Mahsulot sifatini boshqarish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	542.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Mahsulot sifatini boshqarish

Sotib olish

MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH MEXANIZMI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………...………………
I BOB. MAHSULOT VA XIZMATLARNI
BOSHQARISH……………
1.1 Sifat ko’rsatkichlari usullarini aniqlash………..……………………..
1.2 Mahsulotlarning sifat ko rsatkichlarining tahlili…………….ʻ
…………
1.3 Tovarlar sifatini nazorat
qilish………………………………………..
II BOB MAHSULOT SIFATINI
BOSHQARISH……………………………
2.1 Mahsulot sifatini boshqarish haqida umumiy
malumotlar…………….
2.2 Mahsulot sifatini boshqarish mexanizmi haqida umumiy
malumotlar…….
2.3 Mahsulot sifatiga ta‘sir etuvchi
omillar…………………………………
XULOSA………………………………………………………………
……
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR …………………………………...
1

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy munosabatlarning rivojlanib va
takomillashib borishi bozor mexanizmini tobora murakkablashtiradi. Bu hol
iste’molchining ehtiyoji, talabi, didi va dunyoqarashining o‘zgarishi hamda
qonunlarning o‘zgarishi sharoitida ishlab chiqaruvchilarning bozor tizimiga
nisbatan proporsional harakati kuzatiladi. Unda ishlab chiqaruvchilar
o‘rtasidagi keskin iqtisodiy raqobatdan tashqari sotuvchi va xaridor o‘rtasida
tovar bahosi va sifatini kelishishning o‘ziga xos raqobati ham vujudga keladi.
Raqobat kurashida asosiy richag korxonalar uchun mahsulot sifati
bo‘lishini e’tiborga olib aytish kerakki, sifat menejmentini korxonalarda
samarali faoliyatini ta’minlash iqtisodiyotning dolzarb masalasidir.
Rivojlangan davlatlarning iqtisodiy muvaffaqiyati importga nisbatan eksport
salmog‘ining bir necha barobar kattaligiga bog‘liq. O‘z mahsulotini eksport
qilayotgan mamlakatlarda shu tovarning jahon bozoridagi mavqei yuqori
degan xulosani beradi. Bu xulosaga erishish uchun mahsulotni ishlab
chiqaruvchi korxonada sifat menejmenti tizimi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan va
xalqaro standartlarga javob beradi.
Mamlakatimizda ham yuqori iqtisodiy samaraga erishishning eng
muqobil varianti milliy korxonalarda sifat menejmenti tizimini samarali
tashkil etish va tovarlar sifatini keskin oshirish zarur. Buning uchun masalani
ikki jihati e’tiborni tortadi:
2

birinchidan, dastlab korxonalarda sifat menejmentining samarali tashkil
etish
va boshqaruvni optimallashtirish uchun malakali kadrlar zarur;
ikkinchidan, sifat menejmentining nazariy va amaliy asoslarini
yorituvchi ilmiy tadqiqot ishlarini ko‘paytirish va o‘quv jarayoniga tatbiq etish
lozim.
Ushbu tadbirlarni ketma-ketlikda amalga oshirish va o‘quv jarayonini
muntazam yangi ma’lumotlar bilan yangilab borish fanning fundamental
asoslarini takomillashtiradi.
I BOB. MAHSULOT VA XIZMATLARNI BOSHQARISH
1.1 Sifat ko’rsatkichlari usullarini aniqlash
Sifat ko‘rsatkichi – bu uning sifatiga kiruvchi mahsulotning bir yoki bir
nechta xususiyatlarining miqdoriy xarakteristikasi bo‘lib, uni yaratish va
ishlatish yoki iste’mol qilishning ma’lum shartlariga bog‘liq. Belgilangan
xususiyatlar soniga ko‘ra sifat ko‘rsatkichlari yagona va murakkabdir.
Belgilangan xususiyatlar soni bo‘yicha:
1) birlik indikator – mahsulotning bitta xususiyatini (og‘irligi, kuchi va
h.k.)
tavsiflovchi ko‘rsatkich;
2) murakkab ko‘rsatkich – mahsulotning bir nechta xususiyatlarini
tavsiflovchi ko‘rsatkich.
Murakkab ko‘rsatkichlar bo‘lishi mumkin: guruh ko‘rsatkichi – ma’lum
bir xususiyatlar guruhiga tegishli murakkab ko‘rsatkich.
Integral (indikator) – bu mahsulotning ishlashi yoki iste’mol
qilinishidan tabiiy birliklarning umumiy foydali ta’sirining uni yaratish va
ishlatish yoki iste’mol
3

qilishning umumiy xarajatlariga nisbatini aks ettiruvchi murakkab
ko‘rsatkich.
Birlik sifat ko‘rsatkichi mahsulot sifatini tashkil etuvchi xususiyatlardan
birini
tavsiflaydi. Birlik ko‘rsatkichi ishlab chiqarish birligiga ham, bitta oddiy
mahsulotga ham tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan, poyabzal tagligining
mustahkamligi, yog‘ning kislotaligi – sifatning alohida ko‘rsatkichlari. Agar
sifat ko‘rsatkichi mahsulotning bir nechta xususiyatlarini tavsiflasa, u
kompleks deb ataladi.
Murakkab indicator bir nechta oddiy xususiyatlarni yoki bir nechta
oddiy xususiyatlardan tashkil topgan bitta murakkab xususiyatni tavsiflashi
mumkin. Agar murakkab sifat ko‘rsatkichi sifat baholanadigan barcha
xususiyatlarni tavsiflasa, unda bunday ko‘rsatkich umumlashtirilgan sifat
ko‘rsatkichi deb ataladi. Integral ko‘rsatkich – bu murakkab sifat
ko‘rsatkichining alohida holati.
Integral sifat ko‘rsatkichi – bu mahsulot sifatining ko‘rsatkichi bo‘lib, u
mahsulotning ishlashi yoki iste’mol qilinishidan kelib chiqadigan umumiy
foydali ta’sirning uni sotib olish va ishlatish yoki sarflashning umumiy
xarajatlariga nisbati
hisoblanadi.
Mahsulot sifatini baholashning kompleks usuli mahsulot sifatining
umumlashtirilgan ko‘rsatkichidan foydalanishga asoslangan.
Umumlashtirilgan indikator – mahsulot sifatining yagona (guruhli kompleks)
ko‘rsatkichlarining funksiyasidir. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek,
umumlashtirilgan indicator mahsulotning asosiy maqsadini, mahsulot
sifatining ajralmas ko‘rsatkichini, o‘rtacha og‘irligini aks ettiruvchi asosiy
yoki aniqlovchi ko‘rsatkich sifatida ifodalanishi mumkin.
Aniqlovchi yoki asosiy ko‘rsatkichni tanlashda, zarur ma’lumotlar
mavjud bo‘lgan hollarda, uning dastlabki ko‘rsatkichlarga bog‘liqligi
aniqlanadi. Masalan, radar stansiyasining asosiy ko‘rsatkichi nishonni aniqlash
4

diapazoni, diapason va burchakdagi aniqlik, bir vaqtning o‘zida kuzatiladigan
nishonlar soni, chastota o‘lchagichi uchun o‘lchangan chastotalar diapazoni,
sezuvchanlik, aniqlik va o‘lchov xatosi bo‘lishi mumkin.
Mahsulot sifatini har tomonlama baholashda har doim ko‘rib
chiqilayotgan hodisaning fizik mohiyatini aks ettiruvchi kompleks
ko‘rsatkichning boshlang‘ich birlik ko‘rsatkichlariga bog‘liqligini aniqlashga
intilish kerak.
Mahsulot sifatini baholashning keng qamrovli usuli bilan o‘rtacha
og‘irlik ko‘rsatkichlari asosiy ko‘rsatkichni aniqlash va uning mahsulot
sifatining dastlabki
ko‘rsatkichlariga funksional bog‘liqligini o‘rnatish qiyin bo‘lgan hollarda
qo‘llaniladi.
Mahsulot sifatini baholashning ekspert usuli
Ekspert usullari – bu ekspert xulosasidan foydalanishga asoslangan
usullar. Ushbu usullar o‘rganilayotgan obyektning miqdoriy bahosi bo‘lmagan
taqdirda qo‘llaniladi. Bu obyekt haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lmaganligi
yoki bunday bahoni olishning qiyinligi (imkonsizligi) bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Birinchi holat yangi yoki murakkab obyektlar uchun xosdir, masalan,
fan va texnikaning yangi sohalari, murakkab texnik tizimlar (odam – mashina
va boshqalar). Ikkinchi holat iste’molchilar yoki ishlab chiqaruvchilarning
reaksiyalari, boshqaruv muammolari va boshqalarni tahlil qilishda odatiy
holdir.
Mahsulotning hayotiy davrining barcha bosqichlarida sifat
muammolarini hal
qilishda ekspert usullaridan foydalaniladi. Ular, ayniqsa, ehtiyojlarni,
mahsulotlarning texnik darajasi va sifatini prognoz qilishda, mahsulotlarni
loyihalashtirish va ishlab chiqarishda, umuman sifat menejmenti va tashkilotning
samaradorligini, mijozlarning qoniqishini, mahsulot sifatini baholashda (ayniqsa,
miqdorini aniqlash mumkin bo‘lmagan ko‘rsatkichlar – ergonomik, estetik,
xavfsizlik ko‘rsatkichlari va boshqalarda), mahsulotlarni, jarayonlarni, sifatni
5

boshqarish va tashkil qilishni takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab
chiqishda ishlatiladi.
Turli muammolarni yechishda bir xil ekspert usullari va ularning
natijalarini
baholash usullari qo‘llaniladi. Keling, ularni qo‘llashning asosiy xususiyatlarini
ko‘rib chiqamiz.
Ekspert baholashning ikki shakli mavjud: individual va jamoaviy.
Shaxsiy ekspert usullari ekspert ekspertlarining fikrlarini bir-biridan mustaqil
foydalanishga asoslangan. Bunday baholashning eng keng tarqalgan ikkita
usuli bu intervyular va analitik baholashdir. Ko‘rib chiqilayotgan usullarning
asosiy afzalliklari – bu mutaxassisning individual xususiyatlaridan maksimal
darajada foydalanish qobiliyati va alohida xodimga nisbatan psixologik
bosimning ahamiyatsizligi. Biroq,
bu usullar bitta mutaxassis-ekspertning cheklangan bilimlari tufayli murakkab
masalalarni yechish uchun juda mos kelmaydi. Kollektiv ekspert usullari
o‘rganilayotgan masala bo‘yicha ekspertlarning jamoaviy fikrini aniqlash
prinsipiga asoslanadi. Eng keng tarqalgan jamoaviy fikrlarni ko‘rib chiqish usullari
bu aqliy hujum (kollektiv g‘oyalarni yaratish) va Delfin usuli.
Evristik prognozlash usullari, dasturiy ta’minotni prognoz qilish,
morfologik tahlil, prognoz ssenariylarini qurish, prognoz grafikalari va
“maqsadli daraxt”, matritsa usuli ham qo‘llaniladi.
“Aqliy hujum” usulining asosiy xususiyati ularning jamoaviy
muhokamasi jarayonida ilgari surilgan g‘oyalarni tanqid qilishni taqiqlashdir.
Yangi g‘oyalarni taklif qilish jarayoni ularni baholash jarayonidan mustaqil
emasligi aniqlandi. Bundan tashqari, ushbu jarayonlar bir-biriga qanchalik
kam bog‘liq bo‘lsa, g‘oyalar avlodi shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi. Biroq,
to‘g‘ri va noto‘g‘ri fikrlar paydo bo‘lishi mumkin. Buffalo Universitetida
(AQSH) o‘tkazilgan aqliy hujum samaradorligi bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, guruhiy fikrlash individual takliflar yig‘indisiga
qaraganda 70% ko‘proq yangi g‘oyalarni ishlab chiqaradi. G‘oyalarning
6

zanjirli reaksiyasi mavjud, chunki bitta ishtirokchi tomonidan bildirilgan har
bir g‘oya muhokamaning boshqa ishtirokchilaridan yangi g‘oyalarni keltirib
chiqaradi. Shunday qilib, aqliy hujum usuli mutaxassislar guruhining ijodiy
salohiyatini faollashtiradi.
Bunga, shuningdek, munozaralar paytida erkin muhit, guruh tarkibi
(tarkibiga yangi g‘oyalarni ishlab chiqarishga qodir ijodkorlar kiradi),
maqsadni shakllantirishning aniqligi va unga erishishda mavjud bo‘lgan
qiyinchiliklar yordam beradi. 1-1,5 soat davom etadigan har bir yig‘ilishda
murakkab muammoni uning tarkibiy qismlariga ajratib, ishtirokchilarga (10-
15 kishi) juda tor vazifa qo‘yish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu usulning kamchiligi shundaki, ba’zi mutaxassislar ochiq
munozaralar paytida murosaga kelishlari mumkin. Delfi usuli asosan ushbu
kamchilikdan xoli.
Delfi usuli 1962–1964-yillarda RAND korporatsiyasi (AQSH)
mutaxassislari O.Xemmer va T.Gordon tomonidan ishlab chiqilgan. Usulning
o‘ziga xos xususiyati
shundaki, mutaxassislar o‘z fikrlarini ochiq munozarada emas, balki anonim
ravishda, anketalarni to‘ldirib ifoda etadilar. So‘ngra har bir ekspert anketaning
umumlashtirilgan natijalari to‘g‘risida xabardor qilinadi va uning fikrini
aniqlashtirish va ko‘pchilikning fikridan farq qiladigan taxminlarni asoslash taklif
etiladi. Ushbu protsedura 3-4 marta takrorlanadi. Natijada, taxminlar doirasi
torayib boradi. Har bir mutaxassis ko‘proq omillarni hisobga olgan holda va
ma’lum darajada, hokimiyat ta’siriga tushib qolmasdan,o‘rganilayotgan obyektga
baho berish imkoniyatini ko‘proq oqilona qo‘lga kiritadi. Ushbu usulning zarari
shundaki, unda anketa kompilyatorlarining mutaxassislarga ta’siri inobatga
olinmaydi. Ekspert guruhini shakllantirish ekspertizani tashkil qilishning eng
muhim bosqichidir. Ushbu masala bo‘yicha mutaxassislarni izlash nashrlar orqali
yoki taniqli mutaxassislar bilan suhbatlashish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Mutaxassislar bilan suhbatlardan so‘ng, guruh ishida qatnashish uchun ularning
roziligini olgan holda, mutaxassislar sifatini miqdoriy baholash kerak. Bunday
7

baholash usullari guruhlarga bo‘linadi: evristik (ekspert bahosi o‘zi yoki boshqa
mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi); statistik (tekshirilgan ekspertlarning
xulosalarini qayta ishlashga muvofiq); test (ekspertning psixofiziologik
xususiyatlarini sinash natijalari asosida); hujjatli film (ekspertning shaxsiy
ma’lumotlariga ko‘ra nashrlar va ixtirolarning sonini, konferensiyalarda
qatnashishini, egallagan lavozimini, ilmiy darajasi va unvonini va boshqalarni
hisobga olgan holda); birlashtirilgan (ushbu usullarning har qanday
kombinatsiyasidan foydalangan holda).
Ekspertlar ishini tashkil etish dasturlashtirilgan (so‘rovnomalarga
javoblar) yoki dasturlashtirilmagan (ma’lum mavzu bo‘yicha bepul taqdimot),
og‘zaki (suhbat) yoki yozma ravishda amalga oshirilishi mumkin. Ekspert
anketalarining savollari ochiq (variantsiz) va yopiq (variantlar bilan),
to‘g‘ridan to‘g‘ri va bilvosita bo‘lishi mumkin. Bilvosita savollar, uning
obyektivligini oshirish uchun imtihon maqsadini yashirish zarur bo‘lgan
hollarda qo‘llaniladi.
Sifatni baholashning statistik usuli. Statistik nazorat usullarining asosiy
maqsadi – foydali mahsulot ishlab chiqarishni va eng arzon narxda foydali
xizmatlar ko‘rsatishni ta’minlash. Statistik usullar yordamida sifatni nazorat
qilishning asosiy tamoyillaridan biri bu ishlab chiqarish jarayonining turli
bosqichlarida nazoratni amalga oshirish orqali mahsulot sifatini yaxshilash
istagi. Statistik usullardan foydalanish – yangi texnologiyalarni ishlab chiqish
va ishlab chiqarish jarayonlarining sifatini nazorat qilishning juda samarali
usuli.
Barcha statistik usullar tarqoqlik tushunchasiga asoslangan. Ish joyida
ishlab
chiqarilayotgan mahsulot parametrlarining tarqalishini nazorat qilish uchun
statistik usullardan foydalanish, tarqalishni tavsiflovchi, tushunilishi oson bo‘lgan
statistik qiymatlarning grafik tasviridir. Ma’lumotlarning tarqalishini baholash
ko‘pincha jarayonning mohiyatini tushunishga imkon beradi. Agar
ma’lumotlarning tarqalishi kichik bo‘lsa, nazoratni kuchsizlantirish mumkin; agar
8

u katta bo‘lsa, bu jarayonni barqarorligini oshirish, xomashyo sifatini yaxshilash,
uskunalardagi nosozliklarni aniqlash va bartaraf etish va hokazo. To‘plangan
ma’lumotlar nafaqat qabul qilish va tahlil qilish vaqtida qaror qabul qilish uchun,
balki uzoq vaqt davomida, masalan, bir oy yoki bir yil ichida ko‘rib chiqilgan turli
muammolarni baholash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Statistik usullar muammoni samarali aniqlash va tahlil qilish uchun
asosdir. Shunday qilib, muammolarning mumkin bo‘lgan sabablari haqida
to‘liq tasavvurga
erishish mumkin. Faktlarga asoslanib ustuvor vazifalar belgilanadi va qarorlar
qabul qilinadi.
Statistik usullar umumiylik asosida uchta asosiy guruhga bo‘linadi:
Grafik usullari. Bu “sifatni nazorat qilishning yetti vositasi”. Bularga
quyidagilar kiradi:
1. Ma’lumot yig‘ish jarayonini takomillashtirish va kelajakda
foydalanish uchun ma’lumotlarni tartibga solish uchun nazorat ro‘yxatlari.
2. bir nechta muhim nuqsonlarning paydo bo‘lish sabablarini aniqlashga
va
aynan shu sabablarni bartaraf etishga e’tiborni qaratishga imkon beradigan
Paretodiagrammalar. Pareto jadvallari yordamida nuqsonlarning turlari, nuqsonlar
natijasida yetkazilgan zararlar miqdori, uni ishlatishga vaqt va moddiy xarajatlar,
shikoyatlarning mazmuni va shikoyatlar bilan bog‘liq xarajatlar, buzilishlarsoni
tahlil qilinadi. Pareto jadvallar, shuningdek, vaqt omillari, tannarx, mehnat
xavfsizligi, har xil turdagi mahsulotlarga bo‘lgan talabni tahlil qilish, nuqson
sabablarini bartaraf etish choralari samaradorligini aniqlash uchun ishlatiladi.
3. Sifat ko‘rsatkichi va unga ta’sir etuvchi omillar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi sabab va natijalar diagrammasi (Isikava
diagrammasi). Isikava diagrammalaridan foydalanish mahsulot sifatini
ta’minlash, mehnat unumdorligini oshirish, ratsionalizatorlik takliflarini ishlab
chiqish, asbob-uskunalardan foydalanish samaradorligini oshirish, xavfsizlik
9

choralarini takomillashtirish, texnologik operatsiyalar standartlarini ishlab
chiqish va joriy qilish va boshqalarni hal qilishda samarali bo‘ladi.
4. Ma’lumotlar olingan davr uchun jarayon shartlarini aks ettiruvchi
gistogrammalar. Gistogrammaning taqsimlanish namunasini mos yozuvlar
standartlari bilan solishtirish jarayonni boshqarish uchun muhim
ma’lumotlarni beradi. Gistogrammalar har oy mahsulot sifatiga, texnik nazorat
natijalariga, oylar bo‘yicha sifat darajasining o‘zgarishini ko‘rsatganda hisobot
tuzish uchun foydalidir.
1.2 Mahsulotlarning sifat ko rsatkichlarining tahliliʻ
Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy
tavsifiga sifat ko rsatkichi
ʻ deyiladi.
Mahsulotning sifat ko rsatkichi
ʻ – mahsulot xossasining miqdoriy
xususiyati bo lib, sifat tarkibiga kiradi, ya‘ni uni yaratish va ishlatish, hamda
ʻ
iste‘molchilarga yetkazishdagi talabni qondirish (GOST 15467-70 standarti
bo yicha). Barcha mahsulotlarning sifat ko rsatkichlari ifodalanishi bo yicha
ʻ ʻ ʻ
o lchamli
ʻ va o lchamsizga (nisbiy ʻ yoki balli) bo linadi. ʻ
Sifat ko rsatkichlarini tanlash
ʻ – mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi va
uning sifati darajasini baholashga imkon beruvchi mahsulot xususiyatlari
miqdoriy tavsifining nomlarini aniqlashdir.
Sifat ko rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish
ʻ
quyidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
- mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab
chiqarilganligi;
- iste‘molchi talablarining tahlili;
- mahsulot sifatini boshqarish masalalari;
- tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi;
- sifat ko rsatkichlariga nisbatan qo yilgan asosiy talablar.
ʻ ʻ
Xalq iste‘moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy,
funksional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi
iste‘mol ko rsatkichlarini o rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
ʻ ʻ
10

Zarurat to g ilsa, tovarlarining sifatini baholash va tahlil qilishʻ ʻ
iste‘molchilarning talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Ijtimoiy ko rsatkichlar maxsus ko rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat
ʻ ʻ
ko rsatkichlari va iste‘mol xususiyatlariga ko ra quyidagicha
ʻ ʻ
klassifikasiyalanadi.
Mahsulot sifatini iqtisodiy jihatdan baholaydigan ko rsatkich -
ʻ integral
ko rsatkich
ʻ dir. Integral ko rsatkich mahsulotning foydali tomonlarining ʻ
yig indisini uni yaratish, foydalanish va iste‘mol qilish uchun sarf bo lgan
ʻ ʻ
xarajatga nisbati orqali ifodalanadi:
Sint=Tm+Rch/P
bunda: - sifatning integral (kompleks) ko rsatkichi, so m/t.km.
ʻ ʻ
Tm - mashinaning tannarxi (sebestoimost), so m,
ʻ
Rch - foydalanish davridagi chiqimlar (ekspluatatsionniye rasxodi),
so m;
ʻ
P - mashina probegi (shu muddatda) t.km.
Bu esa mahsulot sifatining rentabelligi, ya‘ni sarf qilingan puldan
so mma foydani belgilaydi.
ʻ
1.1-rasm. Sifat ko`rsatkichlari
Sifatning umumlashtirilgan ko rsatkichlari.
ʻ Bunga alohida-alohida
ko rsatkichlar yig indisi kiradi. Alohida - alohida ko rsatkichlar bir xil
ʻ ʻ ʻ
birliklarga ega bo lishi kerak. Yoxud nisbiy o lchamsiz birliklarda bo lishi
ʻ ʻ ʻ
lozim. Bunda har qaysi ko rsatkichning ta‘siri koeffisentlarda (ballar bilan)
ʻ
ifodalanadi.
11

Barcha texnik iqtisodiy ko rsatkichlar quyidagi guruhlar bo yichaʻ ʻ
klassifikatsiya qilinadi:
-mahsulot vazifalari bo yicha ko rsatkichlar;
ʻ ʻ
-ishonchlik ko rsatkichlari;
ʻ
-texnologik jarayonlar bo yicha ko rsatkichlar;
ʻ ʻ
-ergonomik ko rsatkichlar;
ʻ
-estetik ko rsatkichlar;
ʻ
-standartlashtirish va unifikasiyalashtirish ko rsatkichlari;
ʻ
-patent - huquqiy ko rsatkichlar.
ʻ
Mahsulot vazifalari bo yicha ko rsatkichlar
ʻ ʻ ga mehnat unumdorligi,
energiya iste‘mol qilishligi, og irligi (material sarflanganligi), mashinaning
ʻ
universalligi va h.k. lar kiradi.
Mahsulot ishonchliligi ko rsatkichlari
ʻ ga buzilmasdan ishlashi, ko p ʻ
yeyilmasdan ishlashi, ta‘mirlashning osonligi kabi ko rsatkichlar kiradi.
ʻ
Ergonomik ( grekcha ergon- ish va nomes- qonun) ko rsatkichlar
ʻ iga
mashinani boshqarishning qulayligi, xavfsiz boshqarish mumkinligi,
mashinaning gigiyena sifatidan qulayligi, psixologik ko rsatkichlar, fiziologik
ʻ
ko rsatkichlar kiradi.
ʻ
Estetik ko rsatkichlar
ʻ ga esa mahsulotning tashqi ko rinishi, ʻ
mashinaning atrof-muhitga bilan uyg unligi, mashinaning tashqi pardozi
ʻ
kabilar kiradi.
Ijtimoiy ko rsatkichlar.
ʻ Ushbu ko rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy- ʻ
zaruriy ehtiyojlarga javob bera olishi va uning turli guruh iste‘molchilari
uchun ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaydi. Bu ko rsatkichlarga tovarlar ishlab
ʻ
chiqarishning ijtimoiy zaruriyati, tovarning optimal assortimentga mos kelishi,
ma‘naviy eskirish va boshqa ijtimoiy samaralar ko rsatkichlari kiradi.
ʻ
Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko rsatkichi mana shu
ʻ
tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini
ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi
aholining mana shu tovarlarga nisbatan ta‘minlanganlik darajasi bilan
12

tavsiflanadi. Tovarning ijtimoiy manzili va iste‘mol tiraji ko rsatkichiʻ
mahsulotning iste‘molchining o ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
ʻ
maxsus guruh iste‘molchilarini talablariga javob bera olishini tavsiflaydi.
Tovarning maxsus guruh iste‘molchilarining talablarini qondirishiga qarab
iste‘mol tipaji belgilanadi. Masalan, oyoq kiyimlar tiraji bog cha yoshdagi,
ʻ
maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o g il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq
ʻ ʻ
kiyimlariga bo linadi.
ʻ
Kiyimlariga nisbatan modalarning o zgarishi, kiyinish turining
ʻ
o zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo lgan talabni o zgartirishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Funksional ko rsatkichlar.
ʻ Mahsulot sifatining funksional ko rsatkichlari ʻ
ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma‘naviy ehtiyojlarni
qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko rsatkichlar asosiy funksiyalarining
ʻ
bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi, universallik ko rsatkichlari va
ʻ ʻ
yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko rsatkichlariga
ʻ
bo linadi.
ʻ
Asosiy funksiyani bajarishni takomillashtirish ko rsatkichlari
ʻ
iste‘molning foydali samarasini, mahsulotning iste‘molchilar tomonidan
foydalanilganda ma‘lum ehtiyojni qondirish darajasini ko rsatadi.
ʻ
Universallik ko rsatkichi mahsulotning o z o rniga qarab ishlatilishi
ʻ ʻ ʻ
bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi
mumkinligini ko rsatadi.
ʻ
Yordamchi funsksiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi
ʻ
mahsulotni ―inson-mahsulot-tashqi muhit sistemasida asosiy va yordamchi
‖
faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida: transportirovka, o rnatish,
ʻ
ta‘mirlash, xizmat ko rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni
ʻ
o ziga xos xususiyatlarini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Yordamchi operatsiyalarni bajarilishini takomillashtirish uchun asosiy
faoliyatining bajarilishini takomillashtirishga ham ta‘sir ko rsatadi.
ʻ
Ishonchlilik ko rsatkichi mahsulotning iste‘mol yoki ekspluatatsiya vaqtida
ʻ
13

yaroqli holda bo lishini ko rsatadi. Bunga to xtamasdan ishlashi, uzoqqaʻ ʻ ʻ
chidamliligi, ta‘mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi ko rsatkichlar kiradi.
ʻ
To xtamasdan ishlash ko rsatkichi mahsulotning ma‘lum vaqt davomida
ʻ ʻ
to xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Ergonometrik ko rsatkichlar.
ʻ Ergonometrik ko rsatkichlar ―inson- ʻ
mahsulot sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik,
‖
antropometrik, gigiyenik xususiyatlarini hisobga oladi.
Gigenik ko rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy
ʻ
faoliyatining gigenik shartlariga mos kelishini ko rsatadi.
ʻ
Antroponometrik ko rsatkichlar mahsulot konstruksiyasi undan
ʻ
foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini
ko rsatadi.
ʻ
Estetik ko rsatkichlar.
ʻ Estetik ko rsatkichlarga ajralib turuvchanlik, ʻ
tashqi ko rinishning ratsional bo lishi, kompozitsiyasining to liq bo lishi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahsulotni ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo lishi, tovar
ʻ
ko rinishlarining stabil bo lishi kabi ko rsatkichlar kiradi. Ajralib turuvchanlik
ʻ ʻ ʻ
mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik dunyo qarashlarini aks
ettiradi. Bu ko rsatkich mahsulotni boshqa analogik maqsulotni ajralib
ʻ
turishini, davr talabiga, zamon talablariga, moda yo nalishlariga javob berish
ʻ
darajasini ko rsatadi.
ʻ
Tashqi ko rinishining ratsional bo lishi mahsulotni funksional -
ʻ ʻ
konstruktiv mohiyatining to g ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash va
ʻ ʻ
ekspluatatsiya qilishning obyektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi.
Ushbu ko rsatkich mahsulot tashqi ko rinishining uni ishlatilish maqsadlariga,
ʻ ʻ
konstruktiv yechilishiga, tayyorlash texnologiyasi va qo llaniladigan
ʻ
materiallarning o ziga xos xususiyatlariga mos kelishini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Kompozitsityasini to liqligi mahsulot qismlarini organik bog liqligini,
ʻ ʻ
uning boshqa ansambllariga ham mos kelishini ko rsatadi. Ushbu
ʻ
ko rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ranglari o zaro aloqada
ʻ ʻ
qo llashda, konstruksiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to liq kompozitsion
ʻ ʻ
14

yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini
ko rsatadi.ʻ
Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal bo lishi va tovar
ʻ
ko rinishining stabil bo lishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko rinishiga
ʻ ʻ ʻ
ta‘sir ko rsatadi va uni ishlab chiqarishda tashqi ko rinishining mukammal
ʻ ʻ
bo lishi, firma belgilarining aniq bo lishi, informatsion material va
ʻ ʻ
hujjatlarning to liq bo lishi va mahsulot tashqi ko rinishiga zarar yetmasligi
ʻ ʻ ʻ
uchun uni o rash-joylash ishlarining yaxshi yo lga qo yish darajasini
ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi.
ʻ
Iste‘molning xavfsizligi ko rsatkichi mahsulotni ekspluatatsiya yoki
ʻ
iste‘mol qilish, montaj, xizmat ko rsatish, ta‘mirlash, saqlash, ortish va
ʻ
tashishda kishilarning xavfsizligini ta‘minlovchi xususiyatlarini tavsiflaydi.
Iste‘molning xavfsizligi ko rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma‘lum vaqt
ʻ
davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi;
voltli zanjirlarning elektr mustahkamligi kabilarni keltirishimiz mumkin.
Ekologik ko rsatkichlar
ʻ mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki
iste‘molda atrof muhitga zararli ta‘sir ko rsatishini xisobga olish atrof-
ʻ
muhitiga ishlab chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik
resurslardan ratsional foydalanish, ularni saqlash, atmosferani ifloslanish
darajasini pasaytirishni ta‘minlash kerak.
Ekologik ko rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli
ʻ
chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste‘molda, ortish,
tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz
mumkin.
Mahsulot sifati darajasini baholashda mahsulotni tayyorlash, ishlab
chiqarish va ekspluatatsiya qilish yoki iste‘mol soxasidagi farqlarni
tavsiflovchi iqtisodiy ko rsatkichlarni e‘tiborga olish muhimdir.
ʻ
Iqtisodiy ko rsatkichlar
ʻ - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan
o tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik
ʻ
obyektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar.
15

Sifat ko rsatkichlari fizikaviy ko rsatkichlar singari o lchamga egaʻ ʻ ʻ
bo lishi yoki ega bo lmasliklari mumkin. Sifat ko rsatkichlarining miqdoriy
ʻ ʻ ʻ
tavsifi deganda ma‘lum birliklardagi ularning o lchamalari tushuniladi.
ʻ
Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot birligini
ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi.
ʻ
Bunda mehnat sarfini ishchi-kunlarda ifodalash bilan mahsulotning mehnat
sarfi o zgarib qolmaydi. Xuddi shunga o xshab mahsulot tannarxi yoki bahosi
ʻ ʻ
kabi iqtisodiy ko rsatkichlarni so mlarda yoki boshqa birliklarda ifodalanishi
ʻ ʻ
uning qiymatini o zgartirmaydi.
ʻ
Fizik miqdorlar singari sifat ko rsatkichlarining miqdori ham absolyut
ʻ
va nisbiy miqdorlar orqali ifodalanishi mumkin. Fizik miqdorlarning absolyut
qiymati har doim o lchamga ega bo ladi, nisbiy miqdorlar esa o lchamsizdir.
ʻ ʻ ʻ
Mahsulot sifatining absolyut ko rsatkichlari o lchamga ega bo lishlari yoki
ʻ ʻ ʻ
o lchamsiz bo lishlari mumkin, nisbiy ko rsatkichlar esa doim o lchamsizdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1.2-rasm. Mahsulot sifat ko`rsatkichlari
1.2-rasm. Tavsiflanadigan xossani miqdori bo yicha bir turdagi va turli
ʻ
xildagi mahsulotlarning sifat ko rsatkichlarini sinflanishi.
ʻ
Mahsulot sifati ko rsatkichlari tizimi (MSKT) – mahsulotning bir
ʻ
turdagi guruhlari va muayyan turlari sifati ko rsatkichlarining
ʻ
nomenklaturasini, shuningdek mahsulot sifati ko rsatkichlari mezonlari va
ʻ
16

nomenklaturasining qo llanish doirasini o rnatuvchi standartlar majmuidir.ʻ ʻ
MSKT mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati, qishloq va o rmon
ʻ
xo jaligi tarmoqlarini qamraydi va umumiy qoidalar va me‘yorlarni; atamalar
ʻ
va ta‘riflarni; sifat ko rsatkichlarining nomenklaturasini; sinash usullarini
ʻ
o rnatadi.
ʻ
Muayyan mahsulot turiga bog liqligidagi sifat ko rsatkichlari
ʻ ʻ
nomenklaturasi umumiy holdagi asosiy ko rsatkichlari keltirilgan.
ʻ
Umumiy holda me‘yoriy hujjatning ilmiy-texnikaviy darajasini nisbiy
baholash lozim bo lgan sifat ko rsatkichlarining tafsilotlariga yuqoridagilardir.
ʻ ʻ
1.3 Tovarlar sifatini nazorat qilish
Mahsulot sifatini nazorat qilish tizimi – bu o zaro bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ
nazorat obyektlari va subyektlari, mahsulot sifatini baholash va mahsulot
hayotiy siklining turli bosqichlarida va sifat menejmenti darajalarida
nuqsonlarning oldini olish uchun foydalaniladigan turli usullar va vositalar
to plamidir.
ʻ
Mahsulotlar sifatini tekshirish – mahsulotlarning sifat va morfologik
ko rsatgichlarini me‘yoriy-texnik hujjatlarga to g ri kelishiga aytiladi.
ʻ ʻ ʻ
Mahsulotlar ishlab chiqishidan oluvchiga yetib borguncha bir necha bor
tekshiriladi: operatsion, qabul, daromad tekshiruvlari mavjud.
Operatsion tekshiruv – har bir bosqichdan keyin tekshiriladi.
Qabul tekshiruvi – ishlab chiqarishni oxirida bajariladi. Sifatni
boshqarish bo limi tamg asi bosilishi mahsulotni sifatliligini bildiradi.
ʻ ʻ
Daromad tekshiruvi – sanoat korxonalariga kelgan xom-ashyolarni va
savdoga kelgan mahsulotlarni sifati bo yicha qabul qilish jarayoniga aytiladi.
ʻ
Mahsulotlar sifatini tekshirishning quyidagi turlari mavjud:
- yoppasiga tekshirish;
- tanlanma asosida tekshirish .
Ko proq tanlanma asosida tekshirish ishlatiladi, chunki bu usul kamroq
ʻ
vaqt talab qiladi. Elektr lampalarini har biri nominal darajadan 15% oshiqroq
kuchlanishdagi elektr tokka 10 sekund bardosh bera olishi sinab ko rilishi
ʻ
17

kerak. Shunda 15-200 Vt li lampalar ichida kuygani 1,5 % dan oshmasligi
kerak, shunda ular qabul qilinadi. Aks holda dalolatnoma tuzib ishlab
chiqarishga qaytarilib yuboriladi.
Mahsulotlarni sifat va morfologik ko rsatgichlari ko pligi uchunʻ ʻ
tekshirishlarda hammasini tahlil qilishi qiyin. Shu sababli standartlarini
―Qabul qilish qoidalari― bo limida tekshirishini dasturiga qarab har xil
ʻ
sinovlar ko rsatiladi: Mahsulotni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin
ʻ
namunasi har tomonlama tekshiriladigan qabul sinovlari ham amalga
oshiriladi.
Ishlab chiqarish jarayonining oxirida tayyor mahsulotni me‘yoriy hujjat
talablariga yoppasiga ba‘zi ko rsatgichlar bo yicha texnik nazorat bo limi
ʻ ʻ ʻ
(TNB) tomonidan tekshirish. Natijalar tovarlarga qo shib jo natiladigan
ʻ ʻ
hujjatlarda belgi qo yiladi.
ʻ
Sanoat korxonalarida sifatni barqarorligini ta‘minlash uchun davriy
tekshiruv o tkazilib turiladi.
ʻ
Bir andozadagi (namunali) sinovlar. Bunda har 2-3 yilda o tkaziladigan
ʻ
sinovlar (mustahkamligini sinash uchun);
Ta‘mirlashga yaroqliligini aniqlash uchun 5 yilda bir marta sinaladi.
Mahsulotlar 3 ta belgi bo yicha (sifat, miqdor, muqobil) sifat guruhlarga
ʻ
bo linadi.
ʻ
Mahsulotni sifat belgisi bo yicha navlarga ajratilib qabul qilinadi.
ʻ
Deraza oynalari oliy toifa 1 va 2 navlarga, modelli poyafzallar esa 2 navga
bo linadi.
ʻ
Nuqsonlar namoyon bo lishiga qarab yaqqol ko rinib turadigan va
ʻ ʻ
pinxona (yashirin) turlarga bo linadi. Yana nuqsonlar katta-kichikligi bo yicha
ʻ ʻ
jiddiy, yirik va nojiddiy turlarga ajratiladi. Nuqsonlar kelib chiqish bo yicha
ʻ
hom-ashyo, konstruksiya, texnologiya va pardozlash nuqsonlariga bo linadi.
ʻ
Mahsulotlarni miqdor belgisi bo yicha qabul qilish. Bunda
ʻ
mahsulotning sifat ko rsatgichlarini miqdori aniqlanib, me‘yoriy-texnik
ʻ
hujjatlar talabiga solishtirish ko zda tutiladi. Masalan, sementning sifati uni
ʻ
18

siqishga chidamligiga (markasiga) qarab aniqlanadi. Buni uchun sementdan
kubiklar yasaladi, presslangan bosim yo li bilan uni pishiqligi aniqlanadi. 3ʻ
kun saqlangan kubiklar sement pishiqligining yarmini bildiradi. 28 kundan
keyin to la pishiqligi ko rinadi bunda natijalarda 5% ortiq farq bo lmasligi
ʻ ʻ ʻ
kerak. Ko p farq qilsa markasi pasayadi 285 kg/sm gacha bo lsa, 200 va 380
ʻ ʻ
kg/sm gacha bo lsa – 300 markali deb hisoblanadi.
ʻ
Mahsulotlarni muqobil belgisi bo yicha tekshirish savdoda keng
ʻ
qo llaniladi, mahsulotlar standart talablariga javob berishiga qarab ishlatishga
ʻ
yaroqli va yaroqsiz turlarga bo linadi.
ʻ
II BOB. MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH
2.1 Mahsulot sifatini boshqarish haqida umumiy malumotlar
Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam
etilgan natijasi. Mahsulot tushunchasiga ISO 9000 xalqaro standartida
quyidagicha ta‘rif berilgan: ― mahsulot - faoliyat yoki jarayon natijasi”.
Fanda sifat boshqaruvi tushunchasi XIX asr oxirlarida paydo bo lib,
ʻ
shuningdek, sanoatda, ishlab chiqarishga o tishda va mehnat faoliyatining
ʻ
taqsimlanishidagi roli sanoatda e‘tiborga olina boshladi. Mehnat faoliyatini
taqsimlanishi prinsipi o zaro almashinuvchanlikni hal qilishda va ishlab
ʻ
chiqarishdagi aniqlikni talab qiladi. Bu vaqtgacha esa, hunarmandchilik
vaqtlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar avvalgisiga qarab solishtirish yo li
ʻ
bilan yoki o xshatish orqali tekshirilgan, shuningdek, uning detallarini
ʻ
o xshatish namunalari orqali aniqlangan.
ʻ
19

Keyinchalik esa ko p hajmdagi detallarni ishlab chiqarishdaʻ
o lchamlardan (razmerdan) chetga chiqish, parametrlarni o zgarishi,
ʻ ʻ
variatsiyalarni o zgarmasligi uchun, mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi sifatini
ʻ
ta‘minlovchi mezonlar (kriteriyalar) kerakligi tushunildi.
Bunday kriteriyalardan birini F.Teylor tomonidan pastki va yuqorigi
chegaralarni parametrlarini siljish chegarasi intervallari taklif qilindi. Bunday
intervallarni (dopusk) "ruxsat etilgan" deb yuritiladi.
Bu takliflar konstruktor va ishlab chiqaruvchilarni qarama-
qarshiliklariga olib keldi:
- konstruksiya elementlarini birlashtirish sifatini oshirishni ta‘minlashda
"ruxsat etish" chegarasi juda murakkab edi,
- texnologik tizimlarni yaratishda murakkablik keltirib chiqardi. Chunki,
mahsulot tayyorlashda parametrlarni bir pog‘onada ushlab turishda kerakli
chegaradan chiqib ketishiga olib keldi, hamda yaqin chegarani tanlash
murakkablashgan edi.
1905-yilda birinchi sifatni boshqarish tizimi - Teylor tizimi paydo
bo ldi. U buyum (detal)lar sifatiga joizliklar (dopusklar) ko rinishida talablarni
ʻ ʻ
o matib, alohida olingan har bir buyumning sifatini boshqarish tizimini
ʻ
yaratdi. Teylor tizimining amaldagi muvaffaqiyatini ta‘minlash borasida sifat
sohasida ilk mutaxassislar - inspektorlar faoliyat olib bora boshladilar.
Hujjatlashtirilgan sifat tizimlari rivojlanishi tarixida sifatning besh
yulduzi sifatida ko‘riladigan beshta bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi bosqich dastlabki tizim – Teylor tizimi vujudga kelgandagi
boshqaruvga tizimli yodashuvning boshlang‘ich vazifalariga mos tushadi.
Tashkiliy jihatdan u injener-mutaxassislar tomonidan ishlab chiqarish
texnik
normalarni o‘rnatishni nazarda tutgan, ishchilar esa faqatgina ularni bajarishgan.
Bu tizim detallar (buyumlar) sifatiga yo‘l qo‘yilishi maydoni ko‘rinishidagi
talabniqo‘ygan yuqori va quyi chegaraga moslashtirilgan shablonlarni kiritgan.
20

Teylorning mosligi muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlash uchun
sifat sohasidagi dastlabki professionallar – inspektorlar kiritilgan. Motivatsiya
tizimi brak va yaroqsizlik uchun jarima, shuningdek haydalishni nazarda
tutgan. O‘qitish sistemasi professional o‘qitishga o‘lchov va nazorat jihozlari
bilan ishlashni o‘rganishga qaratilgan.
Iste’molchi yetkazib beruvchilar bilan aloqalar texnik shartlarda
o‘rnatilgan
bajarilishi qabul nazoratida tekshiriladigan talablar asosida o‘rnatiladi. Teylor
tizimining yuqoridagi o‘ziga xos tomonlari uning tizimini har bir alohida olingan
detal sifatini boshqarish tizimi qilib ko‘rsatadi.
Ikkinchi bosqich. Teylor tizimi alohida detal (yig‘ma birlik) sifatini
boshqarishning ajoyib mexanizmini berdi. Biroq mahsulot bu ishlab chiqarish
jarayonlarini amalga oshirish natijasidir va keyinroq aniq bo‘ldiki, jarayonlarni
boshqarish kerak ekan. 1924-yilda “BEN Telephone Labatories” (hozirda A I
& I korparatsiyasi)da R.L. Djons rahbarligi ostida sifatni statistik boshqarishga
asos solgan guruh tuzildi.
Bular V. Shuxart tomonidan tayyorlangan nazorat kartalari, T.Dodjem
va T.Roming tomonidan ishlab chiqilgan sifatni boshqarishning statistik
usullarining boshlanishi bo‘lgan. Keyinchalik E.Deming tufayli Yaponiyada
keng tarqalgan va bu avlod iqtisodiy inqilobiga katta ta’sir ko‘rsatgan sifatni
tanlanma nazorat qilish jadvallari dastlabki tushunchalardir. Deming ishlarni
boshqarilishi natijalarini va vazifalarini baholashni yo‘qotish fikri bilan chiqdi.
E.Deming fikriga tayangan holda va uni rivojlantirib D.Djuran iste’molchilar
talabiga sezilarli darajada yo‘naltirilgan, iste’molchilar talabiga mos
“iste’molchi talabiga yarasha” atamasini kiritdi. U menejmentning
takrorlanuvchi nomutanosiblik oldidagi mas’uliyatni ko‘rsatdi, sifatni statistik
metodlar bilan to‘ldirdi.
Deming o‘z ishlarida sifatni oshirishni jarayonlar, tizim va statistika
bog‘lagan bir paytda, Djuran sifatni oshirishga olib keluvchi faoliyat bilan har
bir menejer bevosita shug‘ullanish kerakliligiga urg‘u berib o‘tadi. U sifatni
21

oshirish ishlab chiqarish muammolarini hal qilish jarayonlariga – butun
personalni jalb qilish yondashuvi tarafdoridir. Sifat tizimlari statistik
metodlarni ularga qo‘shimcha xizmatlar jalb qilingani uchun qiyinlashdi.
Variatsiya o‘zgaruvchanlik nimaligini biluvchi va ularning qanday usullar
bilan pasaytirish yo‘llarini biluvchi injener texnolog, konstruktorlar tomonidan
bajariladigan sifat vazifalari ham murakkablashdi. Sifatni tahlil qiluvchi va
mahsulotlar defektlarini sababini aniqlovchi, nazorat kartalarini ishlab
chiquvchi kasb muhandis paydo bo‘ldi.
Mehnat motivatsiyasi yanada qiyinlashdi, chunki endi jarayonlarni
moslashtirish, u yoki bu nazorat kartalarini tahlili quyidagi nazorat va
muvofiqlashtirish kartalarida ko‘proq aniqlik talab qilinadi.
Kasbiy o‘qitishga shuningdek muvofiqlashtirish nazorat, shuningdek
tahlilning statistik usullariga o‘qitish ham qo‘shildi. Yetkazib beruvchi –
iste’molchi munosabatlari ham yanada qiyinlashdi. Ularda standart jadvallar
statistik qabul nazoratlari ko‘plab ahamiyat kasb eta boshladi.
Uchinchi bosqich. 1950-yillarda sifatni yoppa nazorat qilish
konsepsiyasi – TQC (Total Quality Control) oldinga surildi. Uning muallifi
1957-yilda “Sifatni kompleks boshqarish” maqolasini chop etgan AQSHlik
olim A. Feygenbaum. TQCning asosiy vazifalariga konstruktorlik yaratish
bosqichida mehnatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan potensial mos
kelmasliklarni oldini olish, yetkazib berilayotgan mehnat kompleks xomashyo
va materiallarning sifatini tekshirish, shuningdek ishlab chiqarishni
boshqarish, servis xizmatini rivojlantirish hamda sifatga qo‘yilgan talablarga
mos kelishiga rioya qilishni nazorat qilish. Feygenbaum nomutanosiblikni
sabablarini o‘rganish savollariga birinchi o‘rinda sifat xarajatlari hisobi
tizimiga e’tibor berishni aytgan.
Sifatga ko‘plab omillar ta’sir etgani tufayli ushbu yondashuvning asosiy
g‘oyasi ulardan asosiylarini ajratib olishdir. Bundan tashqari, bir omilga ta’sir
o‘tkazib boshqasidagi reaksiyani olish uchun ular o‘rtasidagi aloqani ham
22

hisobga olish kerak. Sifatni boshqarish va nazorat qilishni kompleksligini
ta’minlash uchun
sifat muammolarini yechishda ishtirok etgan barcha bo‘linmalarning aloqalarini va
ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini hisobga olish kerak. Masalan,
iste’molchilar noroziliklarini ko‘rib chiqish hamda qondirish tartibi va vaqti
o‘rnatilishi lozim.
2.2 Mahsulot sifatini boshqarish mexanizmi haqida umumiy
malumotlar
Mahsulot sifatini doimiy yaxshilash va bu yaxshilashni kichik
korxonalar, yirik kompaniyalar, tarmoqlarda, hududlarda va nihoyat
iqtisodiyotning keng sohalarida yuqori suratda bo‘lishini ta’minlash bo'yicha
ishlami yaxshi tashkillashtirish uchun sifatni yashilash bo'yicha ishlami
tashkillashtirishning salohiyatli (layoqatli) sxemasini qurish asosidagi asosiy
g'oya mavjud bo'lishi lozim.
Mahsulot sifatini boshqarish mexanizmi. Mahsulot sifatini ta’minlash va
yaxshilash bo'yicha ishlami tashkillashtirishga boshqaruvning umumiy
nazariyalarini qo'llash to'g'risidagi xulosalardan so'ng ko'plab yangi, oddiy
bo'lmagan savollar paydo bo'ldi. Masalan: Sifatni boshqarish mexanizmining
prinsipial sxemasini va bu sxemani qanday shaklda qulay ifodalash kerak?
Sifatni ta’minlash va oshirishga ta’sir qiluvchi barcha kuchlami
guruhlash imkoniyati mavjudmi, keyin esa sifatni boshqarish mexanizmiga
ta’sirlami bunday maxsus guruhlaming tarkibiga kiritish mumkinmi?
Korxona rahbariyatining sifatni boshqarishda yoki ishlab chiqarishni
quyi darajasida taklif etilayotgan sifatni boshqarish mexanizmi sxemasiga
huquq va imtiyozlari bormi?
Bunday savollarga javoblami qidirib topish o'zi murakkab, shuningdek,
ular boshqaruvning turli darajalarida, mahsulotning o'ziga xos xususiyatlari,
turli xil ishlab chiqarishning o'ziga xos jihatlarini hisobga olib amaliyotda
haqiqatdagi chora-tadbirlarni tanlashi va u asosida shu vaqtning o'zida
umumiy shaklda jarayonlami va ulaming mohiyatini ifodalashi lozim.
23

Variantlar ko'plab bo'lishi mumkin. Rahbarlikning har bir darajasida yoki
ishlab chiqarishning bosqichlaridagi shakl o'zining xususiyatlari, o'zining
tavsiflari mavjudligi bilan farqlanadi. Lekin,
agarda e’tibor berilsa ulaming asosida qandaydir umumiy, universal sxema bo'lishi
lozim.
Taniqli boshqaruv mexanizmining umumiy nazariyasiga binoan umum
qabul qilingan boshqaruv mexanizmi sxemasi 3-rasmda keltirilgan. Endi sifat
bo‘yicha ishlami tashkillashtirishga boshqarish umumiy nazariyasining asosiy
tamoyillari imkoniyati darajasida birlamchi shartlarini ko‘rib chiqamiz.
Mahsulot sifati parametrlari ishchi chizmalar, texnikaviy hujjatlarda,
shartnoma majburiyatlarida, korxonalar, ishalb chiqarish birlashmalari, loyiha
konstruktorlik rejalar, dasturlaming tarkibiy qismida ko'rsatkichlaming aniq va
yetarli qiymatlari o'matiladi. Sifatga talab ko‘rsatilayotgan hizmatlaming
tavsifi bayonida, sifat nazorati kartalari, texnologik karta va texnologik
reglamentlarda, mahsulotni loyihalash yoki modemizatsiyalashga texnik
topshiriqlarida, mahsulotga texnik reglamentlar va standartlarda keltiriladi va
o‘matiladi.
2.1-rasm. Boshqarish mexanizmining qabul qilingan sxemasi. Bu yerda:
- to‘g‘ri aloqa; - aks aloqa;
Demak, qanday qilib mahsulot sifatini boshqarish mexanizmini tassawur
qilishi mumkin? 1960-yillaming ikkinchi yarmida ВНИИС (sobiq,
Standartlashtirish bo‘yicha butun ittifoq ilmiy-tadqiqot instituti) tomonidan
mahsulot sifatini boshqarish mexanizmining prinsipial sxemasi ishlab chiqildi
24

va “Standarti i kachestvo” jumalida chop etilgan (4-rasm). U sifatni
boshqarishda har biri belgilangan maxsus vazifa]arini bajaruvchi oltita
blokdan tarkib topgan. Bu yerda umumiy boshqamv nazariyasi asosida
turuvchi boshqaruv mexanizmi bilan 4-rasmda keltirilgan prinsipial o‘xshash
mexanizmni aniqlash unchalik qiyin emas (3-rasmga qarang). Mahsulot
sifatini boshqarishning prinsipial sxemasini ishlab chiqishda sifatga ta’sir
etuvchi sanoqsiz kuchlami ikki sinfli guruhga: sifatga ta’sir etuvchi omillar va
mahsulot sifatini ta’minlash sharoitlariga birlashtirilgan.
Omillar bevosita bir qancha ehtiyojlami qondirish uchun zarur bo‘lgan
birlamchi xom-ashyo va materiallarning xossasini o‘zgartiradi. Sharoitlar
vebosita zarur bo‘lgan sifat xossalarini shakllantirishga yanada to‘liq va
samaraliligiga nojuya ta’sir qiladi.
Bunday omillarga quyidagilami keltirsa bo‘ladi:
- stanoklar, mashinalar, boshqa ishlab chiqarish qurilmalari,va mehnat
vositalari va h.k.;
- ishchilaming samarali va sifatli ishlashiga imkoniyatlari, ishchilaming
psixofiziologik sog‘lig‘ining holati, ko‘nikmalari, bilimi, kasbiy mahorati;
- xom-ashyo, materiallar, mehnat predmetlari va h.k.
Doira ichidagi to‘rtburchak atrofida sifatni ta’minlash sharoitlarini
qamrab oluvchi omillar keltirilgan. Ular ko‘p miqdorli omillar bo‘lib, ularga
quyidagilami kiritish mumkin:
- ishlab chiqarish jarayonlarining tavsifi, uning tezligi, davriyligi,
davomiyligi;
- ishlab chiqarish binolaridagi harorat, namlik va atrof-muhitning
boshqa parametrlari;
25

2.3-rasm. Mahsulot sifatini boshqarishning prinsipial sxemasi.
Bu yerda: -to‘g‘ri aloqa; - aks aloqa;
- ishlab chiqarish interyeri va dizayni;
- qo‘llaniladigan moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishlaming tavsifi;
- ishlab chiqarish jamoasidagi ma’naviy-psixologik muhit;
- axborot xizmatlarini tashkillashtirish shakli va ishchi o‘rinlami
ta’minlanish darajasi;
- ishchilaming ijtimoiy va moddiy hayot tarzi.
Nima uchun omillarga va sharoitlarga bo‘lish bo‘lish kerak?
Bu nima beradi?
Sifatga ta’sir etuvchi turli xil ta’sirlami birlamchi sinflanishi o‘zida
omillar va sharoitlarga bo‘linishini namoyon etadi va shuning uchun sifatni
boshqarishni tashkillashtirishda muhim o‘rin tutadi. Sifatga ta’sirlaming
birinchi sinflash vositasi kelgusida mahsulot, ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatish, servis va utillashtirishning o‘ziga xosligi hisobiga chuqurroq
differensiallanadi.
Bunday sinflash va bunday yondashish nafaqat sifat bo‘yicha ishlami
tashkillashtirishni yanada aniqligini ta’minlab, kerakli sifatni ta’minlash
bo‘yicha maqsadli va samarali chora-tadbirlami aniqlaydi va sifatni berilgan
parametrlaridan og‘ishlarini keltirib chiqarish sabablarini aniqlash hamda bu
sabablami “joyini” bartaraf etidh bo'yicha tadbirlarni qabul qilishga yordam
beradi. OgMahlar nniqlungunda solishtirish va qaror qabul qilish blokida
26

Ui'ntrlar kuchi boshlanadi. Yoki omillardan, yoki sharoitlardan yoki birgalikda
va boshqalardan foydalaniladi.
Ta’sir choralari Vtt ulaming birikmasi sifatdan og‘ish kattaligi va uning
tavsifi hamda og‘ishlami bartaraf qilishning u yoki bu imkoniyat
variantlarining samaradorligiga bog‘liq bo‘ladi. Sifatni boshqarishning
prinsipial sxemasi bo‘yicha barcha xodimlar ya’ni ishchilar, ustalar, TNB
nazoratchilar ham doimiy ishlashadi.
Ular uchun sifat bo‘yicha reja chizmalarda, nazorat va texnologik
operatsion kartalarida keltirilgan. Ulaming o‘zi esa sifatni boshqarish
bloklarining subyektlari hisoblanib va bevosita texnikaviy hujjatlarda
belgilangan sifat parametrlarini haqiqatdagi qiymati bilan solishtiradi,
shuningdek, qoidalardagidek o‘zlari og‘ishlami qanday qilib yo‘qotish
usullarini va bu to‘g‘risidagi qarorlarni qabul qiladi. Bu yerda sifatni
boshqarish mexanizmi ishchilaming qo‘lida bo‘lib, uning ish joyiga va
haqiqatdan ham bu ishchining kasbiy bilimi va tajribasiga bog‘liq bo‘ladi.
U ishchilaming o‘ziga qo‘yib berilgan, ya’ni ulami mehnat qilishga
undaydi. Sifatini boshqarish mexanizmining ushbu prinsipial sxemasida
korxonaning keng miqyosida sifatni boshqarish bo‘yicha ko‘p darajali ishlar,
barcha qiyinchiliklar birinchi zvenoning roli, sxemada birinchi bo‘lib turibdi.
Sifatni boshqarish mexanizmining prispial sxemasi agar boshqaruv tizimida
sifat bo‘yicha reja aniq ifodalagan va tushunarli shakllangan bo‘lsa, bunday
holatlardagina faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Mohiyati bo'yicha
belgilangan doirada boshqarish to‘g‘risida gap borar ekan, o‘matilgan sifat
darajasini ta’minlash bo‘yicha jarayonlami boshqarish to‘g‘risida ham
unutmaslik lozim.
Boringki, agar sifat parametri, sifat bo'yicha rejani yana shakllantirish
lozim bo'lsa, yangi sifatga ko'rsatmalar shaklidagi topshiriqni berilishi va
bozordagi farazlaming o'zgarishini, yangi ehtiyojlami hisobga olib o'zgartirish
kiritish lozim. Aynan hammasidan ko‘ra savollar korxona, firma va ulaming
tadbirkorlik faoliyati rahbarlari oldida paydo bo‘ladi. Ushbu holatda
27

mexanizm murakkablashadi va 4-rasmda keltirilganidek ko'rinishga ega
bo'ladi. U 3-rasmda keltirilgan sxemadan ilgari mavjud bo'lgan “sifat bo'yicha
reja” bloki va uning tarkibini shakllantiruvchi yangi bloklar qatorining
mavjudligi bilan farqlanadi. Yirik korxonalar yoki bo'linmalar doirasida sifat
bo'yicha ishlami tashkillashtirish shakllarini kuzatib, sifatni boshqarishning
prinsipial sxemasi bir vaqtning o'zida turli xil darajalarda va ishlab chiqarish
uchastkalarida izolyatsiyalanmagan, balki o'zaro aloqadorlikdaligini anglash
mumkin. Bu sifat bo'yicha ishlar amaliyotda sifatni boshqarish mexanizmining
prinsipial sxemasi elementlari differensiallanishi va integratsiyasini paydo
bo'lishi to'g'risida gapirish imkonini beradi. Bunda uning asosiy elementlari va
bloklari o'zining shakli va qo‘llanilishii saqlab qoladi. Biroq ishlab chiqarish
miqyosida, uning tuzilmasi, boshqaruv darajasining yoki ishlab chiqarish
bosqichlarining har bir vazifasi va funksiyasi, mahsulotning tavsifiga muvofiq
ulaming tarkibi integratsiyalanadi yoki differensiyalanib almashinadi.
Dastlabki prinsipial sxema saqlanib qoladi. Lekin ishlab chiqarish miqyosining
o‘sishi bilan mexanizmning quyi darajasi yanada yuqori darajada, keying
mexanizmga belgilangan tarzda quriladi. Ish o‘midan to boshqarishgacha
boshqarishning barcha darajalari uchun sifatni boshqarish mexanizmining
integratsiyalanish qonuniyatiga asoslaganligi bilan ajralib turadi.
Integratsiyalanganlik dajasi miqdori boshqaruv darajasi miqdoriga teng.
Shunday qilib, biz ikkita juda muhim bo‘lgan metodologik qoidalar
munosabati tushunchasiga ega bo‘ldik.
Bular quyidagilar:
- birinchidan, sifatni yaxshilash bo‘yicha ishlarda sinfiy guruhlarga
birlashtirish mumkin bo‘lgan bir turdagi harakatlaming ishtirokini;
- ikkinchidan, sinfiy guruhlar mahsulot sifatini boshqarish mexanizmi
bloklari shaklida turli darajada differensiyalanishini.
Bu qoidalar mantiqiy tarzda sifat bilan bog'liq ikkala barcha harakatlami
o‘zgartirishini namoyon etadi. Ilmiy prinsiplar, qarashlarga asoslangan sifatni
28

boshqarish modellarini ishlab chiqishga ya’ni bloklab modellashtirish
imkoniyati yuzaga keldi.
2.3 Mahsulot sifatiga ta‘sir etuvchi omillar
Mahsulot sifati uni loyihalash va ishlab chiqarish bosqichlarida
shakllanadi va foydalanish bosqichida saqlanadi. Har bir bosqichda sifatga
ma’lum omillar va sharoitlar ta’sir qiladi.
Mahsulot sifatini ta’minlash omili sifatida xomashyo, materiallar,
konstruktiv elementlar yoki umuman mahsulot xususiyatlarini o‘zgartiruvchi
o‘ziga xos kuch tushuniladi. Bunga quyidagilar kiradi: mehnat obyektlari va
asboblari, asbobuskunalar, texnologiya, shuningdek ishlab chiqaruvchilar,
ishchilar, ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarning kasbiy bilim va
ko‘nikmalari.
Mahsulot sifatini ta’minlash shartlari – bu mahsulot sifatini ta’minlash
omillari faoliyat ko‘rsatadigan ishlab chiqarish sharoitlari va muhit bo‘lib
hisoblanadi.
Mahsulot sifatini ta’minlash joyiga qarab, shartlar ichki va tashqi turga
bo‘linadi.
Ichki shartlarga quyidagilar kiradi:
– ishlab chiqarish jarayonining tabiati, uning intensivligi, ritmi,
davomiyligi;
– ish joylarini jihozlash va ularga xizmat ko‘rsatish darajasi;
– ishlab chiqarish obyektlarining ekologik holati;
– ichki va ishlab chiqarish dizayni;
– mehnat xavfsizligi holati;
– kollektiv va shaxslararo munosabatlar holati;
– jamoadagi axloqiy va psixologik iqlim, ziddiyatli vaziyatlarni hal
qilish tabiati;
– sifatni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishning tabiati.
Tashqi shartlarga quyidagilar kiradi:
29

– mamlakatning ilmiy-texnikaviy rivojlanishi;
– atrof-muhitning ekologik holati;
– operatsion iqtisodiy mexanizm;
– korxonada sifat menejmenti tizimi;
– korxonani iqtisodiy rag‘batlantirish;
– narx belgilash tamoyillari;
– qonunchilik va huquqiy muhit;
– ishchilarning ijtimoiy va moddiy muhitining holati.
Bir qator hollarda mahsulot sifatini ta’minlash shartlari mahsulot
xususiyatlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zgartiradigan kuchlarga hal qiluvchi ta’sir
ko‘rsatadi. Ular omillar imkoniyatlarining to‘liq namoyon bo‘lishini qo‘llab-
quvvatlashi yoki har xil darajada ularni cheklashi, o‘z imkoniyatlarining
namoyon bo‘lishiga to‘sqinlik qilishi mumkin (masalan, bonuslarning
ustuvorligini o‘zgartirish – sifat yoki miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun va
boshqalar).
Faktor va shartlarning eng uyg‘un kombinatsiyasini ta’minlash sifatni
ta’minlash va mahsulot sifatini boshqarishning eng muhim va murakkab
vazifalaridan biridir. Keling, uning hayot aylanishining turli bosqichlarida
mahsulot sifatini belgilovchi asosiy omillarni ko‘rib chiqaylik.
Dizayn va ishlab chiqish bosqichida mahsulot sifatini ta’minlaydigan
asosiy omillar:
– mahalliy va xorijiy patentlarni hisobga olgan holda mahsulotni
loyihalashdan oldin chuqur o‘rganish;
– mahsulot dizayni va ishlashining texnik-iqtisodiy asoslanishi;
– nuqsonsiz dizayn;
– tipik sxemalardan keng foydalanish, birlashtirilgan,
standartlashtirilgan qismlar, agregatlar, agregatlardan maksimal darajada
foydalanish;
– mahsulotga o‘rnatilgan boshqaruv tizimlarini kiritish;
– mahsulot dizayniga uning uchun takroriy hayotiy tizimlarni kiritish;
30

– qiyin sharoitlarda laboratoriya sinovlari;
– ekspluatatsiya ma’lumotlarini sinab ko‘rish natijalari bo‘yicha texnik
hujjatlarni tekshirish va spetsifikatsiya qilish.
Mahsulot ishlab chiqarish bosqichida uning sifatiga ta’sir etuvchi
omillarni
quyidagilarga bo‘lish mumkin: texnik, tashkiliy, axborot, ijtimoiy, iqtisodiy.
Texnik omillarga quyidagilar kiradi: mehnat obyektlarining sifati: xomashyo,
materiallar, sotib olingan komponentlar, hujjatlar va h.k. Bu yerda sifatni
ta’minlashga xomashyo, materiallar, yarimtayyor mahsulotlar va butlovchi
qismlarning kiruvchi nazorati samaradorligini oshirish orqali erishish mumkin;
Mehnat asboblarining sifati: uskunalar, apparatlar, texnologik uskunalar,
asboblar, o‘lchash asboblari, mehnatni avtomatlashtirish asboblari va
boshqalar. Bu
omilni amalga oshirishning asosiy usullari ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash
va rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini har tomonlama
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishdir. Yuqori aniqlikdagi uskunalardan
foydalanish, texnologik jarayonlarning sifati. Bu omil ta’sirini kuchaytirishni
operatsion texnologiyalarni ishlab chiqish, texnologik jarayonlarni tipiklashtirish,
ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish jarayoniga sifatni faol nazorat
qilish orqali ta’minlash mumkin.
Tashkiliy omillarga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarishni tashkil etish,
ixtisoslashuv, ishlab chiqarish tarkibi, operativ – ishlab chiqarishni
rejalashtirishni tashkil etish. Bu omil hisobiga mahsulot sifatining oshishiga
zavod ichidagi ixtisoslashuvning samarali shakllarini joriy etish orqali erishish
mumkin: uzluksiz ishlab chiqarishni tashkil etish (konveyer va ishlab chiqarish
liniyalari); ishlab chiqarishning sikl va operatsion jadvallarini ishlab chiqish,
korxonaning ritmik ishlashini ta’minlash va boshqalar, mehnatni tashkil qilish,
mehnatni oqilona taqsimlash va kooperatsiya qilish, ish joylarini oqilona
tashkil etish va ularga texnik xizmat ko‘rsatish, oqilona ish va dam olish
rejimi, mehnatning ilg‘or texnika va usullarini tarqatish va h.k. Shuningdek,
31

boshqaruvni tashkil etish, boshqaruvning oqilona tuzilishi, ish oqimining
ratsionalizatsiyasi, bo‘limlar orasidagi o‘zaro ta’sirning oqilona texnologiyasi,
ishlab chiqarishni boshqarishni avtomatlashtirish.
Axborot omillari: sifatli ma’lumotlarni ro‘yxatdan o‘tkazish, ularni
identifikatsiyalash, saqlash, sifatli ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlashni
avtomatlashtirish va boshqalar haqida tezkor ma’lumot berish.
Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifati to‘g‘risida
ma’lumotlarning tezkorligini ta’minlash muhim omil hisoblanadi.
Axborotning samaradorligi mahsulot sifatini ta’minlash uchun boshqaruv
qarorlarini o‘z vaqtida qabul qilishning ajralmas shartidir. Kerakli axborot
samaradorligi kompyuter texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan
mahsulot sifatini nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish va
ishlashi bilan ta’minlanadi.
Ijtimoiy omillarga quyidagilar kiradi: professional kadrlar tarkibi,
kadrlar malakasini oshirish, xodimlarni sertifikatlash, xodimlarning
motivatsiyasi, xodimlar
uchun ijtimoiy xizmatlar va boshqalar. Iqtisodiy omillarga quyidagilar kiradi:
mahsulot sifatini ta’minlash bo‘yicha ishlarni moliyalashtirish, xodimlarning
sifatsiz mahsulot ishlab chiqarganligi uchun moddiy javobgarligi, yuqori sifatli
mahsulotlarni yaratish va chiqarish uchun xodimlarni moddiy rag‘batlantirish,
mahsulot sifatini ta’minlash xarajatlarini hisobga olish, tahlil qilish va tartibga
solish va boshqalar.
Ishlash bosqichida texnik qurilmalarning sifati va ishonchliligiga ta’sir
etuvchi asosiy omillar: texnik hujjatlarda nazarda tutilgan rejimlarga muvofiq
qurilmalardan maqsadli foydalanish, xizmatni yaxshilash va belgilangan
muddatlarda texnik xizmat ko‘rsatish, joriy, rejali profilaktik va kapital
ta’mirlash sifatini yaxshilash.
Mehnat va texnologik intizomni yaxshilash, shaxsiy tashabbuskorlik va
har bir xodimning ishiga ijodiy munosabatni rivojlantirish kabi omillar texnik
32

qurilmalarning hayotiy siklining uch bosqichida ham mahsulot sifatiga hal
qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘rib chiqilgan omillar texnik qurilmalarning sifatini yaxshilashning
asosiy
yo‘nalishlarini shakllantirishga imkon beradi:
– qurilmalarning texnologik jihatdan ilg‘or dizaynlarini yaratish;
– ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish;
– mahsulotni birlashtirish darajasini oshirish;
– ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish, ishlab chiqarish
jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish (asosiy va
yordamchi);
– korxonaning barcha bo‘linmalarining ritmik ishi;
– mahsulot sifatini nazorat qilish va tahlil qilishning progressiv
usullarini ishlab chiqish va qo‘llash;
– texnologik, ishlab chiqarish va ishlash intizomiga so‘zsiz rioya qilish;
– standartlar talablariga muvofiqligi;
– mehnatni progressiv tashkil etishni joriy etish va ishlab chiqarish
madaniyatini oshirish;
– xodimlarning ijodiy faolligini rivojlantirish va rag‘batlantirish,
ularning mahsulot sifatini yaxshilashga qiziqishi.
33

XULOSA
Mahsulot sifatini boshqarish mexanizmi mavzusi bo’yicha xulosa
shundan iboratki, mahsulot yani tovar ishlab chiqarishda albatta boshqarish
mexanizmi bo’lishi kerak.
Tadbirkorlik, korxona, firmalaming xo‘jalik-ishlab chiqarish
faoliyatining haqiqiy sharoitlarida sifatni boshqarish mexanizmi ikkita ishchi
rejimida ishlaydi:
strategik - yangi ehtiyojlar, bozordagi mavjud sharoitlami aniqlash maqsadida
yangi ehtiyolar asosida yangi mahsulotni ishlab chiqarishga qo‘yish zaruriyati va
imkoniyatlarini aniqlash ya’ni sifat bo‘yicha rejalami shakllantirish va
korxonaning rivojlanish istiqbollarini tanlash bilan bog‘liq boshqarish mexanizmi;
operativ - o‘matilgan sifat rejasi asosida va uni amalga oshirish, ya’ni ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning o‘matilgan sifatini ta’minlash bilan bog'liq
boshqarish mexanizmi. Ishlab chiqarish va xususiy iste’mollar sohasi. Bu blokda
34

mahsulot nima maqsadda yaratilish amalga oshiriladi. Bu yerda u iste’mo qilinadi
va o'zining mayjudligini tugatadi, va aynin bu blok mahsulotning sifatini
boshqarishda asosiy muhin o'rin tutib, modomiki sifatni boshqarishning barcha
jarayonlari xuddi shunday xossa bilan mahsulotni yaratish va tayyorlashda o'zning
maqsalariga ega bo'lib aniqlangan ehtiyojlami qonoatlantirishi lozim. Iste’mo
sohasida tayyorlangan va iste’molchilar olgan mahsulotning haqiqatdagi sifati
uning haqiqiy ehtiyojlar tavsiflariga muvofiqligi o‘rganiladi. Tashkiliy tayyorgarlik
sifatni ta’minlashning maxsus, kompleks masalalari bilan sifatni boshqarish
tizimining eng muhim element ekanligini namoyon etadi. Bu yerda, aziz kitobxon
shubhasiz, mahsulotni tayyorlashning ishlab chiqarish jarayonlarini texnik-
iqtisodiy va tashkiliy me’yorlarida o‘matilgan sifatni ta’minlash omillari va
sharoitlarini eslagan bo‘lsa ajab emas.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Metrologiya to g risida O zbekiston Respublikasi qonuni (yangiʻ ʻ ‖ ʻ
tahriri). Toshkent, 2020 yil 7 aprel.
2. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi
ʻ
to g risida PF-4947-sonli Farmoni. T.:2017 yil 7 fevral.
ʻ ʻ ‖
3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "O zbekiston standart-
ʻ ʻ
lashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi faoliyatini
takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-2935-sonli qarori.
ʻ ʻ ‖
Toshkent, 2017 yil 28 aprel.
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 apreldagi
ʻ
"O zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi
ʻ
35

faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-2935-sonliʻ ʻ ‖
qaroriga sharh.
5. O zDSt 8.010.1:2002 ―O lchovlar birligini ta‘minlash davlat tizimi.
ʻ ʻ
Metrologiya. Atamalar va ta‘riflar. 1-qism. Asosiy va umumiy atamalar
‖
O zbekiston Respublikasi davlat standarti.
ʻ
6. O’lchash vositalarini davlat sinovlaridam o tkazish qoidalari. Vazirlar
ʻ
Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 528-son qaroriga 1-ilova. Toshkent,
2020.
7. U.A.Maxmonov, U.O.Amirqulov. Standartlashtirish, metrologiya va
sifatni boshqarish. Darslik. T.: «Voris – nashriyot», 2019-290b.
8. G .G .Boboyev. Mahsulot sifati nazorati. Ma‘ruzalar matni.
ʻ ʻ
Toshkent, TDTU, 2019. -151 b.
9. P.R.Ismatullayev, B.M.Axmedov, P.M.Matyakubova,
G‗.X.Xamroqulov, Sh.A.Turayev. Sifat menejmenti tizimi va uni
sertifikatlashtirish. Darslik. ―Sanostandart nashriyoti, Toshkent, 2014. -336 b.
36

MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH

Sotib olish