lib, ularningʻ ʻ ʻ
ko pchiligi   non-bulka   mahsulotlarining   mag zining   xossalarining   o zgarishi	
ʻ ʻ ʻ
(qotishi)   ularda   boradigan   murakkab   fizik-mexanik,   kolloid   va   biokimyoviy
jarayonlar   natijasida   yuz   beradi   deb   tushuntiriladi.   Lekin   bugungi   kungacha
tadqiqotchilar orasida nonning mag zining qotishini to liq izohlab beradigan nuqtai	
ʻ ʻ
nazar mavjud emas. Ularning ko pchiligida fizik-kimyoviy o zgarishlar non-bulka	
ʻ ʻ
mahsulotlarining   asosiy   quruq   moddasini   tashkil   etuvchi,   yuqori   molekulali
polimer   hisoblangan   kraxmal   va   oqsillarning   eskirishi   asosiy   sabab   deb
hisoblanadi.   Non   yopish   jarayonida   kraxmal   oqsilning   koagulizatsiyaga   uchrashi
natijasida chiqqan suvni yutib, qisman kleystrizatsiyalanib kristall holatdan amorf
holatga   o tadi.   Nonni   saqlash   jarayonida   esa   kraxmal   amorf   holatdan   kristall	
ʻ
holatga   o tib   qaytarilish   jarayoni   yuz   beradi.   Bu   hodisa   kraxmalning
ʻ
retrogradatsiyasi   deb   yuritiladi.   Bunda   kraxmalning   strukturasi   zichlashadi,
eruvchanligi   kamayadi   va   kleystrizatsiya   jarayonida   shimilgan   suvning   qisman
ajralishi yuz beradi. Bunda retrogradatsiya jarayonida ajralib chiqqan suv nonning
mag zidagi   oqsil   tomonidan   o zlashtiriladi.   Bu   ideya   Linda,   Katu,   Kim,	
ʻ ʻ
Аnnoloniya   va   boshqa   bir   qancha   tadqiqotchilarning   eksperimental   ishlari   bilan
tasdiqlangan.
  Non   mag zining   struktura   mexanik   xususiyatlari   nafaqat   kraxmalning	
ʻ
holatiga, balki boshqa komponentlarga ham bog liq bo ladi. Bularning asosiysi esa	
ʻ ʻ
oqsil   hisoblanadi.   Ma lumki,   oqsil   moddalari   non-bulka   mahsulotlari   mag zining	
ʼ ʻ
strukturasining   uzluksiz   fazasini   tashkil   etuvchi   ko prik   vazifasini   bajaradi.   Shu	
ʻ
sababli   non   mag zining   oqsil   komponentlarining   xossalari   uning   reologik	
ʻ
xususiyatlarining   o zgarishiga   ta sir   ko rsatadi.   Ba zi   bir   tadqiqotchilar   esa
ʻ ʼ ʻ ʼ
nonning   qotishiga   nafaqat   kraxmal   va   oqsilda   bo ladigan   o zgarishlar,   balki   un	
ʻ ʻ
tarkibidagi lipidlar va pentozanlar ham ta sir ko rsatadi deb hisoblaydilar.	
ʼ ʻ
GOST 5667-65  - Non va non mahsulotlarini qabul qilish qoidalari , namuna	
ʻʻ
olish   usullari,   mahsulotlarning   organoleptik   ko rsatkichlari   va   vaznini   aniqlash	
ʻ
usullari  standarti bo yicha umumiy talablar	
ʻʻ ʻ
                  Korxona   ekspeditsiyasida   —   bir   smenada   bitta   jamoa   tomonidan   ishlab
chiqarilgan non yoki bir xil nomdagi non mahsulotlarini uzluksiz xamir tayyorlash
jarayoni .
             Xamir tayyorlashning porsiya jarayoni   - bu bitta ishlab chiqarilgan non yoki
non mahsulotlari bir porsiya xamirdan bir smenada jamoa;
            Chakana   savdo   tarmog ida	
ʻ   —   non   yoki   bir   xil   nomdagi   non   mahsulotlari
ishlab chiqariladi bitta yuk xati.
      Ko rsatkichlar:   shakli,   yuzasi,   rangi   va   massasi.   Agar   qoniqarsiz   natijalar	
ʻ
olinsa, uzluksiz natijalar ishlab chiqariladi nazorat (rad etish).
19   Organoleptik   parametrlarni   kuzatish   uchun   (shakli,   yuzasi   va   rangidan
tashqari)   va   fizik-kimyoviy   ko rsatkichlar   «rosyp»   usulida   vakillik   namunasiniʻ
tashkil qiladi GOST 18321 ga muvofiq.
  Vakillik   namunasining   hajmi   quyidagicha   aniqlanadi.   Ishlab   chiqarish
jarayonida     korxonadagi   yoki   chakana   savdo   tarmog iga   kiruvchi   partiyadagi	
ʻ
mahsulotlar   partiyalari   vagonlar,   konteynerlar,   tokchalar,   javonlar,   savatlar,
tovoqlar   yoki   qutilardan   0,2   %   miqdorida   alohida   mahsulotlar   tanlanadi.   Butun
partiya, lekin kamida 5 dona — alohida mahsulotning og irligi 1 dan 3 kg gacha;
ʻ
Butun partiyaning 0,3  lekin kamida 10 dona. Alohida mahsulotning og irligi 1 kg	
ʻ
dan kam bo lgan.	
ʻ
  Namunalarni tanlash va ularni tahlil qilishga tayyorlash usullari
Organoleptik   va   fizik-kimyoviy   ko rsatkichlarni   kuzatish   uchun   namunalar	
ʻ
GOST   18321   ga   muvofiq   «   ko r-ko rona»   usuli   yordamida   vakillik   namunasidan	
ʻ ʻ
olinadi.   Organoleptik   parametrlarni   kuzatish   uchun   (shakli,   yuzasi   va   rangidan
tashqari),   shuningdek,   begona   qo shimchalar   mavjudligi,   mineral   aralashmalar	
ʻ
uchun siqilish, kasallik belgilari va boshqalar  vakillik namunasidan mog or beshta	
ʻ
mahsulotni tanlaydi.
    Fizik-kimyoviy   ko rsatkichlarni   kuzatish   uchun   vakillik   namunasidan	
ʻ
tanlanadi  laboratoriya namunasi miqdori:
 1  dona.  Og irligi   400  g  dan  ortiq  bo lgan  tortish   va  bo lak  mahsulotlari	
ʻ ʻ ʻ
uchun 
 kamida 2 dona. og irligi 400 dan 200 g gacha bo lgan qismlar uchun ; 	
ʻ ʻ
 kamida 3 dona. — og irligi 200 dan 100 g gacha bo lgan qismlar uchun;	
ʻ ʻ
 kamida 6 dona. Og irligi 100 g dan kam bo lgan qismlar uchun .	
ʻ ʻ
 Nazorat qiluvchi tashkilotlar tomonidan mahsulot sifatini tekshirishda uchta
laboratoriya   namunasi   tanlanadi.   Nonvoyxonada   tekshirilganda,   ulardan   ikkitasi
qog ozga o raladi va bog lanadi  ip bilan muhrlangan yoki muhrlangan va nazorat	
ʻ ʻ ʻ
qiluvchi   tashkilotning   laboratoriyasiga   yuborilgan;   uchinchisi   ishlab
chiqaruvchining laboratoriyasida tahlil qilinadi.
    Savdo   tarmog ida   tekshirilganda,   uchta   laboratoriya   namunasi,   ikkitasi	
ʻ
xuddi   shunday   tarzda   qadoqlanadi     ulardan   nazorat   qiluvchi   tashkilotning
laboratoriyasiga,   uchinchi   —   mahsulot   ishlab   chiqaruvchining   laboratoriyasiga
yuboriladi.   Nazorat   qiluvchi   tashkilotning   laboratoriyasida   bitta   namuna   tahlil
qilinadi,   ikkinchisi   qadoqlangan,   sifatni   baholashda   kelishmovchiliklar   yuzaga
kelgan taqdirda saqlanadi.
Laboratoriya   namunalari   tanlov   dalolatnomasi   bilan   birga   bo lishi   kerak,	
ʻ
unda quyidagilar ko rsatilgan: 	
ʻ
 mahsulot nomi;
 ishlab chiqaruvchining nomi; 
20  namuna olish sanasi va joyi; 
 hajmi va partiya raqami;
 pechdan   mahsulotlarni   olib   tashlash   vaqti   yoki   partiyani   pishirishni
boshlash va tugatish vaqti; 
 namunalar tahlil qilinadigan ko rsatkichlar; ʻ
 namunalarni tanlagan shaxslarning ismlari va lavozimlari.
    Fizik-kimyoviy   ko rsatkichlar   belgilangan   amalga   oshirish   muddati	
ʻ
davomida   aniqlanadi     mahsulotlar,   lekin   og irligi   200   g   yoki   undan   kam   bo lgan	
ʻ ʻ
kichik   bo lakli   mahsulotlar   uchun   bir   soatdan   kechiktirmasdan   va   oldin   emas	
ʻ
boshqa mahsulotlar uchun uch soatdan ko proq vaqt.	
ʻ
Organoleptik ko rsatmalarni aniqlash usullari  ko rsatkichlar	
ʻ ʻ : shakli, yuzasi
va rangi paragraf talabiga binoan tanlangan barcha non yoki non mahsulotlarini 
tekshirish orqali nazorat qilinadi.
 Mahsulotning og irligini aniqlashda quyidagilar qo llaniladi:
ʻ ʻ
  GOST   29329   bo yicha   o rta   darajadagi   aniqlik   tarozilari,   vazn   uchun	
ʻ ʻ
bo linish narxi 2 g dan oshmaydi.  200 g inklyuziv; 200 g dan ortiq vazn uchun 5 g	
ʻ
dan oshmasligi kerak. O lchovlarni amalga oshirishdan oldin, tarozilarning to g ri	
ʻ ʻ ʻ
o rnatilishi   tekshiriladi.   Alohida   mahsulotning   og irligi   kamida   10   dona   tortish	
ʻ ʻ
orqali   aniqlanadi.   Mahsulotlar     talablarga   muvofiq   tanlanganlardan   qadoqlash
yo q. 
ʻ
      GOST   5667-65   mahsulotning   o rtacha   og irligi   bir   vaqtning   o zida	
ʻ ʻ ʻ
o rtacha   arifmetik   qiymat   sifatida   aniqlanadi.   Bir   vaqtning   o zida   10   dona	
ʻ ʻ
joylashtirish   imkoniyati   bo lmasa.   platformadagi   mahsulotlar     tarozilar,	
ʻ
shuningdek,   mahsulotlarning   umumiy   og irligi   tarozilarning   eng   katta   tortish	
ʻ
chegarasidan   oshib   ketganda,   alohida   tortish   natijalarini   umumlashtirish   bilan
mahsulotlarni   alohida   yoki   bir   nechta   bo laklarni   bir   xil   tarozida   tortishga   ruxsat	
ʻ
beriladi.
   Alohida mahsulot massasi va o rtacha og irlikdagi og ishlar orasidagi farq	
ʻ ʻ ʻ
sifatida   aniqlanadi     o lchov   natijalari   va   belgilangan   massa,   belgilangan   massa	
ʻ
sifatida   tasniflangan   va   ifodalangan     foiz   sifatida.   Massaning   og ishlari   normativ	
ʻ
ruxsat   etilgan   og ishlardan   oshmasligi   kerak   non   va   non   mahsulotlari   uchun	
ʻ
hujjatlar. 
2.2 Non mahsulotlarining organoleptik koʻrsatkichlari va ularning tahlili
      Nonlar   sifati   bo yicha   tegishli   standartlar   va   me yoriy-texnik   xujjatlar	
ʻ ʼ
talablariga   javob   berishi   kerak.   Non   zavodlaridan   savdo   tarmoqlariga   yuborilgan
nonlar   son   va   sifati   bo yicha   qabul   qilinadi.   Son   bo yicha   qabul   qilinganda
ʻ ʻ
donabay sotiladigan nonlar donalab sanaladi, tarozida tortib sotiladigan nonlarning
21 esa   massasi   o lchanadi.   Shundan   so ng   son   jihatidan   qabul   qilingan   nonlarningʻ ʻ
organoleptik   ko rsatkichlari   aniqlanadi.   Ba zi   hollarda   esa   fizik-kimyoviy	
ʻ ʼ
ko rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin. 	
ʻ
    Nonlarning sifatini organoleptik ko rsatkichlarisiz tasavvur qilish qiyin. Shu	
ʻ
sababli nonlarning sifatini aniqlashda shu ko rsatkichlarga alohida e tibor beriladi	
ʻ ʼ .
Ma lumki,   nonlarning   assortimenti   juda   xilma-xil   bo lganligi   uchun   ularning   har	
ʼ ʻ
biriga   standartlar   ishlab   chiqilgan   va   tasdiqlangan.   Shu   sababli   biz   nonlarning
organoleptik   ko rsatkichlarini   baholashni   bug doy   unining   oliy,   birinchi   va	
ʻ ʻ
ikkinchi   navlaridan   tayyorlangan   non   misolida   ko rib   chiqamiz.   Bunday   nonlar	
ʻ
uchun  GOST 26987-86 davlatlararo standarti mavjud bo lib, bu tur nonlar ana shu	
ʻ
standart   talabiga   javob   berishi   kerak.   Quyida   ana   shu   standart   bo yicha   nonning	
ʻ
organoleptik   ko rsatkichlarini   aniqlashni   keltiramiz.   Nonlarning   sifatini	
ʻ
organoleptik   ko rsatkichlari   asosida   baholash   tashqi   ko rinishini   tekshirishdan
ʻ ʻ
boshlanadi.
          Tashqi   ko rinishi	
ʻ .   Nonlarning   bu   ko rsatkichi   umumlashma   ko rsatkich	ʻ ʻ
hisoblanadi.   Nonlarning   tashqi   ko rinishi   tekshirilganda   ularning   shakliga,	
ʻ
yuzasining   holatiga   va   nonning   sirtqi   yuzasining   qizarib   pishganlik   darajasiga
e tibor   beriladi.   Nonning   shakli   to g ri,   tekshirilayotgan   non   turiga   mos   bo lishi	
ʼ ʻ ʻ ʻ
kerak.   Nonlar   bir-biriga   yopishib   qolgan   va   shishib   qolgan,   ba zi   joylari   bo rtib	
ʼ ʻ
chiqqan   holda   bo lmasligi   kerak.   Ba zi   issiq   nonlar   bir-birining   ustidan   bosilsa	
ʻ ʼ
ezilib,   deformatsiyaga   uchrab   qolishi   mumkin.   Bunday   nonlar   esa   savdo
tarmoqlariga   sotish   uchun   yuborilmaydi.   Nonlarning   sirtqi   yuzasi   silliq,   yaltiroq,
ifloslanmagan   bo lishi   kerak. Sirtqi   yuzasining  qizarib pishganlik  darajasi  bir  xil,
ʻ
kuymagan,yaxshi pishgan bo lishi kerak.	
ʻ
        Mag zining   holati	
ʻ .   Bu   ko rsatkich   ham   nonlarning   asosiy   organoleptik	ʻ
ko rsatkichlaridan   biri   hisoblanadi.   Yaxshi   pishgan   nonlarning   mag zi   yaxshi	
ʻ ʻ
pishgan   nonga   xos,   yopishqoq   emas,   barmoq   bilan   bosib   ko rilganda   ho llik	
ʻ ʻ
sezilmasligi kerak. Non mag zida pishmagan xamirlar va aralashmagan unlar ham	
ʻ
bo lmasligi   kerak.   Non   mag zining   asosiy   ko rsatkichlaridan   yana   biri   g ovakligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi.   G ovakliklari   yaxshi   rivojlangan,   hamma   joyida   bir   xil,   mayda	
ʻ
ko zchalardan   tashkil   topgan   bo lishi   va   kata   hajmdagi   g ovakliklar   bo lmasligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak. Yaxshi yopilgan yangi nonlarning mag zi elastik bo lishi, ya ni ko rsatkich	
ʻ ʻ ʼ ʻ
barmoq bilan non mag ziga bosganda hosil bo ladigan chuqurcha tezda o z holatini	
ʻ ʻ ʻ
egallashi, non mag zi uvoqlanib ketmasligi kerak.	
ʻ
          Nonning   asosiy   organoleptik   ko rsatkichlaridan   yana   biri   ta mi   va   hidi	
ʻ ʼ
hisoblanadi.   Nonlarning   ta mi   va   hidi   yoqimli,   o ziga   xos   begona   ta mlarsiz   va	
ʼ ʻ ʼ
hidlarsiz   bo lishi   kerak.   So nggi   paytlarda   bizda   ham   non   ishlab   chiqaruvchilar	
ʻ ʻ
tomonidan   javdar   unidan   va   javdar-bug doy   unlaridan   tayyorlangan   nonlar   ham	
ʻ
iste molchilarga   taqdim   etilmoqda.   Shu   sababli   javdar,   javdar   va   bug doy	
ʼ ʻ
22 unlarining   aralashmasidan   tayyorlangan   nonlarning   ham   organoleptic
ko rsatkichlari   bo yicha   ma lumotlarni   keltiramiz.   Javdar,   javdar-bug doy   vaʻ ʻ ʼ ʻ
bug doy-javdar   unlaridan   tayyorlangan   nonlar   organoleptik   va   fizik-kimyoviy
ʻ
ko rsatkichlari   bo yicha   GOST   2077-84   davlatlararo   standarti   talabiga   javob
ʻ ʻ
berishi   kerak.   Mazkur   standart   talabi   bo yicha   javdar   unidan   tayyorlangan	
ʻ
nonlarning   organolertik   ko rsatkichlari   ham   yuqorida   keltirilgan   tartibga   binoan	
ʻ
aniqlanadi.
2.3. Non mahsulotlarining fizik-kimyoviy ko rsatkichlari va ularni	
ʻ
aniqlash usullari
        Nonlarning   fizik-kimyoviy   ko rsatkichlari.	
ʻ   Аmalda   qo llanilib   kelayotgan	ʻ
standartlar   talabi   bo yicha   nonlarning   sifatini   baholashda   fizik-kimyoviy	
ʻ
ko satkichlaridan namligi, g ovakligi va nordonligi aniqlanadi.	
ʻ ʻ
        Nonning   namligi .   Bu   ko rsatkich   non   uchun   asosiy   ko rsatkichlardan   biri	
ʻ ʻ
bo lib,   nonning   oziqaviy   qiymati   va   energiya   berish   qobiliyatiga   kata   ta sir	
ʻ ʼ
ko rsatadi. Non mag zining namligi nonlarning turiga qarab 34 % dan 51 % gacha
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
        Non mag zining g ovakligi	
ʻ ʻ . Nonning g ovakligi  deganda non g ovakliklari	ʻ ʻ
hajmining   nonning   butun   hajmiga   nisbatining   foizlardan   ifodalangan   miqdori
tushuniladi. Nonlarning g ovakligi xamirning bijg ishiga to g ridan-to g ri bog liq	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi.   Nonlarning   g ovakligi   bilan   ularning   hazm   bo lish   darajasi   orasida   ham	
ʻ ʻ ʻ
bog liqlik   mavjud.   G ovakligi   yaxshi   nonlar   oshg ozon-ichak   bezlari   ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqargan  so laklar   ta sirida   organizmda   tez   hazm   bo ladi.   Nonlarning  g ovakligi	
ʻ ʼ ʻ ʻ
nonlarning   turiga   va   ishlatilgan   unlarning   naviga   qarab   45   %   dan   75   %   gacha
bo ladi.	
ʻ
      Nonning   nordonligi .   Nonning   nordonligi   graduslarda   o lchanadi.   Nonning	
ʻ
nordonligi   deb   100   g   non   mag zi   tarkibidagi   kislotalarni   va   kislota   birikmalarini	
ʻ
neytrallash   uchun   zarur   bo lgan   1   normalli   ishqor   eritmasining   millilitrlardagi	
ʻ
miqdoriga   aytiladi.   Nonlarning   nordonligi   nonlarning   ta miga   katta   ta sir	
ʼ ʼ
ko rsatadi.   Keragidan   ortiqcha   nordonlik   nonlarga   yoqimsiz   ta m   beradi.	
ʻ ʼ
Nonlarning nordonligi nonlarning turiga va hidiga qarab 20 dan 120 gacha bo lishi	
ʻ
mumkin.   Ba zi   bir   non   mahsulotlari   uchun,   ayniqsa   tarkibi   boyitilgan   non	
ʼ
mahsulotlarida yog  va qand moddasining miqdori ham aniqlanishi mumkin.	
ʻ
     Nonlarda uchraydigan nuqsonlar . Nonlarda uchraydigan nuqsonlarga asosiy
va   qo shimcha   xom   ashyolarning   to liq   standart   talablariga   javob   bermasligi   va	
ʻ ʻ
non   ishlab   chiqarishda   texnologik   jarayonlarning   buzilishi   natijasida   mag zida,	
ʻ
hidi va ta mida paydo bo ladigan nuqsonlarni kiritish mumkin.	
ʼ ʻ
23       Tashqi   ko rinishda   uchraydigan   nuqsonlarʻ .   Nonlarning   tashqi   ko rinishida	ʻ
uchraydigan   nuqsonlarga   non   shaklining   buzilishi,   non   qobig i   yuzasining   oqarib	
ʻ
pishmaganligi,   ortiqcha   qo ng ir-qora   rang   hosil   bo lishi,   non   sirtida   katta	
ʻ ʻ ʻ
yoriqlarning   paydo   bo lishi,   non   mag zidan   qobig ining   ajralib   qolishi,   nonda	
ʻ ʻ ʻ
standartda   ko rsatilgan   qalinroq   qobig ining   hosil   bo lishi   va   hokazolarni   kiritish	
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
      Nonning  mag zida  uchraydigan  nuqsonlar	
ʻ . Nonning  mag zida  uchraydigan	ʻ
nuqsonlarga   non   mag zida   aralashmay   qolgan   unlarning   bo lishi,   begona	
ʻ ʻ
aralashmalarning bo lishi, pishmay qolgan xamirlarning bo lishi, g ovakliklarning	
ʻ ʻ ʻ
bir   xil   tarqalmaganligi,   non   mag zining   keragidan   ortiqcha   qorayib   qolishi   va	
ʻ
hokazolarni   kiritish   mumkin.   Bu   nuqsonlar   ham   non   ishlab   chiqarish   uchun
ishlatiladigan   xom   ashyolarda   bo ladigan   nuqsonlar   tufayli   va   texnologik	
ʻ
jarayonning buzilishi natijasida vujudga keladi.
      Ta mi   va   hidida   bo ladigan   nuqsonlar	
ʼ ʻ .   Nonlarning   ta mi   va   hidida	ʼ
bo ladigan   nuqsonlarga   nonni   chaynaganda   non   mag zining   g ijirlashi   (xrust),	
ʻ ʻ ʻ
achchiq ta mning bo lishi, tuz miqdorining ko p yoki oz bo lishi, nordon ta m va	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
hidlar   va   boshqa   begona   ta m   va   hidlarning   bo lishi   kiradi.   Bu   nuqsonlar   asosan	
ʼ ʻ
sifati talabga javob bermaydigan xom ashyolar ishlatish natijasida vujudga keladi.
Masalan,   nonni   chaynaganda   non   mag zining   g ijirlashi   xamir   tayyorlash   uchun	
ʻ ʻ
ishlatilgan   un   tarkibida   begona   mineral   aralashmalari,   qumlar   borligidan   dalolat
beradi. Nonda achchiq ta m paydo bo lishiga sabab esa don tarkibida unga achchiq	
ʼ ʻ
ta m   beruvchi   begona   o tlarning   urug larining   normadan   yuqori   bo lishidadir.	
ʼ ʻ ʻ ʻ
Umuman non pishirishda yuqorida keltirilgan nuqsonlarning bo lmasligiga harakat	
ʻ
qilish zarur.
       Asosiy   fizik-kimyoviy   ko rsatkichlariga   mag zining   namligi,   kislotaliligi,	
ʻ ʻ
g ovakliligi   hamda   qand   va   yog ning   miqdori   kiradi.   Namlikning   miqdori	
ʻ ʻ
mahsulotning oziqaviy qiymatini belgilaydi va iqtisodiy ahamiyatga ega. Bug doy	
ʻ
unidan tayyorlangan turli non-bulka mahsulotlari uchun mag izning namligi  32-48	
ʻ
%  ni, javdar   nonlarining  ayrim   navlari   uchun  48-51  %  ni  tashkil  qiladi.  Nonning
kislotaliligi   uning   ta'mini   belgilaydi   va   texnologik   jarayonlarni   aniq   olib
borilganligi   to g risida   dalolat   beradi.   Javdar   nonlarining   ayrim   turlari   uchun	
ʻ ʻ
kislotaliligi 9-12 % ni, bug doy un id an tayyorlangan non-bulka mahsulotlariniki -	
ʻ
2-6   %   ni   tashkil   qiladi.   Mag zining   g ovakliligi   non   hajmini,   ayniqsa,   uning	
ʻ ʻ
organizm     tomonidan   hazm   bo lishini   belgilaydi.   Namligi   past,   yaxshi	
ʻ
bijg itmagan   xamirdan   hamda   nuqsonli   undan   tayyorlangan   non   mag zi   zichroq,	
ʻ ʻ
kam   g ovaklangan   bo ladi.   Nonning   g ovakliligi     42   %   dan   boshlab   to   70-72   %	
ʻ ʻ ʻ
(bug doy   unidan   pishirilgan   mahsulotlar,   naviga   ko ra)   va   undan   yuqori	
ʻ ʻ
qiymatlarni tashkil qilishi kerak. 
24 III.BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA XULOSA
3.1 Sinov natijalari va ularni qayta ishlash
Non   ishlab   chiqarish   sanoati   oziq-ovqat   sanoatining   eng   muhim   va
rivojlangan   sohalaridan   biridir.   Yil   sayin   non   mahsulotlariga   bo lgan   talab   ortibʻ
bormoqda va ularning assortimenti ko paytirilib bormoqda. O zbekiston xududida	
ʻ ʻ
1929-yilgacha   ishlab   chiqarish   sanoati   yo q   edi,   hamma   erda   maxalliy   xalq   o z	
ʻ ʻ
mexnati   bilan   tandirlarda   non   yopib   ularni   iste’mol   qilingan.   Respublikamiz
bo yicha 1-non korxonasi Toshkent shaxrida 1929-yilda qurilgan. 1930-yil esa 2-si	
ʻ
Samarqand va 3-si Toshkentda qurilgan 1980-yilga kelib Respublikamizning yirik
shaxarlarida   katta   va   o rta   quvvatga   ega   bo lgan   non   ishlab   chiqarish   sanoati	
ʻ ʻ
jadallik   bilan   rivojlanib   bormoqda.   Respublikamiz   mustaqillikka   erishgandan
so ng   non   sanoatimiz   tez   rivojlanib   ketdi.   Katta   quvvatli   eski   tipdagi   non   ishlab	
ʻ
chiqarish   korxonalari   o rniga   zamonaviy   uzluksiz   ishlaydigan   texnologik	
ʻ
liniyalarga   ega   bo lgan   kichik   korxonalar   qurildi.   Kichik   non   ishlab   chiqarish	
ʻ
korxonalarining   avzalligi   bir   vaqtni   o zida   aholini   dasturxoniga   20-30   xil   non	
ʻ
bulka mahsulotlari issiq holda etkazib beriladi. 
  Ilmiy   izlanishlarga   ko ra,   birinchi   non   mahsulotlari   taxminan   8   ming   yil	
ʻ
oldin   paydo   bo lgan.   Birinchi   xamirturushli   non   Misrda   tayyorlangan.   Bundan	
ʻ
tashqari,   qadim   zamonlarda   oq   nonni   yuqori   tabaqadagi   odamlar   iste’mol   qilgan,
qora   va   kulrang   non   kambag allarning   ozuqasi   hisoblangan.   Faqatgina   XX   asrda	
ʻ
javdar   va   donli   nonning   foydalari   va   ozuqaviy   qiymati   haqida   ma’lum   bo lib,   u	
ʻ
yanada   mashhur   bo lib   ketgan.   Non   mahsulotlarini   tayyorlashda   eng   keng	
ʻ
tarqalgan   don   turi   bu   bug doy.   Bir   sutkada   turli   non   mahsulotlaridan   500   g	
ʻ
miqdorda   iste'mol   qilinganda   inson   organizmining   energiyaga   bo lgan   ehtiyojini	
ʻ
40-42 %, oqsillarga-43 %, shu jumladan, o simlik oqsillariga  97 %, kraxmalga 52	
ʻ
%,   qandlarga   -   19   %,   ballast   moddalarga   (gemiselluloza   va   sellulozaga   -   79   %,
almashinmaydigan aminokislotalardan lizinga – 28 %, metioninga -19 %, mineral
elementlardan kalsiyga-13,l %, vitaminlarga - 24-50 % ga qondiradi
2023-yilning  yanvar-iyun oylarida Sirdaryo viloyatining barcha hududlarida
joylashgan   dehqon   bozorlarida   qishloq   xo jaligi   mahsulotlarini   sotuvchi   jismoniy
ʻ
shaxslarning tanlanma kuzatuvi o tkazildi.	
ʻ
Kuzatuv   natijalariga   ko ra   non   va   non   mahsulotlari   savdo   aylanmasining	
ʻ
hajmi 7 752,5 mln. so mni tashkil qildi.	
ʻ
Unni elash jarayoni orqali sinash-100 g unni olib 43-raqamli elakda 3 minut
davomida   elash   jarayoni   amalga   oshiriladi.   Agar   3   daqiqada   un   elakdan   to liq	
ʻ
o tmasa demak unda namlik yuqori.Talab bo yicha unning namligi 15 % dan past	
ʻ ʻ
bo lishi kerak.
ʻ
25 Un mahsulotlarini organoleptik ko rsatkichlari 4-jadvalda berilgan.ʻ
4-jadval
Un turlari Navi Ishlab
chiqaruv-
chi
korxona
nomi Me’yoriy
hujjati Ta’mi Rangi Ishlab
chiqarish
va saqlash
muddati Hidi Unni
gʻadir-
budur-
ligi
Turon uni oliy Natural vid
flour - Oʻrta-
cha Oq
rangli
64.5%
oqlilik + Oʻrta-
cha Qoʻlda
yopish-
maydi
Altin dan
uni oliy Temur
savdo
MCHJ berilgan Oʻrta-
cha Oq
rangli
57.8%
oqlilik + Oʻrta-
cha Gʻichir-
lash
yoʻq
Makiz uni oliy Balton
treding
MCHJ berilgan Oʻrta-
cha Oq
rang
65.7%
oqlilik + Oʻrta-
cha Qoʻlda
yopish-
maydi
3 xil un mahulotlarining organoleptik koʻrsatkichlarini aniqlash    
26 Non
turlari Marke-
rovkasi Unni
elakdan
oʻtuvchan-
ligi Unning
nam-liligi Undan
tayyorlangan
tayyor mahsulot
unumdorligi Kartofil
tayoqchalari
miqdori
(zararli
moddalar) Oqlilik
darajasi
Turon
uni - -
(3 daqiqa-da
elakdan
oʻtmaydi) 11.54 % Quruq xamir,xamir
oshishining qiyinligi - 81.5
%
Makiz
uni - +
(3 daqiqa-da
elakdan
oʻtadi) 12.87 % Mayin
xamir,gʻovaklik
kam,klekovina oz - 83.6
%
Altin
dan
uni - -
(3 daqiqa-
da elakdan
oʻtmaydi) 13.17 % Gʻoyaklik kam,
xamir oshishi
qiyin,klekovina oz - 81.1
%
3 xil un mahsulotlarining sinov natijalari 5-jadval.
27 3.2  Sinov natijalarini rasmiylashtirish
Non ishlab chiqarishning batafsil sxemasi quyidagicha:
•   Xom   ashyoni   tayyor   holda   qayta   ishlash:   unni   saqlash,   aralashtirish,
shamollatish,   elakdan   o tkazishʻ   va   dozalash ;   tayyorgarlik   suvini   tozalash;   tuz   va
shakar   eritmalari,   yog   'aralashmalari   va   xamirturush   suspenziyalarini   ishlab
chiqarish va konditsioner qilish;
•   retsept   ingredientlarining   dozasi ,   xamirturush   va   xamirni   yoğurma   va
fermentatsiya qilish;
• pishgan xamirni muvozanatli bo laklarga bo lish;	
ʻ ʻ
•   xamir   bo laklariga   o ziga   xos   shakl   berish   uchun   ularni   jismoniy   qayta	
ʻ ʻ
ishlashdan iborat bo lgan qoliplash (qalay non ishlab chiqarishda qo llaniladi);	
ʻ ʻ
• tayyor xamir bo laklarini fermentatsiyadan iborat bo lgan tekshirish.	
ʻ ʻ   Ba'zi
hollarda,   bu   bosqichdan   so ng,   ish   qismlari   kesiladi   (non   va   boshqalar);	
ʻ
• ish qismlariga gidrotermik ta'sir qilish, pishirish;
• olingan mahsulotlarni sovutish va saqlash.
Sinov natijalarini rasmiylashtirish 6-jadvalda ko’rsatilgan.
6-jadval
UN MAHSULOTLARINI SINOV NATIJALARI
Un
navi Rangi Quruq
moddalar
miqdori
% Oqlilik
darajasi
RZ-
BPL Massada
gi
kleykovi
na
miqdori
% Silliqlash hajmi %
GOST   4403
bo yicha	
ʻ
elakdagi
qoldiq ND
bo yi-	ʻ
cha
elak
qoldiq GOST   4403
bo yicha	ʻ
elakdan o tish	
ʻ
Krup-
chatka Sarg ish	
ʻ
tusli, oq 0.6. - 30.0 2   silliq   mato
N23
Polimed
matosi N21 - 10   silliq   mato
N35,   yoki
polimed   mato
N36/40
Krupka Oq,qay-
moq
rang 0.55 - 25.0 3   silliq   mato
N150
polimed   N14
PCH-200 - 5   silliq   mato
N43   polimed
N45/50
28 Oliy Oq   yoki
oqish 0.55 54.0 25.6 5   silliq   mato
N43   polimed
mato N45/50 - -
Birin-
chi Oq,sar-
g ishʻ 0.75 36.0 28.0 2   silliq   mato
N35   polimed
mato N36/40 - 80   silliq   mato
N43   polimed
mato N45/50
O zbe-	
ʻ
kiston Sarg ish	ʻ
Pishloq
rang 1.15 18.0 25.0 2   silliq   mato
N27   polimed
mato   N27
PA-120 - 60   silliq   mato
N38   polimed
mato N41/43
Ikkin-
chi Sarg ish
ʻ
Pishloq
rang 1.25 12.0 23.0 2   silliq   mato
N27   polimed
mato   N27
PA-120 - 65   silliq   mato
N38   polimed
mato N41/43
      Non   ishlab   chiqarishning   texnologik   sxemasining   dastlabki   bosqichlari
turli   xil xom ashyolarni saqlash , tashish va tayyorlash uchun murakkab uskunalar
yordamida   amalga   oshiriladi.   U   qoplarda   va   bunkerlarda   saqlanadi.   Xom-ashyo
liftlar   va   konveyerlar   yordamida   tashiladi.   Suyuq   xom   ashyo   pompalanadi.   Non
ishlab   chiqarish   uchun   xom   ashyoni   tayyorlash   seyalkalar,   mikserlar,   magnit
agregatlar,   filtrlash   va   qo shimcha   uskunalar   yordamida   amalga	
ʻ
oshiriladi.   Ishlab   chiqarishni   boshlashdan   oldin ,   pishirish   xususiyatlarini   oshirish
uchun turli xil un turli nisbatlarda aralashtiriladi.  
   Shu maqsadda ixtisoslashtirilgan birliklar - vintli mikserdozerlar qo llaniladi.	
ʻ
Xamir   yoğurma   bug doy   nonini   ishlab   chiqarish   texnologiyasidagi   eng   muhim	
ʻ
operatsiya   bo lib,   texnik   jarayonning   keyingi   borishi   va   mahsulot   sifati   asosan	
ʻ
bog liqdir.	
ʻ   Yoğurma xamir aralashtirish mashinasida  prokat kosalari  bilan amalga
oshiriladi, shu bilan birga xamirni hosil qiluvchi ingredientlar unga kerakli hajmda
qo shiladi.
ʻ   Xamir   mikserining   idishiga   27   °C   haroratli   suv   quyiladi,   xamirturush
qo shiladi va un qo shiladi, hamma narsa silliq bo lguncha intensiv aralashtiriladi,
ʻ ʻ ʻ
so ngra   xamir   fermentatsiyaga   qoldiriladi.
ʻ   U   tushgan   birinchi   daqiqa   tayyorlik
ko rsatkichidir.
ʻ   Xamirni  qorishganda,   xamirga  retsept   bo yicha   belgilangan   un  va	ʻ
suvning   qolgan   miqdorini   qo shing.	
ʻ   Yogurma   taxminan   9   daqiqa   davom
etadi.   Keyin xamir   yana 1,0...1,5  soat   davomida   achitish  uchun  qoldiriladi , undan
29 uglerod   oksidini   olib   tashlash   va   xamir   tuzilishini   yaxshilash   uchun   muntazam
ravishda qorishtiriladi [5].
   Non ishlab chiqarish  liniyasidagi  navbatdagi  jarayon fermentlangan  xamirni
xamir   ajratgichning   qabul   qiluvchi   voronkasiga   tushirish   va   uni   kesish   uchun
yuborishdir.   Bu   operatsiya   xamirni   qismlarga   bo lish,   ularni   yaxlitlash,   dastlabkiʻ
tekshirish, blankalarni qoliplash va ularni yakuniy tekshirishdan iborat.
    Non   ishlab   chiqarish   uskunasi   xamirni   qismlarga   bo lish   uchun   maxsus	
ʻ
ajratuvchi   mashinadan   foydalanadi.   Bo lingandan   so ng,   bo lak   xamir   tezda	
ʻ ʻ ʻ
yaxlitlash   moslamasida   yaxlitlanadi   va   5   daqiqaga   qoldiriladi.   nonning   jismoniy
sifatini   yaxshilaydigan,   g ovaklikni   yaxshilaydigan   va   hajmini   oshiradigan	
ʻ
oldindan   tekshirish   uchun   dam   olishda.   Shakllash   tugallangandan   so ng,   xamir	
ʻ
bo laklari   shikastlangan   xamir   tuzilishini   tiklash   va   uning   yuqori   darajada	
ʻ
bo shashishini   ta'minlash   uchun   oxirgi   sinovga   joylashtiriladi.
ʻ
  Non   ishlab   chiqarish   liniyalarida   sinovdan   o tkazishning   ikkala   turi   ham   sinov	
ʻ
shkaflarida   amalga   oshiriladi.   Shu   bilan   birga ,   texnologik   muhandis   shkaflardagi
issiqlik   va   namlik   parametrlarining   muvofiqligini   nazorat   qiladi:   38...43   °C   va
namlik - 75...85 %.   Tekshirish vaqti odatda 50 minut.
      Non  ishlab  chiqarishning   texnologik  jarayonini  mexanizatsiyalashda   asosiy
qiyinchilik xamirni xamir kesish uskunasining ishchi elementlariga yopishtirishdir,
bu esa notekis sirtli mahsulotlarni ishlab chiqarishga olib keladi.   Ushbu hodisaning
oldini olish uchun xamirni kesishda uskunaning ishchi qismlari an'anaviy ravishda
umumiy   foydalanish   hajmining   1,5   %   miqdorida   un   bilan   sepiladi.   Ushbu
yechimning   nochorligi   non   ishlab   chiqarish   uchun   sanitariya   me'yorlari
standartlariga   muvofiq   ruxsat   etilmaydigan   ustaxonaning   sanitariya-texnik
holatining   yomonlashuvidir.   Shuning   uchun   yaqinda   bu   usul   ishchi   qismlarni
sun'iy   qatronlar,   teflon   va   shunga   o xshash   suv   o tkazmaydigan   moddalar   bilan	
ʻ ʻ
ishlov   berish   yoki   ish   qismlarini   iliq   havo   bilan   puflash   bilan   almashtirildi.
      Pishirish   -   non   ishlab   chiqarish   uchun   apparat   sxemasining   oxirgi
bosqichi.   Buni amalga oshirish uchun novvoyxonalar pechlardan foydalanadilar.   1
kg non tayyorlash uchun faraziy ravishda taxminan 295-540 kJ energiya sarflanadi,
bu  esa   xamirni   kerakli   haroratgacha   qizdirish   uchun   sarflanadi ,  bu   nonning  to liq	
ʻ
pishishini osonlashtiradi, undan suvni bug lanadi va bug ni o ta qizdiradi.	
ʻ ʻ ʻ
      Tayyor   mahsulotlarni   pishirish   kamerasidan   olingandan   so ng   yig ish   va	
ʻ ʻ
chakana   savdo   tarmog iga   chiqarilgunga   qadar   saqlash   non   ishlab   chiqarish	
ʻ
jarayonini   yakunlaydi   va   nonni   saqlash   bo limida   amalga   oshiriladi.	
ʻ   Tayyor   non
mahsulotlari   tasmali   konveyer   orqali   aylanma   platformaga   saralash   uchun
yuboriladi.
    Dastlab,   mahsulotlar   sovutish   uchun   yog och   tovoqlarga,   keyin   esa   mobil	
ʻ
aravachalarga   joylashtiriladi.   Non   ishlab   chiqarishni   tashkil   etish   sifat
30 ko rsatkichlarining   me'yoriy   va   texnik   talablarga   mos   kelmasligi   sababli   nonʻ
mahsulotlarini   rad   etishni   nazarda   tutadi.   Nonning   barcha   partiyalari   sertifikatlar
va yuqori sifatli hujjatlar bilan ta'minlangan [7].
31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. GOST   27668-88   “Un   va   kepak.   Qabul   qilish   va   o rtacha   namuna   olish”ʻ
davlatlararo standarti
2. O z DSt 1313:2009  Pishirish uchun bug doy uni texnik shartlar  standarti”	
ʻ ʻʻ ʻ
bo yicha talablar
ʻ
3. GOST   5667-65   - Non   va   non   mahsulotlarini   qabul   qilish   qoidalari   ,	
ʻʻ
namuna   olish   usullari,   mahsulotlarning   organoleptik   ko rsatkichlari   va	
ʻ
vaznini aniqlash usullari” standarti bo yicha umumiy talablar	
ʻ
4. Belibova   Yu.A.,   Matveva   I.V.   Bug doy   unini   ferment   preparatlari   bilan
ʻ
sozlash // Xleboprodukty, 2006
5.   Ergasheva   X.B.,   Radzhabova   V.E.   Proteinli   Bug doy   unining   sifati   //	
ʻ
Bugun fan va ta’lim// 2017 yil, 6-son 
6. Babaev   S.D.   O zbekistonda   bug doyning   texnologik   salohiyati.   Toshkent,	
ʻ ʻ
Fan, 2009, 156 b. 
7.   Ergasheva   X.B.   Bug doy   donining   boshlang ich   xususiyatlarining   un	
ʻ ʻ
maydalash   xususiyatlariga   ta’sirini   o rganish.   "Un,   don   va   ozuqa	
ʻ
texnologiyasida   don   xususiyatlarini   nazorat   qilish"   2-xalqaro   ilmiy
konferentsiya. Tezislar- 2000
8.   Ergasheva   X.B.   Mahalliy   Un   navining   texnologik   xususiyatlari.   Texnika
fanlari   nomzodi   tanlovi   uchun   dissertatsiya   ishi.   Toshkent,   2002,   110-116-
betlar.
9. Vasiev   M,   Dodaev   Q,   Isabaev   I,   Sapaeva   Z,   Gulyamova   Z   “Oziq-ovqat
tehnologiyasi asoslari”. Darslik. Voris nashriyoti. Toshkent – 2012 y 
10.   Vasiyev   M.G .,   Vasiyeva   M.A.   Non,   makaron   va   qandolat   mahsulotlari	
ʻ
ishlab   chiqarish   texnologiyasi.   T.:   G afur   G ulom   nomidagi   adabiyot   va	
ʻ ʻ
san'at nashriyoti, 2002uz.
32

UN VA NON MAHSULOTLARINI TAYYORLASHDA FOYDALANILADIGAN XOMASHYOLAR VA ULARGA QOʻYILADIGAN TALABLAR

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Qishloq xo’jaligi korxonalarida mehnat resusrlari va xizmat tizimini takomillashtirish yo’llari
  • Qishloq xo‘jaligi korxonalarida innovatsiyon texnologiyalardan foydalanish iqtisodiy samaradorligi
  • Paxta yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi va uni oshirish yo’llari
  • Sut mahsulotlarini tayyorlash va sotish tizimini takomillashtirish
  • Bog’dorchilik sohasini innovatsion rivojlantirish yo’llari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский