Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	863.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari

Shuningdek, davlat investitsiyalari ham asosiy kapital holatini yaxshilashda
muhim vositadir. O’zbekiston Respublikasi tomonidan amalga oshirilayotgan
investitsion dasturlar, innovatsion infratuzilmani rivojlantirish, yuqori texnologik
parklar tashkil etish, kredit va subsidiyalar ajratish orqali ko’plab sanoat
korxonalariga asosiy fondlarini yangilash imkoniyati yaratilmoqda. Bunday
qo’llab-quvvatlash orqali ishlab chiqaruvchilar raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqarish, zamonaviy texnologiyalarni tatbiq etish, ishlab chiqarish hajmini
oshirish imkoniga ega bo’lmoqda.
Investitsiyalar shuningdek, asosiy kapitaldan foydalanishdagi iqtisodiy
xavflarni kamaytirish, ishlab chiqarishdagi uzilishlarni oldini olish, energiyadan
tejash va resurslarni optimallashtirish kabi ko’plab jihatlar bilan bog’liq
muammolarni hal etishda ham samarali vosita bo’lib xizmat qiladi. Ular yordamida
ilg’or boshqaruv usullari, raqamli texnologiyalar, IoT (Internet of Things), va Big
Data kabi yechimlar joriy etilib, butun ishlab chiqarish jarayoni nazorat ostiga
olinadi.
Shu bois, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha
strategik yondashuvni ishlab chiqishda investitsiyalarning yo’nalishi, hajmi va
samaradorligi asosiy o’rin tutadi. Har qanday investitsion qarorlar chuqur iqtisodiy
tahlil asosida, asosiy fondlarning real holatini inobatga olgan holda qabul qilinishi
lozim. Bu borada korxona ichki resurslarini safarbar qilish, tashqi moliyaviy
manbalarni izlash, davlat dasturlarida ishtirok etish kabi yo’nalishlar asosiy
ustuvorliklarga aylanishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, investitsiyalarni asosiy kapitalga yo’naltirish nafaqat
mavjud vositalarni takomillashtirish, balki ishlab chiqarishni to’liq modernizatsiya
qilish, ishlab chiqarish barqarorligini ta’minlash va iqtisodiy samaradorlikni
oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, har bir korxona o’zining
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishda investitsion siyosatga alohida e’tibor
30

KIRISH
Asosiy kapital — bu har bir korxona va ishlab chiqarish jarayonining muhim
tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, uning samarali ishlatilishi iqtisodiyotning o’sishiga
va korxonaning raqobatbardoshligini oshirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Asosiy
kapitaldan foydalanish samaradorligi nafaqat ishlab chiqarish jarayonining optimal
tashkil etilishiga, balki resurslarni tejash, energiya samaradorligini oshirish va
mahsulot sifatini yaxshilashga ham yordam beradi. Shu bilan birga, asosiy
kapitalning samarasiz ishlatilishi korxonalar uchun qo’shimcha xarajatlar, yuqori
tannarx va raqobatdagi zaiflikni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun, asosiy
kapitaldan samarali foydalanishning ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda.
O’zbekiston iqtisodiyotida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini
oshirish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Yangi texnologiyalarni tatbiq
etish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, energiya samaradorligini
oshirish va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan texnologiyalarni joriy etish
zarurati mavjud. Bu borada ilmiy tadqiqotlar va amaliy yondashuvlar, resurslarni
maksimal darajada samarali ishlatish orqali iqtisodiy o’sishning barqarorligini
ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining dolzarbligi
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish O’zbekiston
iqtisodiyotida davom etayotgan modernizatsiya jarayonlarida muhim rol o’ynaydi.
Asosiy kapitalning samarali ishlatilishi ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish,
yangi texnologiyalarni joriy etish va raqobatbardoshlikni oshirishda asosiy omil
sifatida ko’riladi. Shu sababli, ushbu mavzu iqtisodiyotning rivojlanishida, ayniqsa
sanoat va xizmatlar sohasida asosiy kapitaldan samarali foydalanishning
ahamiyatini yoritishda dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi
3

ta’minlash uchun zarur. Bino va inshootlar, shuningdek, innovatsion
texnologiyalarni joriy etish va mahsulot sifatini yaxshilash imkonini beradi.
1.1.1- chizma . Qattiq va yumshoq infratuzilmalarning kichik biznes va
tadbirkorlik faoliyati bilan bog ’ liqligi 1
2. Mashina va uskunalar – ishlab chiqarish jarayonining asosiy vositalaridir.
Bu turdagi uskunalar ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, mahsulot
sifatini yaxshilashga va ishlab chiqarish vaqtini qisqartirishga yordam beradi.
Mashinalar va uskunalar texnologik jarayonni bajarishda ishlatiladi va ularning
samarali ishlatilishi ishlab chiqarishning asosiy nuqtalaridan biridir. Shuningdek,
mashina va uskunalar bozor ehtiyojlariga mos keladigan yangi modellari va
texnologiyalarini joriy etish orqali kompaniyalar raqobatbardoshligini oshirishi
mumkin.
3. Transport vositalari – ishlab chiqarish va mahsulotlarni bozorga yetkazib
berish jarayonida qo’llaniladigan vositalar. Ushbu vositalar ishlab chiqarish
jarayonining uzluksizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Transport
vositalari orqali xom ashyo va tayyor mahsulotlar tez va samarali tarzda
1
Davlatov, S. (2019). Investitsiya va asosiy kapitalni modernizatsiya qilish. Tashkent: Biznes va
iqtisodiyot.
7

asosiy kapitalning har bir turi, ya’ni binolar, mashina va uskunalar, transport
vositalari va intellektual kapitalning o’zaro integratsiyasi va ulardan samarali
foydalanish eng yuqori darajada ahamiyat kasb etadi.
Ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish
Asosiy kapitalning ishlab chiqarish jarayonidagi roli eng avvalo ishlab
chiqarish quvvatlarini oshirishda namoyon bo’ladi. Yangi texnologiyalar va
uskunalar joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va
kompyuterlashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkin.
Asosiy kapitalni yangilash va zamonaviylashtirish jarayonlari ishlab chiqarishning
modernizatsiyasini ta’minlaydi, bu esa mahsulotning sifatini yaxshilash, ishlab
chiqarish jarayonini tezlashtirish va resurslardan samarali foydalanishga imkon
beradi.
Zamonaviy asosiy kapitalni boshqarish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish va raqobatbardoshlikni oshirish mumkin. Misol uchun, yuqori
samarali mashinalar va uskunalar orqali mahsulotni tez va sifatli ishlab chiqarish,
xarajatlarni kamaytirish va bozorga tezda chiqarish mumkin. Bu esa kompaniyaga
yoki davlatga bozorda o’z pozitsiyalarini mustahkamlash, raqobatni yengish va
yangi bozor segmentlariga kirish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga, asosiy
kapitalning samarali ishlatilishi ishlab chiqarishning har bir bosqichida yuqori
samaradorlikni ta’minlaydi, bu esa narxlarni pasaytirishga va mahsulotni
ommaviylashtirishga yordam beradi.
Texnologik rivojlanish va innovatsiyalarni amalga oshirish
Asosiy kapitalning rivojlanishi va uning texnologik jihatdan yangilanishi
iqtisodiyotdagi texnologik o’sishning asosiy manbai hisoblanadi. Asosiy kapitalni
modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish
mumkin. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish iqtisodiyotning global
10

9. https://www.uzdaily.uz – UzDaily.com, O’zbekiston yangiliklari va
iqtisodiy maqolalar portali.
10. https://www.kun.uz – Kun.uz, O’zbekiston yangiliklar portali.
11. https://www.uzbekistan24.uz – O’zbekiston iqtisodiyoti haqida
yangiliklar va statistik ma’lumotlar.
12. https://www.uzbekistan.gov.uz – O’zbekiston Respublikasining rasmiy
davlat portali.
13. https://www.economist.uz – O’zbekiston iqtisodiyoti va biznes haqida
maqolalar portali.
14. https://www.oecd.org – Ekonomik hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
(OECD) rasmiy sayti, iqtisodiy tavsiyalar va tadqiqotlar.
15. https://www.researchgate.net – Ilmiy tadqiqotlar va maqolalar portali.
36

qaratishi, zamonaviy texnologiyalarni jalb etishga harakat qilishi va mavjud asosiy
fondlardan maksimal darajada samarali foydalanishga intilishi lozim.
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha amalga
oshirilgan tadqiqotlar, iqtisodiyotning har bir sohasida resurslarni oqilona
taqsimlash va samarali boshqarishning muhim ahamiyatga ega ekanligini
ko’rsatadi. Asosiy kapital — bu ishlab chiqarish jarayonida to’liq yoki qisman
ishtirok etadigan, uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo’lgan resurslar
majmuasini tashkil etadi. Uning samarali ishlatilishi esa nafaqat korxonaning
iqtisodiy holatini yaxshilaydi, balki butun iqtisodiyotning o’sish sur’atlarini
tezlashtirishga ham xizmat qiladi. O’z navbatida, bu samaradorlikni oshirishda
asosiy kapitaldan foydalanishning yanada takomillashgan va ilg’or usullarini joriy
etish zarurati tug’iladi.
Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning asosiy omillari — bu texnik
modernizatsiya, innovatsiyalarni joriy etish, yangi texnologiyalarni qo’llash, ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va zamonaviy boshqaruv tizimlarini tatbiq
etishdan iborat. Asosiy kapitalning samaradorligi nafaqat uning miqdori bilan,
balki uni ishlab chiqarishda qanday ishlatilishi bilan ham bog’liq. Shu bilan birga,
resurslardan foydalanishning texnologik darajasi va ishlab chiqarish quvvatlarining
maksimal darajada foydalanilayotgani ham katta ahamiyatga ega. Bu borada yangi
texnologiyalarni tatbiq etish va innovatsion yondashuvlarni qo’llash
samaradorlikni oshirishning eng muhim vositalaridan biridir. 8
8
Abdug‘afforov, N. (2015). Iqtisodiyotni rivojlantirishda asosiy kapitaldan foydalanishning samaradorligi.
Tashkent: Iqtisodiyot va innovatsiyalar nashriyoti.
31

Asosiy kapitalni tasniflash va uning iqtisodiy roli Asosiy kapitalning
o’sishga ta’siri va iqtisodiy samaradorlik
II bob: Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning usullari
Texnik modernizatsiya va yangi texnologiyalarni joriy etish Ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish va optimallashtirish Energiya samaradorligini
oshirish va atrof-muhitni muhofaza qilish
III bob: Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy va ijtimoiy
ta’siri
Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri
Ijtimoiy va ekologik ta’sirlar
Asosiy kapitalni yangilash va rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar
Ushbu kurs ishida asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy va
ijtimoiy ahamiyati chuqur tahlil qilinadi va uni samarali boshqarish bo’yicha
amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
5

yetkaziladi. Transport vositalarining yaxshilanishi ishlab chiqarish jarayonini
tezlashtiradi, samaradorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi.
4. Yer resurslari – ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan
yer uchastkalari. Yer, birinchi navbatda, sanoat va qishloq xo’jaligi uchun ishlab
chiqarish jarayonida ishlatiladi. Yer resurslarini samarali ishlatish orqali mahsulot
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonini yaxshilash mumkin. Yer
resurslarini modernizatsiya qilish va foydalanishning innovatsion usullarini joriy
etish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.
5. Intellektual kapital – ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish va
samaradorligini oshirish uchun zarur bo’lgan bilimlar, texnologik yutuqlar, dizayn
va ixtirolar. Intellektual kapital iqtisodiyotning o’ziga xos resurslaridan biridir va u
texnologik yutuqlarga asoslangan raqobatbardoshlikni yaratadi. Bu turdagi
kapitalni qo’llash orqali yangi mahsulotlar ishlab chiqarish va bozorlarda
muvaffaqiyatga erishish mumkin.
Asosiy kapitalning iqtisodiy tizimdagi roli
Asosiy kapital iqtisodiyotning rivojlanishida asosiy omil hisoblanadi, chunki
u ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi. Asosiy kapitalning sifatli va samarali ishlatilishi orqali mahsulot ishlab
chiqarishning rentabelligi va raqobatbardoshlik darajasi oshadi. Asosiy kapitalni
yangilash va modernizatsiya qilish jarayonlari nafaqat iqtisodiyotning o’sishini
ta’minlaydi, balki mamlakatning global bozorga integratsiyasini mustahkamlaydi.
Yuqoridagi tarkibdan kelib chiqadigan asosiy xulosalarga ko’ra, asosiy
kapitalni samarali boshqarish va undan to’g’ri foydalanish iqtisodiy o’sishning
kafolati hisoblanadi. Asosiy kapitalni modernizatsiya qilish, yangilash va
innovatsiyalarni joriy etish iqtisodiy samaradorlikni oshirishga yordam beradi, shu
bilan birga yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish va raqobatni kuchaytirish
8

Agar asosiy fondlarning eskirish darajasi juda yuqori bo’lsa, bu fondlarning
katta qismi texnik jihatdan eskirganini, ishlab chiqarish samaradorligini
pasaytirayotganini anglatadi. Bu holatda yangi investitsiyalarning zarurligi
tug’iladi.
Ish faoliyatidagi fondlar ulushi – bu korxonadagi barcha asosiy vositalar
ichida to’liq ishlayotgan fondlar ulushini bildiradi. Bu ko’rsatkichdan foydalanish
orqali foydasiz turib turgan, ishlatilmayotgan yoki zahirada turgan uskunalar,
binolar aniqlanadi. Ishlamayotgan fondlar katta miqdorda bo’lsa, bu – korxona
samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Yana bir e’tiborga molik ko’rsatkich bu – asosiy kapitalning mehnat bilan
ta’minlanganligi bo’lib, bu asosiy fondlar har bir ishchiga to’g’ri keladigan
qiymatini bildiradi. Bu ko’rsatkich korxonadagi texnika bilan ta’minlanganlik
darajasini va mehnat unumdorligini baholashga yordam beradi.
Bularning barchasi – iqtisodiy tahlil vositalari bo’lib, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish uchun qanday choralar ko’rilishi kerakligini aniqlashda
katta yordam beradi. Zamonaviy korxonalarda bu ko’rsatkichlar asosida ishlab
chiqilgan tahliliy hisobotlar menejment qarorlarini belgilashda tayanch vazifasini
bajaradi. Ayniqsa, raqobat kuchli bo’lgan sharoitlarda har bir asosiy fond birligi
yuqori rentabellik bilan ishlashi lozim.
Xulosa qilib aytganda, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini
baholashda ko’plab ko’rsatkichlar mavjud bo’lib, ularning har biri muayyan jihatni
yoritadi. Tahlilni kompleks yondashuv asosida olib borish, barcha indikatorlar
o’zaro bog’liq holda o’rganilishi korxonaning iqtisodiy holatini to’liq tushunishga
imkon beradi. Shu asosda ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish,
sarmoyalarni maqsadli yo’naltirish va fondlardan maksimal darajada foydalanish
yo’llari ishlab chiqiladi.
20

imkoniyatlarini beradi. Bunday jarayonlar esa mamlakatni yanada rivojlantirish va
global iqtisodiy tizimda mustahkamlash uchun muhimdir.
1.2. Asosiy kapitalning iqtisodiyotdagi roli
Asosiy kapital iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish jarayonining negizini
tashkil etadi. U iqtisodiyotning barcha sohalarida mahsulotlar ishlab chiqarish va
xizmatlar ko’rsatishda muhim o’rin tutadi. Asosiy kapitaldan samarali foydalanish
orqali nafaqat ishlab chiqarish quvvatlari oshiriladi, balki iqtisodiy rivojlanishning
davomiyligi va barqarorligi ham ta’minlanadi. Asosiy kapitalni samarali
boshqarish va undan to’g’ri foydalanish mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga,
ularning global bozorga integratsiyasiga va raqobatbardoshligini oshirishga
yordam beradi.
Asosiy kapitalning iqtisodiyotdagi roli asosan ishlab chiqarish jarayonining
barqarorligini ta’minlash, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, texnologik
rivojlanish va resurslardan samarali foydalanishni optimallashtirishga qaratilgan. U
ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini oshiradi, bu esa nafaqat
mahsulotning sifatini yaxshilash, balki uning narxini kamaytirish imkonini
yaratadi. Shuningdek, asosiy kapital, ishlab chiqarishning texnikaviy bazasini
rivojlantirish orqali mamlakatlarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi va
ularning global iqtisodiyotdagi o’rnini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Asosiy kapitalning iqtisodiyotdagi roli va uning ta’sir ko’rsatish
mexanizmlari
Asosiy kapitalning iqtisodiyotdagi roli ko’plab jihatlardan iborat. U ishlab
chiqarish tizimini tashkil etish va ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini
oshirishda muhim omil hisoblanadi. Asosiy kapitaldan foydalanish orqali
texnologik yutuqlarni amalga oshirish, yangi ish o’rinlarini yaratish, ishlab
chiqarish hajmini oshirish va resurslarni samarali boshqarish mumkin. Bunda
9

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-oktabrdagi “Iqtisodiy
rivojlanish strategiyasi to’g’risida” farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 8-apreldagi “Yangi
iqtisodiy siyosatni joriy etish” farmoni.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning 2020-yil 23-
iyundagi “Innovatsiyalarni rivojlantirish va iqtisodiyotni modernizatsiya qilish”
haqidagi farmoni.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning 2021-yil 15-
fevraldagi “Asosiy kapitalni yangilash va samarali foydalanish” haqidagi farmoni.
5. Ibragimov, S. (2017). Sanoat va asosiy kapitalni rivojlantirishning
zamonaviy usullari. Tashkent: O’zbekiston iqtisodiyot universiteti.
6. Ismailov, T. (2021). Asosiy kapitalning iqtisodiy tizimdagi o’rni.
Tashkent: Iqtisodiy tadqiqotlar markazi.
7. Karimov, I. A. (2016). O’zbekistonning iqtisodiy modernizatsiyasi va
asosiy kapitalni yangilash. Tashkent: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
nashriyoti.
8. Karimov, I. A. (2015). O’zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti: Zamonaviy
yondashuvlar va strategiyalar. Tashkent: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
nashriyoti.
9. Mamadaliyev, K. (2017). Korxonalarda asosiy kapitalni boshqarish va
samarali foydalanish. Tashkent: Navoiy davlat universiteti.
10. Mirziyoyev, Sh. M. (2017). O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy
rivojlanishiga oid farmonlar. Tashkent: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
nashriyoti.
34

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“_________________________________________________”
fanidan
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini
oshirish yo’llari
Mavzusidagi
KURS ISHI

1«Himoyadan o’tdi»
Baholandi __________________
«____» _____________ 2025 y.
Qabul qildi:
_____________________________
_____________________________ Bajardi:
III-kurs, __-__ guruh talabasi
_____________________________
Ilmiy raxbar:
_______________________________

yondashuvni ishlab chiqish zarur. Asosiy kapitalni yangilash va modernizatsiya
qilishda resurslarni oqilona taqsimlash, xarajatlarni minimallashtirish va sifatni
oshirish orqali korxonalar o’z faoliyatini yanada samarali tashkil etishi mumkin.
Shuningdek, ishlab chiqarishni raqamlashtirish va avtomatlashtirish asosiy
kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Bundan tashqari, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda
iqtisodiy va ekologik barqarorlikni ta’minlash ham muhim ahamiyatga ega.
Energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, chiqindilarni qayta ishlash va
barqaror ishlab chiqarish tizimlarini yaratish nafaqat resurslardan samarali
foydalanishga, balki atrof-muhitni himoya qilishga ham yordam beradi. Bunday
yondashuvlar uzoq muddatda korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishga,
brend imidjini mustahkamlashga va yangi bozorlarni zabt etishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, asosiy kapitaldan samarali foydalanishning ahamiyati
har bir korxona uchun iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, samaradorlikni
oshirishda va yangi bozorlar yaratishda juda katta. Asosiy kapitalni yangilash,
modernizatsiya qilish va yangi texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarishni
rivojlantirish, raqobatbardoshlikni oshirish va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash mumkin. Shuningdek, investitsiyalarni faol ravishda jalb qilish, davlat
va xususiy sektor o’rtasida hamkorlikni rivojlantirish, texnologiyalarni
optimallashtirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash asosiy kapitaldan samarali
foydalanishning kliyentga foyda keltiradigan va iqtisodiyotning barcha sohalarini
rivojlantirishga xizmat qiladigan samarali yo’llaridir
33

texnologiyalarni qo’llash orqali ishlab chiqarish jarayonlari yanada samarali bo’lib,
xarajatlar kamayadi. Shu bilan birga, yangi ishlab chiqarish tizimlarining joriy
etilishi, texnologik yangiliklarning amalga oshirilishi va ishlab chiqarish
jarayonlarining avtomatlashtirilishi resurslardan foydalanish samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi.
1.3.1-diagramma
1.3.1-diagramma.Asosiy kapitalga investitsiyalarning o`sish suratlari. 3
Bundan tashqari, asosiy kapitalni yangilash jarayonida energiya
samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan texnologiyalarni qo’llash muhim
ahamiyatga ega. Masalan, energiyani tejaydigan qurilmalar va energiya
samaradorligi yuqori bo’lgan texnologiyalarni joriy qilish orqali energiya sarfini
sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Bu nafaqat xarajatlarni kamaytirishga
yordam beradi, balki ekologik toza ishlab chiqarishni ta’minlaydi, atrof-muhitni
3
https://www.oecd.org – Ekonomik hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) rasmiy sayti, iqtisodiy
tavsiyalar va tadqiqotlar.
13

Shunday qilib, asosiy kapital iqtisodiyotda fundamental o’rin tutadi. U ishlab
chiqarish jarayonining samaradorligini oshiradi, texnologik rivojlanishni
ta’minlaydi, yangi mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini yaratadi va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Asosiy kapitalni modernizatsiya
qilish va yangilash jarayonlari orqali nafaqat iqtisodiyotning o’sishini ta’minlash,
balki global iqtisodiyotda raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Asosiy
kapitaldan samarali foydalanish nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarining
optimallashtirilishini, balki iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. 2
1.3. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning ahamiyati
Asosiy kapitalning samarali foydalanilishi, ayniqsa, zamonaviy iqtisodiyotda
kompaniyalar va davlatlar uchun ajralmas ahamiyatga ega. Bugungi kunda ishlab
chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish, yangi texnologiyalarni joriy etish
va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish muhim iqtisodiy vazifalardan biri
hisoblanadi. Asosiy kapitaldan samarali foydalanish nafaqat ishlab chiqarish
quvvatlarini oshirishga, balki resurslarni tejashga, ishlab chiqarish jarayonini
ekologik jihatdan samarali qilishga ham yordam beradi. Asosiy kapitalni to’g’ri
boshqarish va undan samarali foydalanish orqali nafaqat texnologik yutuqlarni
amalga oshirish, balki iqtisodiy o’sishni ta’minlash va raqobatbardosh bozorlarni
shakllantirish mumkin.
Asosiy kapitalning samarali boshqarilishi va resurslarni tejash
Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning eng muhim jihatlaridan biri
resurslarni tejashdir. Mavjud asosiy kapitaldan samarali foydalanish, ishlab
chiqarishda energiya, materiallar va xom ashyo sarfini minimallashtirish
imkoniyatlarini yaratadi. Modernizatsiya qilingan mashina va uskunalar, yangi
2
Berdimuratov, D. (2018). Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy omillari. Tashkent:
O‘zbekiston ilmiy-akademik nashriyoti.
12

raqobatbardoshligini oshiradi, bu esa mamlakatning iqtisodiy barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Shuningdek, asosiy kapitalning yangilanishi bilan birga, ilmiy va texnikaviy
yutuqlarni amalga oshirish va yangi mahsulotlar ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan sharoitlar yaratiladi. Asosiy kapitalni innovatsion usullar bilan yangilash,
yangi ishlab chiqarish uskunalarini joriy etish va yuqori samarali texnologiyalarni
qo’llash nafaqat ishlab chiqarish jarayonini samarali qiladi, balki yangi
mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Yangi texnologiyalarni joriy etish
orqali ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo’lgan muammolarni hal qilish,
mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish jarayonini barqarorlashtirish
mumkin.
Resurslarni samarali boshqarish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
Asosiy kapitaldan samarali foydalanish nafaqat texnologik jihatdan
yangilanishni ta’minlaydi, balki resurslarni boshqarishning samarali tizimini
yaratishga ham yordam beradi. Asosiy kapitalni yangilash va modernizatsiya qilish
jarayonlari orqali resurslarni tejash, energiya sarfini kamaytirish va atrof-muhitni
muhofaza qilishga qaratilgan innovatsiyalarni joriy etish mumkin. Shu orqali
ishlab chiqarishning ekologik va ijtimoiy jihatlari ham yaxshilanadi, bu esa
mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
Asosiy kapitalni samarali boshqarish iqtisodiyotning uzoq muddatli
barqarorligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Asosiy kapitaldan samarali
foydalanish orqali resurslar va energiya sarfini optimallashtirish mumkin, bu esa
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va umumiy iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi. Shu bilan birga, asosiy kapitalning samarali ishlatilishi ishlab chiqarish va
iqtisodiy tizimning umumiy barqarorligini ta’minlaydi, bu esa iqtisodiy
inqirozlardan chiqqanda yoki global bozorning o’zgarishiga moslashishda yordam
beradi.
11

Xulosa qilib aytganda, asosiy kapitaldan foydalanish holatini tahlil qilish bu
– faqat statistik jarayon emas, balki bu jarayon orqali korxonaning yoki butun
iqtisodiyotning samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim boshqaruv
vositasidir. Bu tahlil asosida korxona o’z strategiyasini qayta ko’rib chiqishi,
resurslarni qayta taqsimlashi, yangi texnologiyalar joriy etishi va natijada
raqobatbardoshlikni oshirishi mumkin. Shu sababli, har bir xo’jalik yurituvchi
subyekt asosiy kapitali ustidan chuqur va tizimli tahlilni olib borishi, bu borada
zamonaviy iqtisodiy tahlil uslublaridan foydalanishi zarur.
2.2. Asosiy kapitaldan foydalanish ko’rsatkichlari va ularni hisoblash
usullari
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlash uchun iqtisodiy
tahlil jarayonida turli ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Ushbu ko’rsatkichlar
yordamida asosiy fondlarning ishlab chiqarishdagi o’rni, texnik va texnologik
quvvati, iqtisodiy samarasini baholash, mavjud imkoniyatlardan qay darajada
foydalanilayotgani aniqlanadi. Zamonaviy iqtisodiy boshqaruvda asosiy kapital
samaradorligi ko’rsatkichlari strategik qarorlarni asoslash, investitsion
yo’nalishlarni belgilash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va innovatsion
yondashuvlarni shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi.
Asosiy kapitaldan foydalanishni baholashda eng ko’p qo’llaniladigan
ko’rsatkichlardan biri bu fond qaytimi ko’rsatkichidir. U korxonaning asosiy
vositalari hisobiga yaratilgan yalpi mahsulot miqdorini ko’rsatadi. Ushbu
ko’rsatkich quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Fond qaytimi = Yalpi mahsulot yoki sof mahsulot / Asosiy ishlab
chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati
Fond qaytimi qanchalik yuqori bo’lsa, bu asosiy kapitaldan samarali
foydalanilayotganini bildiradi. Misol uchun, 1 so’m asosiy fond hisobiga 5 so’mlik
18

yordamida asosiy fondlar harakati, ularning ishlash ko’rsatkichlari, amortizatsiya
darajasi, ta’mirlash holati va boshqa ko’rsatkichlar doimiy nazoratda bo’ladi. Bu
esa, rahbariyatga operativ va asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish
imkonini beradi. Natijada, ishlab chiqarish barqarorligi, fondlarning samarali
yuklanishi va ishlab chiqarish tannarxining pasayishi ta’minlanadi.
Kaizen – uzluksiz takomillashtirish tamoyiliga asoslangan yondashuv bo’lib,
xodimlarning tashabbuslarini rag’batlantirishga qaratilgan. Asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligi ham bevosita inson omiliga bog’liq bo’lib, xodimlar o’z
ishlari jarayonida mavjud muammolarni bartaraf etish, yaxshilash bo’yicha
takliflar kiritish orqali ishlab chiqarish vositalarining samarali ishlashiga hissa
qo’shadilar. Shu tariqa, Kaizen yondashuvi orqali ishlab chiqarish madaniyati
oshadi, ish joylaridagi nosozliklar va vaqt yo’qotishlar kamayadi.
Shuningdek, ilg’or davlatlar tajribasida asosiy kapitalni boshqarishda
raqamli texnologiyalar tobora muhim o’rin tutmoqda. IoT (Internet of Things), Big
Data, AI (Sun’iy intellekt) asosidagi monitoring tizimlari korxonalarga har bir
uskuna holatini real vaqt rejimida kuzatish, tahlil qilish, va avtomatik tarzda
xatoliklarni aniqlash imkonini bermoqda. Masalan, AI yordamida ta’mirlashni
talab qiladigan uskunalar aniqlanib, ularning ishlamay qolishi oldi olinadi. Bu esa
bevosita fondlar ishdan chiqishining oldini olib, ularni uzluksiz va samarali
ishlashini ta’minlaydi.
Ko’rinib turibdiki, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda
zamonaviy boshqaruv yondashuvlarini joriy etish nafaqat resurslar tejalishiga,
balki korxona raqobatbardoshligining oshishiga, foydaning ko’payishiga va
barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Ayniqsa, raqamlashtirish, inson resurslari
salohiyatini to’liq ishga solish, tizimlashtirilgan yondashuvlar asosida har bir fond
birligining rentabelligini ta’minlash orqali katta ijobiy natijalarga erishish mumkin.
27

Shu bois, O’zbekiston sharoitida ham ishlab chiqarish korxonalari ilg’or
tajribalarni o’rganishi, o’z faoliyatida tatbiq etishi, xodimlarni zamonaviy
boshqaruv yondashuvlariga o’rgatishi va texnologik transformatsiyani amalga
oshirishi orqali mavjud asosiy kapitaldan to’liq va yuqori darajada foydalanishga
erishishi mumkin. Bu esa, milliy iqtisodiyotning uzluksiz o’sishiga, sanoatning
rivojlanishiga va ishlab chiqarish madaniyatining yuksalishiga xizmat qiladi.
3.3. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda
investitsiyalarning roli
Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy kapitaldan samarali foydalanish darajasi
ko’p jihatdan korxonaga jalb qilingan investitsiyalarga bog’liq. Investitsiyalar
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalar joriy etish, mavjud
ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish va zamonaviy uskunalar bilan ta’minlas
orqali asosiy kapitalning holati va undan foydalanish samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi. Buning natijasida, ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, mahsulot
sifati yaxshilanadi, tannarx pasayadi va korxona daromadi ko’payadi.
Investitsiyalar, ayniqsa, asosiy vositalarni yangilash va amortizatsiya
siyosatini to’g’ri yuritish orqali asosiy kapitalning texnik darajasini oshirishda
muhim omil hisoblanadi. Ko’p hollarda korxonalar eskirgan va texnik jihatdan
samarasiz bo’lgan uskuna va jihozlardan foydalanishda davom etadi. Bu esa
nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini, balki mahsulot sifatini ham pasaytiradi.
Zamonaviy investitsion siyosat asosida texnologik jihatdan ilg’or uskunalarni xarid
qilish, avtomatlashtirilgan tizimlarga o’tish, energiya tejamkor texnologiyalarni
joriy etish orqali asosiy kapitaldan foydalanish darajasi sezilarli darajada ortadi.
Bundan tashqari, chet el investitsiyalari ham asosiy fondlarning
rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Chet ellik investorlar bilan hamkorlikda
amalga oshiriladigan qo’shma loyihalar nafaqat moliyaviy resurslarni, balki ilg’or
28

I BOB. ASOSIY KAPITAL VA UNING IQTISODIY AHAMIYATI
1.1. Asosiy kapital tushunchasi va uning tarkibi
Asosiy kapital iqtisodiy resurslar sifatida ishlab chiqarish jarayonida
uzluksiz foydalaniladigan, o’z qiymatini bir necha ishlab chiqarish davrlarida, bir
necha mahsulotga o’tadigan mulk shaklida ifodalanadi. Asosiy kapital
iqtisodiyotning barcha sohalarida, ayniqsa sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va
transportda muhim ahamiyatga ega. U ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
jarayonlarining uzluksizligini ta’minlash, yangi texnologiyalarni joriy etish va
ishchi kuchining samaradorligini oshirishda eng asosiy omil hisoblanadi.
Asosiy kapitalni tashkil etuvchi obyektlar ishlab chiqarish jarayonida uzoq
muddat davomida foydalaniladi va iqtisodiyotning turli sohalarida ishlatiladigan
vositalar sifatida xizmat qiladi. Bu vositalar mahsulotning qiymatini to’liq yoki
qisman o’ziga o’tkazadi, ya’ni ular o’z resurslarini bir necha ishlab chiqarish
davrlarida faoliyat ko’rsatish orqali o’z qiymatini kamaytiradi va yakuniy
mahsulotga aylanadi. Asosiy kapital tarkibidagi elementlar, ularning ishlatilish va
o’zaro ta’siri, iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlash uchun juda
muhimdir.
Asosiy kapitalning tarkibi va uning iqtisodiy roli
Asosiy kapitalning tarkibi keng qamrovli bo’lib, uning turli qismlari ishlab
chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish va iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga hissa qo’shadi. Bu tarkibga kiruvchi asosiy komponentlar
quyidagilardan iboratdir:
1. Bino va inshootlar – ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarini
amalga oshirish uchun mo’ljallangan qurilmalar va inshootlar. Ushbu obyektlar
uzoq muddat davomida faoliyat ko’rsatish uchun quriladi va turli maqsadlarda
foydalaniladi. Masalan, ishlab chiqarish ustaxonalarining, omborxonalarning,
saqlash joylarining, ofis binolarining qurilishi iqtisodiyotning samarali ishlashini
6

MUNDARIJA
I BOB. ASOSIY KAPITAL VA UNING IQTISODIY AHAMIYATI .............................................................. 6
1.1. Asosiy kapital tushunchasi va uning tarkibi .............................................................................. 6
1.2. Asosiy kapitalning iqtisodiyotdagi roli ...................................................................................... 9
1.3. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning ahamiyati .......................................................... 12
II BOB. ASOSIY KAPITALDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH ........................... 16
2.1. Asosiy kapitaldan foydalanish holatini tahlil qilishning ahamiyati .......................................... 16
2.1.1-rasm. Yarim yilda asosiy kapitalga 41 trln so’mdan ortiq investitsiya kiritildi, shundan
respublika ulushi. ....................................................................................................................................... 17
2.2. Asosiy kapitaldan foydalanish ko’rsatkichlari va ularni hisoblash usullari .............................. 18
2.3. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishning ichki va tashqi omillari .............. 21
III BOB. ASOSIY KAPITALDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI .................. 23
3.1. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda investitsiyalarning o’rni ............... 23
3.2. Asosiy kapitaldan foydalanishda ilg’or boshqaruv tajribalarini joriy etishning roli ................. 25
3.3. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda investitsiyalarning roli ................. 28
XULOSA ......................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 34
2

Xorijiy investitsiyalar ayniqsa, ilg’or tajriba, yuqori samarali texnologiyalar,
zamonaviy boshqaruv uslublari, mehnat madaniyati va xalqaro standartlar bilan
birga kirib kelishi bilan ajralib turadi. Bularning barchasi asosiy kapitalni samarali
boshqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Korxona faoliyatining investitsion
jihatdan qo’llab-quvvatlanishi natijasida ishlab chiqarish intensivligi ortadi, ishlab
chiqarish tannarxi kamayadi va foyda ko’payadi.
Shu bilan birga, investitsiyalarning maqsadli va oqilona yo’naltirilishi ham
muhim. Mablag’lar tahlil asosida, ishlab chiqarishdagi real ehtiyojlar, fondlarning
ishlatilish ko’rsatkichlari, amortizatsiya miqdori, mavjud texnologik uzilmalarning
sabablari asosida yo’naltirilishi zarur. Strategik rejalashtirish, investitsiyaviy
loyihalarni iqtisodiy baholash, risklarni boshqarish va monitoring qilish — bu
yo’nalishda muhim boshqaruv instrumentlaridir.
Umuman olganda, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda
investitsiyalar hal qiluvchi o’ringa ega. Ular nafaqat moddiy-texnik bazani
yangilaydi, balki butun boshqaruv, ishlab chiqarish va iqtisodiy samaradorlik
tizimini yangi bosqichga olib chiqadi. Shu sababli korxona darajasida ham, davlat
siyosati darajasida ham investitsiyalarning yo’naltirilishi va samaradorligi bo’yicha
doimiy tahlillar va takomillashtirish ishlari olib borilishi lozim. Bu orqali iqtisodiy
o’sish va sanoatning raqobatbardoshligi ta’minlanadi.
3.2. Asosiy kapitaldan foydalanishda ilg’or boshqaruv tajribalarini joriy
etishning roli
Asosiy kapital – bu korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida doimiy
foydalaniladigan, ko’p yillik xizmat qiladigan moddiy vositalar majmuasidir.
Ularning samarali ishlashi korxonaning umumiy raqobatbardoshligiga, mahsulot
tannarxining pasayishiga, foydaning ko’payishiga va ishlab chiqarish jarayonining
barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligini oshirishda zamonaviy, ilmiy asoslangan va tajribada
25

menejment va texnologiyalarni ham olib kiradi. Bu esa mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning salohiyatini oshirish, yangi bozorlarni zabt etish va xalqaro
standartlarga mos mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini yaratadi.
3.3.1-rasm.Markazlshgan moliyalashtirish manbaalari hisobidan asosiy
kapitalga investitsiyalar, % da. 7
7
https://invexi.org/wp-content/uploads/2024/04/Investitsiyalar_01-03_2024_3.png
29

mahsulot ishlab chiqarilsa, bu – yuqori samaradorlikdan dalolat beradi. Aksincha,
fond qaytimi past bo’lsa, bu ishlab chiqarishning sustligi, fondlarning bo’sh
ishlatilishi, texnik darajaning pastligi yoki noto’g’ri boshqaruv bilan bog’liq
bo’lishi mumkin.
Yana bir muhim ko’rsatkich – fond sig’imi bo’lib, u fond qaytimining
teskari ko’rsatkichidir. Ushbu ko’rsatkich asosiy fondlarning 1 so’miga qancha
mahsulot to’g’ri kelishini emas, balki aksincha, 1 so’mlik mahsulot ishlab
chiqarish uchun qancha asosiy fond talab qilinishini ko’rsatadi:
Fond sig’imi = Asosiy fondlarning o’rtacha qiymati / Yalpi mahsulot
Fond sig’imi qancha kichik bo’lsa, shuncha yaxshi. Chunki kamroq asosiy
kapital evaziga ko’proq mahsulot ishlab chiqarilayotganini bildiradi. Biroq, fond
sig’imi va fond qaytimi faqat umumiy ko’rsatkichlardir. Kapitalning texnik holati,
uning tarkibiy tuzilmasi va yaroqlilik muddati ham katta ahamiyatga ega.
Asosiy kapitalning yangilanish koeffitsienti ham tahlil jarayonida muhim
ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. U asosiy fondlarning texnik jihatdan qay
darajada yangilanayotganini, ya’ni yangilari bilan almashtirilayotganini ifodalaydi:
Yangilanish koeffitsienti = Hisobot davrida qabul qilingan yangi asosiy
fondlar qiymati / Hisobot davri boshidagi asosiy fondlar qiymati × 100%
Agar bu ko’rsatkich yuqori bo’lsa, demak korxona zamonaviy
texnologiyalarga sarmoya kiritmoqda, bu esa kelgusida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, asosiy fondlarning chiqib ketish (chiqib ketish koeffitsienti) va
eskirish darajasi ham tahlilda muhim rol o’ynaydi. Eskirish darajasi asosiy
fondlarning xizmat muddati davomida qanday texnik holatda ekanini ko’rsatadi:
Eskirish darajasi = Jamg’arilgan amortizatsiya summasi / Asosiy
fondlarning balans qiymati × 100%
19

II BOB. ASOSIY KAPITALDAN FOYDALANISH
SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH
2.1. Asosiy kapitaldan foydalanish holatini tahlil qilishning ahamiyati
Asosiy kapitaldan foydalanish holatini tahlil qilish har qanday xo’jalik
yurituvchi subyekt yoki iqtisodiyot tarmoqlari uchun muhim strategik vazifalardan
biridir. Asosiy kapitalning qanday ishlatilayotgani, qanday darajada samarali
foydalanilayotgani, eskirish darajasi, texnik holati, modernizatsiya va
rekonstruksiya darajalari bo’yicha olib boriladigan chuqur tahlil, boshqaruv
qarorlarini qabul qilishda asosiy vosita hisoblanadi. Bunday tahlillar orqali
korxona yoki tarmoq faoliyatidagi mavjud zaif tomonlarni aniqlash, ulardan
samaraliroq foydalanish yo’llarini ishlab chiqish, investitsiya yo’naltirishning
maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin bo’ladi.
Tahlil jarayoni asosan bir necha asosiy yo’nalishlar bo’yicha olib boriladi.
Birinchidan, asosiy kapitalning tarkibi, ya’ni binolar, inshootlar, mashina va
uskunalarning ulushi, ularning texnik va texnologik darajasi, foydalanish muddati,
xizmat ko’rsatish holati o’rganiladi. Ikkinchidan, ushbu aktivlar qanday ishlab
chiqarish quvvatini ta’minlayotgani, o’zini oqlash muddati, amortizatsiya normasi
va foyda keltirish qobiliyati ko’rib chiqiladi. Uchinchi yo’nalishda esa, asosiy
kapitaldan foydalanish darajasi, ya’ni mashina va uskunalarning faol ishlash
soatlari, nosozliklar sababli to’xtab qolish holatlari, zaxiradagi aktivlar ulushi kabi
ko’rsatkichlar tahlil qilinadi.
Mazkur tahlil ko’rsatadi-ki, ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitaldan
maksimal darajada foydalanish, uni yaroqli holatda saqlab turish, eskirgan
uskunalarni yangilash, xizmat ko’rsatish sifatini oshirish ishlab chiqarishning
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Misol tariqasida, ishlab chiqarish
korxonalarida muntazam texnik xizmat ko’rsatish va texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish orqali mashina va uskunalarning ishlash muddatini uzaytirish,
16

2.3. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishning ichki va
tashqi omillari
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish, zamonaviy ishlab
chiqarishning eng dolzarb muammolaridan biridir. Korxonalar va butun iqtisodiyot
miqyosida bu masala bevosita raqobatbardoshlik, ishlab chiqarish tannarxi, foyda
miqdori, innovatsion rivojlanish va investitsiya oqimlariga bog’liq. Samaradorlikni
oshirishga ta’sir etuvchi omillarni ichki va tashqi omillarga ajratgan holda tahlil
qilish, bu yo’nalishda to’g’ri strategik qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Ichki omillar, korxonaning o’z faoliyatiga, boshqaruv tizimiga, ishlab
chiqarish texnologiyasiga, xodimlarning malakasiga va fondlarning texnik holatiga
bog’liq. Birinchi navbatda, asosiy kapitalning texnik holati muhim ahamiyat kasb
etadi. Eskirgan, foydalanish muddati o’tgan yoki ishlab chiqarish quvvati past
bo’lgan texnik vositalar ishlab chiqarish samaradorligini pasaytiradi. Shu sababli,
texnik parkni yangilash, avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalarni joriy qilish
asosiy vositalarning samaradorligini oshiradi. Zamonaviy texnologiyalar kam
quvvat sarfi bilan yuqori mahsuldorlikka erishishga yordam beradi.
Yana bir muhim ichki omil — bu mehnat resurslaridan foydalanish
darajasidir. Asosiy kapitaldan to’liq va oqilona foydalanish uchun uni
boshqaruvchi xodimlarning malakasi, ishlab chiqarish jarayonidagi intizom va
ichki menejment sifati yuqori bo’lishi kerak. Ishlab chiqarishning ilmiy asoslangan
tashkil etilishi, ishchi kuchining to’g’ri taqsimlanishi, fondlar bilan optimal
ta’minlanganlik darajasi katta ta’sir ko’rsatadi.
Ichki omillar qatorida boshqaruv tizimi, ishlab chiqarish rejalari,
amortizatsiya siyosati va ichki nazorat mexanizmlari ham muhim o’rin tutadi.
Amortizatsiya to’lovlarini to’g’ri belgilash, ulardan maqsadli foydalanish —
fondlarni yangilash imkonini beradi. Shuningdek, samaradorlikka ishlab chiqarish
21

asosida ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish, demakki, asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligini oshirish imkonini beradi.
3.1.1-rasm.Asosiy kapitalga investitsiyalar dinamikasi. 6
Shuningdek, investitsiyalar nafaqat ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirishga, balki infratuzilmani rivojlantirishga, logistika tizimlarini
optimallashtirishga, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishga, atrof-muhitga
ta’sirni kamaytirishga ham xizmat qiladi. Bu omillar bevosita yoki bilvosita asosiy
fondlarning aylanish tezligini oshiradi, amortizatsiya jarayonini tezlashtiradi va
korxonaning moliyaviy natijalariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
6
https://invexi.org/wp-content/uploads/2024/04/Investitsiyalar_01-03_2024_1.png
24

chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalarini ishlab chiqish orqali ishlab chiqarish
jarayonlarini ekologik jihatdan samarali qilish mumkin.
Bundan tashqari, asosiy kapitaldan samarali foydalanish ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashga ham xizmat qiladi. Yangilangan va samarali
ishlatiladigan asosiy kapital orqali yangi ish o’rinlari yaratiladi, bu esa iqtisodiy
o’sishga hissa qo’shadi. Ishlab chiqarish jarayonining modernizatsiyasi orqali
mehnat sharoitlari yaxshilanadi va ishchilarning malakasi oshadi. Asosiy
kapitalning barqaror va samarali ishlatilishi iqtisodiy tizimning mustahkamligi va
ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda hal qiluvchi omil bo’ladi.
Asosiy kapitaldan samarali foydalanish nafaqat ishlab chiqarishning
samaradorligini oshiradi, balki iqtisodiy o’sishni ta’minlash va barqaror rivojlanish
uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Resurslarni tejash, yangi texnologiyalarni joriy
etish va ekologik jihatdan toza ishlab chiqarish orqali asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligini oshirish mumkin. Asosiy kapitalni samarali
boshqarish orqali iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarish
quvvatlarini oshirish va yangi texnologiyalarni ishlab chiqish imkoniyatlari
yaratiladi. Bu jarayonlar mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy farqni kamaytiradi va
global bozorlar bo’yicha raqobatni kuchaytiradi.
15

Ushbu kurs ishining maqsadi asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini
oshirishning iqtisodiy, texnik va tashkiliy asoslarini o’rganish, shu bilan birga,
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, resurslarni tejash va mahsulot sifatini
yaxshilashga qaratilgan usullarni aniqlashdir. Shuningdek, asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligini oshirishning iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlarini baholash,
O’zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotiga qo’shgan hissasini o’rganish ham maqsad
qilib qo’yilgan.
Kurs ishining vazifalari
1. Asosiy kapital tushunchasini va uning tarkibini tahlil qilish.
2. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy va texnik omillarini
aniqlash.
3. O’zbekiston iqtisodiyotida asosiy kapitaldan samarali foydalanishning
hozirgi holatini tahlil qilish.
4. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning iqtisodiy va ijtimoiy
ta’sirlarini baholash.
5. Asosiy kapitalni modernizatsiya qilish va yangi texnologiyalarni joriy
etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Kurs ishining obyekti — O’zbekiston iqtisodiyotida asosiy kapitaldan
foydalanishning samaradorligi va uning rivojlanish tendensiyalari.
Kurs ishining predmeti — asosiy kapitaldan samarali foydalanishning
iqtisodiy, texnik va ijtimoiy ta’sirlari, shuningdek, uning samaradorligini
oshirishning zamonaviy usullari va strategiyalari.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi
Kurs ishi uchta bobdan iborat:
I bob: Asosiy kapital va uning iqtisodiy ahamiyati
Asosiy kapital tushunchasi va tarkibi
4

chiqindi darajasini kamaytirish, energiya sarfini optimallashtirish orqali
korxonaning umumiy rentabelligi oshirilgan holatlarni keltirish mumkin.
Bundan tashqari, asosiy kapitaldan foydalanish holatini mintaqaviy yoki
tarmoq kesimida tahlil qilish ham katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, qishloq
xo’jaligi, sanoat yoki transport sohalarida mavjud asosiy vositalarning texnik
jihatdan yangilanish darajasi, ularning amortizatsiya holati va foydalanish
intensivligi o’ziga xosdir. Bunday tahlil, har bir tarmoqda modernizatsiya,
investitsiya va infratuzilma rivojiga ehtiyoj qanchalik yuqori ekanini aniqlash
imkonini beradi. Shu bilan birga, davlat yoki investorlar uchun eng muhim ustuvor
yo’nalishlar shakllantiriladi.
2.1.1-rasm. Yarim yilda asosiy kapitalga 41 trln so’mdan ortiq
investitsiya kiritildi, shundan respublika ulushi. 4
4
www.stat.uz
17

XULOSA
Investitsiyalar asosiy kapitalni modernizatsiya qilishda muhim rol o’ynaydi.
Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar yordamida nafaqat eski texnologiyalar
yangilanadi, balki korxona rivojlanishining yangi bosqichlariga olib keladigan
innovatsion yechimlar ham tatbiq etiladi. Xususan, yuqori texnologik uskunalar,
avtomatlashtirish tizimlari, energiya samarali texnologiyalar va raqamli tizimlar
joriy etilishi asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada
oshiradi. Shu sababli, har bir korxona o’zining investitsion strategiyasini ishlab
chiqishda bu jihatlarga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Shuningdek, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda davlat
va xususiy sektor o’rtasidagi hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan iqtisodiy dasturlar va investitsion qo’llab-quvvatlash asosiy
kapitalni yangilash, modernizatsiya qilish va texnologiyalarni joriy etish uchun
zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni ta’minlashda yordam beradi. Shu bilan birga,
davlatning infratuzilma yaratishdagi faoliyati va biznesni qo’llab-quvvatlash
choralari asosiy kapitaldan samarali foydalanishni ta’minlashda muhim vosita
bo’lib xizmat qiladi.
Investitsiyalarning uzoq muddatli ta’siri bo’lganligi sababli, ular asosiy
kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishning samarali yo’li sifatida
ko’riladi. Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar uzoq muddatda korxonalarning
o’sishini ta’minlab, bozor raqobatbardoshligini oshiradi, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sohalarida sifatni yaxshilaydi. Shu bilan birga, chet el investitsiyalari va
yuqori texnologik korxonalarning tashkil etilishi milliy iqtisodiyotga yanada ilg’or
texnologiyalarni olib kiradi va ishlab chiqarishning global standartlarga
moslashishiga imkon yaratadi.
Investitsion qarorlarni qabul qilishda, shuningdek, risklarni hisobga olish va
turli xil iqtisodiy, texnik va tashkiliy omillarga tayangan holda strategik
32

muhofaza qilishga hissa qo’shadi va ishlab chiqarish jarayonlarini yanada barqaror
qiladi.
Innovatsiyalar va yangi texnologiyalarni joriy etish
Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning yana bir muhim jihati
innovatsiyalarni joriy etishdir. Texnologik yangiliklarni ishlab chiqarishga joriy
qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish mumkin. Yangi
texnologiyalar va uskunalar yordamida mahsulotlarni tez va sifatli ishlab chiqarish,
xarajatlarni kamaytirish va ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish mumkin. Bu
jarayon, ayniqsa, raqobatbardosh bozor sharoitida katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali kompaniyalar va davlatlar nafaqat
o’z mahsulotlarini yaxshilash, balki yangi mahsulotlar ishlab chiqarish va yangi
bozor segmentlariga kirish imkoniyatlarini yaratadilar.
Innovatsiyalarni joriy etish asosiy kapitalning modernizatsiyasi orqali
amalga oshiriladi. Zamonaviy mashina va uskunalar ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish, mahsulotni qayta ishlashni yaxshilash va yangi mahsulotlarni
ishlab chiqarish imkonini yaratadi. Shu bilan birga, yangiliklarni joriy etish nafaqat
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, balki mahsulotning raqobatbardoshligini
ham yaxshilaydi. Texnologik yangiliklar ishlab chiqarishda yanada samarali va
ekologik toza usullarni qo’llashni ta’minlaydi.
Asosiy kapitalning barqaror iqtisodiy rivojlanishdagi roli
Asosiy kapitalning samarali ishlatilishi iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Yangi texnologiyalarni joriy etish va
ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish orqali iqtisodiyotning o’sishi
va raqobatbardoshlikni oshirish mumkin. Shu bilan birga, asosiy kapitaldan
samarali foydalanish ekologik barqarorlikni ta’minlash, atrof-muhitga zarar
yetkazmasdan ishlab chiqarishni amalga oshirishga yordam beradi. Yangi energiya
samarali texnologiyalar, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish,
14

III BOB. ASOSIY KAPITALDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI
OSHIRISH YO’LLARI
3.1. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirishda
investitsiyalarning o’rni
Hozirgi zamonaviy iqtisodiy munosabatlar sharoitida har qanday xo’jalik
yurituvchi subyektning barqaror faoliyati va uzoq muddatli rivojlanishini
ta’minlovchi eng muhim omillardan biri bu — asosiy kapitaldan foydalanish
samaradorligini oshirish hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida to’g’ridan-to’g’ri
investitsion faoliyatga bog’liqdir. Ya’ni, ishlab chiqarish vositalarini texnik va
texnologik jihatdan yangilash, ulardan to’laqonli foydalanish, ishlab chiqarish
quvvatlaridan samarali foydalanish va mehnat unumdorligini oshirish uchun zarur
bo’lgan investitsiyalarni jalb etish va ularni oqilona yo’naltirish hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
Investitsiyalar kapital qo’yilmalar shaklida ifodalanib, korxonaning asosiy
vositalarini kengaytirish, modernizatsiya qilish, rekonstruksiya qilish yoki
yangidan qurish uchun yo’naltiriladi. Ayniqsa, texnologik rivojlanish sur’atlari
tezlashgan hozirgi sharoitda eski, eskirgan yoki energiya sarfi yuqori bo’lgan
texnik vositalar bilan ishlab chiqarishni tashkil qilish samarasiz hisoblanadi.
Bunday holatlarda asosiy kapitaldan samarali foydalanishni ta’minlashning yagona
yo’li bu — innovatsion investitsiyalar orqali ilg’or texnik yechimlarni ishlab
chiqarishga tatbiq etishdir.
Investitsiyalarni korxona ichki mablag’lari hisobidan amalga oshirish
imkoniyatlari cheklangan bo’lishi mumkin. Shuning uchun davlat tomonidan
investitsion faoliyatga qulay muhit yaratish, soliq yengilliklari, subsidiyalar,
grantlar, imtiyozli kreditlar, xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun kafolat va
kafolatlash mexanizmlarini yo’lga qo’yish alohida ahamiyatga ega. Bu esa xususiy
sektor, kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga zamonaviy texnologiyalar
23

11. Mirziyoyev, Sh. M. (2020). O’zbekiston iqtisodiyoti: Asosiy kapitaldan
samarali foydalanish yondashuvlari. Tashkent: O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining nashriyoti
12. Pardaev, U. (2016). Iqtisodiyotni samarali boshqarish va innovatsion
strategiyalar. Tashkent: Xalqaro iqtisodiy tadqiqotlar institutining nashri
13. Pirov, F. (2020). Investitsiyalar va asosiy kapitalni modernizatsiya qilish
strategiyalari. Tashkent: Iqtisodiy rivojlanish va innovatsiyalar nashriyoti.
14. Rasulov, A. (2018). O’zbekiston iqtisodiyoti va asosiy kapitalning roli.
Tashkent: Iqtisodiy tadqiqotlar markazi.
15. Rakhmatov, M. (2019). Resurslar va asosiy kapitaldan samarali
foydalanishning iqtisodiy asoslari. Tashkent: Tashkent iqtisodiyot universiteti.
Qo’shimcha adabiyotlar va internet manbalari
1. Abdug’afforov, N. (2015). Iqtisodiyotni rivojlantirishda asosiy kapitaldan
foydalanishning samaradorligi. Tashkent: Iqtisodiyot va innovatsiyalar nashriyoti.
2. Asimov, B. (2020). O’zbekiston iqtisodiyotida modernizatsiya va
innovatsiyalar. Tashkent: Tashkent iqtisodiyot institutining nashri.
3. Berdimuratov, D. (2018). Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning
iqtisodiy omillari. Tashkent: O’zbekiston ilmiy-akademik nashriyoti.
4. Davlatov, S. (2019). Investitsiya va asosiy kapitalni modernizatsiya qilish.
Tashkent: Biznes va iqtisodiyot.
5. http://www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasining rasmiy veb-sayti.
6. https://www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
rasmiy veb-sayti.
7. https://www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
rasmiy veb-sayti.
8. https://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
rasmiy veb-sayti.
35

sinovdan o’tgan ilg’or boshqaruv yondashuvlarini joriy etish alohida ahamiyat
kasb etadi.
Bugungi kunda jahon tajribasida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
fondlardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish quvvatlarini maksimal darajada
ishga solish maqsadida bir qancha ilg’or boshqaruv yondashuvlari qo’llanilmoqda.
Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: Lean Manufacturing, Total Quality
Management (TQM), Total Productive Maintenance (TPM), Kaizen, Just-in-Time
(JIT), 5S tizimi, ERP (Enterprise Resource Planning) kabi tizimlar. Har bir
yondashuv o’ziga xos tamoyillarga asoslangan bo’lib, ularning asosiy maqsadi –
resurslardan, jumladan, asosiy kapitaldan eng samarali foydalanishga erishishdir.
Masalan, Lean Manufacturing – bu isrofgarchilikni yo’q qilishga, ya’ni
ortiqcha harakatlar, vaqt va resurslar sarfini kamaytirishga qaratilgan yondashuv
bo’lib, uning asosiy tamoyillaridan biri “Qiymat” tushunchasini to’g’ri aniqlashdir.
Bu yondashuv asosida ishlab chiqarish zanjiridagi har bir jarayon tahlil qilinadi,
ortiqcha bosqichlar chiqarib tashlanadi, barcha ishlar iste’molchiga haqiqiy qiymat
yaratuvchi shaklda tashkil etiladi. Natijada, mavjud asosiy fondlardan to’liq va
samarali foydalanish imkoniyati yaratiladi.
Total Productive Maintenance (TPM) yondashuvi esa asbob-uskunalar va
ishlab chiqarish vositalarining doimiy soz holatda saqlanishini ta’minlaydi. TPM
doirasida har bir ishchi o’zining uskunasi uchun mas’ul deb hisoblanadi, doimiy
nazorat va texnik xizmat ko’rsatish jarayonlari tashkil etiladi. Bu yondashuv,
ayniqsa, yuqori texnologik liniyalarda ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun juda
dolzarb hisoblanadi. Ushbu yondashuv orqali asosiy kapitalning ishdan chiqish
ehtimoli kamayadi, ularning foydalanish muddati uzayadi, ehtiyot qismlarga va
favqulodda ta’mirlarga ketadigan xarajatlar sezilarli darajada kamayadi.
ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlari asosida butun korxona
faoliyatini yagona axborot platformasida boshqarish mumkin. ERP tizimlari
26

zichligi, ko’p smenali ish rejimi va asbob-uskunalarning ishlash vaqtidan oqilona
foydalanish ham kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Tashqi omillar esa, korxonadan tashqarida bo’lib, unga bevosita yoki
bilvosita ta’sir qiladi. Ularga davlat siyosati, soliqlar, kredit resurslarining
mavjudligi, sarmoya jalb qilish imkoniyatlari, inflyatsiya darajasi, raqobat muhiti,
xomashyo va energiya resurslarining narxi kiradi. Ayniqsa, davlat tomonidan
beriladigan investitsion imtiyozlar, subsidiyalar, soliq yengilliklari va kreditlar
asosiy kapitalning yangilanishiga rag’batlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi.
Tashqi bozorlarning kengligi, eksport salohiyati, logistika tizimlarining
rivojlanganligi ham korxonani asosiy kapitaldan samarali foydalanishga undaydi.
Chunki bozor talabiga mos mahsulot ishlab chiqarish uchun ilg’or texnika va
texnologiyalarga ehtiyoj kuchayadi.
Innovatsion muhit ham tashqi omillardan biridir. Ilm-fan bilan ishlab
chiqarish integratsiyasi, texnoparklar va klasterlar, davlat-xususiy sheriklik
shakllari asosiy kapitalni ilg’or rivojlantirishni qo’llab-quvvatlaydi. Bundan
tashqari, xalqaro tajriba, xorijiy investitsiyalar, zamonaviy boshqaruv uslublari —
bularning barchasi kapital samaradorligini oshirish omillari sifatida namoyon
bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini
oshirish kompleks yondashuvni talab qiladi. Korxona ichidagi resurslar imkon
qadar samarali boshqarilishi bilan birga, tashqi iqtisodiy va huquqiy muhit ham
qulay bo’lishi lozim. Har ikki yo’nalishda tizimli va strategik islohotlar asosida
harakat qilingandagina, asosiy fondlar yuqori iqtisodiy samarani ta’minlaydi. 5
5
Asimov, B. (2020). O‘zbekiston iqtisodiyotida modernizatsiya va innovatsiyalar. Tashkent: Tashkent
iqtisodiyot institutining nashri.
22

Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari

Купить