Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	103.4KB
Покупки	4
Дата загрузки	11 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning jismoniy xossa va sifatlari
yo’qolib boradi. Ularni tiklash uchun subyekt ta'mirlash ishlarini o’tkazishi
mumkin.
Asosiy vositalar ta'mirining ikki turi mavjud: kapital va joriy ta'mir.
Asosiy vositalarni ta'mirlash pudrat yoki xojalik usulida bajarilishi mumkin. Pudrat
usulida bajarilganda subyekt ta'mirlash-qurilish tashkiloti bilan pudrat
shartnomasini tuzadi.
Xojalik usulida esa ta'mir o’z kuchi bilan amalga oshiriladi.
Ikkala usulda ham ta'mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan
qoplanadi.
Pudrat va xojalik usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditining xususiyatlarini
ko’rib chiqamiz.
Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarni tekshirish mobaynida auditor
ta'mirlash rasmiylashtirilishining to’g’rililigiga alohida e'tibor qaratishi lozim.
Bunda dastavval, mazkur masala bo’yicha subyektda qanday hisob siyosati qabul
qilinganligi aniqlanishi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma-ketligini
belgilaydi. Subyektlarda asosiy vositalarni ta'mirlashga doir xarajatlar quyidagicha
hisobdan o’chirilishi mumkin:
- xarajatlarning qilinish me'yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat)
lartannarxiga;
- asosiy vositalarni ta'mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan;
- xarajatlarni oldin 3190 – «Boshqa kelgusi davr xarajatlari» schyotiga olib
borib, keyinchalik bir me'yorda tannarxga qo’shib borish.
Agar hisob siyosatiga muvofiq subyektda asosiy vositalarni ta'mirlash uchun
rezerv tashkil etiladigan bo’lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining
iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo’yicha (binolar, inshootlar,
qurilmalar va hokazo) ajratmalar miqdori ko’zda tutilganligi yoki ajratmalarning
yagona normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoyiliga rioya
qilinishini aniqlaydi. Ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv
hisobiga hisobdan o’chiriladi. Shuning uchun auditor yil oxirida (ta'mirlash ishlari

bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar bajarilishi ustidan nazorat
o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash bo’yicha menejerlar ishi
ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, debitorlar schyotlaridagi
saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti bilan taqqoslab turishi
mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari xizmatchilar tomonidan
topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi hisob tizimiga taalluqli
qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat o’rnatish boshqaruv
nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi faoliyat ko’rsatishining
sharti hisoblanadi.
Tomonlar o’rtasida kelishilgan dastur bajaradigan ishlar (xizmatlar) hajmi va
qiymatini aniqlashda asos bo’lib, quyidagi shakldagi shartnoma bilan
rasmiylashtiriladi:

hisoblanadigan obyektlar asosiy vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki
noishlab chiqarish) tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish
bajarish, xizmat ko’rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli)
lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab chiqarish
sohasidagi asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari o’z
mablag’lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo’yicha
esa foyda yoki zararlarga olib boriladi.
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblashni hisobga olishda eng ko’p uchraydigan
qoida buzilish hollari quyidagilardan iborat:
ayrim subyektlarda asosiy vositalarga eskirishni hisoblash har choraklikda amalga
oshiriladi; soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat
muddati o’tib
ketsa ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom ettiriladi; asosiy
vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli qo’llaniladi
va h.k.
Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy amallar
qo’llanilishi mumkin:
- asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo’yicha
qoldiqlarniva joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani oldingi davrlardagi
ma'lumotlar bilan taqqoslash va ularning o’zgarishini baholash;
- joriy yilda jamg’arilgan amortizatsiya qoldig’ini oldingi davrlardagi
qoldiqlarbilan taqqoslash.
Audit jarayonida asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisobot
davrida buxgalteriya hisobi ma'lumotlarida to’g’ri aks ettirilganini tekshirish
lozim. Asosiy vositalarning ayrim obyektlari bo’yicha ajratmalar buxgalteriya
hisobida tegishli summalarni jamg’arish yo’li bilan yoki obyektlarning dastlabki
qiymatini kamaytirish yo’li bilan aks ettiriladi.

Kirish
Samarali ichki nazorat va audit xizmati-bu bozorning iqtisodiy agenti tomonidan
korporativ boshqaruvning asosiy elementi bo lib, boshqaruv xodimlarigaʻ
yo naltirilgan etarli, ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi: -
ʻ
biznes-jarayonlarni tashkil etish, texnik va texnologik, ekologik va
moliyaviyiqtisodiy qo llab-quvvatlashni takomillashtirish va umuman
ʻ
tashkilotning faoliyati, - operatsion, ekologik, moliyaviy va boshqa turdagi
xavflarni tezkor aniqlash, oldini olish va cheklash; - xo jalik yurituvchi subyekt va
ʻ
uning aksiyadorlarining strategik maqsadlariga erishishga oqilona ishonch.
Xo jalik yurituvchi subyekt ichki nazorati samaradorligining bo lajak auditini
ʻ ʻ
samarali rejalashtirish uchun tekshirilayotgan obyekt (ish jarayoni) ning dastlabki
ekspertizasi o tkazilishi lozim. Ushbu monitoringning maqsadi audit qilinayotgan
ʻ
biznes jarayonining dolzarb vazifalari, uning tuzilishi yoki undagi avvalgi auditdan
boshlab yuz bergan o zgarishlarni o rganishdan iborat. Bu bizga ushbu jarayonning
ʻ ʻ
ichki nazorat xizmatini samarasiz tashkil etish oqibatlarining umuman tashkilot
uchun ahamiyati haqida xolisona gapirishga imkon beradi. Ichki nazoratning sifati
va samaradorligini tekshirish algoritmi auditorlar dastlabki tekshirish bosqichida: -
tekshiriladigan obyektni tashkil etishni tartibga soluvchi ichki me yoriy hujjatlarni
ʼ
tahlil qilish; - ushbu biznes jarayoniga xizmat qiluvchi ma lumotlar bazasi va
ʼ
dasturiy ta minotni tahlili; - tuzatish ishlari dasturlarini amalga oshirish va ushbu
ʼ
biznes jarayonining oldingi tekshiruvlari natijalarini o rganish (agar mavjud
ʻ
bo lsa); - ko rib chiqilayotgan biznes-jarayonni amalga oshiruvchi tarkibiy
ʻ ʻ
bo linma rahbar xodimlari va uning faoliyati bo yicha jarayonning boshqa
ʻ ʻ
ishtirokchilarini aniqlash va maxsus tekshirish; - xo jalik yurituvchi subyektning
ʻ
rivojlanish strategiyasiga va maqsadlarni belgilash tamoyillariga muvofiqligi
uchun biznes-jarayonning haqiqiy maqsadlarini tahlil qilish (aniqlashtirish,
o lchovlilik, izchillik, ahamiyatlilik, erishilgan vaqtni cheklash); - mavjud nazorat
ʻ
tartib-qoidalarini ko rsatib, ushbu biznes jarayonini tashkil etish uchun yo l
ʻ ʻ
xaritasini shakllantirish; - xo jalik yurituvchi subyektning boshqaruv xodimlari va
ʻ

3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog’liq muomalalar auditi
Dastavval, auditor moddiy javobgar shaxslarni va ular bilan tuzilgan to’liq moddiy
javobgarlik to’g’risidagi shartnomalar mavjudligini aniqlashi zarur. Agar
shartnomalar bo’lmasa, u holda auditor ularni tuzishni tavsiya qilishi lozim.
Amaldagi tartibga ko’ra asosiy vositalarning analitik hisobi ularning tasnifiy
guruhlari va inventar obyektlari bo’yicha, shuningdek obyektlarning moddiy
javobgar shaxslarda turish joyi (bo’linmalar, brigadalar, sexlar, uchastkalar va h.k.)
bo’yicha yuritiladi.
Subyektga kelib tushgan asosiy vositalarni tekshirishda har bir obyekt bo’yicha
alohida tuzilgan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-I shakl) ning
rasmiylashtirilishiga e'tibor qaratish zarur. Bunda dalolatnomadagi obyektning
tavsifi, turgan joyi, sotib olingan manbai, chiqarilgan yoki ko’rilgan yili, ishga
tushirilgan vaqti, obyektning sinov natijalari, uning texnik talablarga muvofiqligi
va boshqa ma'lumotlar tekshiriladi.
Ayrim hollarda bir turdagi va narxi bir xil xojalik inventarlari, asboblar, stanoklar
olinganda asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish umumiy dalolatnomasi tuzilishi
mumkin. Bunda ushbu dalolatnoma ma'lumotlari, unga ilova qilingan pasportlar,
ishlatish tartibi, yo’riqnomalar ham tekshirilishi zarur.
Hisobga qabul qilingan har bir asosiy vosita obyektiga inventar raqam berilgan
bo’lishi lozim. Masalan, 001 dan 099 gacha inventar raqamlar binolarga, 100 dan
199 gacha inshootlarga, 200 dan 299 gacha bo’lgan raqamlar uzatish qurilmalariga
beriladi va hokazo. Berilgan inventar raqami asosiy vositalar obyektiga metall
jeton bilan biriktirib, uchmaydigan bo’yoq bilan yozib yoki boshqa usullarda
belgilab qo’yilishi lozim. Bu belgilar obyekt foydalanishda bo’lgan jami davr
ichida saqlanib, buxgalteriya hisobining barcha tegishli dastlabki hujjatlarida va
hisob registrlarida ko’rsatiladi. Obyekt hisobdan chiqarilganidan so’ng, uning
inventar raqami yangi kirim qilingan asosiy vositalarga berilmaydi.
Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (ilova qilingan hujjatlar
bilan birga) buxgalteriyaga o’z vaqtida topshirilgan bo’lishi lozim. Subyekt
buxgalteriyasida asosiy vositalarning analitik hisobi, ularning har bir turi bo’yicha

va boshqa chiqimlarning sotib olingan asosiy vositalar qiymatiga qo’shilganligini
tekshirishi lozim. Shuningdek, asosiy vositalarni baholashning to’g’riligini
tekshirish mobaynida asosiy vositalar dastlabki qiymatining o’zgarganligiga,
qanday sabablar (qo’shimcha qurish, jihozlash, qayta jihozlash, qisman tugatish)
o’zgarishga olib kelganligiga, kapital qo’yilmalarga doir xarajatlar 0800 – «Kapital
qo’yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarida aks ettirilganligiga e'tibor
qaratishi lozim.
So’ngi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim ahamiyat
kasb etmoqda. 21-BHMS ga muvofiq subyektlarda asosiy vositalar obyektlarini
qayta baholash summalari 8530 - «Mulklarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»
schyotida aks ettiriladi. Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari
rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:
- barcha asosiy vositalar to’g’riligiga yoki ularning bir qismi
qaytabaholanganligi;
- qayta baholash qanday usullar yordamida o’tkazilganligi (indeksatsiya
qilishyoki hujjat bilan tasdiqlangan bozor baholari bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri
hisoblab o’tkazilishi va h.k.);
- bozor baholarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi;
- hisob-kitoblar to’g’riligini tanlab tekshirish;
- qayta baholashdan so’ng eskirganlik darajasi o’zgarganligi;
- qayta baholash natijalarining inventar kartochkalarida aks ettirilganligi;
- qayta baholash natijalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks
ettirilganligi;
- qayta baholash natijalarining hisobot tuzishda hisobga olinganligi va
shungao’xshashlar.
5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq, amortizatsiya eskirishning
baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiya qilinadigan
qiymatini muntazam taqsimlash va qayta o’tkazish tarzida qiymat ifodasidir.
Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini

- ta'mirlash usullari;
- ta'mirlash xarajatlarini tannarxga olib borishning to’g’riligi;
- asosiy vositalarni qayta jihozlash va zamonaviylashtirishga doir
muomalalarnihisobga olish;
- asosiy vositalar sintetik va analitik hisobining subyekt
buxgalteriyasidagiholatini baholash;
- belgilangan qoidalarga muvofiq subyektning o’ziga qarashli, joriy
tartibdaijaraga olingan va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni
saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslarga biriktirilganligini baholash;
- subyektning o’ziga qarashli va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy
vositalarbo’yicha yillik eskirish hisoblanishining to’g’riligini tekshirish. Chunki,
bu ma'lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining
(2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog’liq bo’lib,
oqibatda subyektning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari) ga va
budjetga to’lanadigan foyda (daromad) solig’ining miqdoriga ta'sir etadi;
- asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni
yuridikva jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog’liq muomalalar bo’yicha
soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish;
- asosiy vositalarni xojalik va pudrat usullarida (kapital yoki joriy)
ta'mirlashxarajatlarini hisobga olishning subyektda amal qilinayotgan tartibini,
subyektda bir yilga qabul qilingan hisob yuritush siyosatidan kelib chiqqan holda
baholash va tekshirish;
- subyektda asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig’i va quvvati
bo’yichasubyektning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga olingan holda tashkil
qilish (agap auditor bilan tuzilgan shartnomada kelishilgan bo’lsa);
- asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini tekshirish.
Auditor ushbu asosiy masalalarni o’rganib, ularga auditorlik hisobotining tashkiliy
qismida baho berishi va yo’l qo’yilgan xatolar hamda hisobning belgilangan
qoidalaridan chetga chiqish hollarini bartaraf qilish bo’yicha takliflar berishi lozim.

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
Маvzu: Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq
muomalalar auditi uslubiy muammolari
Bajardi:
Qabul qildi
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________
TOSHKENT – 20 23

3. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi (asosiy vositalarning eskirish
me'yorlari) 2008y.
4. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 2002- yil 30- avgust holatiga
o’zgartirishlar bilan. 1996- yil 29- avgustda 257-1- sonli O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 1997- yil 1- martdan kuchga kiritilgan
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-
sonli «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha
xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi
Nizom» (2003, 2004 va 2005 yillardagi qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan)
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Lizing operatsiyalarini
buxgalteriya hisobi va hisobotida aks etish tartibi» nomli 1998 yil 6 maydagi
194-sonli qarorining 2ilovasi
7. «Inventarlash vaqtida aniqlangan mol-mulkning kamomadi va ortiqchasini
buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi haqidagi Nizom». 2001-yil 20-
iyunda 56G’2001-38-son bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va
Davlat Soliq qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2001-yil
23-iyulda 1054-son bilan ro’yxatga olingan
8. «Balansdagi asosiy vositalarni hisobdan chiqarish tartibi haqida Nizom». 2001
yil 28 fevralda 26-son bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan tasdiqlangan
9. «2001-yil 1-yanvar holatiga ko’ra asosiy vositalarni qaytadan baholash tartibi
haqidagi Nizom». 2001-yil 2-fevralda RA-01G’8-6a, 17-03G’113A, 2001-32-
sonlar bilan
O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Moliya
vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi qarori bilan tasdiqlangan
10. Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish qoidalari. O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug’i bilan
tasdiqlangan
11. 1-son «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli O’zbekiston Respublikasi
Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS). 1998-yil 26-iyulda 474-son

bo’lishi lozim. Shu bilan birga qayta baholangan eskirish summasi ham inventar
kartochkaning tegishli bo’limida aks ettirilgan bo’lishi kerak. Har bir moddiy
javobgar shaxs asosiy vositalar obyektlarining analitik hisobini AV-9 shakldagi
vedomostda yuritishi kerak. Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan
belgilangan shaklda va ikki nusxada to’la moddiy javobgarluk to’g’pisida
shartnomalar tuzilganligi, shartnomalarning bir nusxasi moddiy javobgar
shaxslarning hujjatlar to’plamida, ikkinchi nusxasi esa shu xodimlarning o’zlarida
saqlanayotganligi tanlab tekshirilishi lozim.Bulardan tashqari, auditor barcha
moddiy javobgar shaxslar asosiy vositalarni o’z javobgarligiga olganligini
tasdiqlab, inventarizatsiya vedomostlarida imzo qo’yganliklari hamda asosiy
vositalarning keyingi kirimlari esa ularning dastlabki hujjatlardagi imzolari bilan
tasdiqlanganini tekshiradi.
4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi
O’zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS bilan
tartibga solinadi. Unga ko’ra, «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining
alohida turi bo’lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga
oluvchining) topshirig’iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing
shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi
va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va
foydalanish uchun lizingga oluvchiga o’n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunga
lizing shartnomasi quyidagi shartlarning biriga javob berishi kerak:
a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga
oluvchining
mulki bo’lib o’tsa;
b) lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining 80 %
danortiq bo’lsa yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyin
qoldiq qiymati uning boshlang’ich qiymatining 20 % dan kam bo’lsa;
v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing obyektini
uning bozor qiymatidan past narxda evazini to’lab sotib olish huquqiga ega bo’lsa,

2003-yil 9oktyabrdagi 114-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy
vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi.
Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing obyektiga
mulkiy egalik qilish huquqini olishga ishonchi bo’lmasa, u holda u quyidagilardan
qaysi biri qisqaligidan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati davomida yoki
lizing obyektining xizmat qilish muddatida to’liq amortizatsiya qilishi mumkin.
Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta baholash lizingga oluvchi tomonidan
qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish
lozim.
Lizing shartnomasi to’xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing shartnomasiga
muvofiq uning to’xtatilgan sanadagi obyektining qoplanmagan qiymati summasi
bo’yicha amalga oshirilaganligi tekshiriladi. Lizing obyektining chiqib ketishidan
moliyaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing obyekti
qiymatining ko’paygan summasi, ya'ni oldingi baholashlardagi qiymat pasayishi
summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan ko’rilgan
daromad tarkibiga qo’shiladi va bir vaqtning o’zida 8510 - «Mulkni qayta baholash
bo’yicha tuzatishlar» schyoti bo’yicha rezerv kapitalini kamaytiradi.
Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifatida lizing muddati
boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to’lovlarining
diskontlangan qiymati bo’yicha, agar u past bo’lsa, tan olinishi kerak.

Reja:
Kirish
1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o’tkazish ketma-ketligi va
ma'lumot manbalari
2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish
(amortizatsiya) to’g’ri hisoblanishini tekshirish auditi
3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog’liq muomalalar auditi
4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Auditor asosiy vositalar auditini boshlashdan oldin, birinchi navbatda
quyidagilarni aniqlashi zarur:
- subyektning hisobot davridagi hisob siyosati va uning o’tgan
hisobotdavridagiga nisbatan o’zgarishi bilan tanishish;
- asosiy vositalarning inventarizatsiya natijalari bilan tanishish;
- asosiy vositalarni qayta baholash materiallari va ularning hisobda aks
ettirilishibilan tanishish. Bunda auditor O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi,
Iqtisodiyot vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining tegishli
me'yoriy hujjatlariga muvofiq subyekt balansida turadigan va qayta baholangan
asosiy vositalar tiklanish qiymati bo’yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim.
Subyektda asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha doimiy komissiya tashkil
etilishi: asosiy vositalarni foydalaiish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar
haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, shunindek, ular bilan
shaxsan to’la moddiy javobgarlik to’g’risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash,
shuningdek, asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi
me'yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi
(unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan subyekt
buxgalteriyasi qay darajada ta'minlanganligini aniqlash lozim.
Shu tarzda olingan ma'lumotlar auditorga mazkur subyektda asosiy vositalar
hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo’lish imkonini va
tekshiruvda maxsus e'tibor berish lozim bo’lgan masalalarni aniqlashga yordam
beradi.
Bosh daftarda aks ettirilgan 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar»,
0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq
muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schyotlar», 0700 – «O’rnatiladigan asbob-uskunalarni hisobga oluvchi schyotlar»,
0800«Kapital qo’yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0920 – «Uzoq muddatli
ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar», 4800 – «Turli debitorlar qarzlarini hisobga
oluvchi schyotlar», 6900 – «Turli kreditorlarga bo’lgan qarzlarni hisobga oluvchi
schyotlar»,

bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos
bo’ladi;
g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to’lovlarining umumiy
summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan ortiq bo’lsa» 1
.
Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi dalolatnoma bilan
rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim.
Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi
subyektdan olinishi lozim bo’lgan to’lovni (qo’shilgan qiymat solig’i bilan birga)
operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo’yicha
olinadigan joriy to’lovlar», 4820 - «qisqa muddatli ijara bo’yicha olinadigan
to’lovlar», Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa
muddatli ijaradan daromadlar») kiritadi.
Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatlari lizing oluvchi
tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing
oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi.
Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son BHMS ga
muvofiq, lizing subyekti bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo’yicha lizingga oluvchiga kelgusida
topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs;
b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi
bo’yicha
lizing obyektini olayotgan shaxs;
v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs.
Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan taqdirda,
aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga beruvchining kreditori va lizingga
oluvchi bir shaxs timsolida ish ko’rishga yo’l qo’yilmaydi.
Lizingga beruvchi lizing obyektini bo’lgusi foydalanuvchidan keyinchalik uni
xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan hollarda, lizingga oluvchi va
sotuvchi bir shaxs bo’lishga yo’l qo’yiladi. Auditor yuqorida ko’rsatilgan
1 6-с о н «Ижара ҳисоби» номли БҲМС. Ўз.Р. Адлия вазирлигида 2004-й и л 22-и ю н д а 1374-сон билан рўй
олинган.

Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini auditorlik tekshiruvidan
o’tkazishdan maqsad moliyaviy hisobot moddalarining haqqoniyligini
ta'minlashdan iborat.
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:
- qiymati subyektda belgilab qo’yilgan chegaradan past bo’lgan obyektlar
yokiqiymatidan qat'iy nazar xizmat muddati 12 oydan kam bo’lgan obyektlar
asosiy vositalar qatoriga o’tib qolmaganligi;
- subyektda asosiy vositalar inventar va xojalik jihozlari qatoriga va
aksinchao’tkazilmaganligi, bunda shuni nazarda tutish zarurki, obyekt qiymatining
chegarasi obyektni sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi.
Asosiy vositalarni inventar va xojalik jihozlari qatoriga asossiz o’tkazish auditorlik
tekshiruvi mobaynida aniqlanadigan xatolardan biridir. Ko’p hollarda bunday
o’tkazishning sababi subyektning amortizatsiya hisoblash ishlarini kamaytirishga
intilishi hisoblanadi.
Auditorlik tekshiruvi mobaynida subyektning asosiy vositalar obyektlariga mulkiy
talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur.
Auditorga asosiy vositalar obyektlarini yaratish, sotib olish; berish shartnomalari,
zarur hollarda esa qonunchilikka muvofiq olish-sotishni ro’yxatga olish
guvohnomasi taqdim qilinadi.
Asosiy vositalarning to’g’ri baholanganligini aniqlash asosiy vositalar mavjudligi
va harakatini tekshirish mobaynidagi muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Chunki, mulk solig’i bo’yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek subyekt
faoliyatining moliyaviy natijalarini aks ettirish va hisobot tuzish shunga
bog’liq.Asosiy vositalarni baholashning to’g’riligini tekshirish yoppasiga
(obyektlar soni unchalik katta bo’lmaganda) yoki tanlab o’tkaziladi.
Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi qoidalarga
muvofiq amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish usuliga
bog’liq.

- auditor O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga muvofiq asosiy
vositalaroldi-sotdi shartnomalarining mavjudligi va rasmiylashtirilishini, ayrim
xarajatlarni asosiy vositalar qiymatiga qo’shishning qonuniyligini;
- tugallangan qurilish obyektlari inventar qiymatining to’g’ri aniqlanganligini;
- qo’shimcha qurilgan, jihozlangan, zamonaviylashtirilgan yoki qisman
tugatilganidan so’ng obyekt qiymati to’g’ri aniqlanganligini tekshiradi.
Bunda auditor 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik
faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma»
nomli BHMS ga muvofiq kiritilgan o’zgartishlarga alohida e'tibor qaratishi zarur.
Xususan, asosiy vositalarni sotib olish va qurish bilan bog’liq, ammo belgilangan
tartibga ko’ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo’shilmaydigan xarajatlar
obyektlarning dastlabki qiymatiga qo’shilmasdan, 9430 – «Boshqa operatsion
xarajatlar» schyot debetiga olib borilganligiga e'tibor berishi kerak.
Auditor, baholarni kelishish bayonnomasi va ta'sis hujjatlarida asosiy vositalar
baholanishining aks ettirilishi; boshqa xarajatlarni asosiy vositalar dastlabki
qiymatiga qo’shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo’llashning ishonchliligini
tekshiradi.
Shuningdek, bozor bahosini aniqlash uchun aynan shularga o’xshash mahsulot
baholari to’g’risida tayyorlovchi tashkilotlarning yozma ravishda bergan
ma'lumotlaridan; ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e'lon
qilingan baholar to’g’risidagi ma'lumotlardan; ayrim asosiy vositalar
obyektlarining qiymati to’g’risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin.
Bunday asosiy vositalarni tashib keltirish bo’yicha subyekt tomonidan qilingan
xarajatlar ham obyekt qiymatiga qo’shiladi.
Chet el valutalari hisobiga sotib olingan asosiy vositalarni baholash chet el
valutasini O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan,
asosiy vositalar obyektini sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi
bo’yicha so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Auditor shartnoma shartlariga muvofiq mulkka egalik huquqining o’tish vaqti
to’g’ri aniqlanganligi; asosiy vositalarni sotib olish bilan bog’liq bojxona to’lovlari

bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va
Adliya vazirligida 1998-yil 14-avgustda ro’yxatga olingan.
12. 5-son «Asosiy vositalar» nomli O’zbekiston Respublikasi BHMS. O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirining 2003-yil 9-oktyabr 114-son buyrug’i bilan
tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2004-yil 20-yanvar 1299-son bilan
ro’yxatga olingan
13. 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati
buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash haqida yo’riqnoma» nomli
BHMS 2002 yil 9 sentyabrda 103-son bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2002-yil 23-oktyabrda
1181-son bilan ro’yxatga olingan.
14. 19-son «Inventarlashni tashkil qilish va o’tkazish» nomli BHMS 1999-yil 19-
oktyabrda EGG’17-19- 2075-son bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 1999-yil 2-noyabrda
833-son bilan ro’yxatga olingan
15. 70-sonli «Moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik hisoboti va auditorlik
xulosasi»
O’zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS). 2001
yil 14 fevralda 20-soni bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan tasdiqlangan va 2001 yil 10 martda 1016-son bilan Adliya vazirligi
tomonidan ro’yxatga olingan
16. 11-son «Ma'lumotlarni kompyuterda qayta ishlash sharoitida audit»
O’zbekiston Respublikasi AFMS 1999-yil 91-sentyabrda 76-son bilan
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1999-
yil 23-sentyabrda 823-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan
17. 14-son «Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot» nomli BHMS. O’zR. Adliya
vazirligida
2004-yil 7-aprelda 1335-son bilan ro’yxatga olingan
18. 22-son «Chet el valutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi»
nomli BHMS.

qanday korxonaning maqsadi xatolar va buzilishlarni o z vaqtida aniqlash vaʻ
bartaraf etishga yordam beradigan ichki nazorat tizimini yaratishdan iborat bo lishi
ʻ
kerak. Biroq, yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi ham o z maqsadlariga
ʻ
erishish uchun samaradorligini baholashi kerak. Qo llaniladigan ichki nazorat
ʻ
tizimining samaradorligi ichki audit xizmati tomonidan ta minlanadi. Ichki audit
ʼ
tashkilot ichidan amalga oshirilgan va kompaniya rahbarlariga mavjud nazorat
tizimining ishonchli va samarali ekanligiga ishonch hosil qilishga qaratilgan
tashkilot faoliyatining barcha jihatlarini mustaqil baholash funksiyasidir.

2-jadval Asosiy vositalar auditining obyektlari
Ko’rsatkichlar Ko’rsatkichlar
keltirilgan moliyaviy
hisobot shakllari
Schyotlar nomi Schyo
tlar 1-
shakl 3-shakl 4-
shakl
Satr Satr Satr
1 2 3 4 5
Asosiy vositalar:
Boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati 0100,
0300 010
Eskirish summasi 0200 011
qoldiq (balans) qiymati (satr. 010-011) 012
Asosiy vositalarning boshlang ’ ich
qiymati , jamg ’ arilgan eskirish va qoldiq
qiymati to ’ g ’ risida ma ' lumot 010160
Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 171
Noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 172
Yil davomida sotib olingan asosiy
vositalar 180
Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 0820 060
Buxgalteriya balansi (1-shakl) da subyektga mulkiy huquq asosida, tezkor
boshqaruv va xojalik yuritish uchun taalluqli bo’lgan asosiy vositalar, uzoq
muddatli aktivlar bo’limidagi asosiy vositalar moddasida boshlang’ich qiymati,
eskirish va qoldiq qiymatlari bo’yicha batafsil beriladi. Asosiy vositalar balansda
netto baho, ya'ni qoldiq qiymati bo’yicha aks ettiriladi (belgilangan tartibga
muvofiq qiymati qoplanmaydigan (amortizatsiya hisoblanmaydigan) asosiy
vositalar obyektlaridan tashqari).
2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish
(amortizatsiya) to’g’ri hisoblanishini tekshirish auditi

tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to’g’rilanganligi (storno
qilinganligi) ga ishonch hosil qilishi lozim.
Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi
schyotlarida aks ettirilishini tekshirish mobaynida auditor, ishlab chiqarishga doir
asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab
chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o’z manbalari hisobiga hisobdan
o’chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shunindek, auditor ta'mirlash ishlari
qaysi usul (pudrat yoki xojalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi.
Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta'mirlangan bo’lsa,
ta'mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital ta'mirlash ko’zda
tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan qoplanishini tekshirish zarur.
Subyektlar hisobot davrida asosiy vositalar obyektlarini zamonaviylashtirish va
qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda
quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 - «Boshqa kapital sarflar»
schyotida hisobga olinganligi, ta'mirlash ishlari yakunlanganidan so’ng asosiy
vositalar dastlabki qiymati oshganligi, subyekt qo’shilgan kapitalining ko’payishi
hisobda ko’rsatilganligi. Subyekt asosiy vositalarni ta'mirlash bilan bog’liq barcha
xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, qo’rsatilgan xizmat) lar
tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek
subyektning foydadan budjetga to’lovlar bo’yicha budjet bilan o’zaro
munosabatlariga ham ta'sir etadi.
Auditor, eng avvalo, bu masala bo’yicha ham subyektda qanday hisob siyosati
qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim subyektlar kelgusi yil uchun hisob
siyosatini qabul qilishda ta'mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar
hajmida hisobdan o’chiradigan tartibni qo’llaydilar. Boshqa subyektlar ta'mirlash
fondi yaratadilar (ta'mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag’ ajratadilar),
haqiqatda bajarilgan ta'mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil
etilgan fond hisobiga hisobdan o’chiradilar.
Birinchi holatda ta'mirlashga doir barcha xarajatlar ta'mirlash qaysi hisobot davrida
amalga oshirilgan bo’lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga

qo’shilishi lozim. Ikkinchi holatda subyekt balansida turgan asosiy vositalarning
dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta'mirlash fondiga ajratmalar me'yori
hisoblab chiqariladi.
Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o’rta biznes
subyektlari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulk (aktiv) larning salmoqli qismini
tashkil etadigan yirik subyektlar qo’llaydilar.
Auditor ta'mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shishning
to’g’riligini subyektda qabul qilingan hisob siyosatidan kelib chiqib, uning
o’zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta'sirini
tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash va ta'mirlash bo’yicha subyektda qanday
hisob yuritish siyosati qabul qilinganligini aniqlash uchun 8910 - «Kelgusidagi
xarajatlar va to’lovlar uchun rezervlar» schyotining ma'lumotlari bilan tanishish
zarur. Agar 8910 schyotda alohida ta'mirlash fondi degan analitik schyot ajratilgan
bo’lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi
(iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi) ga ishonch hosil qilish zarur.
Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo’yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning
yagona normasi o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Auditor nuqtai nazaridan yagona
normativni qo’llash tannarxning asossiz ko’tarilishi va soliqqa tortiladigan
bazaning pasayishiga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko’rsatib
o’tishi lozim.

masalalarni tekshirib, o’rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini
o’zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim.
Ko’pchilik xojalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan ko’ra foydaliroq
bo’lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va
ta'mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi
bilan tanishishi lozim.
Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko’ra ijara to’lovlari ijarachi
tomonidan uning xarajatlariga qo’shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet
va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to’lovi summasidan daromad solig’i
undiriladi
(Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga
olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to’lovi summasidan budjetdan
tashqari fondlarga to’lovlar hisoblanmaydi.
Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo’lgan jismoniy shaxslardan ijaraga
olinsa, hisoblangan ijara to’lovi summasidan daromad solig’i ushlanmaydi.
Subyekt bunday to’lovlarning barcha turlari bo’yicha soliq inspeksiyasiga har
chorakda bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy
shaxslar bilan hisobkitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya
qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga
olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun lizing shartnomalarini tuzish,
muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo’l
qo’yiladigan xatolarning aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy
qo’llanmalar yetishmasligi bilan bog’liq.
Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish,
auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o’tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini
tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi.
Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog’liq barcha
tavakkalchiliklar lizinga oluvchiga o’tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya
hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing

ochiladigan AV-6 shakldagi inventar kartochkalar yuritiladi. Bu kartochkada
obyekt haqidagi barcha ma'lumotlar (dastlabki yoki tiklanish qiymati,
amortizatsiya ajratmalari me'yori, kirim qilingan paytdagi eskirish darajasi) qayd
etilgan bo’lishi kerak.
So’ngra inventar kartochkalar ma'lumotlarining asosiy vositalarni hisobga olish
bo’yicha inventar kartochkalar ro’yxati (AV-7 shakl) ga asosiy vositalarning
tasnifiy guruhlari bo’yicha o’tkazilganligi tekshiriladi.
Ro’yxatga olingan kartochkalar asosiy vositalar kartotekasida tarmoqning tasnifiy
guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo’yicha
guruhlangan bo’lishi kerak. Ishlatilmayotgan asosiy vositalarning inventar
kartochkalari alohida guruhlangan bo’lishi kerak.
Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganida dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari
tegishli inventar kartochkalarda qayd qilinadi, so’ngra bu kartochkalar
kartotekadan olib qo’yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati
quyidagi xojalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:
- sotilganda;
- foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko’ra
hisobdan
chiqarilganda;
- boshqa subyekt va shaxslarga beg’araz berilganida;
- boshqa subyektlarning ustav kapitalini shakllantirish uchun ulush
sifatidaqo’shilganida;
- kamomad yoki yo’qotish aniqlanganda va.h.k.
Audit jarayonida qayta baholash natijasida narxlar oshgan yoki kamaygan
summalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi ham tekshiriladi.
Qayta baholanib oshgan summa 0100 - «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schyotlar» ning debeti va 8510 – «Mulklarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»
schyotining kreditiga yoziladi.
Qayta baholangan asosiy vositalar obyektlari bo’yicha tiklanish qiymati inventar
kartochkaning rekonstruksiyalash, modernizatsiyalash bo’limida qayd etilgan

- obyektlarni asosiy vositalar va aylanma mablag’lar qatoriga olib borish
uchunular qiymatining belgilangan chegaralari;
qiymatidan qat'iy nazar asosiy vositalar qatoriga olib boriladigan obyektlar
ro’yxati;
- asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya hisoblash usullari;
- asosiy vositalarni ta'mirlash uchun qilingan xarajatlarni aks ettirish tartibi;
- hisobot yilining 1-yanvar holatiga asosiy vositalarni qayta baholash
ko’zdatutilganligi;
- asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish muddatlari;
- asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olish
uchunishchi schyotlar rejasida belgilangan schyotlar ro’yxati.
Asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olishda
qo’llaniladigan va tekshiruvda auditor tomonidan jalb qilinadigan, sintetik va
analitik hisob registrlari buxgalteriya hisobining subyektda qo’llanilayotgan
shakliga bog’liq. Ularga 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar»,
0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq
muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schyotlar» schyotlari bo’yicha sintetik hisob registrlari, sintetik va analitik hisob
bo’yicha oborot va qoldiq vedomostlari kiradi. Asosiy vositalar harakatiga doir
muomalalar, odatda, dastlabki hujjatlarning yagona shakllari bilan, ayrim hollarda
esa subyektda ishlab chiqilgan va hisob siyosati to’g’risidagi buyruq bilan
tasdiqlangan dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Auditor tekshiruv mobaynida moliyaviy hisobotning quyidagi shakllaridan
foydalanadi:
- buxgalteriya balansi (1-shakl);
- moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-shakl);
- asosiy vositalar to’g’risidagi hisobot (Z-shakl);
- pul oqimlari to’g’risidagi hisobot (4-shakl);- xususiy kapital to’g’risidagi
hisobot (5-shakl); - izohlar, hisob-kitoblar, tushuntirishlar.
Asosiy vositalar auditining obyektlari quyidagi jadvalda keltirilgan.

7900 – «Turli kreditorlarga bo’lgan uzoq muddatli qarzlarni hisobga oluvchi
schyotlar» sintetik schyotlar qoldiqlarining mos ravishda analitik hisob registrlari
va buxgalteriya balansi ma'lumotlariga muvofiqligini aniqlash zarur. Ular bo’yicha
barcha pozitsiyalar oy boshiga qoldiq oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiqlar bir-
biriga to’g’ri kelishi lozim. Agar tafovutlar aniqlansa, ularning sabablarini aniqlash
va subyektga asosiy vositalarni, montaj talab qiladigan qurilmalarni; kapital
qo’yilmalarni, tuzilgan lizing shartnomalari bo’yicha majburiyatlarni
inventarizatsiya qilish tavsiya etiladi. So’ngra subyektning asosiy vositalarni
hisobga olish bo’yicha qabul qilingan hisob yuritish siyosati bilan tanishish zarur.
Bunda asosan quyidagilarga e'tibor berish lozim:
- asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qaysi usulini qo’llash qabul
qilinganligi;
- asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini hisobga olishning qanday tartibi
qabulqilinganligi, asosiy vositalarni ta'mirlash uchun rezervga mablag’ ajratish
mexanizmidan foydalanib, ya'ni ta'mirlash fondi (8910 – «Kelgusi xarajatlar va
to’lovlar rezervlari» schyoti bo’yicha ta'mirlash fondi schyotini qo’llash) tashkil
etish yoki tashkil etmaslik bo’yicha subyekt hisob siyosatida aks etganligi yoki aks
etmaganligi auditor xulosasida qayd etilishi lozim.
Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvdan o’tkazishda foydalaniladigan manbalar
buxgalteriya hisobining subyektda qabul qilingan tashkiliy shakliga ham bog’liq.
Bular: jurnal-orderlar, vedomostlar, kartochkalar, komputer dasturlari va h.k lardir.
Lekin shuni unutmaslik kerakki, hisobning har qanday shakli sharoitida ham asosiy
vositalarning harakatiga oid muomalalar (kirimi, chiqimi, xojalik ichidagi siljishi,
ta'mirlanishi) me'yoriy va dastlabki hujjat shakllari bilan rasmiylashtirilishi lozim.
Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari quyidagi jadvalda keltirilgan.
2.1-jadval Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari
1. O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» gi qonuni. 1996-
yil 30avgustda tasdiqlangan
2. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi qonuni.. Yangi
tahrirda 2000yil 26- mayda tasdiqlangan

obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to’lovlarining diskontlangan qiymati
bo’yicha, agar u past bo’lsa, tan olinishi kerak.
Audit jarayonida auditor lizing to’lovlarining diskontlangan qiymat to’g’ri hisobga
olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to’lovlarining diskontlangan
qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil bo’lib, lizing shartnomasida ko’zda
tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash imkoniyati bo’lsa, aks
hollarda lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo’yicha o’sib boruvchi foiz
stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi
va lizingga beruvchi lizing to’lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda
lizingga beruvchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo’yicha
majburiyatlar va ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi ko’rsatiladi.
Auditor lizing bo’yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar bo’yicha
taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan majburiyatlar qoldig’iga doimiy
foiz stavkasini o’rnatish maqsadida lizing to’lovlari jadvalida aks ettirilganligiga
ahamiyat berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan
lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda foydalanish
uchun yaroqli holga keltirish bilan bog’liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga
qo’shilganligini ham aniqlash lozim.
Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (obodonlashtirish, qo’shimcha
qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruktsiya,
modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti
qiymatini ko’paytiruvchi kapital qo’yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar lizing
obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo’lsa, shartnomaning
amal qilish muddati tugagandan so’ng yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga
oluvchi ana shu maqsad yo’lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini talab
qilish huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o’zgacha shartlar ko’zda
tutilmagan bo’lsa.
Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo’yicha amortizatsiya
ajratmasi to’g’ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing obyektlari
bo’yicha amortizatsiyani hisoblash O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining

Xulosa
Yuqorida aytilganlarni hisobga olgan holda, xo jalik yurituvchi subyektningʻ
ma muriy axborotida ichki nazorat bo yicha majburiyatlarni tartibga solish va
ʼ ʻ
mustahkamlash zarur degan xulosaga kelish mumkin. Afsuski, bugungi kunda
barcha xo jalik yurituvchi subyektlar, ayniqsa, kichik biznes segmentidagi
ʻ
kompaniyalar ichki nazorat xizmatlariga ega emas. Shu bilan birga, ichki nazorat
tashkil etilgan kompaniyalarda ko pincha uning samaradorligi tahlil qilinmaydi
ʻ
[19-32]. Ichki nazorat boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biri bo lib, u
ʻ
bo lmaganda xo jalik yurituvchi subyektni samarali boshqarish mumkin emas.
ʻ ʻ
Resurslardan samarali foydalanish uchun yechimlarni ishlab chiqish va amalga
oshirish imkonini beradigan ichki nazoratdir. Har qanday xo jalik yurituvchi
ʻ
subyektning boshqaruv tizimi buxgalteriya hisobi va nazorat tizimlari bilan uzviy
bog liqdir. Boshqaruvda buxgalteriya hisobi va nazoratning mavjudligi iqtisodiy
ʻ
hayotning har bir haqiqati, shu jumladan moddiy, mehnat va moliyaviy
resurslardan foydalanish bilan bog liq ma lumotlarni yaratish zarurati bilan
ʻ ʼ
izohlanadi, bu esa xo jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo jalik faoliyati
ʻ ʻ
samaradorligini oshirishga imkon beradi. Shuni ta kidlash kerakki, barcha
ʼ
foydalanuvchilar guruhlari ichki nazorat va buxgalteriya xizmatlari tomonidan
yaratilgan ma lumotlarga teng kirish imkoniyatiga ega emaslar. Odatda,
ʼ
ma muriyat axborotdan cheksiz foydalanish va unga kirish imkoniyatiga ega
ʼ
bo lishi mumkin. Shuning uchun ichki nazorat iyerarxiyaning turli darajalarida,
ʻ
uning to liqligi, shakli va mazmuni bo yicha turli talablar bilan boshqaruv
ʻ ʻ
maqsadlari uchun zarur axborotni taqdim etish imkoniyatini amalga oshirish uchun
tashkil etilishi kerak. Xo jalik yurituvchi subyektning boshqaruv tizimidagi ichki
ʻ
nazorat faqat boshqa boshqaruv funksiyalari bilan birgalikda samarali faoliyat
ko rsatishi mumkin. Nazorat, buxgalteriya va analitik jarayonlarning aloqasi
ʻ
boshqaruvning axborot ta minoti muammosini eng yaxshi hal qilish imkonini
ʼ
beradi.
Nazorat qilib turish nazorat muhitining muhim elementi hisoblanadi. Korxonada
hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va kompyuter tizimi

O’zR. Adliya vazirligida 2004-yil 21-mayda 1364-son bilan ro’yxatga olingan
19. 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS. O’zR. Adliya vazirligida 2004-yil 22-
iyunda 1374-son bilan ro’yxatga olingan
20. 23-son «qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni
shakllantirish» nomli BHMS. O’zR. Adliya vazirligida 2005-yil 27-iyunda
1484-son bilan ro’yxatga olingan.
21. « Yuridik shaxslar mol - mulki bo ’ yicha soliqlarni hisoblash va budjetga to ’ lash
tartibi to ’ g ’ risida » gi Yo ’ riqnoma . 2002-yil 11-martda 1107-son bilan Adliya
vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan
22. Subyektning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i
23. Asosiy vositalarni hisobga olishda subyektda qo’llaniladigan analitik va
sintetik hisob registrlari
24. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish (ichki siljish) dalolatnomasi
(nakladnoyi) (AB-l shakl)
25. Ta'mirlangan, qayta jihozlangan va zamonaviylashtirilgan obyektlarni qabul
qilishtopshirish dalolatnomasi (AV-2 shakl)
26. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-Z shakl)
27. Avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-4 shakl)
28. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochka (AV-6 shakl)
29. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochkalar ro’yxati (AV-7
shakl)
30. Asosiy vositalar harakatini hisobga oladigan kartochka (AV-8 shakl)
31. Asosiy vositalarning inventar ro’yxati (ishlatish joylari bo’yicha) (AV-9
shakl)
Auditor ushbu me'yoriy hujjatlar, hisob registrlari va dastlabki hujjatlarda asosiy
vositalar harakatini rasmiylashtirish uchun javobgar shaxslar imzolarining
mavjudligi va haqqoniyligiga e'tibor qaratib, barcha rekvizitlarning to’g’ri
to’lg’azilganligini aniqlaydi. Shuningdek, subyektning hisob siyosati to’g’risidagi
buypuqda bayon qilingan - asosiy vositalarni hisobga olish uslubiyoti bilan
tanishib chiqishi lozim. Bunda xususan quyidagilarni aniqlash zarur:

ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori. Toshkent sh., 2006 yil 27
sentyabrdagi PQ-475-sonli.
2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi
bo’lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur
darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»”gi qarori.
Toshkent sh., 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-sonli.
3. O zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to g risida»gi qonuni.ʻ ʻ ʻ
Toshkent sh., 2021-yil 25-fevraldagi O RQ-677-sonli.
ʻ
4. O zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoevning 2020 yil 25
ʻ
yanvardagi 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga
Murojatnomasi.
5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining «Moliyaviy hisobotning xalqaro
ʻ
standartlariga o tish bo yicha qo shimcha chora-tadbirlar to g risida»gi qarori.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Toshkent sh., 2020 yil 24 fevraldagi PQ-4611 sonli.
6. Sarvarbek Rasuljonovich Abduazizov (2021). DAVLAT MOLIYAVIY
NAZORATINING NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI. Scientific progress, 2
(8), 250-256.
7. Abduraximov, Boburjon Umarjon O g li, Qudbiyev, Nodir Tohirovich, &
ʻ ʻ
Mominov, Ikromjon Luxmonjon O g li (2021). AYLANMA MABLAG LARNI
ʻ ʻ ʻ
BOSHQARISH TIJORAT KORXONASI MUVAFFAQIYATINING ASOSI.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10),
724-733.

1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o’tkazish ketma-ketligi va
ma'lumot manbalari
Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish mijoz-subyekt faoliyati
umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi moliyaviy hisobot asosiy
vositalar harakati bilan bog’liq ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida fikr
shakllantirish va subyektda asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni hisobga
olish hamda soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning O’zbekiston
Respublikasida amal qilayotgan me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan
iborat.
Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim obyektlaridan biri bo’lib,
undagi o’rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha
umumlashtirish mumkin:
- asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat
o’rnatishnita'minlash (obyektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to’g’riligi);
- asosiy vositalarning to’g’ri turkumlanishi;
- asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy
javobgarliknitashkil etish (analitik va sintetik hisob hamda hisobot
ma'lumotlarining mosligi);
- asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki
hujjatlashtirishhamda hisobda aks ettirish;
- asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob
registrlarida aks ettirish;
- asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish;
- asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks etgirish;
- amortizatsiya hisoblash usullarini qo’llashning qonuniyligi va to’g’riligi;
- jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo’llashning qonuniyligi;
- amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to’g’riligi;
- amortizatsiya ajratmalarini hisobda aks ettirishning to’g’riligi;
- asosiy vositalarni ta'mirlash, tiklash, zamonaviylashtirish va qayta
jihozlashnihisobda aks ettirish;

chiqarib tashlagan holda, aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda
ko’rsatilgan qiymat o’rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir.
Auditor asosiy vositalarga eskirishni hisoblashning to’g’riligini tekshirishda
o’rnatilgan har oylik eskirishni hisoblash qoidalariga buxgalteriya tomonidan rioya
qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga
eskirishni hisoblashda to’ldiriladigan 6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo’lib
xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o’tib, amortizatsiyani hisoblash
to’xtatilgan asosiy vosita obyektlarining ro’yxati taqdim etilishi lozim. Agar
subyektda tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo’llanilsa, ushbu
holat uning hisob yuritish siyosatida ko’rsatilgan bo’lishi lozim.
Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
- subyekt hisob siyosatida ko’rsatilgan-asosiy vositalarga amortizatsiya
hisoblashqoidalariga rioya qilinishini tekshirish;
- amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga
olibborishning to’g’riligini tekshirish;
- har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo’yicha hisob-kitoblarni
tekshirish;
- amortizatsiya ajratmalarining hisobda o’z vaqtida va to’g’ri aks
ettirilishinitekshirish.
Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks
ettirishning to’g’riligini aniqlash 5-son-«Asosiy vositalar», 21-son-«Xojalik
yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar
rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt
hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’ining tegishli qismiga muvofiq amalga
oshiriladi. Buning uchun subyekt hisob siyosati bo’yicha buyrug’ining qoidalari;
asosiy vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo’yicha ishlanma jadvallar
ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.
Auditor amortizatsiya hisoblashning maxsus shartlari qo’llaniladigan asosiy
vositalar obyektlarining ro’yxatini olishi zarur. Bularga xususan quyidagilar kiradi:
- xizmat qilish muddati o’tib ketgan asosiy vositalar;

- amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar;
- konservatsiyadagi asosiy vositalar;
- amortizatsiya hisoblash to’xtatilgan asosiy vositalar;
- jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo’llanilayotgan asosiy vositalar;
- noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar;
- moliyaviy lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar.
Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini tekshirish mobaynida auditor
amortizatsiya hisoblash usullari (chiziqli usul, kamayib boruvchi qoldiq usuli,
foydali ishlatish muddati davomidagi yillari yig’indisi bo’yicha qiymatini hisobdan
chiqarish usuli, qiymatni mahsulot (ish) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan
o’chirish usuli) ga e'tibor berishi zarur.
Asosiy vosita obyektlarining bir xil guruhlari bo’yicha amortizatsiya hisoblashning
tanlangan u yoki bu usulini qo’llash uchun foydali xizmat qilish muddati davomida
boshqasiga o’zgartirilmasdan amalga oshirilishi lozim. Ammo, soliqqa tortish
maqsadida amortizatsiya ajratmalari hisoblash O’zbekiston Respublikasi soliq
Kodeksi 23-moddasiga muvofiq asosiy vosita obyektlarining dastlabki qiymatiga
nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin.
Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy vositalarning foydali xizmat qilish
muddati to’g’ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki, hisobot davridagi
amortizatsiya ajratmalari summasi va amortizatsiya ajratmalari normalarini
belgilash shunga bog’liq. Amortizatsiya ajratmalari normalari noto’g’ri
belgilangan holatlar aniqlanganida, auditor buning oqibatida mahsulot (ish, xizmat)
lar tannarxi qanchalik oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi.
Shunindek, amortizatsiyani hisoblash muddatlarining boshlanish va to’xtatilish
muddatlari, hisoblashning muntazamligi, amortizatsiyani hisoblashda
pasaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo’llashning to’g’riligini tekshirish
zarur. Amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to’g’riligi tanlab tekshiriladi.
Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borishning
to’g’riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan
o’tkazishning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Auditor amortizatsiya

uning texnologik, ekologik va moliyaviy siyosati bo linmalari tomonidan amalgaʻ
oshirilgan risklarni baholash natijalarini tahlil qilish (agar mavjud bo lsa); -
ʻ
baholash tizimi va identifikatorlarini tahlil qilish-jarayonning samaradorligi va
iqtisodini aniqlash uchun ishlatiladigan tabiiy va xarajat ko rsatkichlari. Ko rib
ʻ ʻ
chiqilayotgan biznes jarayoni haqida olingan ma lumotlarni tahlil qilish va uning
ʼ
haqiqiy faoliyati haqida yetarli tushunchani shakllantirish natijalariga ko ra, ichki
ʻ
nazorat va audit xizmati rahbari: keyingi audit to g risida qaror yoki audit
ʻ ʻ
o tkazishni rad etish to g risida qaror qabul qilishi kerak. Ichki auditning ilmiy
ʻ ʻ ʻ
konsepsiyasini yaratish zarurati ichki audit jarayonining mohiyati va mazmunini
tushunishda mantiqiy tugallangan, tizimli yondashuv yo qligi, tashkilotlarning
ʻ
axborot-iqtisodiy muhitida uning mexanizmlarini qurish va ishlashi haqida tizimli
bilimlarning yo qligi bilan bog liq masalalar majmuasining yo qligi bilan bog liq.
ʻ ʻ ʻ ʻ
[9] Zamonaviy iqtisodiy noaniqlik sharoitida tashkilotlarning tijorat faoliyatining
barcha turdagi xatarlarini kamaytirish uchun ichki audit imkoniyatlarini tahlil
qilish zarurati mavjud: operatsion, moliyaviy, axborot, noto g ri strategiyalar xavfi,
ʻ ʻ
qonunchilikka rioya qilmaslik va boshqalar. Bu esa ichki audit jarayoniga yanada
batafsil va tegishli ilmiy-uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi.
Hozirgi kunda ichki auditning mohiyati va uning tashkilotlarning ichki nazorat
tizimidagi o rniga nisbatan yagona nuqtayi nazar yo q, ichki audit standartlari,
ʻ ʻ
umumiy va batafsil usullar mavjud emas. Tashkilotlarning moliyaviy-xo jalik
ʻ
tashqi va ichki munosabatlari barqarorligining kafolati sifatida ichki auditni tashkil
etish tamoyillari ham noaniqdir. Ichki audit protseduralarini amalga oshirishdagi
murakkablik nazorat natijalari va to g ri va o z vaqtida boshqaruv qarorlarini qabul
ʻ ʻ ʻ
qilish ishonchliligi bo yicha buxgalteriya va analitik axborot tizimini tashkil etish
ʻ
bilan ham ifodalanadi. Bunday muammolar ichki audit xizmatini tashkil etish va
faoliyatida uslubiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ichki
auditning nazariy va uslubiy asoslarini tizimlashtirish dolzarb masala hisoblanadi.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitda biznes samaradorligini oshirish imkoniyatlarini
aniqlashning eng samarali vositalaridan biri va shuning uchun kompaniyaning
raqobatbardosh afzalliklaridan biri ichki nazoratdir. Shuni ta kidlash kerakki, har
ʼ

Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Купить