Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	103.7KB
Покупки	3
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi

Купить

REJA
KIRISH……………………………………………………………………….. 2-3
I – BOB. XVII asrning birinchi yarmida Buxoroda Ashtarxoniylar
davlatining tashkil topishi
1.1 Ashtarxoniylar sulolasining taxtga chiqishi………………………………4-11
1.2 Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi va mamuriy tuzilishi…………12-15
II – BOB. Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot.
2.1 Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayotning yuksalishi…………16-19
2.2 Ashtarxoniylar davrida ma`naviy-ma`rifiy, madaniy hayot………………20-22
III. Xulosa…………………………………………………………………….23-24
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………25
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. О ‘zbekiston о ‘z mustaqilligiga erishganidan s о ‘ng
tariximizni о ‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Bu esa milliy mustaqilligimizni
mustahkamlashda, о ‘zligimizni anglashimiz va milliy g‘ururni yuksaltirishimizda
muhim omil b о ‘lib xizmat qilmoqda Milliy mafkurani shakllantirishda va u
yordamida xalqning milliy g‘ururini oshirishda, uni vatan mustaqilligi g‘oyasi
atrofida birlashtirishda tarix fanining ahamiyati qattadir. О ‘zbekiston Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov bu haqida: “ О ‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini
unutgan millatning kelajagi y о ‘q» 1
, - deb ta’kidlagan edi.
О ‘zbek davlatchiligi tarixida Ashtarxoniylar davlati muhim о ‘rin egallagan
davlatlardan biridir. Ashtarxoniylar davrida vatanimiz tarixining eng og‘ir damlari
boshlanayotgan davr edi. Aynan shu davlat inqirozi natijasida О ‘rta Osiyo uchta
xonlikka b о ‘linib ketgan edi. Lekin bu sulola tarixda markazlashgan davlat tuzish
uchun kurash olib borganligi bizga ma’lum, bir tomondan esa ashtarxoniylar
davlatida birmuncha tinchlik, barqarorlik о ‘rnatilib, xalqning ahvolini yaxshilash,
mamlakat iqtisodiyotini tiklash uchun sharoit yaratib berilgan. Movarounnahrda
Ashtarxoniylarning 1601 yilda taxtga chiqishidan to bu davlatning tugatilishiga
qadar b о ‘lgan davr olingan b о ‘lsada, mavzuni chuqurroq о ‘rganish maqsadida
Shayboniylar davlatining yemirilishi, ashtarxoniylarning taxtga chiqishi hamda
ashtarxoniy hukmdorlar tarixi ham qisqacha о ‘rganildi.
Mavzuning о ‘rganilish darajasi . Kurs ishi uchun tanlangan mavzu
tarixshunosligimizda kam о ‘rganilgan mavzulardan biridir. Tarixshunosligimizda
Ashtarxoniylar haqida alohida fundamental tadqiqot shu kunga qadar mavjud
emas. Uning tarixi k о ‘proq О ‘zbekiston tarixiga oid darsliklarda bayon etilgan.
A.Y. Yakubovskiy, R. Shamsutdinov, A. Ziyo va B. Ahmedov, A. Zamonovlar
muallifliklaridagi qator kitoblarda bu davlat va bu sulola vakillari haqida bir qator
ma’lumotlar keltirilgan. Yuqoridagilardan k о ‘rinib turibdiki, Ashtarxoniylarning
tarixi va davlatchilik faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar juda ham k о ‘p emas.
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч – Т.:Маънавият. 2008. 4- b .
2

Ashtarxoniylar davlatining ijtmoiy-siyosiy va sud – huquq taraqqiyoti tarixi
mavzusi biz tanlagan shaklda kam о ‘rganilgan. Shuning uchun ham mavzuni yana
bir bor xolisona, tadqiq etishni lozim deb topdik.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Kurs ishining ob’ekti etib
Ashtarxoniylar davlatining sud – huquq tizimi, predmeti sulola hukumronligi
davridagi huquqiy organ sohasini o’rganilishi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari . Mavzuning asosiy maqsadi milliy
mafkura va milliy g‘oya asosida tariximizning kam о ‘rganilgan sahifalaridan biri
b о ‘lmish Ashtarxoniylar davlati tarixini, sud – huquq tizimini, О ‘rta Osiyoning shu
davrdagi siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotini tarixiy manbalar asosida
chuqur ilmiy tahlil etishdir. Mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Mavzuni chuqur va ilmiy jihatdan о ‘rganishga asos b о ‘ladigan
tarixiy manbalarni о ‘rganish va tahlil etish;
- Ashtarxoniylarning taxtga kelishi arafasida Shayboniylar davlati
inqirozini keltirib chiqargan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy omillarni yotirib berish;
- Ashtarxoniylar davlati tarixini yoritish;
- Xonlikning boshqaruv tartibi o’rganish;
- Ashtarxoniylar sulolasi hukumronligi davrida xonlikda sud – huquq
timini qanday boshqarilganligi tahlil qilish;
-Bu davrda hukmronlik qilgan eng yirik ashtarxoniylardan b о ‘lgan
xonlarning Ashtarxoniylar davlati tarixidagi о ‘rnini aniqlash.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
3

I – BOB. XVII asrning birinchi yarmida Buxoroda Ashtarxoniylar
davlatining tashkil topishi
1.1 Ashtarxoniylar sulolasining taxtga chiqishi
Ashtarxoniylar davlatining tashkil topishi va faoliyati tarixini о ‘zida t о ‘liq
yoki ma’lum darajada aks ettirgan mualliflarning tarixiy asarlari tashkil etadi.
Jumladan, bunday asarlarning aksariyat qismi ashtarxoniylardan b о ‘lgan
xonlarning hayotini u yoki bu darajada yoritgan asarlar hisoblanib, ularni quyida
keltirishga harakat qilamiz. Ashtarxoniy Imomqulixon tarixi haqida hikoya
qiluvchi asarlardan birining muallifi Mahmud ibn Vali b о ‘lib, u XVII asrda о ‘tgan
balxlik yirik qomusiy olim. Otasi Mir Muhammad Vali asli farg‘onalik (kosonlik)
b о ‘lib, Shayboniylardan Pirmuhammadxon I (1546-1567) davrida Balxga borib
qolgan. U о ‘qimishli va keng ma’lumotli kishi b о ‘lib, asosan fiqh ilmida
zamonasining peshqadam kishilaridan hisoblangan. U Mir Xislat taxallusi bilan
she’rlar ham yozgan 1
. Mahmud ibn Valining amakisi
Muhammad Poyanda (1602 yili vafot etgan) Samarqand hokimi Boqi Muhammad
(1603-1606 yillari Buxoro xoni) devonida xizmat qilgan. Akasi amir Abulboriy esa
fiqq, tafsir va tibb ilmini yaxshi egallagan olim kishi b о ‘lgan. Mahmud ibn Vali
1596 yili tug‘ilgan. 19 yoshga borganda, ya’ni 1614 yili u yirik fiqh va hadis olimi
Mirakshoh Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb 10 yil undan saboq olad 2
i.
Mirakshoh Husayniyning boy kutubxonasi b о ‘lib, unda Mahmud ibn Valining
s о ‘zlariga qaraganda tarix, geografiya, mumtoz adabiyot, fiqh, hadis va boshqa
ilmlarga doyr juda k о ‘p kitoblar saqlanar edi. Bu ilmga chanqoq yosh olim uchun
bebaho xazina b о ‘ldi, albatta. Keyinchalik Mahmud ibn
Valining о ‘zi kutubxonadagi kitoblarni о ‘qib k о ‘p foyda topganini aytadi.
Mirakshoh Husayniy vafot etgan (1624 yil 13 aprel kuni)dan keyin Mahmud ibn
1
Муҳаммадёр ибн Араб Қатағон Мусаххир ал-билод / Форс тилидан таржима,изоҳлар ва кўрсаткичлар
муаллифлари Исмоил Бекжонов, Дилором Сангирова. – Т.: Янги аср авлоди. 2009 Б. 194. Бу манбада 1567
йил 12 март санаси кўрсатилган.
2
В. В. Бартольд. Асарлар, II жилд, 2-қисм, Москва, 1964, 487- b
4

Vali kitobiy ilmini amaliy bilimlar bilan boyitish maqsadida boshqa mamlakatlarga
sayohat qilishga qaror qildi va bir yillik tayyorgarlikdan keyin, 1625 yilning iyul
oyida savdo karvoniga q о ‘shilib Hindiston tomon y о ‘l oldi. U Hindistonda qariyb
yetti yil istiqomat qildi va uning Peshovar, Lohur, Dehli, Agra, Roj mahal,
Haydarobod, Vijayanagar, Kalkutta, Bixar kabi bir qator yirik shahar va о ‘lkalarini
borib k о ‘radi va ulariing aholisi, xalqining urf-odati, tarixi, madaniyati, va nihoyat,
osori-atiqalari haqida qimmatli ma’lumotlar t о ‘pladi. Balxga qaytib kelgan (1631
yil 20 avgust)dan keyin Nadr Muhammadxon (1606-1642 yillari Balx, 1642-1645
yillari Buxoro xoni)ning xizmatiga kirdi va to umrining oxirigacha uning
kutubxonasida kitobdor b о ‘lib xizmat qildi. Mahmud ibn Valining qachon vafot
etganligi ma’lum emas.
Mahmud ibn Vali fanning juda k о ‘p sohalarini: tarix, geografiya, ilmi nujum
(astronomiya), ma’danshunoslik (mineralogiya), botanika va hokazolarni qamrab
olgan «Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor» («Olijanob kishilarning jasorati haqida
sirlar dengizi») nomli о ‘ta qimmatli qomusiy asar muallifidir. Bundan boshqa u
«Ravoi-xi tayyiba» («Xushb о ‘y islar»), «Muhabbatnoma», «Najme soqib»
(«Yorug‘ yulduz»), «Risolayi Bihoriya» («Bihor [viloyati] haqida risola») va
«Axloqi Husayniy» («Yaxshi xulqlar») kabi bir qator ilmiy va adabiy asarlar ham
yozgan. Lekin ularning «Bahr ul-asror»dan boshqasi bizgacha yetib kelmagan.
«Bahr ul-asror» (1634-1640 yillar orasida yozilgan) mundarijasida k о ‘rsatilishicha,
yetti jilddan iborat b о ‘lgan. Uning II-VII jildlari jahon tarixiga bag‘ishlangan
b о ‘lib, О ‘zbekiston va u bilan q о ‘shni mamlakatlarning qadim zamonlardan to
1640 yilgacha kechgan tarixidan bahs yuritadi 1
. Asarniig birinchi jildi ilmi nujum,
geografiya, ma’danshunoslik va botanika fanlariga oid ma’lumotlarni о ‘z ichiga
oladi. Afsuski, bu muhim va qimmatli asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan,
xolos. Asarning birinchi jildida yetti iqlim mamlakatlarining, shuningdek,
О ‘zbekistonning о ‘rta asrlardagi shahar va viloyatlarining geografik holati, xalqi
va uning turmush tarzi haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
«Bahr ul-asror»ning VI jildi alohida qimmatga ega. Unda XIII-XVII asrning
1
Qoraboyev. D – Ashtarxoniylar davrida O’rta osiyo., mag. Diss ., 2012., 8- b
5

birinchi yarmida Chig‘atoy ulusi ( О ‘rta Osiyo, M о ‘g‘uliston va Shimoliy
Afg‘oniston) tarixi keng va atroflicha yoritilgan. Mahmud ibn Vali va uning
mazkur asari ilmiy jamoatchilikka k о ‘pdan (1902 y.) beri ma’lum b о ‘lsa-da, hali
juda kam о ‘rganilgan. Asar t о ‘la ravishda biron Yevropa tiliga tarjima qilinmagan.
Undan ayrim parchalar (ruscha tarjimasi) V. V. Bartold, B. A. Ahmedov va K. A.
Pishulina tomonidan e’lon qilingan. Asarning olti nafar nusxasi mavjud. T о ‘rttasi
О ‘zR FA Sharqshunoslik institutida (I jild va VI jildning 1-3-qismlari) ikki nusxa
Angliya va Pokistonda (VI jildning 4-qismi) saklanmoqda. Xoja Samandar
Termiziy XVII asr tarixchilari jumlasidan. Haqiqiy ismi sharifi Muhammad
Baqoxoja asli nasaf (Qarshi)lik Mir Haydariy tariqati shayxlaridan biri oilasida
dunyoga kelgan. Xoja Samandar Termiziyning tug‘ilgan va vafot etgan yili
aniqlanmagan. U Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645-1681 yy.) va
Subhonqulixon (1681- 1702 yy.) bilan zamondosh b о ‘lgan. U 1702 yilgacha
Qarshida raislik lavozimida turgan; Abdulazizxon va Subhonqulixonning harbiy
yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Haydariy tariqati shayxlaridan
ba’zilarining ig‘vosi bilan 1702 yili raislik lavozimidan iste’foga chiqishga majbur
b о ‘ldi va umrining oxirigacha (1735 yilda u hali hayot b о ‘lgan) faqat ilmiy faoliyat
bilan mashg‘ul b о ‘lgan. Muhammad Baqoxoja (xoja Samandar Termiziy) о ‘z
davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan b о ‘lgan. О ‘sha vaqtlarda yozilgan
bir qator kitoblarning («Muzakkir ul-ahbob», «Muhit at-tavorix») ma’lumotlariga
qaraganda, u yetuk shoir, yozuvchi va tarixchi olim b о ‘lgan; ilohiyot il-mini ham
yaxshi bilgan. Muhammad Baqoxoja k о ‘p sayohat qilib, nazariy bilimini
mustahkamlagan. Bizning zamonimizgacha
olimning ikki muhim asari yetib kelgan. Bulardan biri «Dastur ul-muluk»
(«Podsholarga q о ‘llanma»), ikkinchisi «Onis ul-fuqaro» («Faqirlar d о ‘sti») nomi
bilan mashhur. Birinchi asar 1695 yili, ikkinchisi 1735 yilda yozilgan. О ‘zbekistan
tarixini о ‘rganishda xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk» asari z о ‘r
qimmatga ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 70-90-yillaridagi ijtimoiy-
siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari о ‘rtasidagi siyosiy
munosabatlarni о ‘rganishda katta 9 ahamiyatga ega. Asarda о ‘zaro kurashlar, oliy
6

martabali mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, porax о ‘rlik, zulm va
mehnatkash xalqning og‘ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. «Dastur
ul-muluk»da о ‘zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlar
uchratamiz. «Dastur ul-muluk» 1971 yili (forscha matni, ruscha tarjimasi, zarur
izohlar bilan) M. A. Salohiddinova va о ‘zbekcha nashri 1997 yili Jabbor Esonov
tarafidan amalga oshirilgan. Ashtarxoniylar (Joniylar) davlati tarixi va bu
sulolaning eng yirik namoyondalari b о ‘lgan xonlarning siyosiy portreti yaxlit
о ‘rganildi va ba’zi masalalarga oydinlik kiritildi. Ashtarxoniylar Chingizxonning
katta о ‘g‘li J о ‘ji naslidan b о ‘lib, Oltin О ‘rda davlatining parchalanishi natijasida
Volga daryosi b о ‘yidagi hududlarni о ‘zlariga birlashtirib, u yerda mustaqil
sulolaga asos solganlar. Bu davlat Hoji tarxon yoki Ashtarxon nomi bilan
yuritilgan. Ivan Grozniy davrida Rossiya davlati kuchayib о ‘z hududlarini
sharqqa qarab kengaytira boshladi. Aynan shu davrda Oltin О ‘rdaning
parchalanishi natijasida tashkil topgan qator davlatlar Rossiya tomonidan bosib
olinishi boshlandi. Dastlab 1552 yili Qazon xonligi zabt etilgan b о ‘lsa, 1556 yili
Ashtarxon xonligi Rosiya tomonidan bosib olindi. Rossiya bosqiniga qarshi
kurashda mag‘lubiyatga uchragan Ashtarxon xonlari О ‘rta Osiyoga chekinishadi.
Bu davrda Buxoro xonligini Iskandarxon boshqarayotgan edi. Iskandarxon
Ashtarxonning sobiq hukmdori Yormuhammadxonni tantanali kutib oladi va
ularga Buxoroda yashash uchun t о ‘la sharoit yaratib beriladi. Shuningdek,
Iskandarxon Yormuhammadning о ‘g‘li Jonibek Sultonga qizi Zuhrabegimni
turmushga beradi. Bu nikohdan Dinmuhammad, Boqimuhammad,
Valimuhammadlar tug‘iladi. Ular ulg‘aygach hukmdor xonodonning qarindoshlari
sifatida shayboniylar sulolasiga xizmat qila boshlaydi. Misol uchun katta о ‘g‘il
Dinmuhammad Abdullaxon II davrida Shimoliy Erondagi Niso va Abivard
shaharlarga hokim etib tayinlangan. Bu sulolaning taxtga
chiqishi va shayboniylar sulolasining taxtdan ketishi masalasi anchagina qiziqarli
va sanaviy jihatdan biroz muammoli masalalardan b о ‘lib qolmoqda. Bu xususda
tarixiy asarlarda, solnoma va sulolalar b о ‘yicha q о ‘llanmalarda bir-biriga zid
fikrlar mavjud. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, ularning aksariyatida
7

shayboniylar sulolasining tugashi sanasi 1598 yil, ya’ni Abdulm о ‘minxonning
vafotidan keyin deb k о ‘rsatilgan. «Tojikiston SSR tarixi»da boshqa sana - 1599 yil
k о ‘rsatilgan. Buxoro taxtida о ‘tirgan shayboniylarning s о ‘nggi xoni Pirmuhammad
deyilgan. Biroq uning hukmronlik yili qanchaga ch о ‘zilgani haqida bir iima
deyilmaydi. V. V. Bartold, Stenli Len-Pul, K. E. Bosvort asarlarida ham
Pirmuhammadning 1599 yilgacha taxtda о ‘tirgani haqida gap boradi. Xususan, K.
E. Bosvort «Shayboniylar Buxoroda 1598 yilgacha hukmronlik qildilar, keyin
hokimiyat joniylar q о ‘liga о ‘tdi. Ular J о ‘chining о ‘g‘li О ‘rda avlodidan b о ‘lib,
shayboniylarga ona tarafdan qarindosh edilar», - deb yozadi. Buxoro taxtiga
о ‘tirgan bu s о ‘nggi shayboniy haqida taniqli tarixchi M. A. Abduraimov ham
t о ‘xtalib о ‘tgan. Uning ta’kidiga k о ‘ra, Pirmuhammadxon «Abdullaxoni soniyning
tog‘asi keksa Pirmuhammad» b о ‘lgan. Aslida zsa «Abdullaxoni soniyning tog‘asi
keksa Pirmuhammad» allaqachon, Balx xoni b о ‘lib turganda (1546-1567) olamdan
k о ‘z yumgan edi.
Q о ‘lyozma manbalarning guvohlik berishicha, mazkur voqeadan о ‘ttiz yil
oldin 1567 yilning 2 martida vafot etgan edi 1
. Abdulm о ‘minning vafotidan (1598)
keyin shayboniylar sulolasi barham topgani haqidagi fikr V. V. Velyaminov-
Zernov va V. V. Bartold asarlarida keltirilgan hujjat va dalillar asosida yuzaga
kelgan. Masalan, V. V. Bartoldning asarlarida bu xususda turlicha talqinlar
mavjud. Bir joyda u «Abdulm о ‘min olti oydan s о ‘ng о ‘z odamlari tomonidan
о ‘ldirilgan edi. Xuroson va Xorazmdagi bosib olingan yerlar q о ‘ldan ketdi;
о ‘zbeklar diyorida hokimiyat boshqa sulola q о ‘liga о ‘tdi», deb yozgan b о ‘lsa2 ,
boshqa bir joyda «Shayboniylarning s о ‘nggi hukmdori deb о ‘rta osiyolik
muarrixlar Abdullaxoni soniyning о ‘g‘li va toju taxt vorisi Abdulm о ‘minni tan
oladilar... Zotan, Iskandar Munshiyning «Tarix-i olamoroyi Abbosiy» asarida
Abdulm о ‘mindan keyin taxtga shahzoda Pirmuhammad chiqqani va u
Abdullaxonning qarindoshi va Jonibek urug‘idan b о ‘lgan shahzoda» ekani
ta’kidlanadi. Bu ma’lumot V. V. Velyaminov-Zernovning «Qosimovlik shohlar va
shahzodalar haqida tadqiqot» asarida keltirilgan. Pirmuhammadni u Sulaymon
1
Исследование о Касимовских царях и царевичах, 2-қисм, 345- B .
8

sultonning о ‘g‘li, Jonibekning nabirasi, deydi. Pirmuhammad Boqi Muhammaddan
yengilib, 1599 yilning iyun oyida q о ‘lga olinib о ‘ldirilgan edi. Shuning uchun ham
Xovors va Len-Pul q о ‘llanmasida shayboniylarning s о ‘nggi vakili Abdulm о ‘min
b о ‘lmay, Pirmuhammadi soniydir, deyilgan 1
.
V. V. Velyaminov-Zernov о ‘z
mulohazalarini «Tazkirayi Muqimxoniy» va Iskandarbek Munshiyning yuqorida
tilga olingan «Tarixi olamoroyi Abbosiy» asarlariga asosan bayon etgan edi.
Iskandarbek Munshiy bergan ma’lumotlar asosida u bunday deb yozadi: «1598
yilning yozida Abdullaxonning toju taxt vorisi Abdulm о ‘min qotillar q о ‘lida
shahid b о ‘ldi. Uning о ‘g‘li ikki yashar b о ‘lgani uchun hech kim uning xonlik
huquqiii tan olgisi kelmadi. Boshqa voris b о ‘lgudek odam y о ‘q edi.
Davlatning turli burchaklaridan
xonlikka da’vogarlar chiqa boshladi. Buxoro taxtini Abdullaxonning qarindoshi
Jonibek urug‘idan Pirmuhammad egalladi... Uni Abdullaxonning eski tarafdorlari
va lashkar boshliqlari taxtga о ‘tqazdilar. Balhda о ‘zini Abdullaxonning ukasi
marhum Ibodulla sultonning о ‘g‘li deb k о ‘rsatgan Abdul Amin sulton hokim
b о ‘ldi. Abdul Amin keyin Pirmuhammadga, oliy hukmdor sifatida uni tan olib,
tobelik bildirdi. Hirot va Xurosonda Abdullaxonning jiyani Dinmuhammad sulton
hokim b о ‘ldi. Marv shahri ham unga b о ‘ysundi. Bu yerda Dinmuhammadning
ukasi Valimuhammad, hokim edi. Eronliklar shoh Abbos boshchiligida Xurosonga
bostirib kirdilar. 1598 yil iyul oyida Pirmuhammad Hirot yaqinidagi Puli solor
mavzeida u bilan jang qildi, lekin mag‘lub b о ‘lib, chekindi va bedarak y о ‘qoldi.
Abdulm о ‘minning о ‘ldirilgani Turkiston zaminda shuhrat topgach, qozoq xoni
Tavakkal Movarounnahrda e’timodli hukmdorning y о ‘qligini k о ‘rib, katta q о ‘shin
tuzdi va Movarounnahrga qarshi yurish qildi Turkiston va Movarounnahrning
Axsi, Andijon, Toshkent va Samarqandning Miyonqoligacha b о ‘lgan yerlarni
bosib oldi va Buxoroga qarab yurdi 2
. Uning
q о ‘shinlari qism-qismlarga b о ‘linib, shaharni qamal qildi. Shu zaylda janglar о ‘n
1
Бартольд, В.В. Асарлар, II жилд, 2-қисм, Б. 546.
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар) // Масъул
муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2001. 141-B.
9

bir kun davom etdi. О ‘n ikkinchi kuni Buxoro shahridagi lashkarlar chiqib jangga
tutindilar. Erta tongdan to kun botguncha qattiq savalashish b о ‘ldi. Qozoq
q о ‘shinlarn tor-mor keltirildi, Tavakkalxon ming azobda yurtiga chekindi.
Lashkarning k о ‘pchiligi tarqab ketdi. Buning ustiga Tavakkalxon Buxorodan
chekinishi bilan Pirmuhammadxon va uning odamlari shahardan chiqdi va
chekinayotgan qozoq xonini ta’qib etishni boshladi. Tevarak-atrofdagi
mamlakatlar va Movarounnahrdan lashkar kelib, ularga q о ‘shila boshladi.
Buxoroliklar Miyonqolning Uzun soqol mavzeida dushman bilan jangga
kirishdilar. Savalashish boshlandi. Shu paytda Dinmuhammadning Pulisolorda
jang maydonidan qochgan inisi Boqi sulton Pirmuhammadga kelib q о ‘shildi. Boqi
sulton Tavakkalxon q о ‘shinlari bilan bir necha bor jang qildi va k о ‘pchiligida
g‘alaba qozondi... Boqi sulton va Pirmuhammadxon shu vaqt ichida tinimsiz va jon
olib - jon berib jang qildilar. Oxiri Tavakkalxon sabr-toqati tugab, bor kuchlari
bilan Pirmuhammadxon q о ‘shinlariga tashlandi. Qirg‘inbarot urush b о ‘ldi. Jangda
Tavakkalxon jangchilari q о ‘lida Pirmuhammadxonning qarindoshi Sayid
Muqammad sulton va Muxammad Boqi otaliq shahid etilgan b о ‘lsa ham,
Tavakkalxonnning о ‘zi ham о ‘q yeb og‘ir zahmdor b о ‘ldi, biron natijaga erisha
olmadi. U chekinishga majbur b о ‘ldi va Toshkentga qaytib ketib, о ‘sha yerda о ‘ldi.
Yuqorida aytilganidek, V. V.
Velyaminov-Zernov asarida shayboniylar sulolasi 1599 yilda tugadi, deyilgan.
Tadqiqotchi nazariga tushmay qolgan «Tarixi olamoroyi Abbosiy» asarida
1599-1600 yil voqealari orasida 1600 yil 9 martda Pirmuhammadi soniy
elchilarining Mashhadga, shoh Abbosi avval huzuridagi о ‘z raqibi Muhammad
Ibrohim sultonni s о ‘rab kelganligi t о ‘g‘risidagi hikoya mavjud. Demak, 1600 yilda
Pirmuhammadxon hali taxtda о ‘tirgan, «Bahr ul-asror» va «Matlab-ut-tolibin»ga,
О ‘rta Osiyoning о ‘zida bitilgan asarlarga kelsak, bularda sulolalar almashinuvi yili
1601 yil deb aniq k о ‘rsatilgan. О ‘rtaga q о ‘yilgan masalani hal qilishda mazkur
manbalarning yana uchtasi - «Tarixi Qipchoqxoniy», «Tarixi kasira (yoki «Tarixi
Sayd Roqim») va «Silsilat us-salotin» muhim о ‘rin tutadi. Bu asarlar muhokama
etilayotgan voqeadan yuz yilcha keyin yozilgan b о ‘lishiga qaramay, ular О ‘rta
10

Osiyoning XVI-XVII asrlar tarixini о ‘rganishda qimmatli manbalardir.
Ularda ilgarigi
manbalarda uchramaydagan tafsilotlar mavjud. Buning ustiga shu vaqtgacha
tadqiqotchilarga noma’lum b о ‘lgan «Silsilat ussalotin» ashtarxoniylar sulolasi
vakili qalamiga mansub b о ‘lib, xronologik va genealogik ma’lumotlarga boydir.
«Tarixi kasira» va «Silsilat us-salotin»da ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga
kelgan yili 1601 deb aniq k о ‘rsatilgan. «Tarixi Qipchoqxoniy”da, yuqorida
aytilganidek, keyingi yil - 1602 yil k о ‘rsatilgan. K о ‘ramizki, ahamiyati nuqtai
nazaridan boshqalardan qolishmaydigan k о ‘pchilik manbalar bergan
ma’lumotlarga k о ‘ra shayboniylar q о ‘lidan hokimyatning ashtarxoniylarga о ‘tish
sanasi 1598 yil b о ‘lmasdan, 1601 yildir. Shunday qilib 1601 yilda Buxoro
xonligida hokimiyat yangi sulola – joniylar (Joniy Muhammadxon nomidan) yoki
ashtarxoniylar (kelib chiqish о ‘rni b о ‘yicha) degan nom olgan T о ‘qay Temuriylar
sulolasi q о ‘liga о ‘tdi, Buxoro taxtiga о ‘tirgan uning birinchi hukmdori Joni
Muhammadxon b о ‘lgan va Sambaurning fikriga k о ‘ra, 1601 yilda uning nomiga
tanga zarb qilingan.
11

1.2 Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi va mamuriy tuzilishi
Ashtarxoniylar davlat tizimi va ma'muriy boshqaruvi o'z tuzilishi hamda
mazmun-mohiyatiga ko'ra, shayboniylar davri davlatchiligidan deyarli farq qilmas
edi. Ashtarxoniylar davriga kelib davlat boshqaruvida bir holat yaqqol ko'zga
tashlanadi: hokimyat markazda ham, viloyatlarda ham asosan bir idorada -
dargohda mujassamlashib borgan. Bu davrda ham xon rasman oliy hokimiyat
boshlig'i bo'lib, davlatdagi ichki va tashqi siyosatga bog'liq barcha masalalar uning
ixtiyori bilan hal etilgan. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy etilib, uning
nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi xutbaga qo'shib o'qilardi. Ammo,
amaldagi boshqaruvda ko'pgina ashtarxoniy hukumdorlari saroydagi katta
mavqeiga ega bo'lgan amaldorlar hamda yirik ulamolar qo'lida qo'g'irchoq edilar 1
.
Imomqulixon, Subhonqulixon, Ubaydullaxon II
kabi xonlar markaziy hokimiyat obro'sini ko'tarishga, bebosh amirlar mavqeini
cheklashga harakat qilgan bo'lsalarda, ularning bu harakatlari deyarli samara
bermadi. Bu davrrda markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida
to'plangan bo'lsa, joylardagi mahalliy hokimiyat viloyat hokimlari ixtiyorida
bo'lgan. Davlatda valiahdlarni tayyorlash va tayinlashda ham o'ziga xos tizim
mavjud edi. Valiahd shahzoda so'nggi shayboniylar davrida bo'lgani kabi Buxoro
taxtiga chiqquniga qadar Balxda hukumronlik qilishi va shu yerda otaliq
tarbiyasida bo'lishi belgilangan edi. Aynan Abdullaxon II dan so'ng Balx Buxoro
taxti valiahdlari boshqaruvchi viloyatga aylandi. Abdullaxon II
valiahd o'g'li Abdulmo'min (1567-1598)ni Balx noibi etib tayinlaydi 2
. Shundan
keyin ko'plab Buxoro taxti merosxo'rlari Balx noibligiga tayinlana boshladi va
Balx hukumdori nomiga "xon" titulini qo'shish urf bo'ldi. Ashtarxoniylar davrida
Balx xonlikning ikkinchi siyosiy markaziga aylantirildi. Ko'pincha valiahdlar
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. II – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010., 29-B.
2
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001. 168-B.
12

yoshligi uchun ularga tayinlangan otaliqlar hukumat ishlarini olib borardi,
keyinroq otaliqlar hokimiyati kuchayib, Buxoro xonlari ular bilan kurashishiga
to'g'ri keldi. Balxning ashtarxoniy hukumdorlari orasida Nadr Muhammad va
Subhonqulixonni alohida ko'rsatish mumkin. Valiahd shahzoda sifatida o'ttiz yil
Balxni boshqargan Nadr Muhammad Buxoroni uch yil ham boshqara olmadi va
yana Balxga qaytib keldi. Oldingi mavzuda eslatilganidek, ota-o'g'il (Nadr
Muhammad va Abdulaziz) o'rtasidagi kurashlar natijasida shahzoda Subhonquli
Balxga hukumdor etib tayinlanadi. Biroq 1702-yilda Subhonqulixon vafot etgach,
uning nevarasi Muhammad Muqimxon o'zini Buxoro oliy hokimiyatidan mustaqil
deb e'lon qildi va o'ziga xon rutbasini oldi. Buxoro ashtarxoniy hukumdorlar na
Muhammad Muqimxon davrida, na undan keyin Balxni Buxoroga bo'ysundira
oldi. Ashtarxoniy Ubaydullaxon
Balxni Buxoroga qaytarish uchun bir necha bor harakat qildi, ammo shimoliy
Afg'onistonda nihoyatda katta mavqei va kuchga ega bo'lgan qatag'on urug'i
sardori Mahmud Qatag'on unga qattiq qarshilik ko'rsatadi. (Bugungi kunda ham
Afg'onistonning shimoliy - sharqiy mintaqasida o'zbeklarning qatag'on urug'i nomi
bilan Qatag'on o'lkasi deb ataladi). Shu tariqa, Balx valiahd boshqaradigon
shahardan mustaqil xonlikka aylandi. Ashtarxoniylar sulolasi hukumdorlari
davridagi davlat mansablari haqidagi ma'lumotlarni Mir Muhammad Amin
Buxoriyning "Ubaydullanoma"sida uchratish mumkin. Jumladan u otaliq, dodxoh,
mahram, rais, zakotchi, qozi, qozi kalon, qozi askar, qoavulbegi, muxrdor, mehtar
naqib, shayx ul islom, a'lam, qushbegi, devonbegi, chig'atoybegi, qurchiboshi,
udaychi, bakovul, shig'avul, mirzaboshi, miroxo'r, to'qsoba, yasoul, eshikog'a
boshi, shogird pesha, muftiy, mudarris, kitobdor va boshqalar haqida ma'lumot
beradi. Bu mansablarning ko'pchiligi boshqa o'zbek hukumdorlari vaqtida ham
mavjud edi. Shu
bilan birga, akademik Bo'riboy Ahmedov mazkur asarda keltirilgan Ubaydullaxon
davridagi yangi mansablar - dodxoh, yasoul, muftiy askar, qushbegi qul kabilarni
ham eslatib o'tadiki, bular yangi mansablar edi 1
. Asarda muallif o'sha davr
1
Abdurahmonova. Z, Isakova. M, Suleymanova. Z - Davlat muassasalari tarixi., Toshkent., 2007., 231-b
13

udumlaridan kelib chiqib, mansablarni tasniflashda to'rtga bo'lish usulini qo'llaydi:
"yer egaligining to'rt turi o'rnatilganki, tan olib, hurmatlanadigon to'rt xalifa
bo'lganligi, yer, suv, olov va shamol kabi to'rt unsurning bo'lganligi, inson
mijozining tabiati to'rt suyuqlik: safro, qorasafro, shilimshiqmodda va qon bilan
yaratilishi singari.... Movaounnahr hukumdorlari olim va fuzalolarning fikrini
hisobga olib, mansablar to'rtga bo'linishini o'rnatdilar".
Abdurahmon Davlatning yozishicha, xonlik davlat boshqaruvidagi " Devoni
Oliy" - "Buyuk devon" ning roli salmoqli bo'lgan. Shayboniylar davlati tuzilishini
14

tahlil etar ekan, akademik Bo'riboy Ahmedov bu davlatda devonlar borligini, lekin
ularning soni qanchaligi noma'lumligini qayd etadi. "Buyuk devon" davlat
xizmatida bo'lganlarga vaqtinchalik foydalanish uchun beriladigon yer ( tanho) ni
taqsimlash ishlarini, shuningdek belgilangan miqdorda pul tanga yoki natura
holidagi g'allani olishga imkon beruvchi cheklarni taqsimlashni boshqargan.
"Buyuk devon"ni devonbegi boshqargan. Abulfayzxon hukumronligi davrida
Barotbiy, Ibrohimbiy, Qutlug'biy, Shohbek, Fattoh va Xudoyorbiy kabilar
devonbegi lavozimida faoliyat ko'rsatishgan. Ashtarxoniylar davrida devonbegi
lavozimining mavqeini tasavvur qilish uchun Samarqand (1630) va Buxoro ( 1642)
bunyod etilgan Nadr devonbegi madrasalarini eslash kifoyadir.
Manbalarda Nadr devonbegi shaxsi
to'g'risida tarixiy ma'lumotlar unchalik ko'p emas. Hujjatlarda uning nomi "Hazrat
Nadr Mjrzoyi Tag'oyi sadr va devonbegi ibn hazrat Sulton Mirzoyi Tag'oyi
Abdullaxon" deb berilgan. Uning ismiga qo'shib yozilgan " tag'oyi" so'zidan
ko'pchilik tadqiqotchilar uni Imomqulixonning tog'asi degan fikrni ilgari surishgan.
Tarixchi manbashunos Abdusattor Jumanazar tominidan olib borilgan so'nggi
yillardagi tadqiqotlar natijasida Nadr devonbegi tag'oyi urug'idan bo'lganligi va u
xonga qafindoshligi tufayli emas, balki shaxsiy iste'dodi sabab yuqori mavqeiga
erishganligi ma'lum bo'ldi.
15

2.1 Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayotning yuksalishi
1605- yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad
taxtga o’tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga
bo’ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi
isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga
qochadi. Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o’g’li Imomqulixonni (1611-
1642) o’tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo’shinlarini tor-mor
keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl
etildi. Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun
qozoqlar, jung’ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli
kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum
qilib, Toshkentni o’z tasarrufiga kiritdi.
Buxoro xonligida boshqa davrlarda bo‘lgani kabi hunarmandchilik
sirlari otadan bolaga o‘tib kelgan. Hunar ahlining o‘z uyushgan tashkilotlari va
risolalari (nizomlari) bo‘lib, XVI-XVII asrlarda ular orasida ustalar, oqsoqollar,
xalifalar, shogirdlardan iborat ijtimoiy tabaqalanish mavjud edi. Boyroq ustalar o‘z
ustaxonasi va xomashyosiga ega bo‘lgan, o‘rta hollari esa yirk hunarmandlaming
ustaxonalarida ishlashgan. Hunarmandlaming o‘z tashkilotlari bo‘lib, ustaxonalar-
sexlarda o‘z-o‘zini boshqarish qoidalari amal qilgan, ularda ishlab chiqarish
shakllari hamda a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan 1
.
Hunarmandlar, odatga ko‘ra, ba’zi shakllari bo‘yicha darveshlik tariqatiga
yaqin keluvchi diniy qarindoshlik xarakteriga ega jamoalarga birlashganlar.
Movarounnahrda hatto arabcha “tahiya” nomi bilan atalgan bu jamoalar faoliyatini
tartibga soladigan qoidalar “risola” deb yuritilib, deyarli har bir kasb, hunaming
o‘z risolasi - qoidalar to‘plami bo‘lgan. Risolalar avloddan-avlodga o‘tib,
ustalaming oilalarida saqlanib kelgan. Mazkur kasbdagi ustalaming ma’naviy,
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ - Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob. - T.
Sharq, 2010. B. 267.
16

g‘oyaviy an’analari hamda usta va shogirdlar o‘rtasidagi munosabatlar o‘z
ifodasini topgan nizomlar to‘plam holida ham ko‘chirilgan.
Hunarmandchilikning ma’lum tartib-qoidalar asosida rivojlanib
borishi shaharlar hayo’li va savdo munosabatlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
So‘nggi o‘rta asrlar davrida ham jamiyat hayo’lidagi shaharlaming о ‘mi aslo
pasaymagan. Savdo-sotiq va hunarmandchilik, asosan, shaharlarda markazlashgan
bo‘lib, fan va madaniyat ham shu yerda taraqqiy etgan. 1697-yil Buxoroda bo‘lgan
F.Skibinning yozishicha, “Buxoro odamlari hunarmand va savdogar” bo‘lishgan.
Yirik iqtisodiy, siyosiy-ma’muriy va madaniy markazlar bo‘Igan Samarqand,
Buxoro va Toshkent shaharlari Movarounnahrning iqtisodiy hayo’lida muhim rol
o‘ynagan 1
. Shayboniylar davridayoq poytaxtga aylantirilgan Buxoro shahri
ham yirik harbiy-siyosiy, ma’muriy va madaniy markazlardan bo‘lib, ashtarxoniy
hukmdorlaming qarorgohi shu yerda joylashgan edi. Mamlakatning iqtisodiy
hayo’lida katta ahamiyatga ega bo‘lgan Buxoro shahri manbalarga ko‘ra, bu
davrda, “bir nechta darvozasi bo’lgan baland devor bilan o‘rab olingan va uch
qismga yo’lingan. Uning ikki qismi hukmdorga, bir qismi esa, savdogarlar va
bozorga tegishlidir”.
XVI asrda Buxoroga tashrif buyurgan Antoni Jenkinson shahaming
baland-baland devorlar bilan o‘rab olinganligini yozib qoldirgan. Shaharga 1721-
yilda kelgan F.Beneveni Buxoro atrofidagi devor “loy va xom g‘ishtdan
qurilgan’Tigini qayd etgan. Shu bilan birga, aynan XVIII asr 20-yillarida loydan
bunyod etilgan shahar devori “tez-tez nurab turganligini ham ta’kidlaydi. XVIII
asrga oid ma’lumotlarga ko‘ra, uzunligi 10-12 km.ni tashkil etgan Buxoro shahri
devorining pastdagi qalinligi 2 sarjin (sag in - qadam ma’nosida), yuqoridagisi 1
sagin bo’lgan. Shaharda zich qurilgan turar-j oylar hamda xo‘jalik inshootlari
(karvonsaroylar, timlar, hammomlar va hokazolar) juda ko‘p bo’lib, uncha aniq
yo’lmagan ma’lumotlarga ko‘ra, uning hududi va atrofida dehqonchilik qilinadigan
yerlar bo’lgan. Shahar devorlariga darvozalar ham o‘matilgan yo’lib, ulardan
boshlangan yo’llar shahami turli hududlar bilan bog’lab, savdo, diplomatik va
1
Вамбери Х . Бухоро ёҳуд Мовароуннаҳр тарихи . Китобдан парчалар. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1990. B .94.
17

madaniy aloqalami o‘matish imkonini bergan. Darvozalar soni ko‘p hollarda
shaharlaming katta-kichikligi, ulaming savdo-iqtisodiy ahamiyatidan kelib chiqqan
holda turlicha yo’lishi mumkin edi. XVII asr oxiridagi ma’lumotlarga qaraganda,
Subhonqulixon davrida Buxoro shahrining 12 ta darvozasi bo’lgan.
XVIII asr birinchi choragida Buxoroda bo’lgan F.Beneveni ham
bu ma’lumotni tasdiqlaydi. Bu darvozalar Mozor, Samarqand, Imom, O‘g‘lon,
Talipoch, Shergaron, Qorako‘1, Shayx Jalol, Namozgoh, Sallaxona, Qarshi kabi
nomlar bilan atalgan. Darhaqiqat, ashtarxoniylar davriga oid turli manbalar
Samarqanddagi ko‘zagarlar, temirchilar, zargarlar, chopondo‘zlar, do‘ppido‘zlar,
baqqollar, qassoblar, cho‘yanchilar, chitpazlar, bo‘yoqchilar, nonfurushlar kabi
ko‘plab alohida bozorlar haqida ma’lumotlar beradilar. Bu davrdagi ko‘plab
me’moriy inshootlaming qurilishi tufayli shaharning ko‘rinishi ham o‘zgardi.
Samarqand atroflarida bog‘-rog‘lar bilan bir qatorda, suv tegirmonlari ham mavjud
bo‘lgan. Siyob kanalidan chiqarilgan ariqlar bo‘ylarida butun dunyoga mashhur
bo‘lgan Samarqand qog‘ozi ishlab chiqarish ustaxonalari joylashgan.
Bu davrda Toshkent mamlakatning ma’muriy boshqaruv va iqtisodiy
hayotida muhim rol o‘ynagan bo‘lib, bu yerda ichki va tashqi bozor uchun ko‘plab
mahsulotlar mavjud edi. Toshkent ham himoya devorlari bilan o‘rab olingan
bo‘lib, uni doimo ta’mirlab turish maqsadida shahar ma’muriyati devomi
qismlarga bo‘lib, aholiga taqsimlab bergan. Shahar devorlarini, ayniqsa, markaziy
hokimiyat kuchli bo‘lgan yillarda ta’mirlash ishlari faol olib borilgan. Bu devorlar
XIX asrga kelib nuray boshlagani manbalarda qayd etilgan. Toshkent ham bir
qancha darvozalardan iborat edi. XVIII asr birinchi yarmida undagi darvozalar soni
8 ta deb ko‘rsatilgan. Bular - Samarqand, Beshyog‘och, Terserek, Shayhontohur,
Taxtapul, Tarsaxan, Qatag‘on, Ko‘kcha. Shahar darvozalari asosan yo‘g‘ochdan
qilingan. Bu haqda Muhammad Yusuf Munshiy Imomqulixonning Toshkentga
yurishi va shahami qamal qilishi chogTda shahar darvozalaridan birini yoqib
yuborganligi va u orqali qo‘shin shaharga kirganini yozadi 1
.
Toshkent, ayniqsa, tog‘-kon sanoati mahsulotlari,
1
Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон муносабатлари. – Т.: Фан. 1966. B.85.
18

qozoq dashtlari bilan savdo-sotiq munosabatlarida mashhur bo‘lganligi manbalarda
eslatib oTiladi. Toshkent atroflarida bog‘lar va uzumzorlar mavjud bo’lgan.
Toshkent qal’asi tashqarisida Kaykovus chorbog’ joylashgan. Manbalar bu
chorbog‘ni “ulug‘ sultonlar taxtining joyi” va Toshkent hokimlarining qarorgohi
sifatida eslatadilar. Toshkentda va uning atroflarida turli mamlakatlardan kelgan
savdogarlar to‘xtashlari uchun karvonsaroylar mavjud bo’lgan. Shuningdek,
karvonsaroylar Chirchiq daryosi bo‘ylab ketuvchi tog‘ yo’li bo‘ylarida ham qad
ko’largan. Toshkentning keng dasht hududlari chegarasidagi vohada joylashganligi
bu davrda ham shahar xo‘jaligining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega
boTgan bo‘lsa-da, manbalar ko‘chmanchilaming ko‘plab hujumlar
uyushtirganliklari haqida ham ma’lumotlar beradilar. Shu bilan birga,
Toshkentning himoya devorlari ko‘p martalab shahar aholisining himoyasini
ta’minlaganligi haqida ham ma’lumotlar bor.
Mamlakatning iqtisodiy va madaniy hayotida boshqa shaharlar ham muhim
ahamiyatga ega bo’lgan. XVII-XVIII asrlaming ba’zi yillarida Andijon
Farg‘onaning markazi bo’lgan bo’lsa, ayrim paytlarda bu vazifani Axsi shahri baj
argan. Bu davrda Qarshi, Shahrisabz, Termiz, Jizzax, Xo‘jand, Xorazmdagi
shaharlar, keyinroq, Qo‘qon kabi ko‘plab yirik shaharlar mavjud bo’lgan bo’lsa-da,
ayirmachi kuchlar hukmronligi sharoitida shaharlar o‘rtasida savdo-iqtisodiy
aloqalar sust edi. Siyosiy tarqoqlik hamda yarim mustaqil mulklaming mavjudligi
ulaming o‘zaro aloqalarini sezilarli darajada cheklab qo‘ygan.
Samarqand va Buxorodagi hunarmandchilik aholisining katta qismi mato
bilan shug‘ullanuvchi kichik ishlab chiqaruvchilar bo’lgan. Mamlakatning boshqa
shaharlarida ham turli-tuman matolar tayyorlangan. Mato tayyorlash ulami
mahsuloti sifati, ipagining turi, qayta ishlanishi, rang berilishi, jihatlari bilan
farqlanib turgan. Matolaming asosiy xom ashyosi paxta, ipak, kam hollarda jun
hisoblangan. Samarqand, Buxoro, Qarshi, Shahrisabz kabi shaharlar va ulaming
atroflaridagi yirik qishloqlar olacha, bo‘z, chit, duxoba kabi matolar bilan shuhrat
qozongan.
19

2.2 Ashtarxoniylar davrida ma`naviy-ma`rifiy, madaniy hayot
Ashtarxoniyl а r sulol а l а ri hukmronligi d а vrid а Movarounnahrd а f а n v а
m а d а niyat rivoj topdi. Ashtarxoniyl а rd а n bo`lg а n Subxonqulixon s а royid а 1692-
yild а Muhamm а d Bodi а s-S а m а rq а ndiy tomonid а n Buxoro poeziyasining
а ntologiyasi tuzilg а n. Bu а ntologiyad а o`sh а d а vr а d а biy а rbobl а rid а n 150 t а si
to`g`risid а t а rjim а yi hol m а `lumotl а ri berilgan. Subxonqulixonning o`zi ham
ilmm а `rif а tli hukmdor edi. U ko`proq tibbiyotg а qiziq а rdi. Subxonqulixon
Buxorod а maxsus shifoxona (dori-sh-shifo) qurdirdi. Und а bemorl а r d а vol а n а r v а
tibbiyot f а ni o`rg а nil а r edi 1
.
Subxonqulixon yaxshigin а shoir ham bo`lg а n. «Nishoniy» taxallusi bil а n
she`rl а r yozg а n. Subxonqulixon k а tt а gin а shaxsiy kutubxon а g а eg а bo`lg а n v а
und а jud а ko`pl а b noyob kitobl а r s а ql а ng а n. O`zbekiston Respublik а si FAning
sharqshunoslik institutid а uning kutubxon а sid а m а vjud bo`lg а n noyob kitobl а rd а n
b а `zi birl а ri v а Subxonqulixonning shaxsan o`z q а l а mig а m а nsub m а nb а `l а r yoki
uning haqida yozilg а n а s а rl а r s а ql а n а di. M а `rif а tp а rv а r xonl а r s а royid а to`pl а ng а n
oliml а r, shoir v а yozuvchil а r ilmf а nning turli yo`n а lishl а ri bo`yich а ijod qiladil а r
v а yozg а n а s а rl а ri bil а n jahon m а d а niyati h а zin а sig а munosib hiss а qo`shdil а r. XV
а sr oxiri v а XVIII а srl а r d а vomid а tarix ilmi bobid а jud а k а tt а monument а l а s а rl а r
yar а til а di. Muhamm а d H а yd а r yoki Mirzo H а yd а rning «Tarixi R а shidiy», M а `sud
ibn Usmon Ko`histoniyning «Tarixi А bulh а yrxoniy», Muham а d Solihning
«T а vorihi guzid а Nusr а tnom а », K а moliddin Binoiyning «Shayboniynom а »,
F а zlullox ibn Ro`zbexonning «Mehmonn а m а yi Buxoro», Xofiz T а nish
Buhoriyning «Sh а rofnom а yi Shohiy» yoki « А bdull а nom а », Mirmuhamm а d А min
Buhoriynning «Ub а ydull а nom а », Muhamm а d Yusuf Munshining «Tarixi
Muqimxoniy» а s а ri v а boshqal а r shul а r juml а sid а ndir.
А niq v а t а biiy f а nl а r t а r а qqiyoti ruhoniyl а r v а din
peshvolari tomonid а n m а `lum d а r а j а d а chekl а b qo`yilg а n edi v а bu f а nl а r bo`yich а
qiling а n ilmiy k а shfiyotl а r xudog а , Alloh irod а sig а sh а k keltir а di deb hisobl а ng а n.
M а n а shunday bir sharoitd а Mutribiy dunyo h а rit а sini chizg а n. Bu h а rit а А min
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021. B.97.
20

Ahmad Roziyning 1693-yild а tuzg а n «X а ft iqlim» («Yetti iqlim») deb noml а ng а n
Jug`rofiy-biologiyag а oid lug` а tig а ilov а qiling а n. 1541-yild а Muhamm а d Hus а yn
ibn а l Mironi а s-S а m а rq а ndiy tibbiyot v а form а kologiyag а oid ilmiy а s а r yozib,
und а dorivor o`simlikl а ri, dori tayyorlash v а uni saqlash sirl а rini b а t а fsil ko`rs а tib
berg а n. U ko`z t а bibi shoh А li ibn Sul а ymon N а vro`z Ahmadxon huzurid а
ishl а g а n. «T а biblik d а sturul а m а li» risol а sini yozg а n.
Bu d а vrd а musiq а ilmi, hattotlik mini а tyur а s а n` а ti sohasida ham bir
q а tor yangilikl а r yar а tildi. Juml а d а n XVI а srd а Buxoroda yashab o`tg а n
Najmiddin K а vk а biy (1531-yilda vafot etgan) musiq а ilmig а oid «Risolai musiki»
bir а s а r yozadi. Musiqa haqidagi «Zamzama-yi vaxdad» nomli asar Boqiyayi
Namniy qalamiga mansub edi. U har xil janrdagi 12 maqom tizimining mashhur
bilimdoni bo’lgan. Sulton А li M а shh а diy, Mir А li Xir а viy, Mahmud ibn Ishoq а sh
Chiqobiy v а boshqal а r xusni x а t bobid а tengsiz v а mohir bo`lg а nl а r. 1586-1587
yill а rd а D а rvish Muhamm а d ibn Do`stmuhamm а d Buhoriy «Xattolik s а n` а ti»
n а z а riyasig а oid а s а r yozg а n. Shu d а vrd а «F а thnom а », «Tarixi А bulh а yrxoniy»,
«Shayboniynom а » v а А lisher N а voiyning а s а rl а rig а yuqori b а diiy did v а
bo`yoql а rd а mini а tyur а l а r v а sur а tl а r soling а n.
R а ssomchilik sohasida J а loliddin Yusuf, s а roy r а ssomi Keldi Muhamm а d v а
boshqal а r b а r а k а li ijod qilg а nl а r. Shayboniyl а r v а Ashtarxoniyl а r d а vl а tl а ri turkiy
v а fors-tojik xalql а rining qur а m а ittifoqid а n tashkil topg а n edi. Shu boisd а n
turmushd а ham, а d а biyotd а ham o`zbek v а tojik till а ri keng qo`ll а nib keling а n. Bu
xududlarda yashovchi xalql а r ikki tild а bem а lol o`z а ro muloqotd а bo`lg а nl а r,
qud а - а nd а chilik qilg а nl а r. А n` а n а g а ko`r а es а f а nd а , а d а biyotd а v а m а kt а bd а tojik
v а а r а b till а rining nufuzi s а ql а n а r, idor а ishl а rid а tojik tilini qo`ll а nish d а vom
et а rdi. Temuriyl а r d а vrid а n e`tibor а n tojik tili bil а n bir q а tord а o`z а s а rl а rini turk-
o`zbek tilid а yoz а dig а n oliml а r, Shoir v а yozuvchil а r ko`p а yaverdi. XV а srning
oxiri XVIII а srl а rd а Mov а rounn а hr o`zining b а diiy ijod bobid а gi tarixiy
а n` а n а l а rini d а vom ettirdi. Bu d а vrd а b а diiy ijodning turli j а nr v а yo`n а lishl а rid а
ijod qilg а n ko`pl а b shoir v а yozuvchil а r yetishib chiqdil а r. Ul а r o`z ijod
durdon а l а ri bil а n jahon f а ni v а m а d а niyati h а zin а sig а munosib hissa qo`shdil а r.
21

Shayboniyl а r v а Ashtarxoniyl а r z а monid а
xalq og`z а ki ijodi ham keng rivoj topadi. 1X- X а srlarda yaratilgan
« А lpomish»dostonining og’zaki epik ananalari bu davrda keng tarqaladi.
« А lpomish»-v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik sevgi v а do`stlik rostgo`ylik v а to`g`rilik
haqidagi dostondir. Und а gi demokratik g`oyal а r v а oliyj а nob insoniy f а zil а t–
ide а ll а r А lpomish, B а rchin, Qor а jon v а boshqa ijobiy q а hr а monl а rning mur а kk а b
s а rguz а shtl а ri orq а li ochil а bor а di. Xalqq а , elg а , yurtg а , q а bil а –uruqq а nisb а t а n
s а mimiy v а cheksiz muh а bb а t, dushmang а nisb а t а n mislsiz g` а z а b v а n а fr а t,
m а rdlik v а fidokorlik ,oil а b а xti, s а mimiy sevgi, do`stlik v а s а doq а t, insof v а
а dol а t, osoyishtalik v а f а rovonlik uchun kurash «» А lpomish» dostonining yetakchi
g`oyasidir. Bu g`oyaviy motivl а r dostonning bosh q а hr а monl а ri А lpomish,
B а rchin v а Qor а jonl а rning ijobiy s а rguz а shtl а ri v а f а oliyatl а ri orq а li t а lqin etil а di.
H а qiqiy insoniylikk а q а r а m а qarshi
o`l а roq munofiqlik, а dol а tsizlik, insofsizlik, q а bihlik, shaxsiyatp а r а stlik,
oshko`zlik ishi qor а lik k а bi b а rch а yomon ill а t v а hisl а tl а r dostond а gi s а lbiy
obr а zl а r; Boybo`ri, Ko`k а ldosh, Sux а yil k а mpir, Toych а xon v а boshqal а r
timsolid а ochib beril а di. Xullas, « А lpomish» dostoni xalqimizning o`tmish tarixi,
uning ezgu orzu–niyatl а rini o`rg а nishd а g`oyatd а qimm а tli m а nb а `dir. Und а ilg а ri
surilg а n v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik, do`stlik v а birod а rlik k а bi g`oyal а r milliy
must а qilligimizni yan а d а mustahkamlash milliy q а driyatl а rni tiklash uchun kurash
ket а yotg а n bugungi kund а yan а d а qimm а tli v а ahamiyatlidir. O`zbekiston
Prezidentining maxsus f а rmoni а sosid а « А lpomish» dostonining ming yillik
t а nt а n а l а rining n а f а q а t m а ml а k а timizd а hatto ko`pl а b Horijiy m а ml а k а tl а rd а ham
keng nishonl а nishi har birimizning q а lbl а rimizd а ot а shin g`urur v а f а xr
tuyg`ul а rini k а mol toptir а di.
Xulosa
22

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ahamiyati nuqtai nazaridan
boshqalardan qolishmaydigan k о ‘pchilik manbalar bergan ma’lumotlarga k о ‘ra
shayboniylar q о ‘lidan hokimyatning ashtarxoniylarga о ‘tish sanasi 1598 yil
b о ‘lmasdan, 1601 yildir. Ashtarxoniylar Shayboniylardan s о ‘ng Movarounnahrni
idora qilgan sulola. J о ‘chixon naslidan b о ‘lib, XIV asrning 80-yillaridan boshlab
Astraxan (Xojitarxon) va uning atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan hukmronlik
qilgan. 1556 yil Astraxanni Rusiya bosib olgandan s о ‘ng ashtarxoniylardan
Yormuhammadxon bolalari va qarindoshlari bilan Iskandarxon hukmronligi
yillarida Buxoroga keldi.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Iskandarxon Yormuhammada va uning
hamrohlarini izzit-hurmat bilan kutib olib, qizi Zuhraxonimni uning о ‘g‘li Jonibek
sultonga turmushga bergan. Keyinchalik 1601 yilda Buxoro xonligida hokimiyat
yangi sulola – joniylar (Joniy Muhammadxon nomidan) yoki ashtarxoniylar (kelib
chiqish о ‘rni b о ‘yicha) degan nom olgan T о ‘qay Temuriylar sulolasi q о ‘liga о ‘tdi,
Buxoro taxtiga о ‘tirgan uning birinchi xoni Joni Muhammadxon b о ‘lgan va
Sambaurning fikriga k о ‘ra u 1601 yilda hukmronlik taxtiga kelganda uning
nomidan tanga zarb qilingan. Biroq Ashtarxoniylar davri О ‘rta Osiyoda doimiy
ravishda о ‘zaro urushlar alangasi о ‘choqlarida biri b о ‘lgan hududlardan biri b о ‘ldi.
Bu sulolaning eng yirik vakillaridan b о ‘lmish Boqi Muhammadxon, Imomqulixon,
Subhonqulixon о ‘zlarining faoliyatlari davomida markaziy hokimiyatni
mustahkamlash, о ‘zaro urushlarni bartaraf etish bilan xonlik taxtida b о ‘ldilar.
Masalan, Imomqulixon qabila boshliqlarining hukmronligini bir muncha
zaiflashtirishga erishdi. U b о ‘ysunmagan beklarga qarshi kurashish va Eron
q о ‘shinlariga zarba berish uchun bir necha bor qozoq sultonlari bilan ittifoq tuzdi.
Ammo k о ‘p о ‘tmay qozoq sultonlarining otryadlari Buxoro xonligining chekka
tumanlariga hujum qildilar va Imomqulixon shimoldan b о ‘ladigan hujumni
t о ‘xtatish uchun bir necha bor yurishlar qilishga majbur b о ‘ldi. Bu yurishlar goh
muvaffaqiyatli, goh muvaffaqiyatsiz chiqib turdi, lekin umuman u dushmanga
zarba berishga erishdi. Imomqulixon mamlakat ichidagi feodallarning dushmanlik
harakatlarini tiyib turishga erishgan b о ‘lsa-da, umuman qabilalarning amirlari
23

markaziy xokimyani uncha tan olmasdilar. Ashtarxoniylarga mansub Imomqulixon
о ‘ttiz yildan k о ‘proq xukmdorlik davrida vaqtincha b о ‘lsada, о ‘zaro urushlarni,
t о ‘xtatishga va ulus amirlarining mustaqillikka erishish y о ‘lidagi intilishlarini
susaytirishga muvaffaq b о ‘lgan edi. U xukmronlik qilgan davrda sug‘orish
kanallarini kengaytirish va ta’mirlash yuzasidan ancha ishlar qilindi, bu esa
Buxoro xonligining ayrim yerlarida qishloq x о ‘jaligining jonlanishiga yordam
berdi. Lekin Ashtarxoniylarning hukmronligi yillarida mamlakatda feodal
tarqoqlik, toj-taxt uchun kurash benihoyat kuchaydi.
Dashti qipchoq k о ‘chmanchilari, Xorazm xonlari
(Abulg‘ozixon, Anushaxon) Movarounnahrga tez-tez hujum qilib, k о ‘pgina
qishloqlarni va hatto Buxoro va Samarqand 61 atroflarini ham talon-taroj qildilar.
Eron va Hindiston hukmdorlari esa Movarounnahrning ichki ishlariga aralashib
turdilar. О ‘zaro boshboshdoqlik Ubaydullaxon II zamonida shu darajaga borib
yetdiki, qatag‘on qabilasining boshliqlarida biri Mahmudbiy otaliq 1706 yili Balx
hokimiyatini butunlay q о ‘lga kiritib oldi. Samarqand va Hisorda yuz qabilasi,
Shahrisabz bilan Nasafda kenagas va mang‘it qabilalari markaziy hukumatga
qarshi isyon k о ‘tardilar. Samarqandda esa nayman va saroy qabilalari о ‘rtasida
k о ‘pdan beri davom etib kelayotgan ziddiyatlar ochiq t о ‘qnashuvga olib keldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч – Т .: Маънавият . 2008
24

2. В.В. Бартольд, Асарлар, II жилд, 2-қисм,
3. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994.
4. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия
босқинига қадар) // Масъул муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2001.
5. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб / Таржимон, сўзбоши ва
изоҳлар муаллифи Исмоил Бекжон. – Т.: Абдулла Қодирий, 1993.
6. И. Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон
муносабатлари. – Т.: Фан. 1966.
7. Шамсутдинов, Р. Ш.Каримов, Ў.Убайдуллаев. Ватан тарихи (XVI-XIX
аср бошлари). К.2.: - Т.: Шарқ, 2010.
8. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021
9. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.
10. Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston
sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.
11. Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. –
T.: Akademiya, 2006.
12. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012.
13. Исследование о Касимовских царях и царевичах, 2-қисм,
25

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi