Atrof muhitni ifloslanishi. Kioto protokoli - Экология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	153.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

Atrof muhitni ifloslanishi. Kioto protokoli

Купить

MUNDARIJA
K IRISH...............................................................................................................2
1-BOB. Atrof muhit ifloslanishi va unga sababchi omillar.
1.1 Atrof muhitni ifloslanishi va unga asosiy sababchi omillar……...5
1.2 Atrof muhit ifloslanishining aholi salomatligiga ta’siri……………13
1. 3 Atrof muhit ifloslanishining oldini olish chora tadbirlari…………15
2-BOB. Kioto protokoli.
2.1 Kioto protokoli haqida umumiy tushuncha……………………….…19
2.2 Kioto protokolining musaffo rivojlanish mexanizmi ……………..25
2.3 Kioto protokoli bo`yicha yurtimizda olib borilayotgan ishlar……..31
Xulosa……………………………………………………………………..35
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….36

2

KIRISH
XX asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqarish va urbanizatsiyaning zararli
ta’sirlaridan inson salomatligini muxofaza qilish muammolariga bog’liq holda
fanda “atrof muhit ” termini ko’p qo’llanila boshladi.Atrof muhit tabiatning
jamiyat bilan modda va energiya almashuvi orqali o’zaro ta’sirda bo’ladigan va
bu ta’sir tufayli o’zgargan va o’zgarayotgan qismidir.Boshqacharoq qilib
aytganda atrof muhit o’zaro bog’liq bo’lgan tabiiy va antropogen bo’lgan
ob’yektlar va hodisalarning inson mehnati,turmushi va hordig’i kechadigan bir
butun sistemadan iborat.Dakak,atrof muhit tushunchasi ijtimoiy,tabiiy va suniy
ravishda yaratiladigan fizikaviy,kimyoviy va biologik omillarni ya’ni insonning
hayoti va faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadigan barcha omillarni
o’z ichiga oladi.Atrof muhit kishilar orasidagi va ularning tabiat bilan bo’lgan
munosabatlarining murakkab majmuasini belgilaydi. Tabiatni muhofaza qilish
deganda hozirgi va kelgusi avlodlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda tabiiy
boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni musaffo holiday saqlashga
qaratilgan, ilmiy asosda amalgam oshiriladigan mahalliy, davlat va halqaro
tadbirlar majmuasi tushuniladi. Demak, ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
tushunchalari mazmun va maqsadga ega bo‘lgan tushunchalardir. Ekologiya
tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi hisoblanadi. Atrof muhitni muhofaza
qilish, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish tushunchalari tabiatni muhofaza qilish
tushunchasiga ma’nodoshdir. Hozirgi vaqtda inson yashab, to’xtovsiz
munosabatda bo’lib kelayotgan tabiiy muhit uzoq geologik davrlar (4,5—4,7
mlrd. yil) mobaynida bir qancha omillarning birgalikda ta’sirida, ya’ni Quyosh
nuri, Yerning massasi, gravitatsiya kuchi, ko’lami, aylanma harakatlari, tektonik
harakatlar, havo va suv qobiqlarining vujudga kelishi va o’zgarishi, ekzogen
jarayonlar ta’siri, organik dunyoning paydo bo’lishi va taraqqiyoti ta’sirida tarkib
topgan. Tabiiy muhitning holati o’zaro ta’sir etib turuvchi ko’p omillarning
3

murakkab majmuida tarkib topgan tabiiy muvozanatga bog’liq. Chunki bir
joyning iqlimi Quyosh nurining tushish burchagiga, ya’ni geografik kenglik, yer
yuzasining tuzilishi, shamollar, okeanlarning uzoqyaqinligi, oqimlari va
boshqalarga; o’simliklar qoplami esa iqlim, yer yuzidagi tog’ jinslari, relyef,
tuproqlarga bog’liq. Bu tabiiy omillarning birontasida o’zgarish ro’y bersa, tabiiy
muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Ba’zan,
tabiatning biror komponentiga ko’rsatilgan arzimagan ta’sir hech kutilmagan
katta o’zgarishlarga, xususan xavfli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin.Har
qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro ta’sirda
bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi, muhit
tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum darajada
o’zgarish kiritadi. Yerning havo qobig’idagi hozirgi gazlar tarkibi, miqdori,
ayrim foydali qazilmalari, masalan, ohaktosh, toshko’mir, qo’ng’ir ko’mirning
hosil bo’lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi organizmlarning
hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan o’zaro ta’siri
biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo bo’lishi, raqib turlar
sonining ko’payishi yoki kamayishi va atrof muhitning o’zgarishi natijasida
o’zgaradi.
Atrof muhit ifloslanishida tabiiy va antropogen omillar asosiy ro’l
o’ynaydi.Tabiiy omillar asosida atrof-muhitning ifloslanishi,avvalo,tabiiy yo’l
bilan chaqmoq chaqish,o’t-o’lanlar va o’rmonlarning yonishi,vulqonlar
otilishi,shamol harakati,biosferada uzluksiz boradigan cherish (O’simlik va
hayvonot dunyosi) va boshqa jarayonlar natijasida yuz beradi.Ular yiliga
millionlab tonna chang-to’zonlarni havoga chiqarib yuboradi.ammo hozirgi
vaqtda tabiatning ifloslanishida suniy omillar eng ko’p
qatnashmoqda.Atmosferaga chiqarilayotgan ifloslanishning 2/3 qismi uning
hissasiga to’g’ri keladi.Atrof-muhitning ifloslanishi natijasida Yer yuzasining
4

o’simlik va hayvonot dunyosi ko’p asrlik tarixiy yodgorliklar va inshootlar birdek
zarar ko’rmoqda.
Xalqimiz orasida “Suv yetti dumalab toza bo’ladi” degan tushuncha
bor,Darhaqiqat tabiat meyorida bo’lsa turli oqava,chiqindilarni
zararsizlantirish,tozalab olishdek noyob hususiyatga ega Biz atmosferaga
chiqarib kelayotgan is gazi(CO) fotosintez jarayoni tufayli o’simliklar tomonidan
uzluksiz qayta ishlanib,kislorodga aylantirilib,tabiatga yana qaytarilishini
bilamiz.Ammo tabiatga chiqarib tashlanayotgan iflosliklar so’ngi davrlarda shu
darajada me’yoridan oshib ketyaptiki,oqibatda tabiat o’z o’zini tiklash,tozalash
hususiyatidan tobora mahrum bo’lib bormoqda.Atrof-muhitning ifloslanishi
barcha geografik qobiqlarda kuchayib bormoqda.Quruqlikning ifloslanishi yer
osti boyliklarini o’zlashtirish,ayniqsa,ularni ochiq usulda qazib chiqarish
natijasida yuzaga kelmoqda.Tuproq ayniqsa sanoat va qishloq xo’jaligi
chiqindilari bilan ifloslanmoqda.Bunda asosiy ifloslovchi unsurlar turli metallar
va ularning birikmalari,mineral o’g’itlar,kimyoviy zaharli vositalar,radiaktiv
moddalardir.Maishiy xizmat va chorvachilik chiqindilari tufayli paydo bo’lgan
chiqindi uyumlari sanitariya-gigiyena holatining yomonlashuviga olib
kelmoqda.Gidrosfera ( daryolar,ko’llar va dengizlar ) asosan sanoat,qishloq
xo’jaligi va uy-ro’zg’or,maishiy xizmat sohalarining oqava suvlari qo’shilishi
natijasida ifloslanmoqda.Oqibatda chuchuk suv yetishmasligi holati tobora
kuchaymoqda.Bunday holatlar aholi eng zich ryolarning havzalarida
kuzatilmoqda.dunyo okeani ham tobora ifloslanib bormoqda.Uning ifloslanishi
daryolardan qo’shilayotgan notoza suvlar,sohillardan tashlanayotgan
chiqindilar,kemalar harakati va halokati sababli tushayotgan neft mahsulotlari
tufayli sodir bo’lmoqda.Hozirgi vaqtda
O’rta,Shimoliy,Boltiq,Qora,Azov,Karib,Yapon,Yava eng ko’p ifloslangan.
Dunyo okeanining havzasi ayniqsa, neft va neft maxsulotlari tufayli
ifloslanmoqda.Kosmik kuzatishlar hozirgi vaqtda Dunyo okeanida bu
5

jahondagi eng katta ekologik muammolardan biri demakdir.Atmosfera elektr
energetika, metallurgiya, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlari, transport vositalari,
fazoga kosmik kemalarni uchirish yoki turli hil yong’inlar tufayli ifloslanmoqda.
I BOB. Atrof muhit ifloslanishi va unga sababchi omillar.
1.1 Atrof muhit ifloslanishi.
Atrof muhit ifloslanishida tabiiy va antropogen omillar asosiy ro’l
o’ynaydi.Tabiiy omillar asosida atrof-muhitning ifloslanishi,avvalo,tabiiy yo’l
bilan chaqmoq chaqish,o’t-o’lanlar va o’rmonlarning yonishi,vulqonlar
otilishi,shamol harakati,biosferada uzluksiz boradigan chirish (O’simlik va
hayvonot dunyosi) va boshqa jarayonlar natijasida yuz beradi.Ular yiliga
millionlab tonna chang-to’zonlarni havoga chiqarib yuboradi,ammo hozirgi
vaqtda tabiatning ifloslanishida sun’iy omillar eng ko’p
qatnashmoqda.Atmosferaga chiqarilayotgan ifloslanishning 2/3 qismi uning
hissasiga to’g’ri keladi.Atrof-muhitning ifloslanishi natijasida Yer yuzasining
o’simlik va hayvonot dunyosi ko’p asrlik tarixiy yodgorliklar va inshootlar
birdek zarar ko’rmoqda .Xalqimiz orasida “Suv yetti dumalab toza bo’ladi”
degan tushuncha bor. Darhaqiqat tabiat me’yorida bo’lsa turli
oqava,chiqindilarni zararsizlantirish,tozalab olishdek noyob hususiyatga ega. Biz
atmosferaga chiqarib kelayotgan is gazi(CO) fotosintez jarayoni tufayli
o’simliklar tomonidan uzluksiz qayta ishlanib,kislorodga aylantirilib,tabiatga
yana qaytarilishini bilamiz.Ammo tabiatga chiqarib tashlanayotgan iflosliklar
so’ngi davrlarda shu darajada me’yoridan oshib ketyaptiki,oqibatda tabiat o’z
o’zini tiklash,tozalash hususiyatidan tobora mahrum bo’lib bormoqda.Atrof-
muhitning ifloslanishi barcha geografik qobiqlarda kuchayib bormoqda.
Quruqlikning ifloslanishi yer osti boyliklarini o’zlashtirish,ayniqsa,ularni ochiq
usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelmoqda.Tuproq ayniqsa sanoat va
qishloq xo’jaligi chiqindilari bilan ifloslanmoqda.Bunda asosiy ifloslovchi
unsurlar turli metallar va ularning birikmalari,mineral o’g’itlar,kimyoviy zaharli
6

vositalar,radiaktiv moddalardir.Maishiy xizmat va chorvachilik chiqindilari
tufayli paydo bo’lgan chiqindi uyumlari sanitariya-gigiyena holatining
yomonlashuviga olib kelmoqda.Tabiiy omillar asosida atrof-muhitning
ifloslanishi, avvalo, tabiiy yo`l bilan - chaqmoq chaqish, o‘t-o‘lanlar va
o‘rmonlarning yonishi, vulqonlar otilishi, shamol harakati, biosferada uzliksiz
boradigan cherish (o`simlik va hayvonot qoldiqlari) va boshqa jarayonlar
natijasida yuz beradi. Ular yiliga millionlab tonna chang-to`zonlarni havoga
chiqarib yuboradi. Ammo hozirgi vaqtda tabiatning ifloslanishida sun`iy omillar
(antropogen jarayon) eng ko`p qatnashmoqda. Atmosferaga chiqarilayotgan
ifloslanishning 2/3 qismi uning hissasiga tog`ri keladi. Atrof-muhitning
ifloslanishi natijasida Yer yuzasining o`simlik va hayvonot dunyosi, ko`p asrlik
tarixiy yodgorliklar va inshootlar birdek zarar ko`rmoqda. Xalqimiz orasida "Suv
yetti yumalab toza bo`ladi” degan tushuncha bor. Darhaqiqat, tabiat me`yorida
bo`lsa, turli oqova, chiqindilarni zararsizlantirish, tozalab olishdek noyob
xususiyatga ega. Biz atmosferaga chiqarib kelayotgan is (CO) gazi fotosintez
jarayoni tufayli o`simliklar tomonidan uzluksiz qayta ishlanib, kislorodga
aylantirilib, tabiatga yana qaytarilishini bilamiz. Ammo tabiatga chiqarib
tashlanayotgan iflosliklar so`nggi davrlarda shu darajada me`yoridan oshib
ketayaptiki, oqibatda tabiat o`zini-o`zi tiklash, tozalash xususiyatidan tobora
mahrum bo`lib bormoqda.Atrof-muhitning barcha geografik qobiqlarda kuchayib
bormoqda. Quruqlik (litosfera)ning ifloslanishi yer osti boyliklarini o`zlashtirish,
ayniqsa, ularni ochiq usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelmoqda. Tuproq,
ayniqsa, ularni ochiq usulda qazib chiqarish yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa,
sanoat va qishloq xo`jaligi chiqindilari bilan ifloslanmoqda. Bunda asosiy
ifloslovchi unsurlar – turli metallar va ularning birikmalari, mineral og`itlar,
kimyoviy zaharli vositalar, radioaktiv moddalardir. Maishiy xizmat va
chorvachilik chiqindilari tufayli paydo bo`lgan chiqindi uyumlari sanitariya-
gigiyena holatining yomonlashuviga olib kelmoqda.
7

Gidrosfera (daryolar, ko`llar va dengizlar), asosan, sanoat, qishloq xo`jaligi va
uy-ro`zg`or, maishiy xizmat sohalarining oqova suvlari qo`shilishi natijasida
ifloslanmoqda.
Oqibatda chuchuk suv yetishmasligi holati tobora kuchaymoqda. Bunday holatlar
dunyoda aholi eng zich yashaydigan hududlar bo`ylab oquvchi Reyn, Sena,
Temza, Dunay, Dnepr, Volga, Don, Missisipi, Nil, Gang, Yanszi kabi
daryolarning havzalarida kuzatilmoqda.Dunyo okeani ham tobora ifloslanib
borayapti. Uning ifloslanishi daryolardan qo`shilayotgan notoza suvlar,
sohillardan tashlanayotgan chiqindilar, kemalar harakati va halokati sababli
tushayotgan neft mahsulotlari tufayli sodir bo`lmoqda. Hozirgi vaqtda O`rta,
Shimoliy, Boltiq, Qora, Azov, Karib, Yapon, Yava dengizlari, Biskayya, Fors,
Meksika qo`ltiqlari eng ko`p isloflangan.Dunyo okeanining havzasi, ayniqsa, neft
va neft mahsulotlari chiqindilari tufayli ifloslanmoqda. Kosmik kuzatishlar
hozirgi vaqtda Dunyo okeani yuzasining 1/3 qismi neft pardasi bilan
qoplanganganligini ko`rsatmoqda. Bu jahondagi eng katta ekologik
muammolardan biri demakdir. Zero, neft pardasi okeaning quyosh nurlarini qabul
qilib olishiga to`sqinlik qiladi, suvning bug`lanishini va kislorod bilan to`yinish
imkoniyatini pasaytiradi, tirik organizmlar rivojlanishini susaytiradi. Neft bilan,
ayniqsa, Atlantika okeani, Hind okeanining shimoliy qismlari eng ko`p iflos
ifloslangan.Atmosfera elektr energetika, metallurgiya, kimyo va boshqa sanoat
tarmoqlari, transport vositalari, fazoga kosmik kemalarni uchirish yoki turli xil
yong`inlar tufayli ifloslanmoqda. Buning natijasida har yili milliardlab tonna
qattiq, gazsimon, aerozol chiqindilar atmosferaga chiqarib yuborilmoqda.
Atmosferada, ayniqsa, is gazi (CO), oltingugurt gazlari (SO2) salmog`ining oshib
borishi katta ekologik muammolarni keltirib chiqara boshladi. Yadroviy ilmiy
tadqiqotchi, mashhur olim Y.B.Xaritondan: "Dahshatli termoyadro qurollarining
ishlab chiqarilishi va uning tarqalishi insoniyatni yo`q qilib yuborish xavfini
tug`dirmaydimi?” – deb so`raganlarida, u: "Sayyoramizga oxir-oqibat termoyadro
8

qurollari emas, balki "issiqxona samarasi” katta xavf tug`diradi, ya`ni iqlimning
global miqyosda isib borishi Yerdagi hayot uchun haqiqiy talafot xavfini
keltiradi”, - deb javob bergandi.Darhaqiqat, atmosferaning is gazi, oltingugurtli,
azotli, ftor-xloridli, fosforli, qo`rg`oshin, simob, alyuminiy kabi metall birikmali
turli aerozol gazlar bilan ifloslana borishi natijasida quyoshning isitish tartibi
buzila boshladi. O`z navbatida, bu iqlimning o`zgarib borishiga, sayyoramiz
qutblari va baland tog`lardagi abadiy muzliklarning sekin-asta tugab borishiga
olib kelishi mumkin. Atmosferaning ifloslana borishi insoniyat oldiga yana bir
murakkab muammoni qo`ymoqda. Keyingi yillarda havoga ftor-xlorli
birikmalarning tobora ko`p chiqarib yuborilishi natijasida Yerdagi hayotning
qalqoni hisoblangan ozon qoplamining tobora yupqalashib borishi kuzatilmoqda.
"Ozon tuynugi” deb nomlangan ana shu holat dastlab Janubiy Amerikaning
Antarktidaga tutash hududlari, so`nggi yillarda esa Yevrosiyoning shimoliy
kengliklari ustida ham kuzatila boshlandi. Bunday muammolarning kelib
chiqishi, asosan, jamiyat bilan tabiat o`rtasidagi munosabatlarning buzila borishi
va atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog`liq. Demak, insoniyat oldida tabiatga
"Siz” deb munosabatda bo`lish vazifasi turadi.Atrof-muhitning ifloslanib borishi
tabiatni muhofaza qilish yo`llarini izlash va bu murakkab muammolarni hal
qilishga undaydi.Atrof-muhitni himoya qilishning qator samarali yo`llari ishlab
chiqilgan. Ulardan birinchisi – atrof-muhitni ifloslaydigan korxonalarda bunga
yo`l bermaslik choralarini ko`rishdir. Buning uchun turli chiqindilarni tozalovchi
tizimlarni barpo etish, iflos yoqilg`ilarni ishlatishdan voz kechish, axlatlarni
qayta ishlash korxonalarini barpo etish, ishdan chiqqan yerlarni rekultivatsiya
qilish kabi yo`llardan foydalanish lozim. Ikkinchi yo`l – ishlab chiqarishda tabiat
muhofazasini har taraflama uddalay oladigan yangi texnologik imkoniyatlardan
keng foydalanish, chiqindisiz ishlaydigan ishlab chiqarish tizimlarini joriy
qilishdir. Uchinchi yo`l – aholi zich yashaydigan hududlarni "iflos” ishlab
chiqarish tarmoqlaridan xoli qilish. Atrof-muhitni eng ko`p ifloslaydigan sanoat
tarmoqlari qatoriga issiqlik elektr energetikasi, metallurgiya, kimyo va neft-
9

kimyo, selluloza-qog`oz, sement kabi sanoat tarmoqlari kiradi. So`nggi davrlarda
dunyoning ko`pchilik yetakchi induatrial mamlakatlarida bunday "iflos” ishlab
chiqarish tarmoqlarini iqtisodiy jihatdan kam o`zlashtirilgan kimsasiz hududlarda
joylashtirishga ahamiyat berilmoqda. Ana shunday tamoyillarga mustaqillik
yillarida O`zbekistonda ham alohida ahamiyat berila boshlandi. So`nggi yillarda
bunyod etilgan Buxoro neftni qayta ishlash, Qo`ng`irot soda va Sho`rtan gaz-
kimyo sanoat markazlari keng yaydoq cho`l hududlarida joylashtirildi. Bu holat
ekologik sharoitni yaxshilashga samarali xizmat qiladi. Ekologik siyosat. Tabiiy
resurslardan xo`jasizlarcha foydalanish, atrof-muhitning ifloslanib borishi biz
yashayotgan, nafas olayotgan muhitni tobora betoblik girdobiga boshlamoqda.
Bu, o`z navbatida, jamiyat oldiga qarshi choralarni ko`rishdek murakkab
vazifalarni qo`ymoqda. Ekologik siyosat – ekologiya fani talab va tavsiyalarini
hosibga olgan holda, bizni o`rab turgan tabiiy muhitni muhofaza qilish va uni
sog`lomlashtirishga, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni boyitishga
qaratilgan siyosatlar majmuasidir. Odatda, bunday siyosat davlat, regional va
global doirada olib borilishi mumkin va o`zida tabiatni muhofaza qilishning
huquqiy asoslari (qonunlar)ni yaratish va ularga amal qilishni ko`zda tutadi.
Keyingi o`n yilda AQSH, Yaponiya, qator Yevropa Ittifoqi va MDH
davlatlari, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar murakkab ekologik holatni
sog`lomlashtirishga qaratilgan zaruriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqdilar,
qonunlar qabul qildilar va amaliyotda qo`llay boshladilar.Ularda ekologiyani
sog`lomlashtirishga bel bog`lagan xalq harakati va partiyalar (masalan,
"Yashillar”, "Grinpis” va boshqalar) faol ish olib bora boshladi. Natijada, o`tgan
80-yillar monaynida, asosan, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda atrof-
muhitning ifloslanish darajasi sekin-asta pasayib bordi. Bu ijobiy holatni aynan
ana shunday harakatlarning natijasi, deb baholamoq kerak.Shunga qaramay,
ko`pchilik mamlakatlarda ekologik vaziyat hamon keskinligicha qolmoqda. Keng
doirada amaliy natijalarga erishish uchun butun jahon doirasida kuchlarni
10

birlashtirish zaruriyati mavjud. Shu maqsadda 1972-yilda Stokgolmda, 1975-
yilda Xelsinkida, 1992-yilda Rio-de-Janeyroda, 1998-yilda Kiotoda atrof-muhit
muhofazasiga oid yirik xalqaro anjumanlar bo`lib o`tdi va ularda muhim qarorlar
qabul qilindi.Muhim tomoni shunchaki, atrof-muhitni muhofaza qilish va
ekologiyani sog`lomlashtirish muammolarini hal qilishda BMT va uning ko`plab
bo`limlari faol ish olib bormoqda. Jumladan, BMTning atrof-muhitni muhofaza
qilish dasturi (YUNEP) dir. Bu dastur atrofida shakllangan rasmiy idoralar turli
mamlakatlarda bu sohada olib borilayotgan ishlarni muvofiqlashtirib turadi,
mamlakatlarda to`plangan tajribalarni umumlashtiradi, istiqbolli ishlarni qo`llab-
quvvatlaydi. YUNEPning bosh irodasi Nayrobi (Keniya) shahrida joylashgan.
Atrof-muhitni sog`lomlashtirishda, ekologik muammolarni ijodiy hal qilishda
jamoatchilikning ham katta xizmat qilishi kutiladi. Aynan shu maqsadda
O`zbekistonda jamoatchilik asosida "Ekosan” harakati tashkil topdi. U nafaqat
O`zbekistonda, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida tabiatni muhofaza
qilish, aholi yashash muhitini sog`lomlashtirish yo`lida harakat qilmoqda.
Gidrosfera ( daryolar,ko’llar va dengizlar ) asosan sanoat,qishloq xo’jaligi va uy-
ro’zg’or,maishiy xizmat sohalarining oqava suvlari qo’shilishi natijasida
ifloslanmoqda.Oqibatda chuchuk suv yetishmasligi holati tobora kuchaymoqda.
Bunday holatlar aholi eng zich yashaydigan hududlar bo’ylab oquvchi
Reyn,Sena,Temza,Dunay,Dnepr,Missisipi, Nil, Gang, Yansizi kabi daryolarning
havzalarida kuzatilmoqda.Dunyo okeani ham tobora ifloslanib bormoqda.Uning
ifloslanishi daryolardan qo’shilayotgan notoza suvlar,sohillardan tashlanayotgan
chiqindilar,kemalar harakati va halokati sababli tushayotgan neft mahsulotlari
tufayli sodir bo’lmoqda.Hozirgi vaqtda
O’rta,Shimoliy,Boltiq,Qora,Azov,Karib,Yapon,Yava dengizlari,Biskayya,
Fors,Meksika qo’ltiqlari eng ko’p ifloslangan.Dunyo okeanining havzasi
ayniqsa, neft va neft maxsulotlari tufayli ifloslanmoqda.Kosmik kuzatishlar
hozirgi vaqtda Dunyo okeani yuzasining 1/3 qismi neft pardasi bilan
11

qoplanganligini ko’rsatmoqda.Bu jahondagi eng katta ekologik muammolardan
biri demakdir.Atmosfera elektr energetika,metallurgiya,kimyo va boshqa sanoat
tarmoqlari,transport vositalari,fazoga kosmik kemalarni uchirish yoki turli xil
yong’inlar tufayli ifloslanmoqda.
Buning natijasida har yili minglab qattiq,gazsimon,aerozol chiqindilar
atmosferaga chiqarib yuborilmoqda.Atmosferada ,ayniqsa, is gazi,oltingugurt
gazlari salmog’ining oshib borishi katta ekologik muammolarni keltirib chiqara
boshladi . Yadroviy ilmiy tadqiqotchi,mashhur olim Y.B. Xaritondan:”Daxshatli
termoyadro qurollarining ishlab chiqarilishi va uning tarqalishi insoniyatni yo’q
qilib yuborish havfini tug’dirmaydimi?”deb so’raganlarida, u: “Sayyoramizni
oxir-oqibat termoyadro qurollari emas balki issiqxona samarasi katta havf
tug’diradi,ya’ni iqlimning global miqyosda isib borishi Yerdagi hayot uchun
haqiqiy talofat xavfini keltiradi” deb javob bergandi.Darhaqiqat atmosferaning is
gazi,oltingugurt,azotli,ftorli-xloridli,fosforli,qo’rg’oshin,simob,alyuminiy kabi
metal birikmalari turli aerozol gaz bilan ifloslana borishi natijasida quyoshning
isitish tartibi buzila boshladi.O’z navbatida bu iqlimning o’zgarib
borishiga,sayyoramiz qutblari va baland tog’lardagi abadiy muzliklarning sekin-
asta tugab borishiga olib kelishi mumkin.Atmosferaning ifloslana borishi
insoniyat oldiga yana bir murakkab muammoni qo’ymoqda.Keyingi yillarda
havoga ftor-xlorli birikmalarning tobora ko’p chiqarib yuborilishi natijasida
Yerdagi ozon qoplamining tobora yupqalashib borishi kuzatilmoqda. “Ozon
tuynugi” deb nomlangan ana shu holat dastlab Janubiy Amerikaning tutash
hududlari ,so’ngi yillarda esa Yevrosiyoning shimoliy kengliklari ustida ham
kuzatila boshladi.Bunday muammolarning kelib chiqishi,asosan jamiyat bilan
tabiat o’rtasidagi munosabatlarning buzila borishi va atrof- muhitning ifloslanishi
bilan bog’liq. Demak insoniyat oldida tabiatga “Siz” degan munosabatda bo’lish
turadi. Atrof-muhitning ifloslanishi bu zararli moddalar va elamentlarni tabiiy
muhitga chiqarib yuborilishidan kelib chiqadi.Atrof-muhit ifloslanish sabablariga
12

quyidagilarni misol qilish mumkin: inson faoliyati,o’rmonlarni yo’q
qilish,kimyoviy moddalar va pestitsidlar,sanoat va maishiy chiqindilar,oldiq
yoqilg’ilar,axlatni ishlab chiqarish,to’plash va boshqalar.Inson faoliyati
ifloslanishining asosiy sabablaridan biridir.Texnologik rivojlanish hayot sifatini
yaxshilashda muhim yutuqlarni qo’lga kiritdi,ammo atrof-muhitga ham salbiy
ta’sir ko’rsatdi.Masalan: sanoat rivpjlanishi,benzin yoki dizel yoqilg’isidagi
transport vositalaridan ortiqcha foydalanish,gaz emissiyalari,plastmassa ishlab
chiqarish va beg’araz foydalanish,biologik parchalanmaydigan chiqindilarning
katta ishlab chiqarilishi,aholining o’sishi,ko’proq tabiiy resurslarni qazib olish
zarurati,chorvachilikning ko’tarilishi.daraxtlarning kesilishi yoki daraxtlarning
tartibsiz ravishda kesilishi yerdagi o’rmonlar va o’rmonzorlarni sezilarli darajada
kamaytirdi.Daraxtlar va boshqa o’simliklar havoni tozalash funksiyasiga ega
shuning uchun ularning yetishmasligi havoning ifloslanishiga va o’limga olib
kelishi mumkin bo’lgan turli xil nafas yo’llari kasalliklarining paydo bo’lishiga
olib keladi.O’rmonlarni yo’q qilish yog’ochdan foydalanish,chorvachilik faoliyati
uchun joylarni ko’paytirish yoki shahar joylarni,sanoat zonalarini,turizmni qurish
va kengaytirish zarurati bilan bog’liq.Qishloq xo’jaligi sohasi kimyoviy moddalar
va pestitsidlardan eng ko’p foydalanadigan sohalardan biridir va bu ushbu soha
faoliyatiga tegishli yetishtirish va parvarish qilish usullari bilan bog’liq.To’g’ri
dehqonlar meva va sabzavot ekinlari himoya qilish uchun bunday maxsulotlardan
foydalanishi kerak,ammo ular juda ifloslangan tuproq va suvga ta’sir
qiladi.Huddi shunday chorvachilik ham parnik ta’sirini oshiradigan va ozon
qatlamiga zarar yetkazadigan gazlar ko’p miqdorda hosil bo’ladi.Bu holat aholi
sonining ko’payishi va ko’proq oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish
zarurati tufayli og’irlashmoqda.Sanoat faoliyati atrof-muhit uchun
gazlar,kimyoviy moddalar,erituvchilar va boshqalar kabi juda ko’p miqdordagi
toksik chiqindilar ishlab chiqariladi.Ushbu chiqindilarning aksariyati To’g’ridan
to’g’ri va noqonuniy ravishda suvga yoki havoga chiqarib yuborilib,ularni
ifloslantiradi va atrof-muhitga katta zarar keltiradi.Har xil ifloslanish turlari
13

mavjud,ular orasida havo,suv va tuproq hayot uchun zarur.Havoning
ifloslanishi:gazlar chiqindilari va yoqilg’ining yoqilishi tirik mavjudodlar nafas
olayotgan havoga ta’sir qiladigan ushbu turdagi ifloslanishning asosiy
generatoelari hisoblanadi.Suvning ifloslanishi:dengizlar,daryolar va ko’llarga
ta’sir qiladi,chunki suv tarkibida ko’p miqdordagi elementlar yoki toksik
moddalar mavjud bo’lib,ular uni zararli qiladi va uni iste’mol qilishga yoki
foydalanishga yo’l qo’ymaydi.Tuproqning ifloslanishi:bu sanoat
chiqindilari,shahar axlatlari,zararkunandalarga qarshi vositalardan
foydalanish.tog’-kon ishlari va boshqalar tufayli sodir bo’ladi.
1.2. Atrof muhit ifloslanishining aholi salomatligiga ta’siri.
So'nggi bir necha ming yillikda inson faoliyati Yerga ta'sir o'tkaza oldi.
Haqiqat shuni ko'rsatadiki, u atrof-muhitning ifloslanishining yagona manbai
bo'lib qoladi. Buning sababi shundaki: tuproq unumdorligining pasayishi,
cho'llanish va erning emirilishi, havo va suvning yomonlashishi va
ekotizimlarning yo'q bo'lib ketishi. Bundan tashqari, inson salomatligi va umr
ko'rish davomiyligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Zamonaviy statistik
ma'lumotlarga ko'ra, kasalliklarning 80% dan ko'prog'i nafas olayotganimiz,
qanday suv ichayotganimiz va qaysi tuproq ustida yurganimiz bilan bog'liq. Buni
batafsilroq ko'rib chiqing. Biologik yutish bu ta'sir qilish nuqtasi. Toksiklar
vujudga uchta yoki uchta usul bilan kiradi: nafas olish, yutish yoki teri orqali
singdirish. Vujudga kirgandan keyin toksikantlar turli to'qimalarga tarqaladi va
metabollanadi va chiqariladi. Toksikanlar yoki ularning metabolitlari
qalqonsimon bez, tuxumdonlar yoki moyaklar kabi maqsadli organlarga o'tadi, bu
erda ular biologik ta'sir ko'rsatadi. Ba'zi toksikantlar uzoq vaqt davomida
mushaklar, suyaklar, yog 'to'qimalari yoki boshqa yumshoq to'qimalarda
saqlanishi mumkin. Atrof-muhitning inson salomatligiga salbiy ta'siri, turar-joy
yaqinida joylashgan sanoat korxonalari bilan bog'liq. Qoida tariqasida, bular
atmosferaga zararli emissiyalarning kuchli manbalari. Har kuni havoga turli xil
14

qattiq va gazsimon moddalar kiradi. Biz uglerod oksidlari, oltingugurt, azot,
uglevodorodlar, qo'rg'oshin birikmalari, chang, xrom, asbest, ular zaharli nafas
olish, shilliq pardalar, ko'zlar va hidga ega bo'lishi mumkin). Masalan, qo'rg'oshin
suyakda o'nlab yillar davomida bo'lishi mumkin. Ushbu moddalar tanadagi uzoq
"yarim hayot" deb ta'riflanadi. Ular ushbu to'qimalardan oqishni davom
ettirishlari va uzoq vaqt davomida maqsadli organlarga o'tishlari mumkin. Barcha
chekuvchilar o'pka saratonini rivojlantirmagani kabi, toksikantlarga duchor
bo'lgan har bir kishi ham sog'liqqa salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. Ko'plab omillar -
nurlanish dozasi va atrof muhitdagi toksikantning konsentratsiyasidan tashqari,
natijada sog'liqqa zararli ta'sir ko'rsatadimi-yo'qmi.Ushbu omillar hujayralarga,
to'qimalarga va organlarga bevosita ta'sir qilishi mumkin va ular gen
funktsiyasini yoki ifodasini o'zgartirishi mumkin. Atrof-muhit ifloslanishining
inson salomatligiga ta'siri yomonlashishiga yordam beradi umumiy holat.
Natijada ko'ngil aynish paydo bo'ladi, bosh og'rig'i va zaiflik hissi, nogironlik
kamayadi.Yer ham salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Kontaminatsiyalangan manbalar
orqali yuqadigan kasalliklar yomonlashuvga va ko'pincha o'limga olib keladi.
Qoida tariqasida, eng xavfli havzalar, ko'llar va daryolar bo'lib, unda patogenlar
va viruslar faol tarqaladi.Atrof-muhitning ta'siri insonning reproduktiv
salomatligiga ta'sir qilish-qilmasligidan qat'i nazar, oxir oqibat bu turli omillar
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikka bog'liq. Shu sababli, ma'lum bir toksikant bilan
reproduktiv salomatlikning ma'lum bir ta'siri o'rtasidagi aniq bog'liqlikni
hujjatlashtirish ko'pincha mumkin emas. Atrof-muhit bo'yicha mutaxassislar
hozirgi vaqtda populyatsiya darajasida zaharli moddalarga ta'sir qilishning
"xavfsiz" darajasi haqidagi an'anaviy taxminlarga qarshi chiqishmoqda. Yaqinda
Milliy fanlar akademiyasi kimyoviy moddalarga ko'p marotaba ta'sir qilish
darajasiga, odamlarga, kasalliklarning chastotasiga, populyatsiyaning yoshiga va
irsiy o'zgarishiga qarab, ba'zi kimyoviy moddalarga ta'sir qilish ma'lum bir xavf
bilan bog'liq bo'ladi, deb taxmin qilish o'rinli, garchi bu xavf kichik yoki katta
bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda xavfni aniqlash qiyin bo'lishi mumkin, chunki
15

katta dozalarda ishlatiladigan kimyoviy moddalarni an'anaviy sinov ko'pincha
genetik yoki boshqa o'zgaruvchanlikka ega bo'lmagan holda, kunlik ta'sirni aniq
bashorat qilishni qiyinlashtiradi. Suv ta'minotidan kelib chiqqan ifloslangan
ichimlik suvi odamlarda yurak-qon tomir va buyrak patologiyalarining
rivojlanishiga, turli kasalliklarning paydo bo'lishiga yordam beradi. Shunday
qilib, inson doimiy ravishda o'z hayoti uchun ko'plab qulayliklarni yaratishi
natijasida ilmiy taraqqiyot "to'xtamaydi". Uning ko'pgina yutuqlarini amalga
oshirish tufayli hayot uchun zararli va noqulay omillar paydo bo'ldi. Biz
radiatsiya, zaharli moddalar, yonib ketadigan yong'inga xavfli materiallar va
shovqin darajasi oshishi haqida gaplashmoqdamiz. Shu sababli, umumiy aholi
orasida ko'proq uchraydigan ta'sir qilish darajasining past darajadagi sog'liqqa
ta'sirini aniqlashtiradigan aniq klinik ko'rsatmalar yaratish juda qiyin.
Klinisyenlarning ba'zi kasblar xavfli ekanligini tan olishlari muhimdir kimyoviy
moddalar umumiy aholiga nisbatan ancha yuqori.Bizning kundalik
faoliyatimizni buzadigan atrof-muhitning ifloslanishi odamlarga turli xil ta’sir
ko’rsatadi:Nafas olish kasalliklari(asma,bronxit,allergiya),dermatologik
kasalliklar,yurk-qon tomir kasalliklari,suv ifloslangan va ichimlik suviga ega
bo’lmagan joylarda o’lim va gigiena muammolari,bolalarning rivojlanishidagi
buzilishlar va asab kasalliklari,genetic mutatsiyalar,saratonning har xil turlari
kabi kasalliklar kelib chiqadi.
1. 3 Atrof muhit ifloslanishining oldini olish chora tadbirlari.
Atrof-muhitning ifloslanib borishi tabiatni muhofaza qilish yo’llarini izlash va
bu murakkab muammolarni hal qilishga undaydi.atrof-muhitni himoya qilishning
qator samarali yo’llari ishlab chiqilgan.Ulardan birinchisi: atrof- muhitni
ifloslaydigan korxonalarda bunga yo’l bermaslik choralarini ko’rishdir.Buning
uuchun turli chiqindilarni tozalovchi tizimlarni barpo etish,iflos yoqilg’ilarni
ishlatishdan voz kechish , ahlatlarni qayta ishlash korxonalarini barpo
etish,ishdan chiqqan yerlarni refultivatsiya qilish kabi yo’llardan foydalanish
16

lozim.Ikkinchi yo’l: aholi zich yashaydigan tabiat muhofazasini har taraflama
uddalay oladigan yangi texnologik imkoniyatlardan keng foydalanish,chiqindisiz
ishlaydigan ishlab chiqarish tizimlarini joriy qilishdir.Uchinchi yo’l: aholi zich
yashaydigan hududlarni iflos ishlab chiqarish tarmoqlaridan holi qilish. Atrof-
muhitni eng ko’p ifloslaydigan sanoat tarmoqlari qatoriga issiqlik elektr
energetikasi,metallurgiya,kimyo va neft-kimyo,selluloza-qog’oz,sement kabi
sanoat tarmoqlari kiradi.So’ngi davrlarda dunyoning ko’pchilik yetakchi indual
mamlakatlarida bunday iflos ishlab chiqarish tarmoqlarini iqtisodiy jihatdan kam
o’zlashtirilgan kimsasiz hududlarda joylashtirishga ahamiyat berilmoqda.Ana
shunday tamoyillarga mustaqillik yillarida O’zbekistonda ham alohida ahamiyat
berika boshladi.So’ngi yillarda bunyod etilgan Buhoro neftni qayta
ishlash,Qo’g’irot soda va Sho’rtan gaz kimyo sanoat markazlari keng yaydoq
cho’l huhudlarida joylashtirildi.Bu holat ekologik sharoitni yaxshilashga samarali
xizmat qiladi.Tabiatdan xo’jasizlarcha foydalanish,atrof-muhitning ifloslanib
borishi biz yashayotgan,nafas olayotgan muhitni tobora betoblik girdobiga
boshlamoqda.Bu o’z navbatida jamiyat oldiga qarshi choralarni ko’rishdek
murakkab vazifalarni qo’ymoqda.Ekologik siyosat ekologiya fani talab va
tavsiyalarni hisobga olgan holda,bizni o’rab turgan tabiiy muhitni muhofaza
qilish va uni sog’lomlashtirishga,tabiiy resurslardan samarali foydalanish va
ularni boyitishga qaratilgan siyosatlar majmuasidir.Odatda bunday siyosat
davlat,regional va global doirada olib borilishi mumkin va o’zida tabiatni
muhofaza qilshning huquqiy asoslarini yaratish va ularga amal qilshni ko’zda
tutadi.Keyingi o’n yilda AQSH,Yaponiya,qator Yevropa Ittifoqi va MDH
davlatlari,ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarmurakkab ekologik holatni
sog’lomlashtirishga qaratilgan zaruriy-huquqiy hujjatlarni ishlab
chiqdilar,qonunlar qabul qildilar va amaliyotda qo’llay boshladilar.Ularda
ekologiyani sog’lomlashtirishga bel bog’lagan xalq harakati va partiyalar
( masalan,”Yashillar”,”Girinpis” va boshqalar) faol ish olib bora
boshladi.Natijada, o’tgan 80- yillar mobaynida asosan iqtisodiy rivojlangan
17

mamlakatlarda atrof-muhitning ifloslashish darajasi sekin-asta pasayib bordi.Bu
ijobiy holatni aynan ana shunday harakatlarning natijasi deb baholamoq
kerak.Shunga qaramay ko’pchilik mamlakatlarda ekologik vaziyat hamon
keskinligicha qolmoqda.Keng doirada amaliy natijalarga erishish uchun butun
jahon doirasida kuchlarni birlashtirish zarurati mavjud.
Shu maqsadda 1972-yilda Stokgolmda,1975-yilda Xelsinkida,1992-yilda Rio-
de-Janeyroda, 1998-yilda Kiotoda atrof-muhit muhofazasiga oid yirik halqaro
anjumanlar bo’lib o’tdi va ularda muhim qarorlar qabul qilindi.Muhim tomoni
shundaki atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologiyani sog’lomlashtirish
muammolarini hal qilishda BMT va uning ko’plab bo’limlari faol ish olib
bormoqda.Jumladan, BMT ning atrof-muhitni muhofaza qilish dasturi (YUNEP)
dir.Bu dastur atrofida shakllangan rasmiy idoralar turli mamlakatlarda bu sohada
olib borilayotgan ishlarni muvofiqlashtirib turadi,mamlakatlarda to’plangan
tajribalarni umumlashtiradi,istiqbolli ishlarni qo’llab-quvvatlaydi. Atrof-
muhitning barcha geografik qobiqlarda kuchayib bormoqda. Quruqlik
(litosfera)ning ifloslanishi yer osti boyliklarini o`zlashtirish, ayniqsa, ularni ochiq
usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, ularni ochiq
usulda qazib chiqarish yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, sanoat va qishloq
xo`jaligi chiqindilari bilan ifloslanmoqda. Bunda asosiy ifloslovchi unsurlar –
turli metallar va ularning birikmalari, mineral og`itlar, kimyoviy zaharli vositalar,
radioaktiv moddalardir. Maishiy xizmat va chorvachilik chiqindilari tufayli
paydo bo`lgan chiqindi uyumlari sanitariya-gigiyena holatining yomonlashuviga
olib kelmoqda. Gidrosfera (daryolar, ko`llar va dengizlar), asosan, sanoat, qishloq
xo`jaligi va uy-ro`zg`or, maishiy xizmat sohalarining oqova suvlari qo`shilishi
natijasida ifloslanmoqda. Oqibatda chuchuk suv yetishmasligi holati tobora
kuchaymoqda. Bunday holatlar dunyoda aholi eng zich yashaydigan hududlar
bo`ylab oquvchi Reyn, Sena, Temza, Dunay, Dnepr, Volga, Don, Missisipi, Nil,
Gang, Yanszi kabi daryolarning havzalarida kuzatilmoqda.Dunyo okeani ham
18

tobora ifloslanib borayapti. Uning ifloslanishi daryolardan qo`shilayotgan notoza
suvlar, sohillardan tashlanayotgan chiqindilar, kemalar harakati va halokati
sababli tushayotgan neft mahsulotlari tufayli sodir bo`lmoqda. Hozirgi vaqtda
O`rta, Shimoliy, Boltiq, Qora, Azov, Karib, Yapon, Yava dengizlari, Biskayya,
Fors, Meksika qo`ltiqlari eng ko`p isloflangan. YUNEPning bosh idorasi
Nayrobi(Keniya) shahrida joylashgan.
II BOB Kioto protokoli.
2.1 Kioto protokoli haqida umumiy tushuncha .
Kioto protokoli Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqlim o'zgarishi bo'yicha
asosiy konventsiyasiga o'zgartish kiritdi. Ushbu shartnoma global isishishni
kamaytirish va 150 yillik industrializatsiya davridan keyin harorat oshishi
oqibatlarini bartaraf etish uchun mamlakatlarni birgalikda birlashtirishga
qaratilgan xalqaro shartnomadir. Kioto protokoli qoidalari ratifikatsiya qiluvchi
davlatlar uchun majburiy bo'lgan va UNFCCC dan ko'ra kuchliroq edi.Kioto
protokolini ratifikatsiya qilgan davlatlar olti issiqxona gazining emissiyasini
kamaytirishga kelishib oldilar: karbonat angidrid, metan, azot oksidi, oltingugurt
geksafloridi, HFK va PFC.Mamlakatlarga issiqxona gazlari chiqindilari saqlab
qolish yoki ko’paytirish zarur bo’lsa,ular o’z majburiyatlarini bajarish uchun
emissiya savdosidan foydalanishga ruxsat berildi. Emissiya savdosi o'zlarining
maqsadlarini osonlikcha qondira oladigan mamlakatlarga kreditlarni sotish
imkoniga ega bo'lmagan mamlakatlarga sotish imkonini berdi.Kioto
protokolining maqsadi butun dunyo bo'yicha issiqxona gazlari emissiyasini
2008 va 2012 yillar oralig'idagi gazlari chiqindilarini 1990 yil darajasidan 5,2
foizgacha kamaytirish edi. Kioto protokolisiz 2010-yilga kelib chiqadigan
chiqindilar bilan taqqoslaganda,ushbu maqsad aslida 29 foizga qisqartirishni
anglatadi. Kioto protokoli har bir sanoatlashgan mamlakat uchun chiqindilarni
kamaytirish bo’yicha aniq maqsadlarni belgilagan,ammo rivojlanayotgan
mamlakatlar bundan mustasno. Maqsadlarini qondirish uchun ratifikatsiya
19

qiluvchi mamlakatlarning ko'pchiligi bir necha strategiyalarni birlashtirishi kerak
edi: ularning eng katta ifloslantiruvchi moddalariga cheklov qo'yish, transport
vositalarini sekinlashtirish yoki avtomobillarni emissiyasini kamaytirishni
boshqarish, quyosh energiyasi , shamol energetikasi va biodizel kabi - qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan yaxshiroq foydalanish. Dunyoning sanoati
rivojlangan davlatlari ko'pchiligi Kioto protokolini qo'llab-quvvatladilar.
Kioto protokoli xalqaro shartnoma bu 1992 yilni uzaytiradi Iqlim
o'zgarishi bo'yicha Birlashgan Millatlar Tashkilotining Asosiy
Konvensiyasi (UNFCCC) davlat ishtirokchilarini kamaytirishga majbur
qiladi issiqxona gazi ga asoslangan emissiya ilmiy konsensus bu (birinchi
qism) Global isish sodir bo'lmoqda va (ikkinchi qism) inson tomonidan yaratilgan
bo'lishi ehtimoldan yiroq emas CO
2 emissiya asosan bunga sabab bo'lgan. Kioto
protokoli qabul qilingan Kioto , Yaponiya , 1997 yil 11 dekabrda va 2005 yil 16
fevralda kuchga kirgan. Hozirda 192 ta partiya mavjud ( Kanada 2012 yil
dekabridan kuchga kirgan) Protokolga.Kioto protokoli UNFCCC-ning global
isishning boshlanishini atmosferadagi issiqxona gazlari kontsentratsiyasini "iqlim
tizimiga xavfli antropogen aralashuvni oldini oladigan darajaga" kamaytirish
orqali kamaytirishni maqsadini amalga oshirdi (2-modda). Kioto protokoli A
ilovasida keltirilgan oltita issiqxona gaziga nisbatan qo'llaniladi: karbonat
angidrid (CO
2 ) , Metan (CH
4 ) , azot oksidi (N
2 O) , gidroflorokarbonatlar (HFC),
perflorokarbonatlar (PFKlar) va oltingugurt geksaflorid (SF)
6 ) .Protokol umumiy,
lekin tabaqalashtirilgan majburiyatlar printsipiga asoslanadi: unda iqlim
o'zgarishiga qarshi kurashda alohida mamlakatlar turli xil imkoniyatlarga ega
ekanligi tan olinadi iqtisodiy rivojlanish va shuning uchun rivojlangan
mamlakatlarda atmosferaga chiqarilayotgan zararli gazlarning hozirgi darajasiga
tarixiy javobgar ekanliklari asosida joriy chiqindilarni kamaytirish majburiyatini
yuklaydi.Protokolning birinchi majburiyat muddati 2008 yilda boshlangan va
2012 yilda tugagan. Birinchi majburiyat davrida to'liq ishtirok etgan barcha 36
20

mamlakat Protokolga rioya qilishdi. Biroq, to'qqiz mamlakat boshqa
mamlakatlarda chiqindilarni kamaytirishni moliyalashtirish orqali
moslashuvchanlik mexanizmlariga murojaat qilishlari kerak edi, chunki ularning
milliy chiqindilari maqsadlaridan biroz kattaroq edi. The 2007–08 yillardagi
moliyaviy inqiroz chiqindilarni kamaytirishga yordam berdi. Emissiyalarning eng
katta kamayishi avvalgisida kuzatilgan Sharqiy blok mamlakatlar, chunki Sovet
Ittifoqining tarqatib yuborilishi 1990 yillarning boshlarida ularning emissiyasini
kamaytirdi.Rivojlangan 36 mamlakat o'z chiqindilarini kamaytirgan bo'lsa ham,
1990 yildan 2010 yilgacha global chiqindilar 32 foizga oshdi.
2012 yilda Kioto protokoliga Doha tuzatishlari deb nomlangan ikkinchi
majburiyat davri kelishilgan bo'lib, unda 37 mamlakat majburiy maqsadlarga
ega: Avstraliya , Yevropa Ittifoqi (va uning 28 a'zo
davlatlar ), Belorussiya , Islandiya , Qozog'iston , Lixtenshteyn , Norvegiya , Shveyts
ariya va Ukraina . Belorusiya, Qozog'iston va Ukraina Kioto protokolidan
chiqishlari yoki qonunni kuchga kiritmasliklari mumkin. [9]
Yaponiya, Yangi
Zelandiya va Rossiya Kiotoning birinchi bosqichida qatnashgan, ammo ikkinchi
majburiyat davrida yangi maqsadlarni o'z zimmasiga olmagan. Ikkinchi bosqich
maqsadlari bo'lmagan boshqa rivojlangan mamlakatlar - Kanada (2012 yilda
Kioto protokolidan chiqqan) va Qo'shma Shtatlar (tasdiqlanmagan). 2020 yil
oktyabr holatiga ko'ra, 147 davlatlar Doha tuzatishlarini qabul qildilar. 144 shtat
tomonidan qabul qilinganidan so'ng, 2020 yil 31-dekabrdan boshlab kuchga
kiradi. Majburiy majburiyatlarga ega 37 partiyadan 34 tasi ratifikatsiya qildi.
Ikkinchi majburiyat muddati 2020 yilda tugaganidan keyin amalga oshiriladigan
chora-tadbirlar to'g'risida har yili o'tkaziladigan UNFCCC iqlim o'zgarishi
konferentsiyalari doirasida muzokaralar olib borildi. Natijada 2015 yilda qabul
qilingan Parij kelishuvi , bu Kioto protokolini o'zgartirish o'rniga UNFCCC
bo'yicha alohida hujjat.Kioto protokolining asosiy maqsadi asosiy antropogen
(odam chiqaradigan) issiqxona gazlari (issiqxona gazlari) chiqindilarini parnik
gazlari chiqindilari, boyligi va kamayishni amalga oshirish imkoniyatlari bilan
21

bog'liq bo'lgan milliy farqlarni aks ettiruvchi usullar bilan nazorat
qilishdir. Shartnoma BMTning 1992 yilgi dastlabki Konvensiyasida kelishilgan
asosiy printsiplarga amal qiladi . [22]
Shartnomaga muvofiq, 2012 yilda
shartnomani ratifikatsiya qilgan I-Ilovchi Tomonlar Kioto protokolining birinchi
majburiyat davri (2008-2012) uchun belgilangan issiqxona gazlari chiqindilarini
cheklash bo'yicha o'z majburiyatlarini bajargan bo'lishi kerak.
Ushbu chiqindilarni cheklash bo'yicha majburiyatlar Protokolning B ilovasida
keltirilgan.Kioto protokolining birinchi davra majburiyatlari BMTning iqlim
o'zgarishi to'g'risidagi Asosiy Konvensiyasi doirasida qilingan birinchi batafsil
qadamdir. [23]
Protokol chiqindilarni qisqartirish majburiyatlari davrining
tuzilishini belgilaydi. U 2006 yildan boshlab ikkinchi majburiyat davri uchun
emissiyani kamaytirish bo'yicha majburiyatlarni belgilash bo'yicha muzokaralar
jadvalini belgilab qo'ydi. [24]
Birinchi davr emissiyasini qisqartirish bo'yicha
majburiyatlar 2012 yil 31 dekabrda tugagan.UNFCCC-ning asosiy maqsadi
"atmosferada issiqxona gazlari kontsentratsiyasini iqlim tizimiga xavfli
antropogen aralashuvni to'xtatadigan darajada barqarorlashtirish" dir. [25]
I
Ilovadagi Tomonlar o'zlarining birinchi bosqich majburiyatlarini bajara olishgan
taqdirda ham, atmosferada issiqxona gazlari konsentratsiyasini barqarorlashtirish
uchun kelajakda chiqindilarni ancha kamaytirish talab etiladi. [24] [26]
Atmosfera kontsentratsiyasini barqarorlashtirish maqsadiga erishish uchun har xil
antropogen issiq gazlarning har biri uchun chiqindilarni kamaytirishning turli
darajalari talab qilinadi (qarang. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim
o'zgarishi to'g'risidagi Asosiy Konvensiyasi Issiqxona gazlari kontsentratsiyasini
barqarorlashtirish ). Karbonat angidrid ( CO
eng muhim antropogen IG . Ning kontsentratsiyasini barqarorlashtirish CO
atmosferada oxir - oqibat antropogenni samarali yo ' q qilishni talab qiladi CO
emissiya . Biron - bir muhim istisno Qo ' shma Shtatlar bo ' lib , u har qanday boshqa
davlatdan ko ' ra ortiqcha gazlarni chiqarib tashladi va butun dunyo bo ' ylab
odamlar tomonidan ishlab chiqarilganlarning 25 foizidan ortig ' ini tashkil etdi .
22

Kioto Protokoli 1997 yil dekabr oyida Yaponiyaning Kioto shahrida imzolandi.
U 1998 yil 16 martda imzolangan va bir yil o'tib yopilgan edi. Shartnomaning
shartlari bo'yicha Kioto Protokoli BMTKMT ishtirok etgan kamida 55
mamlakat tomonidan ratifikatsiya qilinganidan keyin 90 kun o'tmasdan kuchga
kirmaydi. Boshqa shart shundan iboratki, ratifikatsiya qiluvchi mamlakatlar 1990
yilga borib jahon miqyosida karbonat angidrid chiqindilarining kamida 55 foizini
tashkil etishi kerak edi. Birinchi talab 2002 yil 23 mayda amalga oshirildi.
Islandiya Kioto protokolini ratifikatsiya qilish bo'yicha 55-chi mamlakat bo'ldi.
Rossiya bu shartnomani 2004 yil noyabr oyida ratifikatsiya qilganida ikkinchi
shart qondirildi va Kioto protokoli 2005 yil 16 fevralda kuchga kirdi. AQSh
prezidentligiga nomzod sifatida Jorj Bush karbonat angidrid chiqindilarini
kamaytirishga va'da berdi. Ammo 2001 yilda lavozimga kelganidan ko'p o'tmay,
Prezident Bush AQShning Kioto protokoli bo'yicha yordamini qaytarib oldi va
uni tasdiqlash uchun Kongressga berishdan bosh tortdi. Buning o’rniga, Bush
AQSH biznesini 2010 yilga keli ko’mirdan chiqadigan chiqindilarni 4,5 foizga
qisqartirishni rag’batlantirish rejasini taklif qildi.. AQSh Energetika
Departamenti ma'lumotlariga ko'ra, Bush rejasi aslida shartnoma 7 foizga
qisqartirish o'rniga, 1990 yillardagi darajadagi ortiqcha gazlari chiqindilarining
30 foizga ko'payishiga olib keladi. Buning sababi, Bush rejasi Kioto protokoli
qo'llanadigan 1990 yildagi o'rniga emas, balki hozirgi chiqindilarga nisbatan
kamayishni o'lchaydi. Uning qarorida Kioto Protokolida AQShning ishtirok etishi
ehtimoliga jiddiy zarba berilsa-da, Bush muxolifatda yolg'iz emas edi. Kioto
protokoli bo'yicha muzokaralar boshlanishidan oldin, AQSh senati qaror qabul
qildi, chunki AQSh rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlar uchun
majburiy maqsadlar va vaqt jadvallarini kiritmaganligi yoki "Qo'shma Shtatlar
iqtisodiyotiga jiddiy ziyon etkazishi mumkin bo'lgan har qanday protokolni
imzolamasligi kerak" 2011-yilda Kanadada Kioto protokoli bekor qilindi, ammo
2012 yilda dastlabki majburiyat davrining oxiriga kelib 191 mamlakat protokolni
ratifikatsiya qildi.Kioto protokolining doirasi Doha kelishuvi bilan 2012 yilda
23

kuchaytirildi, ammo bundan ham muhimi, 2015 yilda Parij bitimiga erishildi va
Kanada va AQShni xalqaro iqlimga qarshi kurashga qaytarib berdi.Kioto
protokolining himoyachilari, ortiqcha chiqindilarini kamaytirishni global
isishning sekinlashuvi yoki qayta tiklanishida muhim qadam deb hisoblashadi va
agar dunyo iqlim o'zgarishini oldini olish borasida jiddiy umidga ega bo'lsa,
darhol ko'p millatli hamkorlik zarur.
Olimlarning fikriga ko'ra, o'rtacha global temperaturada kichik o'sish hatto iqlim
va ob-havo o'zgarishlariga olib keladi va Yerda o'simlik, hayvonot va inson
hayotiga chuqur ta'sir ko'rsatadi Ko'pgina olimlarning fikricha, 2100 yilga kelib
o'rtacha global harorat 1,4 darajaga 5,8 gradusgacha (taxminan 2,5 darajadan 10,5
daraja Farangeytgacha) oshadi. Ushbu o'sish global iqlim sharoitida sezilarli
tezlashishni anglatadi. Misol uchun, XX asr mobaynida o'rtacha global harorat
0,6 daraja (bir daraja Farangeytdan bir oz ko'proq) oshdi.Issiqxona gazlari va
global isishning bunday tezlashishi ikkita muhim omilga bog'liq: dunyo bo’ylab
industrlashtirishning 150 yillik natijalari va ko'plab zavodlar, gaz bilan
ishlaydigan transport vositalari va butun dunyo bo'ylab mashinalar bilan
birlashtirilgan aholi sonini ko'paytirish va o'rmonlarni kesish kabi omillar.Kioto
protokolining himoyachilari, ortiqcha emissiyasini kamaytirish uchun hozirgi
sharoitda harakat qilish global isishning asta-sekin kamayib ketishiga yoki oldini
olishga va shu bilan bog'liq bo'lgan eng jiddiy muammolarning oldini olishga
yoki kamaytirishga urinishadi. Ko'pchilik bu shartnomani AQShdan
javobgarlikni rad etib, Prezident Bushni neft va gaz sanoatiga jalb qilishda
ayblashadi. Amerika Qo'shma Shtatlari dunyoning ko'pgina issiqxona gazlarini
hisobga olib, global isish muammosiga juda katta hissa qo'shganligi sababli,
ayrim ekspertlar Kioto protokoli AQSh ishtirokisiz muvaffaqiyatga erisha
olmasligini ta'kidlashdi.Kioto protokoliga qarshi chiqish odatda uch toifaga
bo'linadi: u juda ko'p talab qiladi; u juda oz bo'ladi yoki keraksizdir. 178 ta
boshqa davlatlar tomonidan qabul qilingan Kioto protokolini rad etgach,
Prezident Bush shartnoma talablari AQSh iqtisodiga zarar etkazishini ta'kidlab,
24

400 milliard dollarga teng iqtisodiy yo'qotishlarga olib keldi va 4,9 million ish
o'rni tashkil etdi. Bush shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ozodlikka
e'tiroz qildi. Prezidentning qarorida AQSh va butun dunyo ittifoqchilari va atrof-
muhit guruhlari tanqidlarga uchradi. Ba'zi tanqidchilar, shu jumladan, bir necha
olim, global isish bilan bog'liq bo'lgan ilm-fanga shubha bilan qarashadi va inson
faoliyati tufayli Yerning sirt harorati ko'tarilishining haqiqiy dalillari yo'qligini
aytadilar. Masalan, Rossiya Fanlar akademiyasi Rossiya hukumati Kioto
protokolini "faqat siyosiy" deb tasdiqlash qarorini chaqirdi va "ilmiy jihatdan
asosli" deb aytdi. Ayrim muxoliflarning aytishicha, shartnomalar ortiqcha
gazlarini kamaytirish uchun yetarli darajada emas va ko'plab tanqidchilar ko’plab
davlatlar o’z maqsadlariga erishish uchun tayanadigan emissiya savdo kreditlarini
ishlab chiqarish uchun o’rmonlar ekish kabi amaliyotning samaradorligiga
shubha bilan qarashadi.Ularning fikriga ko’ra o’rmon ekish yangi o’n yillik
daraxtlarning o’sishi va tuproqdan karbonat angidrid chiqarilishi tufayli karbonat
angidridni ko’payishi mumkin.
2.2 Kioto protokolining musaffo rivojlanish mexanizimi.
O‘zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining qarori. kioto protokolining
musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya loyihalarini tayyorlash va
amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida
qarori.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kioto Protokolining Musaffo
rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya loyihalarini amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” 2006-yil 6-dekabrdagi PQ-525-son qaroriga muvofiq
Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Kioto Protokolining Musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya
loyihalarini tayyorlash va amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizom ilovaga
muvofiq tasdiqlansin.
25

2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi, vazirliklar
va idoralar Adliya vazirligi bilan birgalikda bir oy muddatda o‘zlarining idoraviy
normativ hujjatlarini ushbu qarorga muvofiqlashtirsinlar.
3. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh
vazirining o‘rinbosari R.S. Azimov zimmasiga yuklansin.
Kioto protokoli musaffo rivojlanish mexanizmi doirsida investitsiya loyihalarini
tayyorlash va amalga oshirish tartibi to’g’risida .
Umumiy qoidalar:1.Ushbu nizom O’zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik
shakllaridan qat’I nazar,yuridik shaxslar tomonidan xorijiy investorlarni jalb
etgan holda Kioto Protokolining musaffo rivojlanish mexanizimi doirasida jahon
bozorida chiqindilar chiqarishning sertifikatlangan qisqartirishlarini sotib olishni
nazarda tutuvchi investitsiya loyihalarini tayyorlash va amalga oshirish tartibini
belgilaydi.
2.Ushbu nizomda quyidagi tushunchalardan foydalanilgan: Kioto protokoli
BMT ning iqlim o’zgarishi to’g’risidagi Hadli konvensiyasi bilan 1997-yil 11-
iyunda qabul qilingan,O’zbekiston Respublikasi tomonidan 1999-yil 12-oktabrda
ratifikatsiya qilingan va 2005-yil 16-fevraldan boshlab kuchga kirgan,parnik
gazlarni atmosferaga chiqarishni qisqartirish mexanizmlarini belgilovchi hujjat.
Kioto Protokolining Musaffo rivojlanish mexanizmi (keyingi o‘rinlarda MRM
deb ataladi) — unga ko‘ra Kioto Protokoliga 1-ilovaga kirmagan mamlakatlar o‘z
hududida parnik gazlarini atmosferaga chiqarishni qisqartirish bo‘yicha
loyihalarni amalga oshirishi va bunday loyihalar natijasida olingan chiqindilar
chiqarish qisqartirishlarini Kioto Protokoli 1-ilovasiga kirgan mamlakatlar
hukumatlariga yoki kompaniyalariga yoxud chiqindilar chiqarishning
sertifikatlangan qisqartirishlarini sotib olishdan manfaatdor bo‘lgan har qanday
tashkilotlarga sotish mumkin bo‘lgan mexanizmi.Musaffo rivojlanish mexanizmi
tartibotlari (keyingi o‘rinlarda MRM tartibotlari deb ataladi) — Birlashgan
26

Millatlar Tashkilotining MRM bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish uchun iqlim
o‘zgarishi to‘g‘risidagi Hadli Konvensiyasi tegishli hujjatlari bilan belgilangan
tartibotlar, mezonlar va talablar. Kioto Protokolining Musaffo rivojlanish
mexanizmi bo‘yicha Milliy organ (keyingi o‘rinlarda MRM Milliy organi deb
ataladi) — O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi. Vakolatli operativ
organ — IO‘HK Ijro etuvchi kengashida ro‘yxatdan o‘tgan, tavsiya etilayotgan
loyihalarning MRM tartibotlariga muvofiqligini tasdiqlashga, loyihalarni
ro‘yxatdan o‘tkazish uchun IO‘HK Ijro etuvchi kengashiga taqdim etishga,
loyihani amalga oshirish vaqtida chiqindilar chiqarishning haqiqatdan
o‘zgarganini tasdiqlashga hamda qisqartirilgan chiqindilarni sertifikatlash uchun
IO‘HK Ijro etuvchi kengashiga buyurtmanomalar berishga vakil qilingan
akkreditatsiya etilgan mustaqil tashkilot;
Karbon jamg‘armalari — MRM loyihalarini tayyorlashda va amalga oshirishda,
shuningdek chiqindilarning sertifikatlangan qisqartirishlarini sotishda xizmatlar
ko‘rsatishga vakil qilingan xalqaro va xususiy tashkilotlar;
parnik gazi — Kioto Protokoli bilan nazorat qilinadigan gazlar guruhlaridan biri
— CO2, CH4, N2O, HFC5, PFC5, va SF6;
chiqindilarni sertifikatlangan qisqartirish — (keyingi o‘rinlarda ChSQ deb
ataladi) — MRM investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida olingan va
IO‘HKning Ijro etuvchi kengashida sertifikatlashdan o‘tgan, uglerod ikki oksidi
ekvivalentining bir metr tonnasiga teng bo‘lgan birliklarda o‘lchanadigan
chiqindilarning miqdoriy qisqartirilishi oyiha-texnik hujjatlar — (keyingi
o‘rinlarda LTH deb ataladi) — MRM shartlari va mezonlariga, shuningdek ushbu
Nizomga muvofiq ishlab chiqiladigan, MRM bo‘yicha investitsiya loyihasini
amalga oshirishning texnik, tashkiliy, tabiatni muhofaza qilish va moliya-
iqtisodiy yechimlarini belgilaydigan hujjat.
27

3. MRM bo‘yicha loyihalarni amalga oshirishga doir takliflarni ko‘rib chiqish va
tasdiqlash ikki bosqichda amalga oshiriladi.
II. Loyiha bo‘yicha buyurtmanomani tayyorlash va ma’qullash tartibi
4. Birinchi bosqichda loyiha tashabbuskori tomonidan MRM Milliy organiga
yozma ariza kiritiladi, arizaga MRM bo‘yicha nazarda tutilayotgan investitsiya
loyihasi to‘g‘risidagi umumiy axborot ilova qilinadi (keyingi o‘rinlarda loyiha
bo‘yicha buyurtmanoma deb ataladi). 5. Loyiha bo‘yicha buyurtmanoma
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat
qo‘mitasi bilan kelishiladi va u (biroq shu bilan cheklanmagan holda) ushbu
Nizomga 1-ilovada ko‘rsatilgan axborotdan iborat bo‘lishi kerak.
- Zarurat bo‘lganda, loyiha bo‘yicha buyurtmanomaga kiritish uchun MRM
Milliy organi tomonidan loyiha bo‘yicha qo‘shimcha axborot va hujjatlar so‘rab
olinishi mumkin.
6. MRM Milliy organi o‘z xodimlaridan iborat ishchi guruh tuzadi.
Ishchi guruh buyurtmanoma taqdim etilgan vaqtdan boshlab ikki hafta muddatda
loyihani MRM doirasida ushbu Nizomga 2-ilovaga muvofiq Barqaror rivojlanish
milliy mezonlariga muvofiq amalga oshirish mumkinligini ko‘rib chiqadi.
7. Loyihani MRM doirasida amalga oshirish mumkinligi to‘g‘risidagi masala
ijobiy ko‘rib chiqilgan taqdirda ishchi guruh MRM Milliy organiga loyiha
bo‘yicha buyurtmanomani ma’qullash uchun loyihani amalga oshirish mexanizmi
bo‘yicha xulosa hamda loyihani amalga oshirish uchun investor tanlash bo‘yicha
tanlov hujjatlariga asosiy talablar bilan birga kiritadi.
8. MRM Milliy organi taklifni taqdim etilgan hujjatlar asosida ko‘rib chiqadi va
loyihani amalga oshirish mumkinligi to‘g‘risida yoxud loyihani puxtalashtirish
zarurligi to‘g‘risida qaror qabul qiladLoyihani amalga oshirish mumkinligi
to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda MRM Milliy organi tomonidan, zarurat
28

9. MRM Milliy organi tomonidan loyihani amalga oshirish to‘g‘risida ijobiy
qaror qabul qilingan taqdirda ishchi guruh uch kun muddatda loyiha
tashabbuskorini rasmiy ravishda xabardor qiladi, xabarnomada loyihani amalga
oshirishning tavsiya etilayotgan mexanizmini hamda loyihani amalga oshirish
uchun investor tanlash bo‘yicha tanlov hujjatlariga asosiy talablarni ko‘rsatadi.
(9-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining bo‘lganda, ayni bir
vaqtda investor tanlash bo‘yicha tanlov komissiyasi tarkibi, tanlovni o‘tkazish
muddatlari va loyihani amalga oshirish uchun investor tanlash bo‘yicha tanlov
hujjatlariga talablar tasdiqlanadii10.
Loyihani Karbon jamg‘armalari yoki Xalqaro moliya institutlari orqali amalga
oshirish mexanizmini tanlashda loyiha-texnik hujjatlarni tayyorlash,
investorlarni, vakolatli operativ organlarni va chiqindilarning sertifikatlangan
qisqartirishlari xaridorlarini tanlash tegishli Karbon jamg‘armalari yoki Xalqaro
moliya institutlari tomonidan belgilangan tartibotlarga muvofiq amalga oshiriladi.
Bundan qat’i nazar, MRM loyihalari ushbu Nizomning 13—18-bandlariga
muvofiq kelishib olinishi va ma’qullanishi kerak, investorni tanlov asosida tanlab
olish to‘g‘risidagi shartlar bundan mustasno.
11. MRM Milliy organi tomonidan tanlov asosida tanlab olish zarurligi
ko‘rsatilgan taqdirda loyiha tashabbuskori loyihani amalga oshirish uchun
Idoralararo kengash tomonidan belgilanadigan muddatlar va talablarga muvofiq
investor tanlash bo‘yicha tanlov e’lon qiladi.
12. Investorlarni tanlash bo‘yicha tanlovlar qatnashchilari soniga nisbatan
cheklashlar belgilanmaydi.
III. Loyiha-texnik hujjatlarni tayyorlash va ma’qullash tartibi
13. Ikkinchi bosqichda tashabbuskor tomonidan MRM Milliy organiga yozma
ariza kiritiladi, unga quyidagilar ilova qilinadi: muzokaralar davomida erishilgan
dastlabki va yakuniy qiyosiy jadvallar, loyiha tashabbuskori tomonidan tanlangan
29

taklif ko‘rsatilgan holdagi tanlov qatnashchilari takliflari. Qiyosiy jadvalda
ko‘rsatilgan ma’lumotlarning ishonchliligi uchun loyiha tashabbuskori javob
beradi;
MRM tartibotlariga muvofiq ishlab chiqilgan rus va ingliz tillaridagi loyiha-
texnik hujjatlar;
loyihani amalga oshirishning oylar bo‘yicha jadvali;
Gidrometeorologiya xizmati markazining loyiha bo‘yicha ijobiy xulosasi;
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat
qo‘mitasining loyiha bo‘yicha ijobiy ekologik xulosasi. chiqarishni qisqartirish
mexanizmlarini belgilovchi hujjat;
Zarurat bo‘lganda, MRM Milliy organi tomonidan loyiha tashabbuskoridan va
tanlov qatnashchilaridan qo‘shimcha ravishda ma’lumotlar va hujjatlar so‘rab
olinishi mumkin.
14. Tashabbuskor tomonidan ushbu Nizomning 13-bandida ko‘rsatilgan hujjatlar
taqdim etilgan vaqtdan boshlab ikki hafta muddatda ishchi guruh taqdim etilgan
LTHning MRM mezonlariga va tartibotlariga muvofiqligini ko‘rib chiqadi hamda
MRM Milliy organiga tegishli xulosani ko‘rib chiqish uchun kiritadi.
15. Quyidagilar MRM Milliy organi tomonidan loyihani baholashning asosiy
mezonlari hisoblanadi:
21. MRM loyihasi tashabbuskori, shuningdek chiqindilar chiqarishning
kamayishi monitoringi, MRM talablariga muvofiq chiqindilar chiqarishning
qisqarishini tasdiqlash va sertifikatlash bo‘yicha tadbirlarning bajarilishi uchun
javob beradi. Loyiha tashabbuskori MRM Milliy organiga loyihani amalga
oshirishning borishi to‘g‘risida har chorakda axborot taqdim etadi. Kioto
Protokolining Musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya loyihalarini
tayyorlash va amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizomga
30

1-Ilova.Musaffo rivojlanish mexanizmi bo‘yicha mo‘ljallanayotgan investitsiya
loyihasi to‘g‘risidagi loyiha bo‘yicha buyurtmanomadagi axborotlar
1. Loyihaning maqsadi, faoliyat sohasi va turi.
2. Mulkchilik shakllari ko‘rsatilgan holda, loyiha qatnashchilari to‘g‘risidagi
mufassal axborot.
3. Obyektning joylashgan joyi.
4. Mavjud faoliyat to‘g‘risida axborot.
5. Loyihaning mufassal tavsifi.
6. Boshlang‘ich sharoitlarda (MRM loyihasi amalga oshirilmasdan) parnik
gazlari chiqindilarining har yilgi qadimgi va hisoblangan hajmi.
7. Foydalanish uchun rejalashtirilayotgan texnologiyalar va asbob-uskunalar
to‘g‘risida axborot.
8. Loyihaning, asbob-uskunalarning va qo‘shimcha investitsiyalarga bo‘lgan
ehtiyojning mo‘ljallanayotgan umumiy qiymati to‘g‘risida axborot.
9. Loyihani amalga oshirishning dastlabki reja-jadvali.
10. Parnik gazlari chiqindilarini qisqartirishning kutilayotgan hajmi.
11. Loyihaning iqtisodiy samaradorligi bo‘yicha dastlabki hisob-kitoblar,
loyihani amalga oshirishning ekologik va ijtimoiy samaralari.
12. Loyihani amalga oshirishning tavsiya etilayotgan manbalari va mexanizmi.
13. Loyihaning Barqaror rivojlanish milliy mezonlariga muvofiqligi.
Kioto Protokolining Musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya
loyihalarini tayyorlash va amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizomga
2-Ilova
Musaffo rivojlanish mexanizmi bo‘yicha investitsiya loyihalariga nisbatan
qo‘llanadigan Barqaror rivojlanish milliy mezonlari
Iqtisodiy mezonlar:tayyor mahsulot birligi hisobiga energiya va xomashyo sarfini
kamaytirish;zamonaviy texnologiyalarni joriy etish yo‘li bilan ishlab chiqarish
samaradorligini yoki tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligini
31

oshirish;O‘zbekiston Respublikasida bozorning xususiy sektorini rivojlantirishga
ko‘maklashish.Ekologik mezonlar: atrof muhitning saqlanishiga va
yomonlashishining oldini olishga ko‘maklashish;tabiiy xomashyo sarfini va
ishlab chiqarish chiqitlarini kamaytirish;xomashyodan takroriy foydalanishga
va/yoki tiklanayotgan tabiiy resurslardan foydalanishga yo‘naltirilgan
texnologiyalarni joriy etish; atrof muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish.Ijtimoiy
mezonlar:aholining ish bilan bandligining o‘sishiga va haqiqiy daromadlarining
oshishiga ko‘maklashish;loyihani amalga oshirishga jalb etilgan xodimlarning va
loyiha amalga oshirilayotgan hududda yashaydigan aholining sog‘lig‘ini
yaxshilash;aholining tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalaridan
xabardorligini oshirish.Tavsiya etilayotgan investitsiya loyihasi barcha Barqaror
rivojlanish milliy mezonlarini qondirishi shart emas, lekin ko‘rsatib o‘tilgan
mezonlarga muvofiq mamlakatning barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmasligi kerak.
2.3 Kioto protokoli bo’yicha yurtimizda olib borilayotgan ishlar.
Tabiiyki iqlim o’zgarishlari keying yarim asr ichida bizning mintaqaga ham
sezilarli ta’sir o’tkazdi.Bir paytlar mavjlanib yotgan Orol dengizi maydoni o’nlab
baravarga qisqarib uning o’zani qaqroq sahroga aylandi.So’ngi yillarda havo
haroratining ko’tarilishi natijasida Sirdayro va Amudaryoni suv bilan
ta’minlaydigan Pomir va Tyanshan muzliklari shiddat bilan erib
bormoqda.Tojikiston hamda Qirg’iziston vakillari ba’zi muzliklar 20-30%
eriganini aytishmoqda.Bir necha o’n yilliklar ichida esa bu muzliklarning
yarmidan ko’pi erib bitishi mumkin.Mintaqamizning ichimlik suvining 80% i ana
shu muzliklardan kelishini hisobga olsak ularning erishi yaqin kelajakda suv
tanqisligini keltirib chiqarishi mumkin.Bularning hammasi atmosferaga chiqarilib
yuborilayotgan zararli chiqindilar tufayli sodir bo’lmoqda. Iqlimning
o’zgarishi,atrof muhitning ifloslanishi kabi hodisalarga O’zbekistonda turli
tashkilotlar tuzilmoqada.Atrof muhit dasturi va boshqa xalqaro tashkilotlar
32

O’zbekistonga yordam berar ekan avvalo mamlakatning o’zida ekologik
muammolarni yechishga qodir mexanizm yuzaga kelishiga diqqat qaratadi.Atrof
muhit dasturining O’zbekiston tabiatni mihofaza qilish davlat qo’mitasi bilan
birgalikda tashkil etilgani ham juda katta ijobiy holatni yuzaga kelishiga asos
bo’ladi. O’zbekistonda atrof muhitni ifloslanishini oldini olish uchun
korxonalardan chiqindilarni kamroq chiqarish yoki ularni qayta ishlash,oqava
suvlarga chiqindilarni tashlamaslik chora tadbirlari ko’rilmoqda.Bunda eng katta
rolni insonlar o’ynaydi chunki bunda eng ko’p ishtirok etadigan ularning rolidir.
O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati
Markazi bilan hamkorlikda joriy yilning 14 oktyabr kuni jahon hamjamiyatini
tashvishga solayotgan iqlim o’zgarishi muammolari, yurtimizning mo’’tadil iqlim
sharoitini saqlash borasidagi ustivor vazifalar hamda bu borada olib borilayotgan
chora-tadbirlarga bag’ishlangan "Iqlim o’zgarishi: O’zbekiston faoliyatida ustivor
vazifalar" mavzusida matbuot anjumanini tashkil etdilar. Anjumanda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlis Senati a’zolari, Qonunchilik palatasi deputatlari,
vazirlik va idoralar rahbarlari hamda mutahassislari, olimlar, jamoatchilik
tashkilotlari, OO’YU, shuningdek, OAV vakillari ishtirok etdilar.Tadbir
ishtirokchilari ta’kidlaganidek, O’zbekiston iqlim o’zgarishi muammolarining
muhimligini hamda unga moslashish va salbiy oqibatlarini yumshatish bo’yicha
tezkor chora-tadbirlar qabul qilish zarurligini hisobga olib 1993 yil Iqlim
o’zgarishi bo’yicha BMT Doiraviy Konvensiyasini, 1998 yil noyabr oyida Kioto
Bayonnomasini imzoladi, 1999 yil 20 avgustda esa ratifikatsiya
qildi.O’zbekistonda Iqlim o’zgarishi bo’yicha BMT Doiraviy Konvensiyasining
bajarilishi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Gidrometeorologiya xizmati Markazi mas’ul tashkilot hisoblanadi.Doiraviy
Konvensiyaning amalga oshirilishi bo’yicha hisobot Milliy axborot orqali taqdim
etiladi. O’zbekiston 1997 - 2008 yillar mobaynida ikkita Milliy axborotni
tayyorlab taqdim etdi.Ikkinchi Milliy axborot doirasida 2005 yilda bug’li (parnik)
33

gazlarning inventarizatsiyasi amalga oshirildi, iqtisodiyotning asosiy sektorlariga
iqlim o’zgarishining ta’siri bahosi, kelgusi davrga ta’siri ssenariysi olindi, joriy
hamda kutiladigan iqlimiy o’zgarishlarga moslashish bo’yicha imkoni mavjud
tadbirlar taklif etildi. O’zbekistonda suv resurslari, qishloq xo’jaligi, aholi
salomatligi, bioxilma-xillik va ekotizimlar iqlim o’zgarishiga ta’sirchan
hisoblanishi aniqlandi.Iqlim o’zgarishi bo’yicha BMT Doiraviy
Konvensiyasining ikkinchi Milliy axborotiga muvofiq 2005 yilda bug’ gazlarning
umumiy emissiyasi CO2-ekvivalentida 199,8 million tonnaga yetdi.Kioto
Bayonnomasi va Iqlim o’zgarishi bo’yicha BMT Doiraviy Konvensiyasi
yuzasidan olingan xalqaro majburiyatlarning bajarilishi bo’yicha O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 19 sentyabrdagi "2008-2012
yillarda O’zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari
dasturi to’g’risidagi" 212-sonli Qarori bilan tasdiqlangan chora-tadbirlar
majmuasi (kompleksi) ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasida 2008-2012
yillarda bug’li gazlar emissiyasini kamaytirish bo’yicha asosiy qoidalar va ularni
amalga oshirish tadbirlari qabul qilindi. Ular fakellarda yoqiladigan yo’ldosh
gazlarni utillashtirish, qator kimyoviy zavodlarni rekonstruksiya qilish, bug’li
gazlar (N2O) tashlamalarini qisqartirish, kichik gidroenergetika salohiyatini,
shuningdek, boshqa qayta tiklanadigan energiya manbalarini o’zlashtirish kabi
tadbirlarni ko’zda tutadi.Mazkur yo’nalishda O’zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo’mitasi tomonidan energiyani iqtisod qilish, chiqindisiz
texnologiyalar hamda qayta tiklanadigan energiya manbalari, ikkilamchi resurslar
va chiqindilar asosida energiya ishlab chiqarishning yangi usullarini ishlab
chiqish, shuningdek, tadbiq etish bo’yicha qisqa hamda uzoq muddatli davlat
dasturlari qabul qilingan va amalga oshirilmoqda.
Ekologik toza qayta tiklanadigan energiya manbalarini keng tadbiq etish
maqsadlarida 2005 yildan buyon O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo’mitasi qoshida maxsus "Eko-energiya" ilmiy-tadbiqiy markaz
34

faoliyat yuritmoqda. Iqlim bilan bog’liq xavflarni kamaytirish maqsadlarida,
moslashish bo’yicha xalqaro va milliy loyihalarni amalga oshirishda
O’zbekistonning asosiy faoliyati, birinchi navbatda kuzatuv va erta ogohlantirish
tizimlarini rivojlantirish, suv resurslaridan oqilona foydalanish, yer resurslari
sifatini yaxshilash, bioxilma-xillikni saqlash, sog’liqni saqlash tizimini
takomillashtirish, energiya samaradorligini oshirish, shuningdek, moslashish va
naf(foyda)larni baholash bo’yicha strategiyalarni ishlab chiqish bo’yicha yangi
yo’nalishlarni aniqlashga qaratilgan.Matbuot anjumani ishtirokchilari
ta’kidlaganlaridek, o’zgarib borayotgan iqlim sharoitlarga moslashish
jamiyatimiz uchun nisbatan yangi konsepsiya hisoblanadi. Moslashish bo’yicha
loyihalarga misol bo’lib, O’zbekistondagi GEJning Kichik grantlar dasturi
loyihalari xizmat qilishi mumkin va ular mahalliy darajada iqlim o’zgarishiga
qanday tayyorgarlik ko’rish va bu tajribani qanday qilib tarqatishni namoyish
qiladi.O’zbekiston Respublikasining Kioto Bayonnomasi va Iqlim o’zgarishi
bo’yicha BMT Doiraviy Konvensiyasi yuzasidan miqdoriy majburiyatlariga ega
emas va Toza rivojlanish mexanizmi bo’yicha loyihalarni amalga oshirishda
ishtirok etishi mumkin. 2011 yildan Toza rivojlanish mexanizmi uchun
salohiyatni oshirish bo’yicha loyiha natijalariga asoslangan - «O’zbekiston milliy
iqtisodiyotini kam uglerodli rivojlanishga o’tish jarayonida qo’llab-quvvatlash»
loyihasini amalga oshirish boshlandi. Uning maqsadi-iqlim o’zgarishi bo’yicha
xalqaro muzokaralarda faol ishtirok etish, mazkur jarayonni ishlab chiqish,
resurslarni safarbar qilish hamda kam uglerodlik rivojlanish strategiyasini amalga
oshirish, shuningdek, iqlim o’zgarishi oqibatlarini yumshatish bo’yicha faoliyatni
va mavjud uglerodli moliyalashtirish mexanizmini integratsiya qilish (qayta
tiklanadigan energetikani rivojlantirishni rag’batlantirish) kabi yo’llar orqali kam
uglerodli rivojlanish yo’liga samarali o’tishda O’zbekistonning milliy
salohiyatini takomillashtirishdir. O’zbekistonda kam uglerodli bozorni
rivojlantirishda xususiy sektordagi muvofiq manfaatdor tomonlarning faol
ishtirokini rag’batlantirish maqsadida, asosiy e’tibor ular tomonidan amalga
35

oshirilayotgan ishlarga qaratiladi.Shuningdek, anjuman ishtirokchilari
O’zbekistonda iqlim o’zgarishi sharoitlarida jamoatchilikni keng xabardor qilish,
kadrlar tayyorlash, targ’ibot va tashviqot ishlarini kuchaytirish kabi masalalar
muhim ahamiyat kasb etishini alohida ta’kidlab o’tdilar. Ushbu yo’nalishda
hamma’lum faoliyat olib borilmoqda. Shu bilan birga anjumanda umumta’lim
maktablar, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari va OO’YU larida ta’lim
oluvchilar uchun «Iqlim va biz» o’quv qo’llanmasi ikkinchi nshrining taqdimoti
bo’lib o’tdi, ekologik ta’lim bo’yicha qator ilmiy-ommabop va o’quv uslubiy
ma’lumotlarni jamlagan SD-disklar tarqatildi.
XULOSA
Men kurs ishim davomida atrof muhitga zarar keltirayotgan omillar haqida
ko’proq yoritishga harakat qildim.Atrof muhit insonning ishtirokisiz va u paydo
bo’lishiga qadar mavjud bo’lgan tabiiy muhitdan va inson tomonidan
o’zgartirilgan hamda yangitdan yaratilgan texnogen muhitdan ya’ni muhim
elementlarining majmuidan iborat ekanligi haqida bilib oldim.Kioto
protokolining asosiy maqsadi ham atrof muhitni muhofaza qilish va uni asrab-
avaylashdan iboratdir.Kioto protokoli 1997-yil Yaponiyaning Kioto shahrida
imzolandi, birinchi bu protokolni ko’pchilik davlatlar qabul qilmaganligi tufayli
bir yil o’tib u yopiladi.Lekin keyinchalik bu protokol ko’p davlatlarga maqul
bo’ladi chunki uning oqibatida atrof muhitga zarar keltiruvchi omillarni bartaraf
etish haqida davlatlar o’rtasida kelishuvlar tayyorlanadi.Bu omillarni bartaraf
etish natijasida ko’plab davlatlarda ekologik holatlar yangilandi,chiqindilarni
uyum qilib tashlamasdan ularni qayta ishlash degan tushuncha va g’oyalar
yuzaga kela boshladi.Turli korxonalar qurilib ularda chiqindilar qayta ishlanib
atrof muhitga kamroq zarar yetkazadigan bo’ldi.Bu esa aholi
salomatligi,tabiatdagi o’simlik va hayvonot dunyosida ham ijobiy holatlarni
kuzatishga olib keldi.Bizga malumki atrof muhit bizni o’rab turgan butun
borliqdir.Undagi bir ekotizimning buzilishi turli xil salbiy oqibatlarga olib
36

kelishi haqida ham ma’lumotlar bilib oldim.Bu protokolga binoan bizning
yurtimizda ham ekologik holatni yaxshilashga doir ko’plab ishlar olib borildi.Eng
asosiylari oqava suvlarga chiqindi tashlamaslik,korxonalarda chiqindilarni qayta
ishlash,turli xil tabiatga zarar keltirmaydigan daraxtlar ekish kabi ishlar amalga
oshirildi.Insonlar orasida ham tabiatga siz deb munosabatda bo’lishni singdirish
lozim bo’ldi.Shunday ekan bu protokolning eng asosiy vazifasi ham insonlar
bilan birgalikda atrof muhitni turli zararli chiqindilardan tozalash va uni doim
ozoda tutishdir.Bu esa insonlarning hayot faoliyatiga ham,sog’ligiga ham zarar
keltirmaydi.Tabiatdan bemalol toza havoda nafas olish imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid,barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent 1997.
2.Nig’matov A.N “O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi” Toshkent
2004.
3.Rafiqov A.A “Geoekologik muammolar” Toshkent 1997
4.To’xtayev L, Hamidov A “Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish”
Toshkent 1994.
5.G’ulomov P.N “Inson va tabiat”, Toshkent 1990.
6.www.ziyonet.uz
7.www.lex.uz
37

Atrof muhitni ifloslanishi. Kioto protokoli

Купить