• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 462.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

2Mavzu : Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….… I BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nazariy asoslari 1.1. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasi va ularning iqtisodiy ahamiyati ... 1.2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi …………………………. 1.3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullari ………………………….. II BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tarkibi va amaliy ahamiyati 2.1. YaIM, Yalpi milliy daromad, sof milliy mahsulot va ularning tarkibi …. …... 2.2. Inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov balansi va ularning o‘zaro bog‘liqligi …….…… 2.3. O‘zbekiston misolida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili ………….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 5(IMF, WB, OECD) tomonidan ishlab chiqilgan indikatorlar va prognoz metodikalarini o‘rganish ham mavzuni chuqurlashtirish imkonini beradi. Shu bois, ushbu kurs ishi ilgari o‘rganilgan bilimlarni yangicha metodlar asosida rivojlantirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar iqtisodiyotni boshqarishda muhim nazariy asos va amaliy vosita hisoblanadi. Ularning nazariy ahamiyati shundaki, ular yordamida iqtisodiyotning umumiy holati, o‘sish sur’atlari, ishlab chiqarish hajmi, iste’mol va jamg‘arma tendensiyalari haqida chuqur tushuncha hosil qilish mumkin. Bu ko‘rsatkichlar asosida iqtisodiy qonuniyatlar aniqlanadi, model va prognozlar ishlab chiqiladi. Ular iqtisodiy nazariyalarni real ma’lumotlar bilan sinovdan o‘tkazish imkonini beradi. Ayniqsa, talab va taklif, investitsion faoliyat, inflyatsiya va ishsizlik darajalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar makroiqtisodiy tahlil uchun asosiy tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir. Amaliy jihatdan esa, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat siyosatini ishlab chiqish, moliyaviy va fiskal choralarni belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hukumat va Markaziy bank ushbu indikatorlar asosida budjet siyosatini shakllantiradi, monetar strategiyalarni belgilaydi, iqtisodiy xavflarni oldindan prognoz qiladi. Bundan tashqari, ular xalqaro investorlarga, donor tashkilotlarga va tijorat subyektlariga mamlakatdagi iqtisodiy muhit haqida ishonchli axborot beradi. Mavzuning amaliy ahamiyati O‘zbekiston sharoitida alohida kuchaymoqda, chunki iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiya qilish jarayonlari makroiqtisodiy monitoringga asoslanadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida mazkur ko‘rsatkichlarning nazariy negizini ochib berish va ularning amaliyotdagi qo‘llanishini tahlil qilish iqtisodiy fanlar va boshqaruv amaliyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy holati va uni baholashda qo‘llaniladigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardir. 11Makroiqtisodiy tahlilda o‘sish sur’atlari alohida ahamiyatga ega. YaIMning o‘sish sur’ati, sanoat ishlab chiqarishining yillik o‘sishi, iste’mol va investitsiyalarning dinamikasi – bular iqtisodiy faollikni aniqlovchi ko‘rsatkichlardir. Kamayish yoki qisqarish ko‘rsatkichlari esa iqtisodiy inqiroz, turg‘unlik yoki regress jarayonlarining belgisi hisoblanadi. Misol uchun, real daromadlar kamayishi, ishsizlik ortishi, investitsiyalar pasayishi kabi ko‘rsatkichlar iqtisodiy muammolarning mavjudligini bildiradi. 5. Iqtisodiy barqarorlik va nomuvozanat ko‘rsatkichlari Makroiqtisodiy barqarorlik - bu inflyatsiya, ishsizlik, budjet taqchilligi, tashqi savdo balansining ijobiyligi kabi omillar asosida aniqlanadi. Barqaror iqtisodiyotda ushbu ko‘rsatkichlar maqbul darajada bo‘ladi. Masalan, inflyatsiya 5% atrofida, ishsizlik 4–6%, budjet defitsiti 3%dan oshmagan bo‘lishi kerak. Nomuvozanat ko‘rsatkichlari esa bu chegaralardan chiqib ketgan holatlarni ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar siyosiy va iqtisodiy xavflarni aniqlashda muhimdir. 6. Iqtisodiy salohiyat va real ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari Iqtisodiy salohiyat ko‘rsatkichlari mamlakat iqtisodiyotining maksimal ishlab chiqarish imkoniyatlarini ifodalaydi. Ular tabiiy resurslar, ishchi kuchi, texnologik imkoniyatlar asosida belgilanadi. Real ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari esa amalda erishilgan natijalarni aks ettiradi. Iqtisodiy siyosat ana shu ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishga qaratilgan bo‘ladi. 7. Ichki va tashqi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar Ichki makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat ichkarisida sodir bo‘layotgan iqtisodiy jarayonlarni ifodalaydi. Bularga YaIM, ishsizlik darajasi, inflyatsiya, iste’mol darajasi, budjet daromad va xarajatlari kiradi. Tashqi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar esa mamlakatning boshqa davlatlar bilan iqtisodiy munosabatlariga oiddir. Misol uchun, tashqi savdo balansi, to‘lov balansi, xorijiy investitsiyalar oqimi, tashqi qarz miqdori. 8. Ijtimoiy yo‘naltirilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar 14ko‘rsatkichlar strategik ko‘rsatkichlar. 10 Tabiiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar Tabiiy — fizik birliklarda, moliyaviy — pul birliklarida ifodalanadi. Ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy qiymatni birgalikda tahlil qilish imkonini beradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning to‘g‘ri tasnifi iqtisodiy tahlilning chuqur va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Turli turlardagi ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning har xil jihatlarini yoritib beradi: barqarorlik, samaradorlik, o‘sish, tenglik, tashqi ta’sirlar va boshqalar. Iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda, xalqaro reytinglarda ishtirok etishda, investitsion qarorlar qabul qilishda ushbu ko‘rsatkichlardan to‘g‘ri foydalanish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, har bir iqtisodchi va iqtisodiyotni boshqaruvchi subyekt ushbu ko‘rsatkichlarni chuqur bilishi va ularni tahlil qila olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur. 1.3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullari Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining holatini tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bunday ko‘rsatkichlarning iqtisodiy mazmuni ularning qanday hisoblab chiqilish usullari bilan bevosita bog‘liq. Har bir makroiqtisodiy indikator o‘ziga xos hisoblash metodikasiga ega bo‘lib, u iqtisodiy tahlil va siyosiy qarorlar qabul qilishda ishonchli manba sifatida xizmat qiladi. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan biri yalpi ichki mahsulot (YaIM) hisoblanadi. Uni hisoblashda uchta asosiy yondashuv mavjud: 1. Ishlab chiqarish (yaratilgan qo‘shilgan qiymat) usuli Bu usulga ko‘ra, iqtisodiyotda yaratilgan barcha qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi orqali YaIM aniqlanadi. Har bir tarmoqda yaratilgan mahsulot yoki xizmatning umumiy qiymatidan oraliq iste’mol (xomashyo, materiallar va 17Moliyaviy hisob To‘lov balansi tenglik yoki nomuvozanat holatini ko‘rsatib beradi va milliy valyuta barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. Qo‘shimcha metodikalar: Deflyator usuli Nominal YaIM va real YaIM o‘rtasidagi farqdan foydalanib narxlar darajasidagi o‘zgarishlar aniqlanadi: Deflyator = (Nominal YaIM / Real YaIM) × 100 Bu usul inflyatsiya ta’sirini tahlil qilishda ishlatiladi. Gini koeffitsiyenti Gini koeffitsiyenti ijtimoiy tengsizlik darajasini o‘lchaydi. Ko‘rsatkich 0 (to‘liq tenglik) va 1 (maksimal tengsizlik) oralig‘ida bo‘ladi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash metodlari turli yondashuvlarga asoslanadi va ular iqtisodiy tahlilning aniqligini ta’minlaydi. Har bir usulning afzallik va chegaralari mavjud bo‘lib, ulardan kompleks yondashuv asosida foydalanish tavsiya etiladi. To‘g‘ri hisoblangan ko‘rsatkichlar asosida davlat iqtisodiy siyosatini rejalashtiradi, xatolarni aniqlaydi va istiqboldagi taraqqiyot yo‘nalishlarini belgilaydi. 18II BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tarkibi va amaliy ahamiyati 2.1. YaIM, Yalpi milliy daromad, sof milliy mahsulot va ularning tarkibi Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ichida yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD) va sof milliy mahsulot (SMM) eng asosiy hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy hajmi, ichki ishlab chiqarish salohiyati, xalq xo‘jaligi darajasi va fuqarolarning daromad manbalarini o‘rganishda asosiy rol o‘ynaydi. Ular orasidagi bog‘liqlik va farqlarni aniqlash orqali makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash mumkin bo‘ladi. 1. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasi va tarkibi YaIM — bu muayyan davr (odatda bir yil) davomida mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich mamlakatda iqtisodiy faoliyat hajmini baholash uchun asosiy indikator sifatida qo‘llaniladi. YaIM tarkibiga kiradigan asosiy komponentlar: Xususiy iste’mol xarajatlari (C) – aholining oziq-ovqat, kiyim-kechak, transport, tibbiyot, ta’lim kabi xizmatlarga qilgan sarf-xarajatlari. Xususiy investitsiyalar (I) – biznes subyektlari tomonidan asosiy vositalar va zaxiralarga qilingan kapital qo‘yilmalari. Davlat xarajatlari (G) – hukumat tomonidan infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va mudofaa kabi sohalarga sarflanadigan mablag‘lar. Sof eksport (NX) – eksportdan import qiymatini ayirish natijasida hosil bo‘lgan farq. 10Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nominal va real shaklda ifodalanadi. Nominal ko‘rsatkichlar bozor narxlarida hisoblanadi, ya’ni ularning hisob-kitobida inflyatsiya darajasi inobatga olinmaydi. Real ko‘rsatkichlar esa narxlar darajasidagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. Masalan, nominal YaIM iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlarning bozor narxlaridagi umumiy qiymatini bildiradi, real YaIM esa shu mahsulot va xizmatlar hajmining inflyatsiyadan tozalangan holatini aks ettiradi. Bu tasnif iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda juda muhim, chunki real o‘sish faqat ishlab chiqarish hajmining ortishini bildiradi, narxlar o‘sishini emas. 2. Absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlar Absolyut ko‘rsatkichlar iqtisodiy jarayonlar hajmini bevosita miqdoriy ifodalaydi. Masalan, yalpi ichki mahsulot hajmi, investitsiyalar umumiy miqdori, eksport-import qiymatlari shular jumlasidandir. Nisbiy ko‘rsatkichlar esa ikki yoki undan ortiq iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Ular odatda foizlarda yoki koeffitsiyentlar shaklida ifodalanadi. Misol uchun, ishsizlik darajasi, inflyatsiya darajasi, investitsiyalar ulushi YaIMga nisbatan – bular nisbiy ko‘rsatkichlardir. Nisbiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy samaradorlik, taqsimot, barqarorlik darajasini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. 3. Umumiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar Umumiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy ko‘rsatkichlarning jami miqdorini bildiradi. Misol uchun, yil davomida ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar qiymati, umumiy eksport-import hajmi, byudjet xarajatlari umumiy summasi. O‘rtacha ko‘rsatkichlar esa bu umumiy miqdorlarning bir birlikka nisbatan ifodasidir. Masalan, aholi jon boshiga YaIM, har bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, o‘rtacha ish haqi kabi. O‘rtacha ko‘rsatkichlar turli davrlar va mamlakatlar iqtisodiy holatini solishtirishda muhim rol o‘ynaydi. 4. O‘sish va kamayish ko‘rsatkichlari 12Ushbu ko‘rsatkichlar aholi farovonligi, ijtimoiy tenglik, sog‘liqni saqlash, ta’lim darajasi kabi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Ular YaIM kabi sof iqtisodiy ko‘rsatkichlardan farqli o‘laroq, inson kapitaliga, hayot sifatiga bog‘liqdir. Masalan, Inson rivojlanish indeksi (HDI), Gini koeffitsiyenti, aholi jon boshiga iste’mol darajasi – ijtimoiy yo‘naltirilgan ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Zamonaviy iqtisodiy yondashuvlarda ushbu ko‘rsatkichlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 9. Qisqa muddatli va uzoq muddatli ko‘rsatkichlar Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar vaqt omiliga qarab ham tasniflanadi. Qisqa muddatli ko‘rsatkichlar iqtisodiyotdagi joriy o‘zgarishlarni aks ettiradi – masalan, oylik inflyatsiya, choraklik YaIM, ishsizlik statistikasi. Uzoq muddatli ko‘rsatkichlar esa strategik tahlillar uchun xizmat qiladi. Masalan, 5-10 yillik iqtisodiy o‘sish sur’atlari, aholining demografik o‘sishi, kapital jamg‘arma tendensiyalari. 10. Tabiiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar Tabiiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy faoliyat hajmini fizik birliklarda ifodalaydi – tonna, kub metr, kvadrat metr, kilovatt-soat va h.k. Moliyaviy ko‘rsatkichlar esa qiymat ifodasida bo‘ladi – so‘m, dollar, evro va boshqalar. Har ikkala turdagi ko‘rsatkichlar iqtisodiy tahlilda qo‘llanadi. Tabiiy ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish samaradorligini, moliyaviylar esa iqtisodiy qiymatni aks ettiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning asosiy turlari va ularning tavsifi № Ko‘rsatkich turi Qisqacha tavsifi Iqtisodiy tahlildagi ahamiyati 1 Nominal va real ko‘rsatkichlar Nominal — bozor narxlarida, real — inflyatsiyadan tozalangan holda hisoblanadi. Inflyatsiya ta’sirisiz iqtisodiy o‘sishni aniqlashda muhim. 2 Absolyut va nisbiy Absolyut — to‘liq hajmni, nisbiy — nisbat, ulush Tahlilda miqdor va nisbiy o‘zgarishlarni ajratib 222023 yilga kelib O‘zbekiston iqtisodiyotida yanada ijobiy o‘zgarishlar kuzatildi. YaIM 90,8 milliard dollarga yetdi va 6% real o‘sishni qayd etdi. Bu ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyoti eksport salohiyatining, ishlab chiqarish hajmining va xizmatlar sektorining kengayganidan dalolat beradi. 2023 yilda xizmatlar sohasi YaIM tarkibida 43,9% ulushni egalladi, sanoat – 23,5%, qishloq xo‘jaligi – 20,6% va qurilish – 7,1%. Aynan xizmatlar sohasi tarkibida bank-moliya sektori, axborot texnologiyalari va savdo faol o‘sdi. 2024 yilda O‘zbekiston YaIM hajmi 114,96 milliard AQSh dollariga yetdi. Bu tarixiy eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘ldi. Real o‘sish sur’ati 6,5% ni tashkil etdi. Xizmatlar sektori YaIMda 47,4% ulushni, sanoat – 26,4%, qishloq xo‘jaligi – 19,2% va qurilish – 7% ni egalladi. YaMD ko‘rsatkichi esa 119 milliard dollar atrofida qayd etildi. SMM esa 94–96 milliard dollar oralig‘ida shakllandi. Ayniqsa, tashqi iqtisodiy faoliyatning jonlanishi, investitsiya oqimining ko‘payishi va ishchi kuchining xorijga eksportidan tushayotgan daromadlar YaMD tarkibida ijobiy aks etdi. 7I BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nazariy asoslari 1.1. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasi va ularning iqtisodiy ahamiyati . Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – bu butun mamlakat iqtisodiyotining holati, rivojlanish darajasi va barqarorlik darajasini ifodalovchi umumlashtirilgan statistik ko‘rsatkichlardir. Ular bir vaqtning o‘zida iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan asosiy jarayonlarni kompleks tarzda baholash imkonini beradi. Boshqacha aytganda, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali davlat, tarmoq va xalq xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiy faoliyatning miqyosi, dinamikasi, muvozanati va barqarorligi aniqlanadi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar doirasiga quyidagilar kiradi: yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM), inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi, davlat budjeti holati, tashqi qarz miqdori, aholining real daromadlari, investitsiya darajasi va boshqalar. Ushbu ko‘rsatkichlar davlatning iqtisodiy salohiyati, barqarorligi, raqobatbardoshligi va xalqaro reytinglarda tutgan o‘rnini baholashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiyotda talab va taklif muvozanati, inflyatsion bosimlar, mehnat bozori holati, ishlab chiqarish hajmi va investitsion muhit tahlil qilinadi. Ayniqsa, yalpi ichki mahsulot hajmi iqtisodiyotning umumiy o‘sish sur’atlarini, inflyatsiya darajasi esa narxlar barqarorligini ifodalaydi. Ishsizlik darajasi mehnat resurslarining qay darajada samarali jalb etilganini ko‘rsatadi. 20Masalan, O‘zbekiston fuqarolarining Rossiyadagi mehnat daromadlari – milliy daromadga ijobiy ta’sir qiladi, xorijiy firmalarning foydalari esa – norezident daromadlari sifatida kamaytiruvchi omil hisoblanadi. 3. Sof milliy mahsulot (SMM) va uning tarkibi SMM – bu YaMDdan asosiy kapitalning eskirish qiymati (amortizatsiya) ayirib tashlanganidan keyin qoladigan sof iqtisodiy mahsulotdir. Formulasi: SMM = YaMD – Amortizatsiya Amortizatsiya – ishlab chiqarishda foydalanilgan asbob-uskunalarning, binolarning va boshqa asosiy vositalarning yillik eskirish qiymatini anglatadi. Bu ko‘rsatkich real iqtisodiy rivojlanish uchun mavjud bo‘lgan sof resurs miqdorini ifodalaydi. SMM tarkibiy qismlari: Ish haqi (mehnatga to‘lanadigan haq) Tadbirkorlik foydasi Foiz daromadlari Renta Soliqlar (indirekt) Transferlar (netto) SMM – iqtisodiy tizimning uzoq muddatli barqarorligiga ta’sir qiluvchi resurslarni aniqlaydi. 4. YaIM, YaMD va SMM o‘rtasidagi bog‘liqlik Uchala ko‘rsatkich bir-biriga uzviy bog‘liq: java CopyEdit YaIM ↓ + Net daromadlar (chetdan kelgan – chetga ketgan) YaMD ↓ – Amortizatsiya 26massasining ortiqcha muomalaga chiqarilishi, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi va tashqi bozorlardagi narx tebranishlari ko‘rsatiladi. O‘zbekistonda 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12.3%ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8.8%gacha pasaydi. Bu asosan pul-kredit siyosatining qat’iylashtirilishi, oziq-ovqat bozoridagi muvozanat va tarif siyosatidagi o‘zgarishlar natijasidir. 2024 yilda inflyatsiya 8.6% atrofida saqlanib qoldi. 2025 yil uchun prognozlarga ko‘ra, inflyatsiya darajasi 7.5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Ishsizlik muammosi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari Ishsizlik — mehnat resurslarining yetarlicha ish bilan ta’minlanmaganligini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Bu ko‘rsatkich bevosita iqtisodiy o‘sish sur’atlari, ishchi kuchi bozoridagi muvozanat, malaka mosligi va iqtisodiyotning tarkibiy xususiyatlariga bog‘liq. Yuqori ishsizlik darajasi ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi, davlat budjetiga bosimni oshiradi va ijtimoiy norozilikni kuchaytirishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida rasmiy statistikaga ko‘ra, 2022 yilda ishsizlik darajasi 9.4% bo‘lgan. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8.8%gacha kamaydi. 2024 yil davomida ishsizlik darajasi 8.1%ni tashkil etib, mehnat bozoridagi faollik ortdi. 2025 yil uchun ishsizlik darajasi 7.5–7.8% oralig‘ida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. To‘lov balansi va tashqi savdo barqarorligi To‘lov balansi — bu mamlakatning chet el bilan qilgan barcha iqtisodiy bitimlarining moliyaviy ifodasidir. Asosiy tarkibiy qismlari: savdo balansi, xizmatlar balansi, foyda va foizlar transferi, kapital harakatlari va zaxira o‘zgarishlari hisoblanadi. Ijobiy to‘lov balansi mamlakatga valyuta oqimini ta’minlab, milliy valyutaning barqarorligiga xizmat qiladi. Salbiy to‘lov balansi esa milliy valyutaga bosim keltirib chiqaradi va tashqi qarzning ortishiga olib keladi. 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 19YaIM formulasi quyidagicha ifodalanadi: YaIM = C + I + G + (X – M) bu yerda: X – eksport, M – import. YaIM tarkibi: Komponent Tavsifi C – iste’mol Aholining yakuniy tovar va xizmatlarga qilgan xarajatlari I – investitsiya Korxona va firmalarning ishlab chiqarish vositalariga sarmoyasi G – davlat xarajatlari Hukumatning iqtisodiy faoliyatga bevosita aralashuvi NX – sof eksport Tashqi savdo orqali erishilgan sof iqtisodiy foyda YaIM hajmining o‘sishi iqtisodiyotda faollik kuchayganini bildiradi, pasayishi esa inqiroz alomatidir. 2. Yalpi milliy daromad (YaMD) tushunchasi va farqi YaMD – bu mamlakat rezidentlari tomonidan ichki va tashqi bozorlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymati asosida hisoblangan daromaddir. Ya’ni, YaIMga xorijda olingan daromadlar qo‘shilib, norezidentlarga to‘langan daromadlar ayirib tashlanadi. Formulasi: YaMD = YaIM + (Rezidentlarning chetdan olgan daromadlari – Norezidentlarga to‘langan daromadlar) YaMD transmilliy iqtisodiyot sharoitida ahamiyatli ko‘rsatkichdir, chunki ko‘plab fuqarolar xorijda ishlaydi yoki xorijiy kapital ichki bozorga ta’sir qiladi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 28 30YaIM hajmi 2022-yilda 80,4 mlrd. dollarni, 2023-yilda 89 mlrd. dollarni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 97 mlrd. dollarga yetdi. Inflyatsiya darajasi Inflyatsiya darajasi O‘zbekistonda barqaror pasayish trendini ko‘rsatmoqda. 2022-yilda 12,3% bo‘lgan inflyatsiya 2023-yilda 8,8% ga, 2024-yilda esa 8,6% ga tushdi. 2025-yilda Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra inflyatsiya darajasi 7,5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu pasayish fiskal siyosatning qat’iyligi va pul-kredit siyosatining barqarorligi natijasida yuzaga kelmoqda. Ishsizlik darajasi 2022-yilda ishsizlik darajasi 9,4% ni tashkil qilgan. Hukumat tomonidan bandlikni ta’minlash bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida bu ko‘rsatkich 2023-yilda 8,8%, 2024-yilda 8,1% gacha pasaydi. 2025-yilda esa 7,5% ga tushishi prognoz qilinmoqda. Ayniqsa, yoshlar va ayollar bandligini oshirishga qaratilgan dasturlar ishsizlikni kamaytirishda muhim omil bo‘ldi. To‘lov balansi O‘zbekistonning to‘lov balansida 2022–2024 yillar davomida manfiy saldo kuzatilgan bo‘lsa-da, bu salbiy tafovut yildan-yilga qisqarmoqda. 2022-yilda to‘lov balansi -2,2 mlrd. dollar, 2023-yilda -2,5 mlrd. dollarni tashkil etgan. 2024-yilda salbiy tafovut -0,5 mlrd. dollarga kamaydi. 2025-yilda esa balans 0,3 mlrd. dollar ijobiy natija ko‘rsatishi kutilyapti. Bu eksport salohiyatining oshishi va valyuta tushumlarining ortishi bilan bog‘liq. Tashqi savdo aylanmasi O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2022-yilda 50 mlrd. AQSH dollariga yaqinlashgan bo‘lsa, 2023-yilda 55 mlrd. dollardan oshdi. 2024-yilda esa 62 mlrd. dollar atrofida bo‘ldi. Eksport va import o‘rtasidagi tafovut hali ham mavjud bo‘lsa-da, eksport salohiyatining oshishi bu tafovutni kamaytirishga xizmat qilmoqda. Yalpi milliy daromad (YaMD) 24o‘rinlari yaratilishi, aholi daromadlarining oshishi, ijtimoiy xizmatlarning sifati yaxshilanmoqda. Shu bilan birga, YaIM va YaMD o‘rtasidagi tafovutlar, tashqi iqtisodiy muhitdagi xatarlar va inflyatsiya kabi omillar ham doimiy monitoringni talab qiladi. 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyoti sifat jihatidan o‘zgarib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ijobiy natijalarni ko‘rsatdi. YaIM hajmining muntazam o‘sib borishi, uning tarkibida xizmatlar va sanoat sektorlarining ulushi ortib borayotgani, milliy daromad va sof mahsulot hajmining kengayishi iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yo‘nalishda olib borilayotganidan dalolat beradi. Kelgusida bu ko‘rsatkichlar asosida uzoq muddatli strategik rejalashtirish va barqaror o‘sish modelini shakllantirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 8Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat iqtisodiy holatni aks ettiradi, balki davlatning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda asosiy vosita sifatida ham xizmat qiladi. Davlat tomonidan olib borilayotgan fiskal va monetar siyosatlar aynan ushbu ko‘rsatkichlar asosida shakllantiriladi. Masalan, agar inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, Markaziy bank pul-kredit siyosatini qat’iylashtiradi. Yoki, agar ishsizlik darajasi ortib borsa, mehnat bozorini faollashtirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqiladi. Iqtisodiy turg‘unlik yoki inqiroz holatlarida ham aynan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali tahlil o‘tkazilib, tiklanish strategiyalari belgilanadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va aholi farovonligini oshirish uchun davlatlar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga tayangan holda kompleks dasturlar ishlab chiqadilar. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning eng muhim xususiyati – ular statistik raqamlar asosida shakllantiriladi va muayyan vaqt oralig‘ida qayd etiladi. Shuning uchun ham bu ko‘rsatkichlar tahlili vaqt o‘tishi bilan dinamik tarzda olib borilishi lozim. Statistika agentliklari, Markaziy bank, xalqaro moliya institutlari va boshqa tashkilotlar doimiy ravishda ushbu ko‘rsatkichlarni e’lon qilib boradilar. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning iqtisodiy ahamiyati shundaki, ular orqali quyidagi maqsadlarga erishish mumkin:  iqtisodiyotning joriy holatini baholash;  o‘sish sur’atlarini aniqlash;  iqtisodiy muammolarni aniqlash va ularning sabablari ustida ishlash;  davlat budjetini rejalashtirish va soliqlar siyosatini ishlab chiqish;  iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholash;  xalqaro investitsiyalarni jalb etishda ishonchli axborot manbai sifatida foydalanish;  iqtisodiy prognozlar ishlab chiqish va strategik rejalarni shakllantirish. 13ko‘rsatkichlar yoki foizlarda ifodalangan ko‘rsatkichlar. ko‘rsatadi. 3 Umumiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar Umumiy — jami qiymat, o‘rtacha — aholi yoki birlik boshiga hisoblangan qiymat. Mamlakatlararo yoki davrlararo solishtirish uchun qulaylik yaratadi. 4 O‘sish va kamayish ko‘rsatkichlari Ma’lum vaqt oralig‘ida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sishi yoki pasayishini ko‘rsatadi. Iqtisodiy faollik yoki inqiroz belgilarini aniqlashga yordam beradi. 5 Barqarorlik va nomuvozanat ko‘rsatkichlari Inflyatsiya, ishsizlik, byudjet defitsiti, tashqi balans holatlari asosida aniqlanadi. Iqtisodiy xavf va turg‘unlik belgilarini ko‘rsatadi. 6 Iqtisodiy salohiyat va real ishlab chiqarish Salohiyat — maksimal imkoniyatlar, real — amaldagi natijalar. Resurslardan foydalanish samaradorligini baholashda qo‘llanadi. 7 Ichki va tashqi ko‘rsatkichlar Ichki — mamlakat ichidagi iqtisodiy holat, tashqi — tashqi savdo, to‘lov balansi, investitsiyalar. Ichki siyosat va tashqi iqtisodiy aloqalar o‘rtasidagi muvozanatni tahlil qiladi. 8 Ijtimoiy yo‘naltirilgan ko‘rsatkichlar Aholi farovonligi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, Gini koeffitsiyenti, HDI kabi. Iqtisodiy o‘sish natijalarining ijtimoiy ta’sirini baholaydi. 9 Qisqa va uzoq muddatli Qisqa — oylik, choraklik, uzoq — 5-10 yillik yoki Davriy tahlil va istiqbolli rejalashtirishda qo‘llaniladi. 9Bundan tashqari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat ichidagi ijtimoiy qatlamlarning iqtisodiy ahvolini aniqlashda, ijtimoiy himoya siyosatini belgilashda ham keng qo‘llaniladi. Masalan, aholining real daromadlari va iste’mol narxlari indeksi asosida ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar va ish haqlarining indeksatsiyasi amalga oshiriladi. Hozirgi davrda O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning monitoringi, Davlat dasturlarining bajarilishi, Milliy taraqqiyot strategiyasining amaliy natijalari ham aynan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali aniqlanmoqda. Xususan, 2024–2025-yillarda yalpi ichki mahsulot hajmining ortishi, inflyatsiya darajasining barqarorlashuvi va tashqi savdo balansining ijobiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi bu borada aniq misol bo‘la oladi. Xalqaro miqyosda ham ushbu ko‘rsatkichlar asosida davlatlar o‘rtasida reytinglar shakllantiriladi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki (WB), Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) kabi tashkilotlar mamlakatlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘rganib, rivojlanish darajasini belgilaydi. Shu bois, mazkur ko‘rsatkichlarni chuqur o‘rganish, ulardan samarali foydalanish va ularni tahlil qilish har qanday davlat uchun iqtisodiy siyosat yuritishda ustuvor ahamiyat kasb etadi. 1.2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar - bu butun iqtisodiyot darajasidagi jarayonlar va holatlarni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardir. Ular iqtisodiy tahlil, strategik rejalashtirish va siyosiy qarorlar qabul qilishda asosiy vosita hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlar yordamida iqtisodiyotning umumiy rivojlanish darajasi, barqarorligi, muvozanati va samaradorligi o‘lchanadi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar turlicha mezonlarga asosan tasnif qilinadi. Ularning har biri o‘zining iqtisodiy ahamiyati, tadbiq etilish sohasi va o‘lchov birliklariga ega. Quyida ularning asosiy turlari va tasniflari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi. 1. Nominal va real ko‘rsatkichlar 27O‘zbekistonda 2022 yilda to‘lov balansining defitsiti $2.2 mlrd ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich $2.5 mlrd atrofida bo‘ldi. 2024 yilda esa to‘lov balansida nisbiy muvozanatga erishildi. Eksport hajmining ortishi, gaz va paxta narxlarining barqarorlashuvi bu borada ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 2025 yil uchun prognozlar ijobiy saldo shakllanishini ko‘rsatmoqda, bu esa xorijiy investitsiyalar uchun ishonch muhitini kuchaytiradi. Makroko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi Inflyatsiya, ishsizlik va to‘lov balansi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardir. Masalan, inflyatsiyaning yuqori darajasi aholining iste’mol salohiyatini pasaytiradi, bu esa ichki talabning qisqarishiga va ishsizlik darajasining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, to‘lov balansidagi salbiy saldo importning ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ham ichki ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi va ishsizlikni keltirib chiqaradi. Phillips egri chizig‘iga asosan, qisqa muddatli davrda inflyatsiya bilan ishsizlik o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud: inflyatsiya ortgan sari ishsizlik kamayadi. Biroq uzoq muddatda bu munosabat zaiflashadi, shuning uchun barqaror iqtisodiy siyosat yuritish muhimdir. Monetar siyosat (pul-kredit siyosati) orqali inflyatsiyani nazorat qilish mumkin bo‘lsa, fiskal siyosat (soliq va xarajatlar) orqali ishsizlik darajasiga ta’sir o‘tkazish mumkin. 32 Xulosa Ushbu kurs ishini yozish jarayonida men “Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tarkibi va mohiyati” mavzusini chuqur o‘rgandim va makroiqtisodiy tahlil iqtisodiyotni boshqarishdagi muhim vosita ekanini amaliy misollar orqali anglab yetdim. Iqtisodiy jarayonlar, ularning o‘zaro bog‘liqligi, milliy iqtisodiyotning holatini baholashda yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM), inflyatsiya, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi kabi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning har biri o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanligini tahlillar orqali isbotladim. O‘zbekiston Respublikasi misolida olib borgan tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning izchil davom ettirilishi natijasida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasining pasayishi, tashqi qarz va to‘lov balansi bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarning barqarorlashuvi ijobiy natijalardan dalolat beradi. Kurs ishida olingan natijalar asosida shuni xulosa qilaman: makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat statistik ma’lumot sifatida, balki davlat siyosatini shakllantirish va iqtisodiy qarorlar qabul qilishda tayanch vazifa bajaradi. Bu ko‘rsatkichlarni chuqur tahlil qilish orqali iqtisodiy muammolarni aniqlash va ularning samarali yechimlarini topish imkoniyati yuzaga keladi. Shuningdek, xalqaro iqtisodiy aloqalarda ishtirok etish, investitsiyalarni jalb qilish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning aniqligi va ishonchliligi muhim omildir. Kurs ishi davomida nazariy bilimlar bilan bir qatorda statistik ma’lumotlardan foydalanib, amaliy tahlil ko‘nikmalarimni mustahkamlashga erishdim. Bu esa kelajakdagi professional faoliyatimda iqtisodiy masalalarni tahlil qilish va baholashda muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi, deb hisoblayman. 15boshqa vositalar) ayirib tashlanadi va shu asosda qo‘shilgan qiymat aniqlanadi. Formula quyidagicha ifodalanadi: YaIM = ∑ (Yakuniy mahsulot qiymati – Oraliq mahsulot qiymati) Bu usul iqtisodiyotning real ishlab chiqarish salohiyatini baholashda muhimdir. 2. Daromadlar usuli Daromadlar usuliga ko‘ra, YaIM mamlakatda ishlab chiqarishga jalb qilingan barcha resurslar egalarining daromadlari yig‘indisi asosida aniqlanadi. Bu yerda ish haqi, foizlar, renta daromadlari, foyda va aralash daromadlar hisobga olinadi. Shuningdek, davlat tomonidan yig‘ilgan soliqlar va subsidiya farqlari ham qo‘shiladi: YaIM = Ish haqi + Foyda + Foiz + Renta + Aralash daromadlar + Sof soliqlar Bu yondashuv orqali iqtisodiy faoliyatdan kimlar daromad olayotgani, daromadlarning strukturasi va taqsimoti aniqlanadi. 3. Xarajatlar usuli Xarajatlar yondashuvida, iqtisodiyotda yakuniy mahsulot va xizmatlarni xarid qilishga sarflangan umumiy xarajatlar yig‘indisi asosida YaIM hisoblanadi. Bu xarajatlar quyidagi komponentlardan iborat: YaIM = C + I + G + NX bu yerda: C — iste’mol xarajatlari, I — investitsiyalar, G — davlat xarajatlari, NX — sof eksport (eksport – import). Bu yondashuv orqali iqtisodiyotda talab hajmi, aholi va davlatning faoliyati, tashqi savdo ta’siri aniqlanadi. Boshqa asosiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullari Yalpi milliy daromad (YaMD) 252.2. Inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov balansi va ularning o‘zaro bog‘liqligi Zamonaviy iqtisodiyotni tahlil qilishda asosiy e’tibor makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, bunda inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi va to‘lov balansi holati muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning umumiy holati, aholi turmush darajasi, ishlab chiqarish salohiyati hamda tashqi iqtisodiy aloqalarning samaradorligini belgilovchi mezonlar sifatida baholanadi. Inflyatsiya tushunchasi va uning ta’siri Inflyatsiya — bu tovarlar va xizmatlar narxlarining umumiy darajada uzluksiz o‘sib borishidir. Inflyatsiyaning past darajasi tabiiy jarayon sifatida qabul qilinadi va hatto iqtisodiy o‘sishga turtki bo‘lishi mumkin. Biroq inflyatsiya darajasi nazoratdan chiqsa, bu aholi real daromadlarining kamayishiga, investitsiya muhitining yomonlashishiga hamda ijtimoiy beqarorlikka olib keladi. Inflyatsiyaning asosiy sabablari sifatida pul 3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 4yumshatish choralari ishlab chiqilishi mumkin. Aynan shu omillar ushbu mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini kuchaytirib, ilmiy izlanishlar uchun keng imkoniyatlar yaratadi 1 . Shu bois kurs ishining dolzarbligi bevosita iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, raqamli iqtisodiyotga o‘tish, investitsiya muhitini yaxshilash va xalqaro iqtisodiy tizimda faol ishtirok etish bilan bog‘liqdir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar iqtisodiyot fanining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u xalqaro miqyosda va milliy iqtisodiyot doirasida keng o‘rganib kelinmoqda. Mazkur yo‘nalishda dunyo miqyosida taniqli iqtisodchilar – Pol Samuelson, N. Gregory Mankiw, O. Blanchard, R. Dornbusch, Stenli Fisherlar tomonidan fundamental ilmiy asarlar yaratilgan. Ayniqsa, Mankiwning “Makroiqtisodiyot” asari bugungi kunda ko‘plab oliy ta’lim muassasalarida asosiy darslik sifatida foydalaniladi. Ular ishlab chiqqan nazariy yondashuvlar hozirgi makroiqtisodiy tahlilning asosini tashkil qiladi. O‘zbekiston ilmiy doirasida ham bu mavzu bo‘yicha yetarli tadqiqotlar mavjud. Jumladan, A. Xudoyberganovning iqtisodiy siyosatga oid ishlari, B. Xoshimovning zamonaviy iqtisodiy tahlil uslublari va D. Toshmuhamedovning makroiqtisodiy statistikaga oid izlanishlari alohida e’tiborga loyiq. Shuningdek, Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Markaziy bank, Statistika agentligi tomonidan muntazam e’lon qilinadigan ma’lumotlar orqali O‘zbekistonda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilish amaliyoti shakllangan. Lekin, shunga qaramay, bugungi iqtisodiy o‘zgarishlar, raqamli transformatsiya va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning murakkablashuvi fonida mavjud ilmiy ishlanmalarning yangilanishiga ehtiyoj ortib bormoqda. Ayniqsa, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik, yalpi talab va taklif dinamikasi, hamda to‘lov balansi muammolarining zamonaviy yondashuvlar asosida qayta tahlili dolzarbdir. Shuningdek, xalqaro tashkilotlar 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 292.3. O‘zbekiston misolida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va rivojlanish strategiyalari natijasida oxirgi yillarda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Ushbu bo‘limda 2022- yildan 2025-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy makroko‘rsatkichlari – YaIM, inflyatsiya, ishsizlik, yalpi milliy daromad, to‘lov balansi, tashqi savdo aylanmasi va davlat qarzi kabi ko‘rsatkichlar statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilinadi. YaIM (Yalpi ichki mahsulot) o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022-yilda 5,7% o‘sdi. 2023-yilda bu ko‘rsatkich 6,0% ga yetdi va 2024-yilda 6,2% ga o‘sishi qayd etildi. 2025-yil uchun prognoz esa 6,5% atrofida belgilangan. Bu o‘sish, birinchi navbatda, sanoat, xizmatlar va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining barqaror rivojlanishi bilan bog‘liq. 23Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yilda ishlab chiqarish hajmi va qo‘shilgan qiymat quyidagicha shakllandi: sanoatda 6,8%, xizmatlarda 7,7%, qishloq xo‘jaligida 3,1%, qurilishda 8,8% real o‘sish kuzatildi. Bu ko‘rsatkichlar YaIM tarkibiy tuzilmasining diversifikatsiyalanganligini ko‘rsatadi. Sanoatda asosan tog‘-kon sanoati, oziq-ovqat mahsulotlari va to‘qimachilik tarmoqlari yetakchi bo‘ldi. Xizmatlar sohasida esa elektron savdo va raqamli moliya texnologiyalari sezilarli rivojlandi. 2025 yilga kelib, dastlabki prognozlarga ko‘ra, O‘zbekiston iqtisodiyoti 6,2–6,5% o‘sishni saqlab qoladi. YaIM hajmi 125–130 milliard dollar oralig‘ida bo‘lishi kutilmoqda. YaMD esa 135 milliard dollardan oshishi mumkin. Bu daromadlar asosan xorijdan kelayotgan pul o‘tkazmalari, eksportdan tushgan foyda va investitsiyaviy daromadlar hisobiga kengayadi. SMM darajasi esa 110 milliard dollarga yaqinlashadi. Bu O‘zbekiston uchun iqtisodiy barqarorlikning mustahkam asosga ega bo‘layotganini bildiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bunday barqaror va izchil o‘sishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy rivojlanishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Yangi ish 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida har bir davlat o‘zining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari asosida iqtisodiy siyosatini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar chuqurlashib borayotgan bir paytda, ularning natijadorligini baholash uchun ishonchli ko‘rsatkichlarga ehtiyoj ortmoqda. Ayniqsa, YaIM (yalpi ichki mahsulot), inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi, to‘lov balansi kabi ko‘rsatkichlar davlat byudjeti, monetar siyosat va investitsiya jalb qilish jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu indikatorlar orqali mamlakat iqtisodiy holati, uning o‘sish sur’ati va tarkibiy muammolari aniqlanadi. Xususan, pandemiyadan keyingi davrda iqtisodiyotning tiklanish holatini baholashda aynan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga tayangan holda qarorlar qabul qilinmoqda. Shu sababli, ularning nazariy asoslarini chuqur tushunish va amaliy tahlil qilish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biridir. Bundan tashqari, Davlat statistika qo‘mitasi, Markaziy bank, Iqtisodiyot va moliya vazirligi tomonidan e’lon qilinayotgan rasmiy raqamlar orqali iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot yo‘nalishlari baholanmoqda. Demakki, mazkur mavzu nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb bo‘lib, kelajakdagi iqtisodiy siyosatga asos yaratadi. Shu bilan birga, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligini chuqur o‘rganish, ularning iqtisodiy muvozanatga ta’sirini tahlil qilish, barqaror rivojlanishni ta’minlash yo‘lida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ularni to‘g‘ri tahlil qilish orqali iqtisodiy inqirozlar xavfini oldindan aniqlash, ularni 31YaMD 2022-yilda 75 mlrd. dollar atrofida bo‘lgan. 2023-yilda bu ko‘rsatkich 82 mlrd., 2024-yilda 89 mlrd. dollarni tashkil etdi. 2025-yil uchun esa YaMD hajmi 96 mlrd. dollar atrofida bo‘lishi kutilyapti. Bu ko‘rsatkich mamlakat rezidentlarining sof daromadini ifodalaydi va tashqi iqtisodiy faoliyatning barqarorligidan dalolat beradi. Davlat qarzi O‘zbekiston davlat qarzi 2022-yil yakunida YaIMning 38% ini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yil oxirida bu ko‘rsatkich 36% ga kamaydi. 2024-yilda esa davlat qarzining YaIMga nisbati 34% bo‘ldi. 2025-yilda bu nisbat 32% atrofida bo‘lishi rejalashtirilmoqda. Bu davlatning qarzga nisbatan ehtiyotkor siyosat yuritayotganidan dalolat beradi. Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, O‘zbekiston makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va iqtisodiy o‘sishni davom ettirish yo‘lida izchil harakat qilmoqda. Inflyatsiyaning pasayishi, ishsizlik darajasining kamayishi, to‘lov balansidagi yaxshilanishlar va davlat qarzining nazorat ostida saqlanishi – bularning barchasi iqtisodiy siyosatning muvozanatli olib borilayotganini ko‘rsatadi.Biroq, hali oldinda hal qilinishi kerak bo‘lgan masalalar mavjud – xususan, eksportni diversifikatsiya qilish, innovatsion tarmoqlarni rivojlantirish, tashqi qarz yuki va davlat budjetining samarali boshqaruvi kabi. Shu sababli, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni doimiy monitoring qilish va chuqur tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. 6Kurs ishi mavzusining predmeti – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning iqtisodiy mazmuni, ularning hisoblash usullari, o‘zaro aloqasi va iqtisodiy jarayonlardagi funksional roli. Kurs ishi mavzusining maqsadi – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nazariy asoslarini ochib berish, ularning tarkibini, hisoblash usullarini va amaliyotdagi qo‘llanilishini tahlil qilish orqali ularning iqtisodiyotni boshqarishdagi ahamiyatini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasini ochib berish;  ularning tasnifi va turlarini o‘rganish;  makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullarini tahlil qilish;  asosiy ko‘rsatkichlar (YaIM, YaMD, SMM, inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov balansi)ning tarkibiy tuzilmasini yoritish;  O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari asosida amaliy tahlil o‘tkazish;  mazkur ko‘rsatkichlar asosida iqtisodiy siyosatga ta’sirni baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 16Bu ko‘rsatkich mamlakat fuqarolarining ichki va tashqi daromadlarini o‘z ichiga oladi: YaMD = YaIM + Rezidentlarning chetdan olgan daromadlari – Norezidentlarga to‘langan daromadlar YaMD, mamlakat iqtisodiy faoliyati xalqaro miqyosda qanday daromad keltirayotganini aks ettiradi. Sof milliy mahsulot (SMM) SMM asosiy kapitalning eskirishini (amortizatsiya) chegirgan holdagi milliy mahsulot miqdorini bildiradi: SMM = YaMD – Amortizatsiya Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning barqarorligi va milliy boyliklarni tiklash darajasini tahlil qilishda muhimdir. Inflyatsiya darajasi Inflyatsiya narxlar darajasining o‘sishini bildiradi. Odatda iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki ulgurji narxlar indeksi (UNI) orqali hisoblanadi: Inflyatsiya (%) = ((INI_t – INI_t−1) / INI_t−1) × 100 Bu iqtisodiy ko‘rsatkich davlatning monetar siyosati va pul massasi ustidan nazorat darajasini aniqlashda yordam beradi. Ishsizlik darajasi Ishsizlik darajasi iqtisodiy faol aholining qancha foizi ish bilan band emasligini ko‘rsatadi: Ishsizlik darajasi (%) = (Ishsizlar soni / Mehnatga layoqatli aholi) × 100 Bu ko‘rsatkich iqtisodiy faollik va mehnat bozorining sog‘lomligini baholaydi. To‘lov balansi To‘lov balansi mamlakatning xorij bilan moliyaviy operatsiyalarini ifodalaydi. U uchta asosiy bo‘limdan iborat: Joriy hisob Kapital hisobi 21SMM Bu ko‘rsatkichlarning o‘zaro farqi mamlakat iqtisodiyotining ichki faollik, xalqaro aloqalar va asosiy vositalardan foydalanish darajasi kabi mezonlarda qanchalik muvozanatli ishlayotganini ko‘rsatadi. 5. Amaliy ahamiyati YaIM orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlari baholanadi. YaMD yordamida milliy iqtisodiy faollik va milliy daromadlar taqsimoti aniqlanadi. SMM orqali sof iqtisodiy samaradorlik va barqaror rivojlanish darajasi o‘lchanadi.Shuningdek, ushbu ko‘rsatkichlar xalqaro tashkilotlar (Jahon banki, Xalqaro valuta jamg‘armasi, BMT) tomonidan mamlakatlarni solishtirish va reyting tuzishda asosiy indikator sifatida qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini yuqori darajada ushlab turish, aholi farovonligini oshirishga yo‘naltirilgan islohotlarni faol amalga oshirib kelmoqda. Bunday jarayonlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM) kabi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy salohiyatning aniqlovchisi sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Aynan shu ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy hajmi, tarkibi va o‘sish dinamikasini aks ettiradi. 2022 yilda O‘zbekistonning YaIM hajmi 81,14 milliard AQSh dollariga teng bo‘ldi. Bu ko‘rsatkich oldingi yilga nisbatan 5,7% ga o‘sgan. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmatlar sektorining YaIMdagi ulushi mos ravishda 26,7%, 25,1% va 41,5% ni tashkil etdi. Demak, xizmatlar sohasi iqtisodiy faollikda yetakchi o‘rinni egalladi. 2022 yilda YaMD esa YaIMga xorijdagi daromadlar qo‘shilishi va norezidentlarga to‘lovlar ayirilishi orqali hisoblab, taxminan 84 milliard dollar atrofida bo‘ldi. Sof milliy mahsulot (SMM) esa amortizatsiya (asosiy kapital iste’moli) kamaytirilganidan so‘ng, 68–70 milliard dollarga teng bo‘ldi.

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari 

Купить