Ashtarxoniylar davlati boshqaruvi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	126.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Ashtarxoniylar davlati boshqaruvi

Купить

Reja
Kirish………………………………………………………………………….2-3
I – BOB. XVII asrning birinchi yarmida Buxoroda Ashtarxoniylar
davlatining tashkil topishi
1.1 Ashtarxoniylar sulolasining taxtga chiqishi………………………………4-20
1.2 Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi va mamuriy tuzilishi…………21-25
II – BOB. Ashtarxoniylar davrida sud – huquq tizimining olib borilishi
2.1 Ashtarxoniylar hukumronligi davrida harbiy soha va sud – huquq tizmining
shakillanishi…………………………………………………………………26-30
2.2 Subhonqulixon davrida Ashtarxoniylar davlati boshqaruvidagi islohotlar va
erkinliklar……………………………………………………………………31-42
III. Xulosa…………………………………………………………………..43-44
IV. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….45

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. О ‘zbekiston о ‘z mustaqilligiga erishganidan s о ‘ng
tariximizni о ‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Bu esa milliy mustaqilligimizni
mustahkamlashda, о ‘zligimizni anglashimiz va milliy g‘ururni yuksaltirishimizda
muhim omil b о ‘lib xizmat qilmoqda Milliy mafkurani shakllantirishda va u
yordamida xalqning milliy g‘ururini oshirishda, uni vatan mustaqilligi g‘oyasi
atrofida birlashtirishda tarix fanining ahamiyati qattadir. О ‘zbekiston Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov bu haqida: “ О ‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini
unutgan millatning kelajagi y о ‘q» 1
, - deb ta’kidlagan edi.
О ‘zbek davlatchiligi tarixida Ashtarxoniylar davlati muhim о ‘rin egallagan
davlatlardan biridir. Ashtarxoniylar davrida vatanimiz tarixining eng og‘ir damlari
boshlanayotgan davr edi. Aynan shu davlat inqirozi natijasida О ‘rta Osiyo uchta
xonlikka b о ‘linib ketgan edi. Lekin bu sulola tarixda markazlashgan davlat tuzish
uchun kurash olib borganligi bizga ma’lum, bir tomondan esa ashtarxoniylar
davlatida birmuncha tinchlik, barqarorlik о ‘rnatilib, xalqning ahvolini yaxshilash,
mamlakat iqtisodiyotini tiklash uchun sharoit yaratib berilgan. Movarounnahrda
Ashtarxoniylarning 1601 yilda taxtga chiqishidan to bu davlatning tugatilishiga
qadar b о ‘lgan davr olingan b о ‘lsada, mavzuni chuqurroq о ‘rganish maqsadida
Shayboniylar davlatining yemirilishi, ashtarxoniylarning taxtga chiqishi hamda
ashtarxoniy hukmdorlar tarixi ham qisqacha о ‘rganildi.
Mavzuning о ‘rganilish darajasi . Kurs ishi uchun tanlangan mavzu
tarixshunosligimizda kam о ‘rganilgan mavzulardan biridir. Tarixshunosligimizda
Ashtarxoniylar haqida alohida fundamental tadqiqot shu kunga qadar mavjud
emas. Uning tarixi k о ‘proq О ‘zbekiston tarixiga oid darsliklarda bayon etilgan.
A.Y. Yakubovskiy, R. Shamsutdinov, A. Ziyo va B. Ahmedov, A. Zamonovlar
muallifliklaridagi qator kitoblarda bu davlat va bu sulola vakillari haqida bir qator
ma’lumotlar keltirilgan. Yuqoridagilardan k о ‘rinib turibdiki, Ashtarxoniylarning
tarixi va davlatchilik faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar juda ham k о ‘p emas.
Ashtarxoniylar davlatining ijtmoiy-siyosiy va sud – huquq taraqqiyoti tarixi
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч – Т.:Маънавият. 2008. 4- b .

mavzusi biz tanlagan shaklda kam о ‘rganilgan. Shuning uchun ham mavzuni yana
bir bor xolisona, tadqiq etishni lozim deb topdik.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Kurs ishining ob’ekti etib
Ashtarxoniylar davlatining sud – huquq tizimi, predmeti sulola hukumronligi
davridagi huquqiy organ sohasini o’rganilishi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari . Mavzuning asosiy maqsadi milliy
mafkura va milliy g‘oya asosida tariximizning kam о ‘rganilgan sahifalaridan biri
b о ‘lmish Ashtarxoniylar davlati tarixini, sud – huquq tizimini, О ‘rta Osiyoning shu
davrdagi siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotini tarixiy manbalar asosida
chuqur ilmiy tahlil etishdir. Mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Mavzuni chuqur va ilmiy jihatdan о ‘rganishga asos b о ‘ladigan
tarixiy manbalarni о ‘rganish va tahlil etish;
- Ashtarxoniylarning taxtga kelishi arafasida Shayboniylar davlati
inqirozini keltirib chiqargan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy omillarni yotirib berish;
- Ashtarxoniylar davlati tarixini yoritish;
- Xonlikning boshqaruv tartibi o’rganish;
- Ashtarxoniylar sulolasi hukumronligi davrida xonlikda sud – huquq
timini qanday boshqarilganligi tahlil qilish;
-Bu davrda hukmronlik qilgan eng yirik ashtarxoniylardan b о ‘lgan
xonlarning Ashtarxoniylar davlati tarixidagi о ‘rnini aniqlash.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.

I – BOB. XVII asrning birinchi yarmida Buxoroda Ashtarxoniylar
davlatining tashkil topishi
1.1 Ashtarxoniylar sulolasining taxtga chiqishi
Ashtarxoniylar davlatining tashkil topishi va faoliyati tarixini о ‘zida t о ‘liq
yoki ma’lum darajada aks ettirgan mualliflarning tarixiy asarlari tashkil etadi.
Jumladan, bunday asarlarning aksariyat qismi ashtarxoniylardan b о ‘lgan
xonlarning hayotini u yoki bu darajada yoritgan asarlar hisoblanib, ularni quyida
keltirishga harakat qilamiz. Ashtarxoniy Imomqulixon tarixi haqida hikoya
qiluvchi asarlardan birining muallifi Mahmud ibn Vali b о ‘lib, u XVII asrda о ‘tgan
balxlik yirik qomusiy olim. Otasi Mir Muhammad Vali asli farg‘onalik (kosonlik)
b о ‘lib, Shayboniylardan Pirmuhammadxon I (1546-1567) davrida Balxga borib
qolgan. U о ‘qimishli va keng ma’lumotli kishi b о ‘lib, asosan fiqh ilmida
zamonasining peshqadam kishilaridan hisoblangan. U Mir Xislat taxallusi bilan
she’rlar ham yozgan 1
. Mahmud ibn Valining amakisi
Muhammad Poyanda (1602 yili vafot etgan) Samarqand hokimi Boqi Muhammad
(1603-1606 yillari Buxoro xoni) devonida xizmat qilgan. Akasi amir Abulboriy esa
fiqq, tafsir va tibb ilmini yaxshi egallagan olim kishi b о ‘lgan. Mahmud ibn Vali
1596 yili tug‘ilgan. 19 yoshga borganda, ya’ni 1614 yili u yirik fiqh va hadis olimi
Mirakshoh Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb 10 yil undan saboq olad 2
i.
Mirakshoh Husayniyning boy kutubxonasi b о ‘lib, unda Mahmud ibn Valining
s о ‘zlariga qaraganda tarix, geografiya, mumtoz adabiyot, fiqh, hadis va boshqa
ilmlarga doyr juda k о ‘p kitoblar saqlanar edi. Bu ilmga chanqoq yosh olim uchun
bebaho xazina b о ‘ldi, albatta. Keyinchalik Mahmud ibn
Valining о ‘zi kutubxonadagi kitoblarni о ‘qib k о ‘p foyda topganini aytadi.
Mirakshoh Husayniy vafot etgan (1624 yil 13 aprel kuni)dan keyin Mahmud ibn
Vali kitobiy ilmini amaliy bilimlar bilan boyitish maqsadida boshqa mamlakatlarga
sayohat qilishga qaror qildi va bir yillik tayyorgarlikdan keyin, 1625 yilning iyul
1
Муҳаммадёр ибн Араб Қатағон Мусаххир ал-билод / Форс тилидан таржима,изоҳлар ва кўрсаткичлар
муаллифлари Исмоил Бекжонов, Дилором Сангирова. – Т.: Янги аср авлоди. 2009 Б. 194. Бу манбада 1567
йил 12 март санаси кўрсатилган.
2
В. В. Бартольд. Асарлар, II жилд, 2-қисм, Москва, 1964, 487- b

oyida savdo karvoniga q о ‘shilib Hindiston tomon y о ‘l oldi. U Hindistonda qariyb
yetti yil istiqomat qildi va uning Peshovar, Lohur, Dehli, Agra, Roj mahal,
Haydarobod, Vijayanagar, Kalkutta, Bixar kabi bir qator yirik shahar va о ‘lkalarini
borib k о ‘radi va ulariing aholisi, xalqining urf-odati, tarixi, madaniyati, va nihoyat,
osori-atiqalari haqida qimmatli ma’lumotlar t о ‘pladi. Balxga qaytib kelgan (1631
yil 20 avgust)dan keyin Nadr Muhammadxon (1606-1642 yillari Balx, 1642-1645
yillari Buxoro xoni)ning xizmatiga kirdi va to umrining oxirigacha uning
kutubxonasida kitobdor b о ‘lib xizmat qildi. Mahmud ibn Valining qachon vafot
etganligi ma’lum emas.
Mahmud ibn Vali fanning juda k о ‘p sohalarini: tarix, geografiya, ilmi nujum
(astronomiya), ma’danshunoslik (mineralogiya), botanika va hokazolarni qamrab
olgan «Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor» («Olijanob kishilarning jasorati haqida
sirlar dengizi») nomli о ‘ta qimmatli qomusiy asar muallifidir. Bundan boshqa u
«Ravoi-xi tayyiba» («Xushb о ‘y islar»), «Muhabbatnoma», «Najme soqib»
(«Yorug‘ yulduz»), «Risolayi Bihoriya» («Bihor [viloyati] haqida risola») va
«Axloqi Husayniy» («Yaxshi xulqlar») kabi bir qator ilmiy va adabiy asarlar ham
yozgan. Lekin ularning «Bahr ul-asror»dan boshqasi bizgacha yetib kelmagan.
«Bahr ul-asror» (1634-1640 yillar orasida yozilgan) mundarijasida k о ‘rsatilishicha,
yetti jilddan iborat b о ‘lgan. Uning II-VII jildlari jahon tarixiga bag‘ishlangan
b о ‘lib, О ‘zbekiston va u bilan q о ‘shni mamlakatlarning qadim zamonlardan to
1640 yilgacha kechgan tarixidan bahs yuritadi 1
. Asarniig birinchi jildi ilmi nujum,
geografiya, ma’danshunoslik va botanika fanlariga oid ma’lumotlarni о ‘z ichiga
oladi. Afsuski, bu muhim va qimmatli asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan,
xolos. Asarning birinchi jildida yetti iqlim mamlakatlarining, shuningdek,
О ‘zbekistonning о ‘rta asrlardagi shahar va viloyatlarining geografik holati, xalqi
va uning turmush tarzi haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
«Bahr ul-asror»ning VI jildi alohida qimmatga ega. Unda XIII-XVII asrning
birinchi yarmida Chig‘atoy ulusi ( О ‘rta Osiyo, M о ‘g‘uliston va Shimoliy
Afg‘oniston) tarixi keng va atroflicha yoritilgan. Mahmud ibn Vali va uning
1
Qoraboyev. D – Ashtarxoniylar davrida O’rta osiyo., mag. Diss ., 2012., 8- b

mazkur asari ilmiy jamoatchilikka k о ‘pdan (1902 y.) beri ma’lum b о ‘lsa-da, hali
juda kam о ‘rganilgan. Asar t о ‘la ravishda biron Yevropa tiliga tarjima qilinmagan.
Undan ayrim parchalar (ruscha tarjimasi) V. V. Bartold, B. A. Ahmedov va K. A.
Pishulina tomonidan e’lon qilingan. Asarning olti nafar nusxasi mavjud. T о ‘rttasi
О ‘zR FA Sharqshunoslik institutida (I jild va VI jildning 1-3-qismlari) ikki nusxa
Angliya va Pokistonda (VI jildning 4-qismi) saklanmoqda. Xoja Samandar
Termiziy XVII asr tarixchilari jumlasidan. Haqiqiy ismi sharifi Muhammad
Baqoxoja asli nasaf (Qarshi)lik Mir Haydariy tariqati shayxlaridan biri oilasida
dunyoga kelgan. Xoja Samandar Termiziyning tug‘ilgan va vafot etgan yili
aniqlanmagan. U Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645-1681 yy.) va
Subhonqulixon (1681- 1702 yy.) bilan zamondosh b о ‘lgan. U 1702 yilgacha
Qarshida raislik lavozimida turgan; Abdulazizxon va Subhonqulixonning harbiy
yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Haydariy tariqati shayxlaridan
ba’zilarining ig‘vosi bilan 1702 yili raislik lavozimidan iste’foga chiqishga majbur
b о ‘ldi va umrining oxirigacha (1735 yilda u hali hayot b о ‘lgan) faqat ilmiy faoliyat
bilan mashg‘ul b о ‘lgan. Muhammad Baqoxoja (xoja Samandar Termiziy) о ‘z
davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan b о ‘lgan. О ‘sha vaqtlarda yozilgan
bir qator kitoblarning («Muzakkir ul-ahbob», «Muhit at-tavorix») ma’lumotlariga
qaraganda, u yetuk shoir, yozuvchi va tarixchi olim b о ‘lgan; ilohiyot il-mini ham
yaxshi bilgan. Muhammad Baqoxoja k о ‘p sayohat qilib, nazariy bilimini
mustahkamlagan. Bizning zamonimizgacha
olimning ikki muhim asari yetib kelgan. Bulardan biri «Dastur ul-muluk»
(«Podsholarga q о ‘llanma»), ikkinchisi «Onis ul-fuqaro» («Faqirlar d о ‘sti») nomi
bilan mashhur. Birinchi asar 1695 yili, ikkinchisi 1735 yilda yozilgan. О ‘zbekistan
tarixini о ‘rganishda xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk» asari z о ‘r
qimmatga ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 70-90-yillaridagi ijtimoiy-
siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari о ‘rtasidagi siyosiy
munosabatlarni о ‘rganishda katta 9 ahamiyatga ega. Asarda о ‘zaro kurashlar, oliy
martabali mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, porax о ‘rlik, zulm va
mehnatkash xalqning og‘ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. «Dastur

ul-muluk»da о ‘zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlar
uchratamiz. «Dastur ul-muluk» 1971 yili (forscha matni, ruscha tarjimasi, zarur
izohlar bilan) M. A. Salohiddinova va о ‘zbekcha nashri 1997 yili Jabbor Esonov
tarafidan amalga oshirilgan. Ashtarxoniylar (Joniylar) davlati tarixi va bu
sulolaning eng yirik namoyondalari b о ‘lgan xonlarning siyosiy portreti yaxlit
о ‘rganildi va ba’zi masalalarga oydinlik kiritildi. Ashtarxoniylar Chingizxonning
katta о ‘g‘li J о ‘ji naslidan b о ‘lib, Oltin О ‘rda davlatining parchalanishi natijasida
Volga daryosi b о ‘yidagi hududlarni о ‘zlariga birlashtirib, u yerda mustaqil
sulolaga asos solganlar. Bu davlat Hoji tarxon yoki Ashtarxon nomi bilan
yuritilgan. Ivan Grozniy davrida Rossiya davlati kuchayib о ‘z hududlarini
sharqqa qarab kengaytira boshladi. Aynan shu davrda Oltin О ‘rdaning
parchalanishi natijasida tashkil topgan qator davlatlar Rossiya tomonidan bosib
olinishi boshlandi. Dastlab 1552 yili Qazon xonligi zabt etilgan b о ‘lsa, 1556 yili
Ashtarxon xonligi Rosiya tomonidan bosib olindi. Rossiya bosqiniga qarshi
kurashda mag‘lubiyatga uchragan Ashtarxon xonlari О ‘rta Osiyoga chekinishadi.
Bu davrda Buxoro xonligini Iskandarxon boshqarayotgan edi. Iskandarxon
Ashtarxonning sobiq hukmdori Yormuhammadxonni tantanali kutib oladi va
ularga Buxoroda yashash uchun t о ‘la sharoit yaratib beriladi. Shuningdek,
Iskandarxon Yormuhammadning о ‘g‘li Jonibek Sultonga qizi Zuhrabegimni
turmushga beradi. Bu nikohdan Dinmuhammad, Boqimuhammad,
Valimuhammadlar tug‘iladi. Ular ulg‘aygach hukmdor xonodonning qarindoshlari
sifatida shayboniylar sulolasiga xizmat qila boshlaydi. Misol uchun katta о ‘g‘il
Dinmuhammad Abdullaxon II davrida Shimoliy Erondagi Niso va Abivard
shaharlarga hokim etib tayinlangan. Bu sulolaning taxtga
chiqishi va shayboniylar sulolasining taxtdan ketishi masalasi anchagina qiziqarli
va sanaviy jihatdan biroz muammoli masalalardan b о ‘lib qolmoqda. Bu xususda
tarixiy asarlarda, solnoma va sulolalar b о ‘yicha q о ‘llanmalarda bir-biriga zid
fikrlar mavjud. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, ularning aksariyatida
shayboniylar sulolasining tugashi sanasi 1598 yil, ya’ni Abdulm о ‘minxonning
vafotidan keyin deb k о ‘rsatilgan. «Tojikiston SSR tarixi»da boshqa sana - 1599 yil

k о ‘rsatilgan. Buxoro taxtida о ‘tirgan shayboniylarning s о ‘nggi xoni Pirmuhammad
deyilgan. Biroq uning hukmronlik yili qanchaga ch о ‘zilgani haqida bir iima
deyilmaydi. V. V. Bartold, Stenli Len-Pul, K. E. Bosvort asarlarida ham
Pirmuhammadning 1599 yilgacha taxtda о ‘tirgani haqida gap boradi. Xususan, K.
E. Bosvort «Shayboniylar Buxoroda 1598 yilgacha hukmronlik qildilar, keyin
hokimiyat joniylar q о ‘liga о ‘tdi. Ular J о ‘chining о ‘g‘li О ‘rda avlodidan b о ‘lib,
shayboniylarga ona tarafdan qarindosh edilar», - deb yozadi. Buxoro taxtiga
о ‘tirgan bu s о ‘nggi shayboniy haqida taniqli tarixchi M. A. Abduraimov ham
t о ‘xtalib о ‘tgan. Uning ta’kidiga k о ‘ra, Pirmuhammadxon «Abdullaxoni soniyning
tog‘asi keksa Pirmuhammad» b о ‘lgan. Aslida zsa «Abdullaxoni soniyning tog‘asi
keksa Pirmuhammad» allaqachon, Balx xoni b о ‘lib turganda (1546-1567) olamdan
k о ‘z yumgan edi.
Q о ‘lyozma manbalarning guvohlik berishicha, mazkur voqeadan о ‘ttiz yil
oldin 1567 yilning 2 martida vafot etgan edi 1
. Abdulm о ‘minning vafotidan (1598)
keyin shayboniylar sulolasi barham topgani haqidagi fikr V. V. Velyaminov-
Zernov va V. V. Bartold asarlarida keltirilgan hujjat va dalillar asosida yuzaga
kelgan. Masalan, V. V. Bartoldning asarlarida bu xususda turlicha talqinlar
mavjud. Bir joyda u «Abdulm о ‘min olti oydan s о ‘ng о ‘z odamlari tomonidan
о ‘ldirilgan edi. Xuroson va Xorazmdagi bosib olingan yerlar q о ‘ldan ketdi;
о ‘zbeklar diyorida hokimiyat boshqa sulola q о ‘liga о ‘tdi», deb yozgan b о ‘lsa2 ,
boshqa bir joyda «Shayboniylarning s о ‘nggi hukmdori deb о ‘rta osiyolik
muarrixlar Abdullaxoni soniyning о ‘g‘li va toju taxt vorisi Abdulm о ‘minni tan
oladilar... Zotan, Iskandar Munshiyning «Tarix-i olamoroyi Abbosiy» asarida
Abdulm о ‘mindan keyin taxtga shahzoda Pirmuhammad chiqqani va u
Abdullaxonning qarindoshi va Jonibek urug‘idan b о ‘lgan shahzoda» ekani
ta’kidlanadi. Bu ma’lumot V. V. Velyaminov-Zernovning «Qosimovlik shohlar va
shahzodalar haqida tadqiqot» asarida keltirilgan. Pirmuhammadni u Sulaymon
sultonning о ‘g‘li, Jonibekning nabirasi, deydi. Pirmuhammad Boqi Muhammaddan
yengilib, 1599 yilning iyun oyida q о ‘lga olinib о ‘ldirilgan edi. Shuning uchun ham
1
Исследование о Касимовских царях и царевичах, 2-қисм, 345- B .

Xovors va Len-Pul q о ‘llanmasida shayboniylarning s о ‘nggi vakili Abdulm о ‘min
b о ‘lmay, Pirmuhammadi soniydir, deyilgan 1
.
V. V. Velyaminov-Zernov о ‘z
mulohazalarini «Tazkirayi Muqimxoniy» va Iskandarbek Munshiyning yuqorida
tilga olingan «Tarixi olamoroyi Abbosiy» asarlariga asosan bayon etgan edi.
Iskandarbek Munshiy bergan ma’lumotlar asosida u bunday deb yozadi: «1598
yilning yozida Abdullaxonning toju taxt vorisi Abdulm о ‘min qotillar q о ‘lida
shahid b о ‘ldi. Uning о ‘g‘li ikki yashar b о ‘lgani uchun hech kim uning xonlik
huquqiii tan olgisi kelmadi. Boshqa voris b о ‘lgudek odam y о ‘q edi.
Davlatning turli burchaklaridan
xonlikka da’vogarlar chiqa boshladi. Buxoro taxtini Abdullaxonning qarindoshi
Jonibek urug‘idan Pirmuhammad egalladi... Uni Abdullaxonning eski tarafdorlari
va lashkar boshliqlari taxtga о ‘tqazdilar. Balhda о ‘zini Abdullaxonning ukasi
marhum Ibodulla sultonning о ‘g‘li deb k о ‘rsatgan Abdul Amin sulton hokim
b о ‘ldi. Abdul Amin keyin Pirmuhammadga, oliy hukmdor sifatida uni tan olib,
tobelik bildirdi. Hirot va Xurosonda Abdullaxonning jiyani Dinmuhammad sulton
hokim b о ‘ldi. Marv shahri ham unga b о ‘ysundi. Bu yerda Dinmuhammadning
ukasi Valimuhammad, hokim edi. Eronliklar shoh Abbos boshchiligida Xurosonga
bostirib kirdilar. 1598 yil iyul oyida Pirmuhammad Hirot yaqinidagi Puli solor
mavzeida u bilan jang qildi, lekin mag‘lub b о ‘lib, chekindi va bedarak y о ‘qoldi.
Abdulm о ‘minning о ‘ldirilgani Turkiston zaminda shuhrat topgach, qozoq xoni
Tavakkal Movarounnahrda e’timodli hukmdorning y о ‘qligini k о ‘rib, katta q о ‘shin
tuzdi va Movarounnahrga qarshi yurish qildi Turkiston va Movarounnahrning
Axsi, Andijon, Toshkent va Samarqandning Miyonqoligacha b о ‘lgan yerlarni
bosib oldi va Buxoroga qarab yurdi 2
. Uning
q о ‘shinlari qism-qismlarga b о ‘linib, shaharni qamal qildi. Shu zaylda janglar о ‘n
bir kun davom etdi. О ‘n ikkinchi kuni Buxoro shahridagi lashkarlar chiqib jangga
tutindilar. Erta tongdan to kun botguncha qattiq savalashish b о ‘ldi. Qozoq
1
В.В. Бартольд, Асарлар, II жилд, 2-қисм, Б. 546-547
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар) // Масъул
муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2001. 141-B.

q о ‘shinlarn tor-mor keltirildi, Tavakkalxon ming azobda yurtiga chekindi.
Lashkarning k о ‘pchiligi tarqab ketdi. Buning ustiga Tavakkalxon Buxorodan
chekinishi bilan Pirmuhammadxon va uning odamlari shahardan chiqdi va
chekinayotgan qozoq xonini ta’qib etishni boshladi. Tevarak-atrofdagi
mamlakatlar va Movarounnahrdan lashkar kelib, ularga q о ‘shila boshladi.
Buxoroliklar Miyonqolning Uzun soqol mavzeida dushman bilan jangga
kirishdilar. Savalashish boshlandi. Shu paytda Dinmuhammadning Pulisolorda
jang maydonidan qochgan inisi Boqi sulton Pirmuhammadga kelib q о ‘shildi. Boqi
sulton Tavakkalxon q о ‘shinlari bilan bir necha bor jang qildi va k о ‘pchiligida
g‘alaba qozondi... Boqi sulton va Pirmuhammadxon shu vaqt ichida tinimsiz va jon
olib - jon berib jang qildilar. Oxiri Tavakkalxon sabr-toqati tugab, bor kuchlari
bilan Pirmuhammadxon q о ‘shinlariga tashlandi. Qirg‘inbarot urush b о ‘ldi. Jangda
Tavakkalxon jangchilari q о ‘lida Pirmuhammadxonning qarindoshi Sayid
Muqammad sulton va Muxammad Boqi otaliq shahid etilgan b о ‘lsa ham,
Tavakkalxonnning о ‘zi ham о ‘q yeb og‘ir zahmdor b о ‘ldi, biron natijaga erisha
olmadi. U chekinishga majbur b о ‘ldi va Toshkentga qaytib ketib, о ‘sha yerda о ‘ldi.
Pirmuhammadxonga kelsak, u k о ‘rsatgan
xizmatlari uchun Boqi Muqammadga, yaqin maslahatchilari bilan kengashib,
Samarkand viloyati hokimligini berdi va Buxoroga qaytdi. Boqi sulton xursand va
mamnun b о ‘lib, Samarqandga keldi. Bir oz muddat о ‘tgach, Pirmuhammadxon
naqshbandiya tariqatining shayxlari vositachiligida Toshkentga kelgan qozoq
sultonlarining yetakchisi bilan sulh shartnomasi tuzildi. Shartnomaga k о ‘ra
Samarkand lashkarlari minba’d Toshkentga da’vogarlik qilmaydigan b о ‘ldi. Lekin,
Boqi sulton Pirmuhammadning unga bergan noiblik mansabi bilan qanoat qilmadi.
U endi о ‘z maqsadi y о ‘lida hamfikr о ‘zbeklarni t о ‘play boshladi va ularni xonga
qarshi q о ‘zg‘atdi. Tez orada Boqi Muhammadning atrofiga ancha kishi uyushdi.
Ular tepasida amakilari Rahmonquli va Abbosquli, inisi Tursun Muhammad sulton
turardilar, Pirmuhammadxonning odamlari Boqi sultonning xatti-harakatini diqqat
bilan kuzatib turdilar lekin Boqi Muhammad Buxoro hukumatiga tobelikni
x о ‘jak о ‘rsinga saqlab kelayotgan b о ‘lsada, buni k о ‘rmaslikka olardilar.

Oxiri Boqi sulton ochiq isyon k о ‘tardi. Miyonqolga bostirib kirdi, Dabusiya
qal’asini egalladi, uiing hokimi Pirmuhammadxonning qarindoshi Muhammad
Sharif sultonni о ‘ldirdi. Pirmuhammadxon Balxdan madad s о ‘radi va qirq ming
kishilik lashkar bilan Samarqand ustiga q о ‘shin tortdi, uni qamal qildi. Lekin
Buxoro xonining omadi kelmadi, u yarador b о ‘lib, q о ‘lga tushdi. Boqi sulton о ‘sha
zahotiyoq uni о ‘limga buyurdi. Boqi sulton Buxoroga qarab yurdi, hech
t о ‘sqinlikka uchramay shaharga kirib taxtni egalladi. Bu voqea 1599 yilning
yozida yuz berdi» 1
. Bunga har qalay, «Muqimxon tarixi»da keltirilgan quyidagi
voqea sabab b о ‘lgan: «Boqi Muhammadxon bilan Vali Muhammadxon kofirlardan
yengilib, Movarounnahrga yaqinlashganlarida Buxoro amirlari
Dinmuhammadxonning qizilboshlar bilan b о ‘lgan jangda о ‘ldirilgani xabarini
eshitdilar. Uning ikki ukasi Movarounnahrga yetib keldi. Buni yaxshilikka y о ‘yib,
shukr qilib, Buxoro amirlari shahzodalar qarshisiga peshvoz chiqdilar va о ‘sha
kuniyoq Boqi Muhammadxon boshiga toj k о ‘ydilar.
Vali Muhammadxonni valiaxd etib tayinlab, qubbat
ul-islom Balx viloyatiga j о ‘natdilar». Bu yerda voqealar bir oz chalkashtirilgan.
Aslida Boqi Muhammadxon Abdullaxon va Abdulm о ‘min vafotidan keyinoq
hokimiyat tepasiga kelmagan, 1601 yilda kelgan. Buni XVI-XVIII asrlarga doir
qator q о ‘lyozma manbalardagi ma’lumotlar ham isbotlaydi. Ularning bir qismi
Turkiston tarixi tadqiqotchilariga tanish emas edi. Bu asarlar quyidagilardir:
1. «Musaxxir al-bilod» («Mamlakatlar
fathi»). U 1605 yili Muhammadyor ibn Arab qatag‘on tomonidan taklif etilgan va
ashtarxoniylar hukmdori Boqi Muhammadxonga bag‘ishlangan. Unda
shaybonniylar sulolasiga doir qimmatli ma’lumotlar mavjud;
2. «Majma’ ul-g‘aroyib». Sulton Muhammad
Balxiy qalamiga mansub; 1596 yilda yozilgan. Unda elat va qavmlar, yillar va
voqealar haqida qiziqarli ma’lumotlar bor;
3. «Tarixi olamoroyi Abbosiy». Iskandarbek
munshiy qalamiga mansub; uch jildlik; 1616-1629 yillarda yozilgan.
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., 187-b

4. «Bahr ul asror fi manoqib ul-ahyor» («Xayrli
kishilar jasorati borasida sirlar dengizi». Mahmud ibn Valining 1634-1641 yillarda
yozilgan qomusiy asari; 5. «Matlab ut-tolibin» («Toliblar matlabi»). U
XVI-XVII asrning birinchi yarmida о ‘tgan J о ‘ybor shayxlari: xoja Muhammad
Islom (1493- 1563), xoja Sa’d (1531-1588), xoja Tojiddin Hasan (1571-1646),
xoja Abdurahim (1575-1628), Abdixoja (1577-1607) va Muhammad Yusufxoja
(1595-1652) singari mashhur xojalarning tarjimai holidan iborat. Muallifi mazkur
xoja Tojiddin Hasanning о ‘g‘li Abulabbos Muhammad Tolib Siddiqiy asar 1663
yilda yozilgan b о ‘lib, XVI-XVII asrlarda b о ‘lib о ‘tgan muhim siyosiy voqealarga
doir ma’lumotlarga boy; 6. «Tarixi Muqimxoniy». U Muhammad Yusuf
Munshiy tarafidan 1697-1704 yillarda yozilgan. 1598-1702 yillarda Buxoro
xonligi, k о ‘proq yarim mustaqil Balx xonligida b о ‘lib о ‘tgan siyosiy voqealar
bayonidan iborat; 7. «Tarixi Qipchoqxoniy» - musulmon
dunyosining umumiy tarixi. Oxirgi (beshinchi) qismi original b о ‘lib, XVI-XVIII
asrlarda О ‘rta Osiyo va unga q о ‘shni Sharq mamlakatlari tarixiga doir qimmatli
ma’lumotlarga ega. U Xojamqulibek Balxiy tomonidan 1724 yilda yozib
tugatilgan; 8. «Silsilat us-salotin». О ‘rta
Osiyoning XVI-XVIII asrning birinchi choragi tarixiga doir kam о ‘rganilgan
qiziqarli asar. 1730 yilda ashtarxoiiylar sulolasiga mansub b о ‘lgan shahzoda xoja
Mir Muhammad Salim tomonidan yozilgan. Hozircha uning Bodleyan kutubxonasi
(Buyuk Britaniya) da saqlanayotgan yagona nusxasi aniqlangan;
9. «Tarixi Sayid Roqim». Mulla
Sharafuddin a’lam ibn Nuriddin oxund qalamiga mansub b о ‘lib, tarix va
sulolalarga doir boy ma’lumotlarga ega. Endi Pirmuhammad haqida, U
shayboniylardan b о ‘lib, Sulaymon sultonniig о ‘g‘lidir. Sulaymon sulton
Shayboniyxonning safdoshlaridan Jonibek sulton (vafoti 1528 yil) iing yettinchi
о ‘g‘li, Abdullaxonning jiyani. Uning otasi Iskandar sulton (vafoti 1583 yil) ham
mazkur Jonibek sultonning beshinchi о ‘g‘li b о ‘lgan; Abdulm о ‘min qirg‘inidan
Pirmuhammad uch nafar о ‘g‘li bilan birga Miyonqolda jon saqlab qolgan; uch yil
davomida (1598-1601) Buxoro xoni b о ‘lgan. Bu gaplar shunchaki gap b о ‘lib

qolmasligi uchun Abdullaxoni soniy vafotidan (1598 yil 8 fevral) keyin О ‘rta
Osiyo va Xurosonda yuz bergan voqealarga t о ‘xtalib о ‘tamiz. Otasi vafotidan
keyin Abdulm о ‘min olti oygina hokimiyat tepasida turdi, keyin fitnachilar
tomonidan о ‘ldirildi.
Ularning tepasida Abdullaxonning eski amirlaridan Abdussamad bahodir
mirox о ‘r va Muhammadqul bahodir tirandoz turdilar. Bu voqea 1598 yilning iyul
oyida О ‘ratepa bilan Zomin oralig‘ida sodir b о ‘ldi. Shundan keyin, yuqorida qayd
etilgan q о ‘lyozma manbalarga qaraganda, Movarounnahrda о ‘zaro feodal
kurashlar kuchaydi, boshboshdoqchilik boshlandi; shimol tarafdan esa
Tavakkalxon boshchiligida qozoqlar bostirib kirdi, ular Toshkent bilan
Samarqandni olib, Buxoroga yaqinlashdilar. Lekin Buxoro amirlari orasida
yakdillik b о ‘lmadi. Ular ikki guruhga ajralib ketdilar: bir guruhi - Ollohberdi
k о ‘kaltosh, Qosim hoji keroit, Avaz eshik og‘asi, Valibek hoji, Mansur hoji tarxon
va boshqalar Ibodulla sultonning 17 yashar asrandi о ‘g‘li Abdulamin sultonni
(Ispand sulton nomi bilan ham tanilgan) olib, Balxga qarab ketdilar va о ‘sha joyda
uni xon qilib k о ‘tardilar. Boshqa bir guruhi - Xudoynazarbiy, D о ‘stim Chuhra
og‘asi va boshqalar Abdulm о ‘min qirg‘inidan omon qolgan Pirmuhammadni uch
о ‘g‘li bilan birga olib kelib, о ‘zini shayboniylarning oliy hoqoni deb e’lon qildilar.
Hirotda hokimiyatni ashtarxoniylardan
Yormuhammadxon (J о ‘chining о ‘n uchinchi о ‘g‘li T о ‘qay Temur avlodidan) ning
о ‘g‘li Dinmuhammadxon egalladi. Ilgari u Seyistonni Abdullaxon nomidan idora
qilgan; 1586 yildan keyin esa Jom viloyatini boshqargan; undan s о ‘ng otasi
Yormuhammadxonni xon deb e’lon qildi. Movarounnahr bilan Hurosonda
voqealar shundan keyin quyidagi tarzda rivojlandi. Qozoq sultonlari Tavakkal,
Bahodir va Eshim Movarounnahrdagi tartibsizlikdan foydalanib 1598 yili
Sayramda birlashdilar va Toshkentga qarab yurdilar. Ular, yuqorida aytilganidek,
Toshkent va Samarqandni osongina q о ‘lga kiritdilar va k о ‘z k о ‘rib quloq
zshitmagan qirg‘in va bosqin bilan shug‘ullandilar. Keyin q о ‘shinlarining bir
qismini Samarqandda Eshim sulton bilan qoldirib, Buxoro tomon yurdilar.
Mahmud ibn Valining

guvohlik berishicha, о ‘shanda Miyonqolning Dabusiya va Kufin qal’alaridan
tashqari barcha qishloqlari bosib olinib, talon qilindi. Keyin qozoq k о ‘shinlarn
Buxoroni ikki oy davomida qamalda tutdilar. 1598-1602 yillarda Balxda
Abdulamin sulton (1598-1600), Ibrohim sulton (1600-1601)lar hokimlik qildilar.
Ibrohim sulton shayboniylardan Suyunch Muhammad sultonning о ‘g‘li b о ‘lib,
ungacha shoh Abbos avval (1587- 1629) saroyida Isfahonda istiqomat qildi.
Mahmud ibn Valining yozishicha, Muhammad Ibrohimxon keyinchalik xalqqa,
shuningdek amaldorlarga ham zulm qilgan. Ular Samarqand hokimi Vali
Muhammadxonga yordam s о ‘rab murojaat qilishga majbur b о ‘ldilar. Vali
Muhammadxon t о ‘xtovsiz Balx ustiga q о ‘shin tortdi. Bu yurish 1601 yilning
iyulidan sentabrigacha davom etdi. Ashtarxoniylar q о ‘shinining Amudaryoning
s о ‘l sohilida paydo b о ‘lishi hammani sarosimaga soldi. Amirlar Balxdan ikki
farsax shimolda joylashgan Siyohjird qishlog‘ida Muhammad Ibrohimxondan yuz
о ‘girdilar.
Zamondosh tarixchi yozadi: «Ikki lashkar bir-biriga qarshi saf tortgan bir
paytda Vali Muhammadxon bilan jang qilgani chiqqan Balxning har bir amiri va
botiri qilich va qalqonni b о ‘yniga osib Vali Muhammadxon uzangisini о ‘pishga
shoshildilar. Bu ham yetmaganday, ular Ibrohimxonni tutib, boshini tandan judo
qildilar va Vali Muhammadxon oti oyog‘i ostiga tashladalar». Balxga hujum
qilishga ehtiyoj qolmadi. Balxning e’tiborli amirlari Nazarbiy va Shukurbiy shahar
darvozalarining kalitini olib chiqib, shaharni ashtarxoniylarga taslim qildilar.
Shunday qilib, 1601 yilning dekabr oyida Balx ashtarxoiiylar q о ‘liga о ‘tdi 1
. Shu
yerda Jonimuhammadxon nomiga xutba о ‘qildi va Balx hokimligiga Vali
Muhammadxon tayinlandi 2
. Endi 1598 yildan keyin Xurosonda b о ‘lib о ‘tgan
voqealarni olib k о ‘raylik. Yuqorida nomi tilga olingan Dnnmuhammadxon
Abdulm о ‘minning о ‘ldirilganligini eshitib, Hirot sari yuzlandi. Abdulm о ‘min
tomomidan о ‘ldirilgan Qulbobo k о ‘kaltosh о ‘rniga q о ‘yilgan Hojibiy unga
darvozani ochib, shaharni topshirdi. Dinmuhammad otasi Yormuhammadni taxtga
о ‘tqizib, boshqa viloyatlarni: Farax, Isfaroin, Nishopur, Sabzavor va Marv
1
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001. 157-B.
2
Eshov B. - O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 114-B.

shohijahonni b о ‘ysundirishga kirishdi. Keyin Seyistonni oldi. Xullas, bir yil
davomida u Sabzavordan Marvgacha va Marvdan Seyistongacha b о ‘lgan yerlarni
о ‘ziga b о ‘ysundirdi.
1599 yilning iyun oyida shoh Abbos avval Dinmuhammadxonga qarshi
q о ‘shin tortdi; Isfaroin, Sabzavor, Nishopur va Mashhadni osongina q о ‘lga kiritdi
va 1599 yilning 28 iyulida Hirotdan t о ‘rt farsax g‘arbda joylashgan Puli solor
mavzeiga kelib tushdi. 1599 yilning 29 iyulida qirg‘inbarot urush b о ‘ldi. Bu
urushda qizilboshlarning q о ‘li baland keldi. О ‘zbeklar t о ‘rt ming kishisidan ajraldi.
Ular orasida Dinmuhammadxon ham bor edi. Shunda Vali Muhammadxon о ‘z
mulki b о ‘lmish Marvi shohijahonga qarab ketdi, Boqi Muhammad о ‘n yashar
Imomquli sultonni va olti yashar Nodir Muhammadxonni, shuningdek marhum
Dinmuhammadxonning о ‘g‘illari, uning otasi Yormuhammadxon va oilasini о ‘zi
bilan birga olib, Maymana va Faryob tomopga qarab qochdi, S о ‘ng Amudaryodan
о ‘tib, Buxoro tarafga qarab ketdi. Aynan shu vaqtda Samarkand va Buxoroda
qanday voqealar b о ‘layotgan edi? Pirmuhammadxon Movarounnahrga bostirib
kirgan qozoq sultonlari Tavakkal, Eshim va Bahodir bilan jang qildi. Tavakkal
Buxoroni qamal qilgani bilan uni ololmadi.
Toshkent, Miyonqol amirlaridan Muhammad Saidbek jaloir, Abbos
qorovulbegi qirg‘iz, Mirza nayman, Nazarbiylarning Pirmuhammadxon tarafga
о ‘tib ketishi bunga sabab b о ‘ldi» Bunga qadar ular qozoq sultonlari xizmatida
edilar. Oqibatda Tavakkal qamalni b о ‘shatib, Samarqand tarafga chekinishga
majbur b о ‘ldi. Muhammad Boqibiy d о ‘rmon, Xudoynazarbiy, D о ‘stim Chuhra
og‘asi, D о ‘stimbiy arg‘ik va boshqa amirlar boshliq Buxoro lashkarlari uni ta’qib
etib, Miyonqolning Uchqora mavzeida unga yetib oldilar. Jang qizib turganda
shayboniylardan Sayid Muhammad sulton va T о ‘qay Temuriylardan Muhammad
Sulton va Rahmonqul sulton‚ Yormuhammadxoning о ‘g‘illari Pirmuhammadga
kelib q о ‘shildilar. О ‘shanda shayboniylar va ashtarxoniylarning birlashgan
kuchlari g‘alaba qildi. Tavakkal q о ‘shinlari tor-mor keltirildi.
Qozoq q о ‘shinlarining q о ‘mondoni Abulvosebiy jangda halok b о ‘ldi, og‘ir
yaralangan Tavakkalni Toshkentga olib ketdilar. Ertasi kuni Pirmuhammadxon

о ‘rdasiga Boqi Muhammad va Vali Muhammad boshliq qolgan T о ‘qay Temuriylar
yetib keldi. Tavakkal sulton bilan b о ‘lgan bu hal qiluvchi jang qachon b о ‘lgan?
Ma’lumki, tirik qolgan T о ‘qay Temuriylar Boqi Muhammad va Yormuhammld
1599 yilning 29 iyulida b о ‘lgan urushdan keyin Puli solor (yoki Molop) qishlog‘ini
tashlab chiqdilar. Movarounnahrga ular Maymana va Faryob orqali keldilar. Bir oy
y о ‘l yurgan, deb taxmin qilsak, ular Buxoro, keyin Miyonqolga 1599 yilning 28
avgustida yetib kelgan b о ‘lib chiqadi. Sultonlar yetib kelganlarinint uchinchi kuni
har ikki taraf hal qiluvchi jangga saflandilar. Mahmud ibn Vali bu jang tafsilotini
keltirgan.
Pirmuhammadxoni soniy q о ‘shinlarining о ‘pg qanotiga Sayid Muhammad
sulton, Rahmonqul sulton va Muhammad Boqibiy d о ‘rmon q о ‘yildi. S о ‘l qanotga
Boqi Muhammadxon va Vali Muhammadxon tayinlandi. Markazda
Pirmuhammadxonning о ‘zi oliy martabali amirlar Shoh K о ‘chakbiy otaliq,
Muhammadbiy otaliq bahrin va boshqalar bilan turdi. Qazoq q о ‘shinlarining s о ‘l
qanotida turgan Eshim sulton shayboniy q о ‘shinlarining о ‘ng qanotiga hujum
hilnb, uni bir qadar parokanda qildi, Sayid Muhammad sulton va Muhammad
Boqibiy jangning dastlabki soatlaridayoq о ‘ldirildilar.
Qolganlar tartibsiz chekina boshladi. Shunga qaramay, Boqi
Muhammadxon chekinayotganlarni t о ‘xtatishga va javob hujumi uyushtirishga
muvaffaq b о ‘ldi. Shayboniylarning qalb va s о ‘l qanoti ham hujumga о ‘tdi. Bu
qirg‘inbarot jangda har ikki tomon ham k о ‘p odamini y о ‘qotdi. Oxiri shzyboniylar
g‘alaba qozondi. Qozoq lashkarlari Dashti qipchoqqa chekindilar. Tavakkal
tomonidan Samarqandda hokim qilib qoldirilgan Muhammad Sayid jaloir shaharni
Pirmuhammadxonga topshirdi. Movarounnahr hududi bir necha oy davomida ozod
etilgandan keyin Pirmuhammadxon Samarqand va unga tobe tumanlarni, qasaba va
rustoqlarni Boqi Muhammadxon va boshqa ashtarxoniy sultonlarga topshirdi.
Yuqorida zikr etilgan voqealardan keyin Samarqandga Boqi Muhammadxon va
boshqa ashtarxoniylarning tayinlanishi 1599 yilning oktabr oyi oxirlariga t о ‘g‘ri
keladi. Pirmuhammadxon Buxoro xonligini yana ikki yil idora qildi. Bu haqida
“Bahrul ul-asror», «Tarixi olamoroyi Abbosiy», «Silsilat ul-salotin” va boshqa

bitik manbalar guvohlik beradi 1
. Masalan, «Tarixi Olamaroi Abbosiy”da Eron va
О ‘rta Osiyoda b о ‘lib о ‘tgan voqealar yillar va oylar b о ‘yicha bayon etiladi.
Xususan, Pirmuhammadxon soniy elchilarining 1600 yil 9
martda Mashhadga yetib kelgani haqida (Shoh Abbos Navr о ‘z tantanalari
munosabati bilan shu yerda edi) yoziladi. Iskandarbek mumshiy keltirgan maktub
mazmuniga qaraganda, safaviylar saroyida mazkur Muhammad Ibrohim sultonning
panoh topgani va eng kamida Balx taxtidan uning umidvorligi Buxoro xonini
tashvishga solardi. Pirmuhammadxon о ‘z maktubida uni tutib berishni shohdan
qat’iy s о ‘ragan edi. Maktubda xususan mana bularni о ‘qiymiz: «Farzandi
arjumandimiz Muhammad Ibrohim ibn Jonibekxon, podshohi marhum,
Abdullaxonniig amakisi, davlatimizning sadoqatli d о ‘sti va xayrixohi hazrat
(Pirmuhammadxon) ning marhamatli xodimlari tarafidan hibsga olingan edilar.
Ma’lum b о ‘lishicha, ma’sum ajdodlaringizdan meros olgan shafqati jabilliyingizga
amal qilib, zarurat yuzasidan undan marhamatingizni darig‘ tutmadingiz.
Bu mamlakat hukmdorligi d о ‘sti
sodiqingizga meros qolgan ekan, ul sodiq d о ‘stni biz о ‘z farzandimiz qatorida
k о ‘rurmiz. Uni biz tomonga j о ‘natishni janobi oliylari ixtiyor qilgudek b о ‘lsalar
marhamati oliy va mehribonlik k о ‘rguzgan b о ‘lur edingiz». Iskandarbek
munshiyning keyingi hikoyalariga qaraganda, shoh Buxoro elchisiga Muhammad
Ibrohimxonni q о ‘yib yuborishga va’da bergan. Ammo uni e’tiborli mahbus tarzida
emas, oliy hukmdor sifatida kuzatib q о ‘yishini ta’kidlaydi. Aynan shu payt Boqi
Muhammadxonning Pirmuhammadxon q о ‘shinlarini tor-mor keltirgani va
Buxoroni egallagani haqida Marvdan xabar keladi. Shuning uchun muarrix
«Muhammad Ibrohim sultonni j о ‘natish masalasi keyinga qoldirilgan edi», - deb
xulosa qiladi. Shu nuqtai nazardan «Musaxxir ul-bilod» muallifinipg Sayid
Muhammad sulton ibn Kepak sulton ibn Bubay sulton (Jonibek sultonning
t о ‘ng‘ich о ‘g‘li) ga bag‘ishlangan bobda keltirgan ma’lumotlari e’tiborga
sazovordir. Unda jumladan shunday deyiladi: «Sayid Muhammad sultonga akasi
Suyunch Muhammad sulton vafotidan keyin Abdullaxon Sog‘arj viloyatini in’om
1
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001., 187-B.

qildi. Abdulm о ‘min Xurosonning ba’zi viloyatlarini q о ‘lga kiritgandan keyin (XVI
asrning 90-yillarida) otasidan Sayid Muhammad sultonni s о ‘ratib olib, uni Turbati
Jomga hokim etib tayinladi.
1598 yiliing iyul oyida Abdulm о ‘min о ‘ldirilgach, Sayid Muhammad sulton
Balxga ketib qoldi. Keyin Pirmuhammadxonning xizmatiga о ‘tdi.
Movarounnahrning amir ul-umarosi Muhammad Boqibiy boshchiligida bir guruh
amirlar Uchqoradagi Tavakkal sulton bilan b о ‘lgan jangdan oldin qozoqlarni
yenggan taqdirda Pirmuhammadxonni ma’zul etib, shu Sayid Muhammad sultonni
taxtga о ‘tqazishga qaror qildilar. Lekin о ‘ylaganlari chiqmadi – fitna tashkilotchisi
va b о ‘lajak xon mazkur jangda о ‘ldirilgan edilar. Sayid Muhammad sultondan
yolg‘iz Jahongir sulton degan о ‘g‘il qoldi. Otasi shahid b о ‘lganda u о ‘n yashar edi.
Tavakkal ustidan qozonilgan g‘alaba va mamlakatda tartib о ‘rnatilgandan keyin
Pirmuhammadxon о ‘sha Jahongir sultonni Toshkent hokimligig‘a tayinladi. 1601
yilda, oradan bir yil о ‘tgach, Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammadxon
о ‘rtasida adovat boshlandi».
Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammadxon о ‘rtasidagi kelishmovchilik va
jang haqida Mahmud ibn Vali va hoji Mir Muhammad Salim batafsil hikoya
qiladilar. Ularniig yozishiga k о ‘ra, jaloir (Muhammad Saidbiy), d о ‘rmon (Boqibiy,
Aliqulibiy, Soqibek) va boshqa qabila boshliqlarining ig‘vosi bilan
Pirmuhammadxon va Boqi Muhammadxon о ‘rtasidagi munosabatlar buzilgan.
Ular Pirmuhammadxonni avval «Samarqandga q о ‘shin tortib, u yerdagi T о ‘qay
Temuriylar hokimiyatini tugatish»ga undadilar, keyin hal qiluvchi daqiqalarda
unga sotqinlik qilib, Boqi Muhammadxon tomoniga о ‘tib ketdilar. Yana boshqa
muhim sabab ham bor edi. Mahmud ibn Valining e’tiroficha, Boqi Muhammadxon
о ‘zboshimchalik bilan ish tutgan, buning ustiga о ‘z ulusini kengaytirishga harakat
qilgan. Masalan, 1601 yilda u Miyonqolning eng mustahkam qal’asi Dabusiyaii
bosib oldi, keyin Qarshi bilan Keshni q о ‘lga kiritdi. Bu hol katta harbiy
t о ‘qnashuvga sabab b о ‘ldi.
Yana о ‘sha Maxmud ibn Valining s о ‘zlariga qaraganda, Samarkand
yaqinidagi Bog‘i shamol mavzeida b о ‘lib о ‘tgan bu jangda Buxoro q о ‘shinlari son

jihatdan k о ‘p edi. Unga Balxdan ham madad kelgandi. Masalan,
Pirmuhammadxonning s о ‘l qanotidn Shohxoji naqib, Shukurbiy saroy va Sayd Ali
boshchiligidagi Balxning о ‘n ming kishilik q о ‘shini turardi. Shunga qaramay, Boqi
Muhammadxonning q о ‘li baland keldi. Pirmuhammidxon va q о ‘lga tushgan unpng
barcha e’tiborli amirlari qatl etildi. «Silsilat us-salotin»da yozilishicha: «Boqi
Muhammadxon zafar qozonib, Buxoroga yaqinlashganda katta-kichikkacha barcha
raiyat uning istiqboliga chiqdi va saodatli ud muzaffar xon shaharga kirdi va 1601
yilda shohlik va jahondorlik taxtiga о ‘ltirdi», X о ‘jamqulibek Balxiy asarida ham
shu gaplarni о ‘qiymiz. Lekin bunda boshqa sana - 1602 yil k о ‘rsatiladi. Jumladan,
u bunday yozadi: «Pirmuhammadxon ibn Jonibek sulton. Abdulm о ‘minxon
voqeasidan keyin buxoroliklar uni (Pirmuhammadni) Balxdan chaqirtirib olib,
1598 yilda xonlik taxtiga о ‘tqizdilar... Boqi Muhammad sulton Pirmuhammadxon
q о ‘shininipg qalbiga zarba berdi. Balxliklar jang maydonini tashlab chiqdilar.
Uzoq davom etgan jangu jadallardan keyin Pirmuhammadxon samarqandliklar
q о ‘liga asir b о ‘lib tushdi va shu ondayoq shahodat sharobini ichdi. Bu voqea 1602
yili sodir b о ‘ldi. Uning hukmronlik muddati uch yil, sakson yilga yaqin umr
k о ‘rdi. Samarqandda dafn etildi». Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan quyidagi
xulosa chiqarish mumkin.
Ayrim tadqiqotlarga qaraganda (« О ‘zbekiston SSR tarixi», «Samarqand
tarixi», Len-Pul va Sambauer xronologiya na genealogiya jadvallari) shayboniylar
sulolasn Abdulm о ‘min vafotidan keyin – 1598 yilda barham topgan. M. A.
Abduraimovning ta’kidlashicha, shayboniylarning s о ‘nggi vakili Buxoro xonligi
taxtida «Abdullaxonning amakisi keksa Pirmuhammadxon b о ‘lgan». Lekin uning
qancha hukmronlik qilganligini olim yozmaydi. K о ‘pchilik tadqiqotchilar (V. V.
Velyamino-Zernov, V. B. Bartold, G. Xovors, «Tojikiston SSR tarixi», K. E.
Bosvort xronologiya va genealogiya jadvallari) shayboniylarning hukmronlik
qilgan s о ‘nggi vakili darhaqiqat Pirmuhammadxon ibn Sulaymon sulton b о ‘lgan
va u qisqa vaqt hukmronlik qilgan – shayboniylar sulolasi 1599 yilda tugadi, deb
hisoblaydilar 1
. Barcha ma’lumotlarni sikchiklab о ‘rganish shuni k о ‘rsatadiki,
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., 173-b

hamma mualliflar bu borada V. V. Velyamnnov-Zernovning «Qosimovlik
podsholar va shahzodalar t о ‘g‘risida tadqiqotlar» kitobiga, V. V. Velyaminov-
Zernov esa Iskandarbek munshiyning «Tarixi olamoroyi Abbosiy» va Muhammad
Yusuf munshiyning «Muqimxon tarixi»ga tayangan.
B. Ahmedov V. V. Velyaminov-Zernov k о ‘rgan manbalardan
tashqari, shayboniylar va ashtarxoniylar saroyiga yaqin b о ‘lgan, yoki xon
kutubxonalarida xizmat qilgan, demak, q о ‘llarida ishonchli manbalar b о ‘lgan
muarrixlarning asarlarini ham о ‘rgandi. U k о ‘rgan manbalar orasida «Tarixi
olamoroyi Abbosiy» (II jildi, 1616 yilda ta’lif etilgan), «Bahr ul-asror» (1634-1641
yillarda ta’lif etilgan), «Matlab ut-tolibin» (1663 yilda yozilgan) va boshqa asarlar
bor. Shayboniylar davri va ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelish davrini
15-63 yillik vaqt ajratib turadi. Iskandarbek munshiy asaridan keyinroq yozilgan
b о ‘lishita qaramay «Bahr ul-asror», ayniqsa uning t о ‘rtinchi rukni (409 varaq)
ashtarxoniylarning ajdodi T о ‘qay Temur (XIII asrdan tortib Buxoroda Nodir
Muhammadxon (1642-1645) ning hokimiyat tepasiga kelgunga qadar b о ‘lgan
tarixiga doir eng t о ‘liq va e’tiborli manba hisoblanadi. Bu asar rasmiy sulola
tarixlarini, voqealarni k о ‘rgan-eshitganlarning xotiralari asosida yozilgan.
Yuqorida aytilganidek, V. V. Velyaminov-Zernov asarida shayboniylar sulolasi
1599 yilda tugadi, deyilgan. Tadqiqotchi nazariga tushmay qolgan
«Tarixi olamoroyi Abbosiy» asarida 1599-1600 yil voqealari orasida 1600 yil 9
martda Pirmuhammadi soniy elchilarining Mashhadga, shoh Abbosi avval
huzuridagi о ‘z raqibi Muhammad Ibrohim sultonni s о ‘rab kelganligi t о ‘g‘risidagi
hikoya mavjud. Demak, 1600 yilda Pirmuhammadxon hali taxtda о ‘tirgan, «Bahr
ul-asror» va «Matlab-ut-tolibin»ga, О ‘rta Osiyoning о ‘zida bitilgan asarlarga
kelsak, bularda sulolalar almashinuvi yili 1601 yil deb aniq k о ‘rsatilgan. О ‘rtaga
q о ‘yilgan masalani hal qilishda mazkur manbalarning yana uchtasi - «Tarixi
Qipchoqxoniy», «Tarixi kasira (yoki «Tarixi Sayd Roqim») va «Silsilat us-salotin»
muhim о ‘rin tutadi. Bu asarlar muhokama etilayotgan voqeadan yuz yilcha keyin
yozilgan b о ‘lishiga qaramay, ular О ‘rta Osiyoning XVI-XVII asrlar tarixini
о ‘rganishda qimmatli manbalardir. Ularda ilgarigi manbalarda

uchramaydagan tafsilotlar mavjud. Buning ustiga shu vaqtgacha tadqiqotchilarga
noma’lum b о ‘lgan «Silsilat ussalotin» ashtarxoniylar sulolasi vakili qalamiga
mansub b о ‘lib, xronologik va genealogik ma’lumotlarga boydir. «Tarixi kasira» va
«Silsilat us-salotin»da ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelgan yili 1601 deb
aniq k о ‘rsatilgan. «Tarixi Qipchoqxoniy”da, yuqorida aytilganidek, keyingi yil -
1602 yil k о ‘rsatilgan. K о ‘ramizki, ahamiyati nuqtai nazaridan boshqalardan
qolishmaydigan k о ‘pchilik manbalar bergan ma’lumotlarga k о ‘ra shayboniylar
q о ‘lidan hokimyatning ashtarxoniylarga о ‘tish sanasi 1598 yil b о ‘lmasdan, 1601
yildir. Shunday qilib 1601 yilda Buxoro xonligida hokimiyat yangi sulola –
joniylar (Joniy Muhammadxon nomidan) yoki ashtarxoniylar (kelib chiqish о ‘rni
b о ‘yicha) degan nom olgan T о ‘qay Temuriylar sulolasi q о ‘liga о ‘tdi, Buxoro
taxtiga о ‘tirgan uning birinchi hukmdori Joni Muhammadxon b о ‘lgan va
Sambaurning fikriga k о ‘ra, 1601 yilda uning nomiga tanga zarb qilingan.

1.2 Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi va mamuriy tuzilishi
Ashtarxoniylar davlat tizimi va ma'muriy boshqaruvi o'z tuzilishi hamda
mazmun-mohiyatiga ko'ra, shayboniylar davri davlatchiligidan deyarli farq qilmas
edi. Ashtarxoniylar davriga kelib davlat boshqaruvida bir holat yaqqol ko'zga
tashlanadi: hokimyat markazda ham, viloyatlarda ham asosan bir idorada -
dargohda mujassamlashib borgan. Bu davrda ham xon rasman oliy hokimiyat
boshlig'i bo'lib, davlatdagi ichki va tashqi siyosatga bog'liq barcha masalalar uning
ixtiyori bilan hal etilgan. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy etilib, uning
nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi xutbaga qo'shib o'qilardi. Ammo,
amaldagi boshqaruvda ko'pgina ashtarxoniy hukumdorlari saroydagi katta
mavqeiga ega bo'lgan amaldorlar hamda yirik ulamolar qo'lida qo'g'irchoq edilar 1
.
Imomqulixon, Subhonqulixon, Ubaydullaxon II
kabi xonlar markaziy hokimiyat obro'sini ko'tarishga, bebosh amirlar mavqeini
cheklashga harakat qilgan bo'lsalarda, ularning bu harakatlari deyarli samara
bermadi. Bu davrrda markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida
to'plangan bo'lsa, joylardagi mahalliy hokimiyat viloyat hokimlari ixtiyorida
bo'lgan. Davlatda valiahdlarni tayyorlash va tayinlashda ham o'ziga xos tizim
mavjud edi. Valiahd shahzoda so'nggi shayboniylar davrida bo'lgani kabi Buxoro
taxtiga chiqquniga qadar Balxda hukumronlik qilishi va shu yerda otaliq
tarbiyasida bo'lishi belgilangan edi. Aynan Abdullaxon II dan so'ng Balx Buxoro
taxti valiahdlari boshqaruvchi viloyatga aylandi. Abdullaxon II
valiahd o'g'li Abdulmo'min (1567-1598)ni Balx noibi etib tayinlaydi 2
. Shundan
keyin ko'plab Buxoro taxti merosxo'rlari Balx noibligiga tayinlana boshladi va
Balx hukumdori nomiga "xon" titulini qo'shish urf bo'ldi. Ashtarxoniylar davrida
Balx xonlikning ikkinchi siyosiy markaziga aylantirildi. Ko'pincha valiahdlar
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. II – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010., 29-B.
2
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001. 168-B.

yoshligi uchun ularga tayinlangan otaliqlar hukumat ishlarini olib borardi,
keyinroq otaliqlar hokimiyati kuchayib, Buxoro xonlari ular bilan kurashishiga
to'g'ri keldi. Balxning ashtarxoniy hukumdorlari orasida Nadr Muhammad va
Subhonqulixonni alohida ko'rsatish mumkin. Valiahd shahzoda sifatida o'ttiz yil
Balxni boshqargan Nadr Muhammad Buxoroni uch yil ham boshqara olmadi va
yana Balxga qaytib keldi. Oldingi mavzuda eslatilganidek, ota-o'g'il (Nadr
Muhammad va Abdulaziz) o'rtasidagi kurashlar natijasida shahzoda Subhonquli
Balxga hukumdor etib tayinlanadi. Biroq 1702-yilda Subhonqulixon vafot etgach,
uning nevarasi Muhammad Muqimxon o'zini Buxoro oliy hokimiyatidan mustaqil
deb e'lon qildi va o'ziga xon rutbasini oldi. Buxoro ashtarxoniy hukumdorlar na
Muhammad Muqimxon davrida, na undan keyin Balxni Buxoroga bo'ysundira
oldi. Ashtarxoniy Ubaydullaxon
Balxni Buxoroga qaytarish uchun bir necha bor harakat qildi, ammo shimoliy
Afg'onistonda nihoyatda katta mavqei va kuchga ega bo'lgan qatag'on urug'i
sardori Mahmud Qatag'on unga qattiq qarshilik ko'rsatadi. (Bugungi kunda ham
Afg'onistonning shimoliy - sharqiy mintaqasida o'zbeklarning qatag'on urug'i nomi
bilan Qatag'on o'lkasi deb ataladi). Shu tariqa, Balx valiahd boshqaradigon
shahardan mustaqil xonlikka aylandi. Ashtarxoniylar sulolasi hukumdorlari
davridagi davlat mansablari haqidagi ma'lumotlarni Mir Muhammad Amin
Buxoriyning "Ubaydullanoma"sida uchratish mumkin. Jumladan u otaliq, dodxoh,
mahram, rais, zakotchi, qozi, qozi kalon, qozi askar, qoavulbegi, muxrdor, mehtar
naqib, shayx ul islom, a'lam, qushbegi, devonbegi, chig'atoybegi, qurchiboshi,
udaychi, bakovul, shig'avul, mirzaboshi, miroxo'r, to'qsoba, yasoul, eshikog'a
boshi, shogird pesha, muftiy, mudarris, kitobdor va boshqalar haqida ma'lumot
beradi. Bu mansablarning ko'pchiligi boshqa o'zbek hukumdorlari vaqtida ham
mavjud edi. Shu
bilan birga, akademik Bo'riboy Ahmedov mazkur asarda keltirilgan Ubaydullaxon
davridagi yangi mansablar - dodxoh, yasoul, muftiy askar, qushbegi qul kabilarni
ham eslatib o'tadiki, bular yangi mansablar edi 1
. Asarda muallif o'sha davr
1
Abdurahmonova. Z, Isakova. M, Suleymanova. Z - Davlat muassasalari tarixi., Toshkent., 2007., 231-b

udumlaridan kelib chiqib, mansablarni tasniflashda to'rtga bo'lish usulini qo'llaydi:
"yer egaligining to'rt turi o'rnatilganki, tan olib, hurmatlanadigon to'rt xalifa
bo'lganligi, yer, suv, olov va shamol kabi to'rt unsurning bo'lganligi, inson
mijozining tabiati to'rt suyuqlik: safro, qorasafro, shilimshiqmodda va qon bilan
yaratilishi singari.... Movaounnahr hukumdorlari olim va fuzalolarning fikrini
hisobga olib, mansablar to'rtga bo'linishini o'rnatdilar".
Abdurahmon Davlatning yozishicha, xonlik davlat boshqaruvidagi " Devoni
Oliy" - "Buyuk devon" ning roli salmoqli bo'lgan. Shayboniylar davlati tuzilishini

tahlil etar ekan, akademik Bo'riboy Ahmedov bu davlatda devonlar borligini, lekin
ularning soni qanchaligi noma'lumligini qayd etadi. "Buyuk devon" davlat
xizmatida bo'lganlarga vaqtinchalik foydalanish uchun beriladigon yer ( tanho) ni
taqsimlash ishlarini, shuningdek belgilangan miqdorda pul tanga yoki natura
holidagi g'allani olishga imkon beruvchi cheklarni taqsimlashni boshqargan.
"Buyuk devon"ni devonbegi boshqargan. Abulfayzxon hukumronligi davrida
Barotbiy, Ibrohimbiy, Qutlug'biy, Shohbek, Fattoh va Xudoyorbiy kabilar
devonbegi lavozimida faoliyat ko'rsatishgan. Ashtarxoniylar davrida devonbegi
lavozimining mavqeini tasavvur qilish uchun Samarqand (1630) va Buxoro ( 1642)
bunyod etilgan Nadr devonbegi madrasalarini eslash kifoyadir.
Manbalarda Nadr devonbegi shaxsi
to'g'risida tarixiy ma'lumotlar unchalik ko'p emas. Hujjatlarda uning nomi "Hazrat
Nadr Mjrzoyi Tag'oyi sadr va devonbegi ibn hazrat Sulton Mirzoyi Tag'oyi
Abdullaxon" deb berilgan. Uning ismiga qo'shib yozilgan " tag'oyi" so'zidan
ko'pchilik tadqiqotchilar uni Imomqulixonning tog'asi degan fikrni ilgari surishgan.
Tarixchi manbashunos Abdusattor Jumanazar tominidan olib borilgan so'nggi
yillardagi tadqiqotlar natijasida Nadr devonbegi tag'oyi urug'idan bo'lganligi va u
xonga qafindoshligi tufayli emas, balki shaxsiy iste'dodi sabab yuqori mavqeiga
erishganligi ma'lum bo'ldi.

2.1 Ashtarxoniylar hukumronligi davrida harbiy soha va sud – huquq
tizmining shakillanishi
Harbiy soha va sud tizimi. Ashtarxoniylar davrida ham Buxoro xonligining
siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy-ma'muriy amaldorlar, yirik
sarkardalar, qo shin boshliqlarining (umaro) ham o rni katta edi. Bu davrda hamʻ ʻ
harbiy soha shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Dargohdagi harbiy
ishlar bilan bog liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-aslaha xizmati boshlig i)
ʻ ʻ
vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, to pchiboshi, tug begi kabi
ʻ ʻ
xizmatlar ham bo lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib
ʻ
olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida qo shinlarning soni, harbiy
ʻ
tayyorgarligi, qo shin boshliqlarining qo mondonlik mahorati kabilar katta
ʻ ʻ
ahamiyat kasb etgan. Qo shinni yig ish va yurishga tayyorlash, ularga maosh
ʻ ʻ
to lash hamda boshqa tashkiliy ishlar bilan tavochi (tanmachi) shug'ullangan
ʻ 1
.
Qo shinni qurol-aslaha bilan ta'minlashga mas'ul amaldor -jevachi
ʻ
bo lib, u xonning qurol-yarog lariga ham javobgar bo lgan. Xon va sarkardalarning
ʻ ʻ ʻ
alohida topshiriqlarini bajaruvchi shaxslar yasovul deb atalgan. Xonni va saroyni
qo riqlovchilar qurchi, xon bayrog ini ko tarib yuruvchilar yalovbardor deb
ʻ ʻ ʻ
atalgan. Harbiy mansablar orasida qo rxona boshlig'i lavozimi bo lib, bu mansab
ʻ ʻ
egasi o qchi, kamonsoz, qilichsoz va boshqa harbiy qurollar ustaxonalarini
ʻ
boshqargan. Bahor oylarida qo shinda harbiy ko rik o tkazilgan
ʻ ʻ ʻ 2
. Jang oldidan
lashkar qanday safga tizilsa, ko'rikda ham xuddi shunday saf tashkil qilingan va
shaxsan xonning o zi har bir qism askarlarini nazoratdan o tkazgan (ko'zdan
ʻ ʻ
kechirgan). Ko'rik tartibi quyidagicha bo lgan: xon yaqinlashib kelganda
ʻ
qo shindagi har bir qism boshlig i otdan tushib, unga o'z qismini ko rsatar,
ʻ ʻ ʻ
1
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 136-B.
2
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001., 191-B.

jangchilarning abjirligi va chaqqonligini namoyish qilar, keyin tiz cho'kib,
hukmdor sha'niga duo o'qib, g alabalarini olqishlar, unga jonini fido qilishgaʻ
tayyorligini izhor etar edi. Hukmdorlar harbiy yurishlari
davomida o z askarlarini muayyan intizomga bo ysunishga majbur etgan hollari
ʻ ʻ
ham ko'p uchraydi. Masalan, ashtarxoniylar sulolasiga mansub hukmdor
Ubaydullaxon XVIII asr boshlarida Balxga yaqin Odina masjid degan joyda harbiy
harakatlarga tayyorgarlik ko'rayotgan askarlariga aholining ekinzorlaridan "bitta
ham boshoqni to'kmasliklari", agar shunday hol amalga oshsa, askar “umrining
butun hosili o lim o rog i" ostida qolishini bildirgan. Keltirilgan ushbu tarixiy
ʻ ʻ ʻ
ma'lumotlar shundan dalolat beradiki, mamlakat ravnaqi haqida qayg'urgan ayrim
hukmdorlar harbiy yurishlarning salbiy oqibatlarini anglagan holda ularning oldini
olishga harakat qilganlar. Ilgarigi davrlarda bo lgani
ʻ
kabi ashtarxoniylar qo shini ham o'n minglik, minglik, yuzlik va o nlik
ʻ ʻ
bo linmalarga bo lingan. Bilib oling! Qo'shinning asosi qalb deb ataluvchi
ʻ ʻ
markaziy qism, barong'or (o'ng qanot) va javong'or (chap qanot) qismlardan tashkil
topgan. Qanotlarga rahbarlik qilgan sarkardalar o g lon deb atalgan. Qo'shin oldida
ʻ ʻ
manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning
oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg'or bo lgan. Ilg'or qism
ʻ
qo shindan oldinda yurib, vaziyatni tekshirib borgan va lozim bo lsa qisqa
ʻ ʻ
janglarga ham kiruvchi dasta hisoblangan. Umumiy qo shin oldida qorovul deb
ʻ
ataluvchi maxsus qism, qo shinning o'ng va so'l qanotlari oldida boruvchi kichik
ʻ
g'ul deb nomlanuvchi bo linmalar hamda qo shin ortidan boruvchi maxsus
ʻ ʻ
yordamchi bo'linma chanox harakat qilgan. Mazkur qismlar oralig'ida maxsus
choparlar xizmati tashkil etilgan bo lib, ular bosh qo mondon ko rsatmalarini
ʻ ʻ ʻ
sarkardalarga yetkazib turgan. Xonlikda harbiy
harakatlarni rejalashtirish, harbiy kuchlarni jang maydonida to g ri taqsimlash ishi
ʻ ʻ
naqiblar zimmasiga yuklatilgan edi. O ziga xos shtabboshlig i sifatidagi bu shaxs
ʻ ʻ
XVIII asr oxirida Buxoroda bitilgan manba ma'lumotlariga ko ra, harbiy yurishlar
ʻ
paytida qo shinning tuzilishi, qurollanishi va joylashuvi, uning harakatlanishi va
ʻ
urush olib borishi borasida yetarli darajada bilimga ega bo lib, u qo shinning
ʻ ʻ

avangardi (oldi) va arergardi (orqasi), uning o ng va so l qanoti, markazi vaʻ ʻ
pistirmalari haqida yetarlicha ma'lumotga ega bo lgan. Buxoro xonligida
ʻ
to pchiboshi lavozimi alohida xususiyatli harbiy mansab hisoblanib, ushbu
ʻ
lavozimdagi kishi ikki xil vazifani bajargan. To pchiboshi harbiy vazir maqomida
ʻ
bo lib, xonlikdagi barcha qo shinlar boshliqlari unga bo ysungan, "To pchiboshiyi
ʻ ʻ ʻ ʻ
lashkar" degan nomga ega bo lgan va shahar ichkarisida yashagan. Buxoro
ʻ
xonligida yana bir to pchiboshi lavozimi joriy etilgan bo lib, uning vazifasi arkni
ʻ ʻ
qo riqlashdan iborat edi. Boshqacha aytganda, ark komendanti darajasida bo lgan.
ʻ ʻ
Saroy amaldorlari orasida o ziga xos mavqeiga ega bo lgan mansabdorlardan biri –
ʻ ʻ
eshikog aboshi bo lganligi to g risida manbalarda ma lumotlar ko p. Mazkur
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
lavozimni egallagan mansabdor oliy darajadagi qo riqchilar boshlig i sanalib, ark
ʻ ʻ
va xon saroyini qattiq nazorat qilgan.
Ubaydullaxon II davrida Muhammad Yor do rmon bu lavozimga
ʻ
tayinlangan. Bir vaqtning o zida xonlikning yirik tumanlaridan biri hisoblangan
ʻ
Qorako lda hokimlikni ham amalga oshirgan. Shuni ham e'tirof etish kerakki, bu
ʻ
davrda layoqat, malakadan ko ra, ko proq shaxsiy sadoqatga qarab mansabga
ʻ ʻ
tayinlash odat tusiga kirgan edi. Shuning uchun ham ayrim kishilar ikki, ba zan
ʼ
undan ortiq lavozimlarga tayinlangan. Bu davrda o tochar qurollar muhim
ʻ
ahamiyatga ega bo lsa-da, xonlik qurolli kuchlari tarkibida kamonchilar mavqei
ʻ
keyinchalik ham salmoqli bo lgan. XVII asrda ham kamon yengil otliqlarning ot
ʻ
ustida turib nishonga uruvchi tezotar qulay qurol bo'lib qolavergan. To p quyuvchi
ʻ
ustalar rextagar deb atalgan. Ish jarayonida ular yordamchi ishchi kuchidan
foydalanishgan 1
. XVI-XVIII asrlarga oid manbalarda
ko rsatilishicha, Buxoroda bir necha rextagarlar bo lgan. Rextagarlar mis va
ʻ ʻ
qo rg oshin qorishmasi bo lgan bronzadan turli uy-ro'zg'or buyumlarini ham
ʻ ʻ ʻ
yasaganlar. Xonlikda turli qurol-yaroq'lar ishlab chiqaruvchi ustaxonalar ham
mavjud edi. Ular jumlasiga o tochar qurollar miltiqlar va to plar ishlab chiqaruvchi
ʻ ʻ
ustaxonalarni kiritish mumkin. Ularda mamlakatda mavjud turli hunarmandlar
temirchilar, degrezlar, duradgorlar va boshqalarning xizmatidan keng
1
Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.: Akademiya, 2006., 178-B.

foydalanilgan. Masalan, Buxoro xonligida Samarqand yirik degrezlik markazi
sifatida mashhur bo'lib, to'plar aynan shu yerda tayyorlangan. Bunday turdagi
ustaxonalar asosan davlat tasarrufida bo lgan. Ularga qurol-yarog'larni ishlabʻ
chiqarish uchun zarur bo lgan xom-ashyo davlat tomonidan yetkazib berilgan.
ʻ
Buxoro
xonligidagi harbiy ish tarixining tahlili shundan dalolat beradiki, shayboniylar
davridan so'ng hokimiyat tepasiga kelgan ashtarxoniylar davrida harbiy sohada
amalga oshirilishi kerak bo lgan islohotlarning izchil bo lmaganligi va bunga
ʻ ʻ
tinimsiz uzaro urushlar imkon bermaganligini kuzatish mumkin. Bu davrdagi
boshqaruvda dunyoviy lavozimdagi amaldorlar bilan bir qatorda, diniy
lavozimdagi amaldorlarning ham mavqei baland bo lgan. Boshqaruv tizimida yirik
ʻ
din peshvolari xojalar va diniy mansab egalari bo'lmish shayxulislom, sadr, qozi
kalon va boshqalar katta ahamiyatga ega bo lgan. Avvallari bo lganidek, bu davrda
ʻ ʻ
ham davlat boshqaruvida Jo ybor xojalarining mavqei baland bo'lib, asosiy diniy
ʻ
mansabdorlar ular ichidan tayinlangan.
Buxoro shayxulislomi ham jo ybor shayxlari orasidan tayinlanib,
ʻ
Abulfayzxon davrida bu lavozimni Xoja Yahyoning o g li Muhammad Hakim
ʻ ʻ
Xo ja egallagan. Shayxulislom jamiyatda katta rol o'ynab, nafaqat diniy, balki
ʻ
barcha ishlar bo yicha hukmdorning doimiy maslahatchisi bo lgan. Har bir
ʻ ʻ
viloyatning o'z qozisi bo lib, ular diniy, oilaviy, vorisiylik hamda jinoiy ishlarni
ʻ
ko rib chiqqanlar. Harbiylar uchun ham alohida qozilar bo lib, ular qoziyi-askar
ʻ ʻ
deb atalgan. Buxoro xonligidagi huquqiy masalalarni hal etishda muftiyning o rni
ʻ
alohida bo lgan. Muftiy fiqh (huquq) va hadisni juda yaxshi biladigan
ʻ
qonunshunos bo lishi lozim bo lgan.
ʻ ʻ
XVII asrning oxiri - XVIII asr boshlarida davlat
hokimiyatining zaiflashuvi oqibatida darvishlar guruhlarining ham roli ortib
borgan. XVIII asr o'rtalariga kelib mahalliy sunniy mazhabi va eroniylar e'tiqodida
bo lgan shia mazhabidagi qonunlarni umumlashtirishga yuqori darajadagi
ʻ
harakatlar ham o ziga XOS asos bo'lgan. Xususan, Abulfayzxonning Eron shohi
ʻ
Nodirshohga taslim bo lisi natijasida sunniy- shia ulamolaridan iborat jamoa
ʻ

tashkil etilib, shariy qoidalarga ma'lum o zgartirishlar kiritilgan. 1743-yilningʻ
dekabr oyida Nodirshoh o'n ikkita shia mazhabiga mansub bo lgan imomlar va
ʻ
sunniylik mazhabiga mansub bo lgan eron, afg'on va Movarounnahr ulamolarini
ʻ
e'tiqodning har qanday vaziyatida "kelishuvga erishish mumkinligiga undash
maqsadida to'plagan. Uchrashuvda Bag'dod shahrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy
yig'ilish bayonini olib borish uchun hakam sifatida tayinlanadi. Uchrashuvga
yetmishta eron, yettita afg'on va yettita Movarounnahr muftiylari, qozilari va
imomlari tashrif buyurgan. Sunniylar tarafidan vakil sifatida
mashhur Buxoro qozisi hamda Ko'kaldosh madrasasining mudarrisi Xodi Xo ja
ʻ
ibn Alouddin, shialar tarafidan esa, Nodirshohning diniy va huquqiy masalalar
yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so zga chiqqanlar. Munozara davomida
ʻ
shia mazhabining vakillari Ali Akbar va uning safdoshlari dastlabki ikki xalifa
Abu Bakr va Umar safdoshlarini kamsitishni, vaqtinchalik nikoh masalasini hamda
Hazrat Ali Muhammad Payg'ambarning yolg'iz vorisi ekanligini tan olishni rad
etish to g risidagi kelishuvga rozi bo lganlar.
ʻ ʻ ʻ
Sunniylik vakillari, o z navbatida, shialik ta'limotini, ya'ni to rt asosiy
ʻ ʻ
huquq maktablari qatorida ja'fariya mazhabini tan olishga tayyor ekanliklarini
bildirganlar. Yig'ilishning yakunlovchi qismida ishtirok etgan ulamolar yagona
kelishuvga imzo qo'yganlar. Mazkur kelishuv g'oyaviy jihatdan ulamolar
o rtasidagi muayyan barqarorlikni qaror toptirgan bo lsa-da, amalda diniy oqimlar
ʻ ʻ
o'rtasidagi kelishmovchiliklar keyinchalik ham davom etgan. Xullas, xonlikda sud-
huquq ishlari mahalliy din ulamolari tomonidan nazorat qilingan.

2.2 Subhonqulixon davrida Ashtarxoniylar davlati boshqaruvidagi islohotlar
va erkinliklar
Nadr Muhammadning (1642-1645) hukmronligi uzoq vaqt davom etmadi. U
Qarshi viloyatida b о ‘lgan vaqtida bir qancha amir va amaldorlar uning katta о ‘g‘li
Abdulazizni X о ‘jandda xon deb e’lon qiladilar. Vaziyatning nihoyatda
mushkulligini tushungan Nadr Muhammadxon Buxoroga bormay, Balxga qochadi.
О ‘g‘illari uning buyruq va amirlariga b о ‘ysunmay q о ‘yadi Shundan s о ‘ng Nadr
muhammad о ‘g‘illariga kurashda Shoh Jahondan yordam s о ‘rashga majbur
b о ‘ladi. Shoh Jahon esa Nadr Muhammadxonning Kobilga qilgan hujumlari
sababli undan qasos olish va shuning bilan birga, Balxni о ‘z imperiyasiga q о ‘shib
olish uchun qulay fursat keldi deb, darhol «yordam» berishga rozilik bildiradi va
о ‘g‘li Sulton Murod baxshi boshchaligida katta q о ‘shin yuboradi 1
.
Oradan kup vaqt о ‘tmay hind q о ‘shinlari Balxni ham ishg‘ol qiladilar.
Nadr Muhammadxon esa Eronga qochadi. Eron shohi Abbos II (1642-1667) Nadr
Muhammadxonni yaxshi kabul qiladi. Hatto uni Buxoro taxtini qayta egallashga
da’vat qilib, bu ishda katta q о ‘shin bilan yordam berishga tayyor ekanini aytadi.
Ammo Nadr Muhammadxon Eron q о ‘shinlari bilan Buxoroga bostirib kirishni
ma’qul k о ‘rmay, Abbos II taklifini kabul qilmaydi. Nadr Muhammadxon Eronda
uzoq vaqt (ikki yarim yil) turib qoladi, Balx esa hali ham hindlar q о ‘lida edi. 1645
yili Shoh Jahon shahzoda Murodni Balxdan chaqirtirib olib, Balxga yuborilgan
hind q о ‘shinlari ustidan rahbarlikni harbiy ishlarda nom chiqargan kichik о ‘g‘li
Avrangzebga topshiradi.
Buxoro xoni Abdulazizxon katta kuch t о ‘plab, Balxni hind q о ‘shinlaridan
1
Ҳасанхожа Нисорий . Музаккири аҳбоб / Таржимон , сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Исмоил Бекжон . – Т .:
Абдулла Қодирий , 1993., 42-B

ozod qilishga otlanadi. Abdulazizxonga qozoq xoni Yangir va Xorazm xoni
Abdulg‘ozi yordamga keladi. Xorazmliklar uch ming kishilik q о ‘shin yuboradilar 1
.
T о ‘rt oy davom etgan urush natijasida hind q о ‘shinlari chekinishga majbur b о ‘ladi.
Hindlar Balxni tashlab ketgach, Abdulazizxon ham о ‘z k о ‘shini bilan Buxoroga
qaytadi va ukasi Subxonqulini Balx hokimi qilib tayinlaydi. Hind q о ‘shinlarining
chekinishidan avval Shoh Jahon Balx hokimligini Nadr Muhammadga topshirishni
afzal k о ‘rib, uni Balxga chaqirtirgan edi. Subxonquli Balxga qaytib kelgan otasi
Nadr Muhammadxon bilan t о ‘qnashib uni yengadi va Nadr Muhammadxon
hokimlikdan umidini uzib, Makkaga ketadi. Hind askarlarining Balxni tashlab
chiqib ketishiga. Hindistonda yuz berayotgan ichki voqealar sabab b о ‘lgan.
XVII asrning 40-yillaridan boshlab Shoh Jahonning о ‘g‘illari va ular
atrofidagi turli guruhlar о ‘rtasida taxt uchun kurash kuchayib ketadi, ikkinchi
tomondan, k о ‘pgiia rojalik-lar о ‘z mustaqilliklari uchun tinmay kurash olib
borardi-lar. Otasiga qarshi qaratilgan о ‘zboshimcha harakatlari uchun Avrangzeb
Dekan noibligi lavozimidan b о ‘shatilib, Balxga j о ‘natilgan edi. Shoh Jahon davlati
bilan munosabatlar keskinlashgan davrda Buxoro bilan Eron о ‘rtasida о ‘zaro
yaqinlashish paydo b о ‘ladi. Eron territoriyasi orqali Buxoroga kelgan rus elchisi
Anisim Gribovning bergan ma’lumotiga qaraganda, 1647 nilning dekabrida (A.
Gribov Isfaxonda turgan vaqtida) Buxorodan Eronga Abdulazizxon elchisi Asan
q о ‘shboshi (Hasan Qushbegi - I. N.) keladi. Buxoro elchisi о ‘zi bilan birga bir
sandiq t о ‘la oltin, 70 tuyada har xil m о ‘yna va boshqa xil mollardan sovg‘alar
keltirgan. Bu sovg‘alarni ikki mingga yaqin kishi olib kelgan. Anisim Gribov Eron
davlati ahllaridan Buxoro elchisining nima maqsad va vazifalar bilan kelganligi
haqida s о ‘raganida, ular bu elchilikning maxfiy xarakterdagi el-chilik ekanini,
ya’ni elchilar hindlar bilan kurashda Eron shohi Abbos II ning Nadr
Muhammadxonga yordam bergani uchun Abdulazizxonning Eron davlati bilan
d о ‘stona munosabatda b о ‘lishga ahd qilgani va hindlar bosib olgan Qandahor
shahrining eronliklar tomonidan qaytarib olinishi-da Eron shohiga yordam
berishga tayyor ekanini bayon qilganlar. Bu orada Erondan ham Buxoroga elchi
1
Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1993., 201- B

yuborilib, unga Eronning Buxoro bilan d о ‘stona aloqalarni mustahkamlash
tarafdori ekani, Shoh Jahon davlatiga qarshi kurashda Buxoro bilan bir ittifoqda
harakat qilishga rozi-lik bildirish vazifasi topshiriladi. Qandahorni
qaytarib olishda Buxoro yordamiga tayangan Eron davlati bir yil ilgari
Hindistondan kelgan elchini Eron territoriyasidan chiqarib yuboradi va Shoh
Jahondan Qandahorni qaytarib berishni talab qiladi. 1648 yilning mart oyida
Buxorodan Eronga yana elchi kelib, u Qandahor va hindlar q о ‘lidagi и a’zi yerlarni
bosib olishda Eronga Buxoro amirligining harbiy yordam berishga tayyor
ekanligini bildiradi. 1648 yil 13 martda Eron shohi Buxoro elchisi hamrohligida
katta q о ‘shin bilan Qandahor tomon y о ‘lga chiqadi. Bu vaqtda A. Gribov va uning
hamrohlariga ham Isfaxondan j о ‘nab ketishga ruxsat berilgan edi, shuning uchun
Eron – Buxoro munosabatlariga doir uning ma’lumoti shu yerga kelib tamom
b о ‘ladi. 1649 yil fevralda Qandahor Eron q о ‘shinlari tomonidan
bosib olinadi va Shoh Jahonning Qandahorni qaytarib olish y о ‘lidagi bir necha bor
(1649 yil may, 1652, 1653 yil aprel) urinishlari muvaffaqiyatsiz chiqadi. 1657-
1660 yillar davomida Shoh Jahonning о ‘g‘illari Dara va Avrangzeb о ‘rtasidagi
о ‘zaro taxt uchun b о ‘lgan ichki kurash Qandahorning uzok vaqt eronliklar q о ‘lida
qolib ketishiga sabab b о ‘ladi. Makka tomon y о ‘l olgan Nadr Muhammad Eronning
Simnon shahriga yetganda vafot etadi (1651). Shu munosabat bilan Buxoro va
Balxda (Abdulazizxon va Subxonquli tomonidan) motam e’lon qilinadi. Oradan
k о ‘p vaqt о ‘tmay aka-ukalar о ‘rtasida nizo chiqib, Abdulazizxon Subxonqulidan
Balx hokimligini tortib olish maqsadida unga qarshi Muhammad Sulton
boshchiligida katta q о ‘shin yuboradi. Lekin Muhammad Sulton va undan
keyin yuborilgan q о ‘shinlar ham Balxni ishg‘ol qilishga muvaffaq b о ‘lolmaydilar.
Abdulazizxon Subxoiqulini Balx hokimi deb tanishga majbur b о ‘ladi. Bu
maktubning qimmati shundan iboratki, shu davrgacha Abdulazizxon taxtga
о ‘tirgandan to Avrangzeb о ‘zini podsho deb e’lon qilganga qadar (ya’ni 1645
yildan 1659 yillargacha) Buxoro bilan Hindiston о ‘rtasida hech qanday diplomatik
munosabat b о ‘lmagan deb taxmin qilar edik. Maktubning topilishi va uning
mazmuni bu fikrning not о ‘g‘ri ekanligidan xabar beradi. Maktubda Abdulazizxon

Hindiston bilan b о ‘lgan munosabatlarning uzilib qolishiga «falonchi» sababchi deb
k о ‘rsatadi va «falonchi»ning nomi zikr qilinmasa ham maktub mazmunidan uning
kimligi juda ravshan, chunki «falonchi» maktubda о ‘z otasiga qarshi Kurashgan va
Abdulazizxonni о ‘z otasi о ‘rnida hurmat qilishi lozim b о ‘lgan shaxe sifatida
ta’riflangan, demak, «falonchi» - bu Subxonqulixon edi.
Maktubning mazmuniga k о ‘ra,
Subxonqulixon Abdulazizxon elchilarini Hindistonga y о ‘latmagan, ular orqali
yuborilgan hadyalarni esa tortib ola bergan. Maktub oxirida, mamlakatlararo
d о ‘stlikni mustahkamlash kerakligi uqtirib о ‘tiladi. Subxonqulixonga nisbatan
ishoncheizlik bilan qarash davom etgan b о ‘lsa kerak, maktubda elchining nomi va
uning kim ekanligi k о ‘rsatilmaydi. Fikrimizcha, maktub Subxonquli Balx hokimi
deb tan olingandan bir qancha yil о ‘tgandan s о ‘ng, taxminan 1653-1655 yillarda
yozilgandir 1
. Bu vaqtda Hindistonda
ichki ziddiyatlar kuchaygan, karib qolgan Shoh Jahon bilan о ‘g‘li Avrangzeb
о ‘rtasida hokimiyat uchun kurash avjiga chiqqan edi. Shuning uchun Shoh Jahon
Buxoroga о ‘z vaqtida javob elchiligi yuborolmagan b о ‘lsa kerak. 1658 yili
M о ‘g‘ullar imperiyayey taxtiga Avrangzeb о ‘tiradi. Shoh Jahon Avrangzebning
odamlari nazorati ostiga olinadi va 1666 yilda vafot etadi. Avrangzeb akasi Daraga
qarama-qarshi о ‘laroq, taxt uchun kurashda musulmon feodallari va islom
ruhoniylariga tayanadi. Dara tarafdorlarining k о ‘pchiligi hinduizm dinidagi
kishilar edilar. Artilleriya qismlarining
musulmonlardan tashkil topganligi davlatni Avrangzeb kuliga о ‘tishida katta rol
о ‘ynadi. Musulmon harbiy feodal chari yordami bilan davlat tepasiga chiqib olgan
Avrangzeb musulmon feodal ruhoniylari manfaatlarini k о ‘zlab, reak-sion ichki
siyosatni amalga oshiradi. Uning buyrug‘i bilan k о ‘pgina budda ibodatxonalari
buzib tashlanadi, hindlar q о ‘lidagi yerlar tortib olinib, musulmon feodallariga
sirg‘a – tortik qilib beriladi, hinduizm dinidagi kishilar kamsitilib, juzya – jon
solig‘i t о ‘lashga majbur qilinadi, ular davlat, sud va moliya ishlaridan chetlatiladi.
Musulmonlar bilan
1
И. Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон муносабатлари. – Т.: Фан. 1966., 76- B

hindularni bir-biriga yaqinlashtirishdagi Akbar va uning vorislari tomonidan
amalga oshirilsh: kelinayotgan oqilona siyosat yuzini zulmat qoplaydi. Avrangzeb
о ‘z tashki siyosatida M о ‘g‘ullar imperiyasini kengaytirishga harakat qilib, tinimsiz
kurash olib boradi; natijada M о ‘g‘ullar imperiyasi G‘aznadan Chittakongacha va
Kashmirdan Qarnatikkacha b о ‘lgan yerlarni ishg‘ol qiladi. Ammo, bunday katta
territoriyani ishg‘ol ztgan imperiya ichki tomondan mustahkam emas edi, ayniqsa
maratxlar va Dekan rojaliklari Avrangzeb davlatiga s о ‘zdagina tobe b о ‘lib, doimiy
ichki kurashlar bilan imperiya tinkasini kuritardilar. Avrangzeb zamonida
Hindiston bilan Urta Osiyo о ‘rtasidagi munosabatlar birmuncha d о ‘stona
xarakterga ega b о ‘ladi. Bu munosabatlar Buxoro xoni Abdulazizxonning
Avrangzebni taxtga о ‘tirganligini qutlovchi maktubi bilan bsogla-nadi. Maktubni
elchi X о ‘ja Ahmad al-Husayniy Naqshbazdiy olib boradi. Noma Avrangzeb
shaxsiyatini uzundan-uzoq ta’riflash bilan boshlanib, s о ‘ng hamjihatlik odati
d о ‘stlik. uchun bebaho gavhardir, deb uqtirilgach, birdamlikni mustahkamlash
lozimligi izhor etiladi. Maktub oxirida Hindistondan xam tez-tez elchi va
maktublar kelib turigliga umid qilinadi. О ‘sha
vaqtlarda Hindiston b о ‘ylab sayohat qilib, vrachlik kasbi tufayli shoh saroyida
xizmat qilgan Fransua Bernye Avrangzebni tabriklash uchun kelgan uzbek elchilari
haqida shunday hikoya qiladi: Elchilar Avrangzebga hind odatiga muvofiq,
uzoqdan uch marta q о ‘llarini boshlariga k о ‘tarib, s о ‘ng yerga tegizib salom
beradilar. S о ‘ng elchilar Avrangzebga juda yaqinlashadilar, shoh xatni bevosita
elchilar q о ‘lidan olishi mumkin edi, lekin u bunday qilmaydi. Elchilar keltirgak
nomani Avrangzebning amiri olib ochadi va shohga uzatadi. Avrangzeb xatni
diqqat bilan о ‘qib chiqqach, elchilarga baxmal nimcha, salla, ipak bilan gul
tikilgan sharf sarpo berishni buyuradi. Elchilar Avrangzebga qimmatbaho k о ‘k
toshdan yasalgan bir necha quticha, uzun junli tuya, chiroyli otlar, bir necha tuya
h о ‘l meva: nok, olma, uzum, qovun; bir pecha tuya quritilgan meva: buxoro
olx о ‘risi, turshak, oq va kora mayiz olib kelgan edilar.
Avrangzeb elchilar bilan suhbatda Samarqanddagi
fan,ayniqsa Ulug‘bek rasadxonasining ahvoli, ajoyib mevalar hosili t о ‘g‘risida

savollar beradi. Elchilarning yurtlariga qaytishi oldidan Avrangzeb barcha
amirlarni yig‘ib, elchilarning har biriga ikki sidradan simmatbaho sarpo sovg‘a
qilib, ular turgan joyga sakkiz ming rupiya pul eltib berishni buyuradi. S о ‘ng
elchilardan Buxoro xoniga bir necha tup qimmatbaho kimhoblar, yupqa polotno va
olachalar, oltin hamda kumush y о ‘llik ipak matosi, bir necha gilam, qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan ikkita xanjardan iborat sovg‘alar berib yuboradi. Elchilar
Dehlida t о ‘rt oy turib, vatanlariga qaytayotganlarida ba’zilari issiqdan y о ‘lda halok
b о ‘ladilar. «Mirotul olam»da k о ‘rsatilishicha, Buxoro elchilari Avrangzeb
saltanatining t о ‘rtinchi yiliga kelib ikki marta - 4 rabius-soni oyida (27 noyabr
1661 yil) va 24 ra-jab oyida (14 mart 1662 yil) hind shohi qabulida b о ‘lganlar.
Umuman, elchilarga Hindistonda taxminan bir laku yigirma (120) ming rupiya
naqd pul va mollar tuhfa etilgan. Avrangzeb saltanatining beshinchi yili
boshlangan kuni elchilarga ketishga ruxsat etilgan, ammo elchilik boshlig‘i X о ‘ja
Ahmad (al-Husayniy) Lohurda vafot etgan.
«Olamgirnoma»da elchilik sostavidagi boshqa
shaxslarning xam nomi tilga olingan, masalan, Xushholxon, Javxarxon, Mirzabek
Mirshakar, Latifbek, Miraxur va boshqalar; bularga ham bir necha ming rupiya
mablag‘ va matolar hadya etilgan. Avrangzeb saltanatining oltinchi yili
Abdulazizxonning mulozimi Kuchakbek Buxorodan hind shohi uchun ot va ov
hayvonlari keltiradi; buning evaziga Kuchakbekka faxriy t о ‘n va ikki ming rupiya
in’om qilinadi. Keltirilgan tuhfalar ichida ov qushlari hind shohiga ma’qul tushgan
b о ‘lsa kerak, Avrangzeb Abdulazizxonga xat yozib, yana bir necha ov qushlari va
jonivorlar berib yuborishni iltimos qiladi. Maktubda bu xil tortiqlarni d о ‘stlikning
ramzidir, deb ta’rif qiladn. Avrangzeb saltanatining yettinchi yili (iyul 1665 yil)
Buxoroga Mustafoxon Xofi boshchiligida elchi yuboradi. Zlchilar Abdulazizxon
nomiga yozilgan maktub va umumiy qiymati bir laku ellik (150) ming rupiyalik
tuhfa keltiradilar. Mustafoxon Xofi elchiligi qanday maqsadlar bilan
yuborilganligi, uning Buxorodan qaytgan-qaytmagani haqida aniq ma’lumotlar
y о ‘q b о ‘lsa ham, ushbu ishda e’lon qili-nayotgan Abdulazizxonning Avrangzeb
nomiga yozilgan maktubi bu elchilik haqida birmuncha tasavvur hosil qilishga

imkon tug‘diradi. Maktubda Avrangzeb shaxsiyati ulug‘lanib, unga yaxshi istaklar
tilanilgandan s о ‘ng, har ikki tomon о ‘rtasidagi d о ‘stona munosabatlarning
mustahkamlanishiga ishonch bildiriladi. S о ‘ng Ka’ba y о ‘lida g‘ov b о ‘lib turgan
shia mazhabidagi eronliklarga qarshi Irok va Xurosonga yurishga qaror qilinganligi
bayon qilinadi va ayni holda Avrangzeb elchisi Mustafoxon Xofi orqali shu masala
yuzasidan muayyan bir fikr aytilmaganligidan taajjublaniladi.
Maktubda yaqin orada Hindistonga Tohirxon va Obidxon
boshchiligida elchilik yuborilishi xabar qilinadi. «Mirotul olam»da 12 zilhijja 1079
(11 may 1669) yili Hindistonga Buxorodan Rustambii boshliq elchilik kelganligi
va u Abdulazizxonning maktubi bilan birga turli hadyalar keltirganligi xabar
qilinadi. Rustambiy Avrangzeb saroyida yaxshi qarshi olingan va birinchi qabulda
hind shohi elchiga faxriy xalat, bezatilgan jiga hamda xanjar, о ‘ttiz ming rupiya
naqd pul, ikkinchi qabulda esa (7 sentabr 1669 yil) yana xalat, qimmatbaho
chiroyli qilich, qalqon, uning hamrohlariga esa 16 ming rupiya hadya qilgan.
Fikrimizcha, Abdulazizxonning Avrangzeb nomiga bitilgan maktubi Rustambiy
elchiligi tomonidan olib kelingandir.
Rustambiy elchiligiga javoban 1080 yilning zilhijja‚ (1670 yil may) oyida
Hindistondan Yakkatozxon elchiligi y о ‘lg‘a chiqadi. Elchilar Buxoro xoniga 100
ta podsholik oti, 4 ming rupiya turadigan bir fil, qimmatbaho toshlar bilan
bezatilgan jamdar quroli, qilich, jig‘a va boshqa hadyalar keltiradilar.
«Olamgirnoma»da 1081 (1671) yili ham Buxorodan Muqammad Sharif nomli
elchi Hindistonga kelganligi va uni hind shohi qabul qilib, 25 ming rupiya pul,
faxriy xalat, tilla egar-jabdug‘i bilan bir ot in’om etganligi haqida ma’lumot
beriladi. Balx hokimi Subxonqulixon ham Avrangzeb davlati bilan yaqin
munosabatda b о ‘lgan. Subxonqulixon akasi Abdulazizxondan ilgariroq
Avrangzebni (taxtga о ‘tirgan yilining uchinchi yili) saltanat egasi b о ‘lishi bilan
elchi Ibrohimbek orqali tabriklagan. Uz navbatida hind imperatori ham Buxoroga
elchi Mustafoxondan Subxonqulixon nomiga bitilgan d о ‘stona maktub va bir lak
rupiya hadya berib yuboradi 1
. Buxorodan Rustambiy elchiligi
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., 189-b

Hindistonga kelganda Subxonqulixon ham akasi Abdulazizxonga taqlid qilib,
о ‘zining ayonlaridan Xushbekni maktub va «turon nafis mollaridan iborat
armug‘on bilan fayzmakon ostonaga tayin qilgan», hind shohi Balx elchisiga
faxriy xalat, bezatilgan xanjar, jig‘a va 11 ming rupiya in’om qilgan. Balx hokimi
Subxonqulixon Hindiston bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda b о ‘lib, bu
munosabatlardan Balxni Buxoroga tobe b о ‘lmagan, mustaqil ho kimlik qilib
k о ‘rsatish maqsadida foydalangan. Uz navbatida Avrangzeb davlati ham Balx
hokimligi bilan yaqin q о ‘shnichilik munosabatida b о ‘lishdan manfaatdor edi.
Afg‘on qabilalarining mustaqillik uchun olib borgan kurashlari-ni bostirishda
imperiyaning g‘arbiy chegaralari xavfsizligini ta’minlash juda muhim ahamiyatga
ega edi. Abdulazizxon hukmronligining dastlabki yillarida Buxoro – Hindiston
munosabatlari keskinlashib ketadi. Bunga asosan hind q о ‘shinlarining Balxni
ishg‘ol qilishi sabab b о ‘ldi. Tarixiy dalillarniig k о ‘rsatishicha, bu vaqtda
Abdulazizxon davlati, hatto M о ‘g‘ullar imperiyasiga qarshi Eron bilan ittifoq
tuzishga ham harakat qilgan. Lekin Balx hind q о ‘shinlaridan ozod qilingach, va
ayniqsa, Balx hokimi Subxonqulixonning о ‘zboshimchalik bilan qilgan xatti-
harakatlarining kuchayishi natijasida Buxoro – Hindiston munosabatlarida
о ‘zgarish paydo b о ‘ladi. Abdulazizxonning Shoh Jahon nomiga
yozgan maktubida aytilishicha, hind podshohi huzuriga Buxorodan bir qancha
elchiliklar yuborilgan, ammo Subxonqulixon ularning k о ‘pchiligining Hindistonga
borishiga monelik qilgan. Abdulazizxon ham mamlakatlar о ‘rtasidagi yaxshi
q о ‘shnichilik munosabatlarini kuchaytirish niyatida Avrangzeb saroyiga elchilar
yuboradi. Garchi Abdulazizxon Rustambiy elchiligi orqali yuborgan maktubida
hind shohiga Eronga qarshi kurashishni taklif qilgan b о ‘lsa ham, lekin bu davrdagi
Buxoro xonligining M о ‘g‘ullar imperiyasi bilan yaxshi munosabatda b о ‘lishi
Eronga nisbatan dushmanlik vajidan emas edi. Chunki Buxoro xonligi Eron bilan
ham tinch-totuv yashamoqda edi. Keksayib qolgan Abdulazizxon
Subxonqulixonning tazyiqiga bardosh berolmay, 1680 yilning boshlarida taxtdan
vez kechib, Makkaga ketishga majbur b о ‘ladi.
Subxonqulixon Buxoro taxtini egallagach, Balxga о ‘g‘li

Iskandar Bahodirxonni hokim qilib tayinlaydi. Oradan uch yil о ‘tar- о ‘tmas
shahzodaga zahar berib о ‘ldiriladi. Bu ishda Subxonqulixonning‘ ikkinchi о ‘g‘li
Abulmansurxon ishtirok etgan edi. Bu voqeadan xabardor b о ‘lgan Subxonqulixon
Balx hokimligini Ibodulla sultonga berishga qaror qiladi. Ammo hokimiyatni
Abulmansurxon q о ‘lga oladi va k о ‘p о ‘tmay u ham о ‘ldiriladi. Balx Siddiq
Muhammad sulton q о ‘liga о ‘tadi. Shu vaqtda Xorazm xoni Anusha Buxoro
xonligiga hujum qiladi, Subxonqulixon Balxga odam yuborib, о ‘g‘li Siddiq
Muhammadni tezda yordamga yetib kelishga da’vat qiladi. Ammo Anushaning
Samarqandni egallaganligini eshitgan Silliq Muhammad y о ‘lga chiqqan vaqtida
yana Balxga qaytib ketadi. Bu voqeadan qattiq achchig‘langan Subxonqulixon
Badg:xshon hokimi Mahmudbiy Otaliqni yordamga chaqirib, xorazmliklarni
Samarqanddan haydab chiqaradi. S о ‘ng Subxonqulixon Mahmudbiy Otaliq bilan
birga Balx tomon yuradi, hiyla bilan Siddiq Muhammadni q о ‘lga tushirib, qiynab
о ‘ldiradi. Subxonqulixon Balxda uch oy turadi
va Balxni Muhammadjon Otaliq ixtiyoriga topshirib 4 aprel 1685 yili Buxoroga
qaytadi. Xeva blan olib borilgan uzoq vaqt davom etgan urushlar
Movarounnahrning umumiy iqtisodiy ahvoliga juda qattiq tasir k о ‘rsatdi va
ashtarxoniylar davlatida ichki ziddiyatlarni keskinlashtirib yubordi. Xevalilarga
qarshi olib borilgan urushlardagi muvaffaqiyatsizliklar Buxoroda jiddiy hokimiyat
krizisiga sababchi b о ‘ldi. Mukkayib qolgak va betob Abdulaziz mamlakat
mudofaasini ta’minlay olmas edi. О ‘sha vaqtda Abdulazizga ochiqdan-ochiq havf
d о ‘q qilayotgan Subxonqulining tazyiqi ostida u taxtdan voz kechdi va Makkaga
j о ‘nab, о ‘sha yerda vafot etdi. Abdulaziz chetlatilgandan keyin, Subxonqudixon
xon b о ‘lib oldi (1680-1702 yillar). Anushaxonning
iavbatdagi hujumi vaqtida ahvoli og‘irlashgan Buxoroning qismati Balxda
boshlangan feodal tartibsizliklar va yarim mustaqil b о ‘lgan uzbek qabilalari
orasidagi g‘alayonlar natijasida yana ham mushkullashdi. Subxonqulixonning
о ‘g‘illari Balxga hokim b о ‘lishni talashib, bir-birlarini о ‘ldirar va hokimiyat
q о ‘ldan-q о ‘lga о ‘tib turar edi bu kurashda о ‘z qabilalariga suyanib ish k о ‘ruchi
maqalliy amirlar aktiv qatnashar edilar. Xevalilar о ‘z hujumlarining birida

Buxoroning tevarak-atrofigacha kelib yetdilar va Karmana hamda Vardanzi
atroflarini xarob qilib, Samarqandni egalladilar, Samarqandda shahar zodagonlari
Anushaxonning nomini xutbaga q о ‘shib о ‘qishga va uning nomi blan pul zarb
qilishga rozilik berdilar, lekin Subxonqulixondan norozi b о ‘lgan Buxoro
amirlarining k о ‘pchilik qismi о ‘z qabilalari turgan joylarga ketdilar, va
Subxonqulixokga qarshi is'yon q о ‘zg‘atdilar. Subxonqulixon qotog‘on qabilasidan
b о ‘lgan Badahshon hokimi Mahmudboy otalig‘i yordamidagina xevalilarni
Samarqanddan quvib chiqara oldi.
Ammo ular ketgandan keyin, juda ham xarobazorga aylantirilib, vayron
etilgan oblastlarda yashovchi aholining ahvoli ular bor vaqtdagidan 49 yana ham
battar b о ‘ldi. Anushaxonning bostirib kirishiga y о ‘l q о ‘ygan va uni о ‘zining xoni
qilib k о ‘targan samarqandlilardan о ‘ch olib, Subxonqulixon shahardagi butun
aholini qirib tashlashni buyurdi. Bu buyruq amalga oshirilgan b о ‘lmasa ham, lekin
aholi boshiga g‘oyat katta, juda ham og‘ir tovon solindi. Samarqand oblastiga yuz
qabilasidan chiqqan uzbek otryadlari yuborildi, bular nihoyatda shafqatsizlik bilan
tovon undirdilar. Bu vaqtda Subxonqulixonning о ‘g‘li, Balx noibi Siddiq
Muhammad t о ‘g‘risida xufiya xabarlar tarqalaboshladi; uni otasiga qarshi
q о ‘zg‘olon k о ‘tarmoqchi deb aybladilar.
Subxonqulixon 1681 yilda Balxga q о ‘shin tortib bordi 1
. Is'yonkor о ‘g‘il otasi
yuborgan q о ‘shinni shahar qal'asi devorlari va minoralardan miltiqdan hamda
kamondan о ‘qqa tutib qarshi oldi, lekin gunohini kechirishi t о ‘g‘risida otaoidan
yozma tilxat olgandan keyin shahardan chiqib otasining huzuriga y о ‘l oldi; ota-
bola k о ‘rishishgandan keyin, ikkovi birga Balxga kirdilar. Subxonqulixon, Balxga
kirgach, о ‘g‘lini qamab, zanjirband qilib q о ‘yishni, is'yon k о ‘tarishda unga yordam
bergan yaqin odamlarini tutib qiynab о ‘ldirishni buyurdi. Siddiq Muhammad ham
turmada halok b о ‘ldi, u otasining farmoni bilan о ‘ldirilgan b о ‘lsa kerak. Xiva xoni
Anusha Subxonqulixonning Balxga ketganidan foydalanib, yana Buxoroga bostirib
kirdi va shaharni qattiq vayron qildi 2
. Buxoro amirlari tomonidan chekinishga
1
В.В. Бартольд, Асарлар, II жилд, 2-қисм, 123- B .
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар) // Масъул
муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2001.

majbur qilingan Anushaxon juda katta о ‘lja olib, Xivaga qaytib ketdi. Shundan sal
keyin Anushaxonga qarshi fitna uyushtirildi, bu fitnaga Buxoro ham qatnashgan
b о ‘lsa ajab emas.
Anushani uning yaqin odamlari tutib, 1686 yilda kuzini о ‘yib, k о ‘r qiladilar
va uning о ‘rniga о ‘g‘li Erongni xon qilib k о ‘taradila'r Subxonqulixon, Xivadan
biron xavf b о ‘lmasligiga ishonch hosil qilib b о ‘lsa kerak, endi «Buyuk
m о ‘g‘ul»ning taklifi bilan Xuroson ustiga k о ‘shin tortib borish maqsadini amalga
oshirishga qaror qildn O’zbeklar Baloi Murg‘ob (hozirgi Kushkaning shimoli-
sharqida) qal’asini egalladilar, lekin bu vaqtda Ereng Subxonquli yerlariga bootirib
kirib, poytaxtga yetib bordi va uni qamal qildi. Butun k о ‘shinini Xurosonga
yuborgan Subxonquli yordam s о ‘rab otaliq Mahmudbiyga murojaat qildi,
Mahmudbiy q о ‘shin bilan kelib, xevalilarni chekinishga majbur etdi Xevaga kaytib
kelgandan s о ‘ng Ereng о ‘ldirildi. Subxonqulixonga uning nomi xutbaga q о ‘shib
о ‘qilayotgani va uning nomi bilan pul zarb qiliayotgani haqyda xabar yuboriladi.
Xevalilarning iltimo-siga muvofiq Subxonqulixon Xorazmni idora qilish uchuy о ‘z
noibiii yuboradi. Shunday qilib, Xorazm yana vaqtincha Buxoro xonligiga q о ‘shib
olinadi. Xonga qilgan xizmatlari uchun otaliq Mahmudbiy Balx va Badahshon
noib kilib tayinlanadi.
Mahmudbiy Balxda birmuncha tiichlik о ‘rnatib, Badahshonning anchagicha
qismiga egalik qiluchi Yorbekka qarshi kurash boshlaydi. Bu kurashning
boshlanishiga Badahshondagi mashhur la’l konlarini Buxoro xazinasi foydasiga
ishlatish uchun Buxoro amaldorlarinnig yuborilishi bahona b о ‘ladi. Yorbek ularni
konlarga q о ‘ymaydi. 1692 yilda Mahmudbiy Badaxshon ustiga q о ‘shin tortib keldi
va Yorbekning poytaxti Juzg‘un (Fayziobod) shahrini qamal qildi, biroq shaharni
ololmadi va la’l konlaridan keladigan foydani ikki yilga oldindan olishga rozi
b о ‘lib, Yorbek blan sulh bitimi tuzdi va Balxga kaytib ketdi. Yorbek t о ‘la huquqli
xokimligicha qolaverdi, ashtarxoniylar bilan m’lum darajada vassal munosabatda
b о ‘lsa ham, lekin bunga hamavaqt t о ‘la rioya qilmadi. U Badahshonni ellik yil
davomida idora qildi. (1706 yoki 1707 yilda о ‘lgan).
XIX asrning 30 yillarigacha Badahshonda hukmroilik qilgan Badahshon

amirlari dinastiyasi shu Yorbekdan boshlangan. Balxda Mahmudbiy Buxorodan
tamomila mustaqil mavqini egalladi. Uning nihoyatda qattiq q о ‘llik bilan idora
qilishi tevarak-atrofdagi o’zbek qabilalarining birnecha marta q о ‘zg‘olon
k о ‘tarishiga sababchi b о ‘ldi. Isyon k о ‘tarilishida bosh tashabbuschilar k о ‘psokli
qurama qabilasining amirlari edi. Mahmudbiy о ‘z obr о ‘sini mustahkamlash
orzusida Subxonquliga murojaat qilib, undai о ‘zining yosh nabirasi Muhammad
Muqim sultonni Balxga noib qilib yuborishni iltimos qilishga majbur b о ‘ldi.
Ammo aholi tomonidai q о ‘llab-quvvatlanayotgan Balx zodagonlari Balxga
Solix о ‘jani hokim qilib k о ‘tardi, Solix о ‘ja eski darvishlar oilasidan chiqqan kishi
edi. Quramalilarning Buxorodagi vakillari otaliqning ajralib mustaqil b о ‘lib olish
uchun intilayotgani t о ‘g‘risida z о ‘r berib Subxonqulixonni ogohlantirdilar.
Qudratli vassalga qarshi kurashish uchun bir о ‘zining kuchi yetmasligini bilib,
Subxonquli unga qarshi Badahshon hokimi Yorbekni gijgijlata boshladi.
Badahshonning jangovar tog‘li otryadlari Qunduzda – Mahmudbiyning yurtida
paydo b о ‘ldi. Mahmudbiy ham dushmanga qarshi q о ‘shin tortib chiqdi.
Mahmudbiy y о ‘qligidan foydalanib, Subxonquli qozoq va qoraqalpoq otryadlari
blan kuchaytirilgan juda katta q о ‘shin blan Balx devorlariga yaqinlashib keldi va
shaharni qamal qilaboshladi, qamal davomida atrofdagi rayonlarni vayron etib,
talon-taroj qildi. Solix о ‘ja yurishga chiqib ketgan Mahmudbiyni chaqirtirdi,
Mahmudbiy Balx atrofidagi rayonlarda yashovchi belujlar va arablarni yordamga
chaqirdi. Subxonquli sulh tuzishga majbur b о ‘ldi. Bundan keyin feodallar о ‘rtasida
boshlanib ketgan о ‘zaro nizojandallar, turkmanlarning isyoni, Termizda
q о ‘ng‘irotlarning q о ‘zg‘oloni, Badahshonning dushmanlik pozitsiyasida b о ‘lishi,
katta-katta shaharlardagi talon-tarojlar, hujumlar va о ‘ldirishlar bir vaqtlar gullab
turgan va boy Balx viloyatida tinch hayotni t о ‘xtatib q о ‘ydi.
Subxonqulixon hukmronlik qilg‘an
s о ‘nggi yillar umumiy vayroyushk va tartibsizlik davri b о ‘ldi. Balx territoriyasida
ayrim uzbek qabilalari о ‘rtasida qattiq kurashlar borar edi. Qipchoqlar tomonidan
tor-mor qilingan ming qabilasi yordam s о ‘rab Eronga murojaat qildi. Qizilboshlar
ming qabilasining ilgari Maymana blan birga merosiy yurti b о ‘lgan Shofrikonga

bostirib kirdilar. Balx oblastida tamomila byoboshlik hukm surar edi. Ana shunday
t о ‘polonlar vaqtida Subxonqulixon vafot etdi (1702 yil), taxtga uning о ‘g‘li
Ubaydullaxon о ‘tirdi. Bu vaziyatdan foydalanib, Ubaydullaxonning jiyaki
Muhammad Muqim о ‘zini Balxning mustaqil hokimi deb e’lon qildi va shahardagi
amirlar hamda zodagonlarning siqig‘i blan, Balxning qurolli kuchlarini
tashkillashni iltimos qilib, Mahmudbiyga murojaat etdi.
Xulosa
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ahamiyati nuqtai nazaridan
boshqalardan qolishmaydigan k о ‘pchilik manbalar bergan ma’lumotlarga k о ‘ra
shayboniylar q о ‘lidan hokimyatning ashtarxoniylarga о ‘tish sanasi 1598 yil
b о ‘lmasdan, 1601 yildir. Ashtarxoniylar Shayboniylardan s о ‘ng Movarounnahrni
idora qilgan sulola. J о ‘chixon naslidan b о ‘lib, XIV asrning 80-yillaridan boshlab
Astraxan (Xojitarxon) va uning atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan hukmronlik
qilgan. 1556 yil Astraxanni Rusiya bosib olgandan s о ‘ng ashtarxoniylardan
Yormuhammadxon bolalari va qarindoshlari bilan Iskandarxon hukmronligi
yillarida Buxoroga keldi.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Iskandarxon Yormuhammada va uning
hamrohlarini izzit-hurmat bilan kutib olib, qizi Zuhraxonimni uning о ‘g‘li Jonibek
sultonga turmushga bergan. Keyinchalik 1601 yilda Buxoro xonligida hokimiyat
yangi sulola – joniylar (Joniy Muhammadxon nomidan) yoki ashtarxoniylar (kelib
chiqish о ‘rni b о ‘yicha) degan nom olgan T о ‘qay Temuriylar sulolasi q о ‘liga о ‘tdi,
Buxoro taxtiga о ‘tirgan uning birinchi xoni Joni Muhammadxon b о ‘lgan va
Sambaurning fikriga k о ‘ra u 1601 yilda hukmronlik taxtiga kelganda uning
nomidan tanga zarb qilingan. Biroq Ashtarxoniylar davri О ‘rta Osiyoda doimiy
ravishda о ‘zaro urushlar alangasi о ‘choqlarida biri b о ‘lgan hududlardan biri b о ‘ldi.

Bu sulolaning eng yirik vakillaridan b о ‘lmish Boqi Muhammadxon, Imomqulixon,
Subhonqulixon о ‘zlarining faoliyatlari davomida markaziy hokimiyatni
mustahkamlash, о ‘zaro urushlarni bartaraf etish bilan xonlik taxtida b о ‘ldilar.
Masalan, Imomqulixon qabila boshliqlarining hukmronligini bir muncha
zaiflashtirishga erishdi. U b о ‘ysunmagan beklarga qarshi kurashish va Eron
q о ‘shinlariga zarba berish uchun bir necha bor qozoq sultonlari bilan ittifoq tuzdi.
Ammo k о ‘p о ‘tmay qozoq sultonlarining otryadlari Buxoro xonligining chekka
tumanlariga hujum qildilar va Imomqulixon shimoldan b о ‘ladigan hujumni
t о ‘xtatish uchun bir necha bor yurishlar qilishga majbur b о ‘ldi. Bu yurishlar goh
muvaffaqiyatli, goh muvaffaqiyatsiz chiqib turdi, lekin umuman u dushmanga
zarba berishga erishdi. Imomqulixon mamlakat ichidagi feodallarning dushmanlik
harakatlarini tiyib turishga erishgan b о ‘lsa-da, umuman qabilalarning amirlari
markaziy xokimyani uncha tan olmasdilar. Ashtarxoniylarga mansub Imomqulixon
о ‘ttiz yildan k о ‘proq xukmdorlik davrida vaqtincha b о ‘lsada, о ‘zaro urushlarni,
t о ‘xtatishga va ulus amirlarining mustaqillikka erishish y о ‘lidagi intilishlarini
susaytirishga muvaffaq b о ‘lgan edi. U xukmronlik qilgan davrda sug‘orish
kanallarini kengaytirish va ta’mirlash yuzasidan ancha ishlar qilindi, bu esa
Buxoro xonligining ayrim yerlarida qishloq x о ‘jaligining jonlanishiga yordam
berdi. Lekin Ashtarxoniylarning hukmronligi yillarida mamlakatda feodal
tarqoqlik, toj-taxt uchun kurash benihoyat kuchaydi.
Dashti qipchoq k о ‘chmanchilari, Xorazm xonlari
(Abulg‘ozixon, Anushaxon) Movarounnahrga tez-tez hujum qilib, k о ‘pgina
qishloqlarni va hatto Buxoro va Samarqand 61 atroflarini ham talon-taroj qildilar.
Eron va Hindiston hukmdorlari esa Movarounnahrning ichki ishlariga aralashib
turdilar. О ‘zaro boshboshdoqlik Ubaydullaxon II zamonida shu darajaga borib
yetdiki, qatag‘on qabilasining boshliqlarida biri Mahmudbiy otaliq 1706 yili Balx
hokimiyatini butunlay q о ‘lga kiritib oldi. Samarqand va Hisorda yuz qabilasi,
Shahrisabz bilan Nasafda kenagas va mang‘it qabilalari markaziy hukumatga
qarshi isyon k о ‘tardilar. Samarqandda esa nayman va saroy qabilalari о ‘rtasida
k о ‘pdan beri davom etib kelayotgan ziddiyatlar ochiq t о ‘qnashuvga olib keldi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч – Т .: Маънавият . 2008
2. В.В. Бартольд, Асарлар, II жилд, 2-қисм,
3. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994.
4. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия
босқинига қадар) // Масъул муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2001.
5. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб / Таржимон, сўзбоши ва
изоҳлар муаллифи Исмоил Бекжон. – Т.: Абдулла Қодирий, 1993.
6. И. Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон
муносабатлари. – Т.: Фан. 1966.
7. Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов, Ў.Убайдуллаев. Ватан тарихи (XVI-XIX
аср бошлари). К.2.: - Т.: Шарқ, 2010.
8. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021
9. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.
10. Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston
sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.
11. Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. –
T.: Akademiya, 2006.

12. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012.
13. Исследование о Касимовских царях и царевичах, 2-қисм,

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi