Auditning xalqaro standartlari asosida auditga xizmat ko’rsatish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	60.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Auditning xalqaro standartlari asosida auditga xizmat ko’rsatish

Sotib olish

Mavzu : AUDITNING XALQARO STANDARTLARI ASOSIDA
AUDITGA XIZMAT KO’RSATISH
KURS ISHI
1

Mundarija
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I-BOB AUDITNING XIZMAT KO’RSATISH FAOLIYATINING NAZARIY ASOSLARI .............................................. 6
1.1. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining xalqaro standartlari ................................................................. 6
1.2. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining turlari .................................................................................... 10
1.3. Xalqaro audit tizimida mamlakatlardagi xizmat ko’rsatish sohasi yo’nalishlari ................................... 15
II–BOB O’ZBEKISTONDA AUDIT XIZMATLARINING RIVOJLANISHI .............................................................. 20
2.1. O'zbekistonda audit sohasidagi normativ-huquqiy baza ..................................................................... 20
2.2. Moliya va hisobot audit, korporativ audit, solik audit, tashqi audit, aborot texnologiyalari audit ...... 25
2.3. Audit sohasidagi zamonaviy tendensiyalar ......................................................................................... 29
Xulosa va takliflar ....................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 37
2

KIRISH
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy islohotlarning yangi
bosqichiga qadam qo‘yar ekan, moliyaviy boshqaruv, hisobdorlik va shaffoflik
tamoyillarini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Aynan
shu nuqtai nazardan qaralganda, auditorlik faoliyatining tub mohiyati va
zamonaviy ahamiyati keskin oshmoqda. Raqobatbardosh iqtisodiy muhitda faoliyat
yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash,
ularning moliyaviy holati to‘g‘risida ishonchli axborotlar bazasini yaratish,
shuningdek, investorlar va manfaatdor tomonlar ishonchini mustahkamlashda
auditorlik xizmatlari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, audit xizmatlarini xalqaro
standartlar asosida tashkil etish zamon talabi bo‘lib qolmoqda.
Audit – bu mustaqil va professional baholovchi faoliyat bo‘lib, u moliyaviy
hisobotlar va boshqa axborotlar asosida tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini,
qonuniyligini, ichki nazorat tizimlarining samaradorligini aniqlashga xizmat qiladi.
Bunda asosiy e’tibor faqat raqamlarni tekshirishga emas, balki tizimiy tahlil,
risklarni baholash va boshqaruv samaradorligini baholashga qaratiladi. Xalqaro
auditorlik standartlari (International Standards on Auditing – ISA) ushbu
faoliyatga yagona yondashuvlarni belgilovchi universal me’zon bo‘lib, dunyo
miqyosida tan olingan. Bu standartlar Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi (IFAC)
tarkibidagi Xalqaro auditorlik va kafolat berish standartlari kengashi (IAASB)
tomonidan ishlab chiqiladi. Ular auditorlik faoliyatini olib borishda metodologik
asos, axloqiy me’yorlar, hujjatlashtirish talablari va audit sifati bo‘yicha
mezonlarni belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi ham 2020-yillardan boshlab XASga bosqichma-bosqich
o‘tish siyosatini izchil amalga oshira boshladi. Jumladan, Prezidentning 2020-yil
24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tishni jadallashtirish” ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, bu
borada kompleks chora-tadbirlar rejalashtirildi. Shuningdek, 2021-yil 15-martda
3

yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi 1
O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni auditorlik xizmatlarini litsenziyalash, mustaqillik kafolatlari,
auditorlar reestri yuritilishi, attestatsiya va kasbiy mas’uliyat mexanizmlarini
chuqurlashtirdi. Mazkur qonun orqali audit faoliyati nafaqat tartibga solindi, balki
xalqaro tajribaga asoslangan sifat yondashuvi yo‘lga qo‘yildi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-
iyundagi PF–6252-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2030-yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning milliy maqsadlari va strategik
vazifalari”da ham audit va buxgalteriya tizimini xalqaro mezonlarga moslashtirish
asosiy strategik maqsadlardan biri sifatida qayd etilgan. Bu esa, o‘z navbatida,
moliyaviy axborot sifatini oshirish, hisobotlarning taqqoslanadigan, aniqligi
tekshirilgan va ishonchli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Auditga xizmat ko‘rsatish deganda auditorlik faoliyatining tor doirada
cheklanmagan, balki unga daxldor bo‘lgan maslahat berish, tahlil qilish, moliyaviy
tavsiyalar tayyorlash, ichki audit tizimini joriy qilish kabi keng doiradagi xizmatlar
tushuniladi. Xalqaro standartlar esa aynan ana shu kengaytirilgan faoliyat turlariga
yuksak professionallik, metodik aniqlik va etik me’yorlar asosida yondashishni
nazarda tutadi. Shu jihatdan, XAS asosida ko‘rsatilayotgan xizmatlar nafaqat
tashqi auditorlik jarayoniga, balki ichki tizimlarni ham tartibga solishga xizmat
qiladi.
Bundan tashqari, hozirgi davrda zamonaviy texnologiyalar, sun’iy intellekt
va axborot tizimlarining joriy etilishi auditorlik faoliyatining texnik va metodik
jihatdan yangilanishini taqozo qilmoqda. Dunyodagi ilg‘or tajribalarga ko‘ra,
raqamli transformatsiya auditda chuqur analitik yondashuvlarni, real vaqt rejimida
monitoringni va muvofiqlikni avtomatlashtirilgan tahlil asosida aniqlashni
ta’minlamoqda. O‘zbekistonda ham auditning raqamlashtirilgan platformalari,
1
O‘zbekiston Respublikasi ham 2020-yillardan boshlab XASga bosqichma-bosqich o‘tish siyosatini izchil amalga
oshira boshladi. Jumladan, Prezidentning 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan “Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga o‘tishni jadallashtirish” ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, bu borada kompleks
chora-tadbirlar rejalashtirildi. Shuningdek, 2021-yil 15-martda yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati
to‘g‘risida”gi
4

masalan, CaseWare, IDEA, ACL kabi dasturlar joriy etilishi orqali auditorlik
faoliyatining samaradorligi oshirilmoqda.
Kasbiy mas’uliyat, auditor mustaqilligi va xolislik, manfaatlar
to‘qnashuvining oldini olish kabi etik tamoyillar esa XASda asosiy prinsiplar
qatorida turadi. Mamlakatimizda 2022-yildan boshlab kasbiy attestatsiya, doimiy
bilimlarni oshirish (CPD – Continuing Professional Development) va kasbiy etik
kodeksga amal qilish bo‘yicha talablar kuchaytirildi. Bu, o‘z navbatida, audit
xizmatlarining sifatini xalqaro mezonlar asosida nazorat qilish imkonini bermoqda.
Umuman olganda, O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini xalqaro standartlar
asosida rivojlantirish – bu alohida tashkilot yoki soha manfaatlari emas, balki
mamlakat iqtisodiy xavfsizligi, investitsion jozibadorlik, korporativ boshqaruv
madaniyati va biznes muhitining ochiqligini ta’minlashga xizmat qiladigan
strategik zaruratdir. Auditga xizmat ko‘rsatishni XAS asosida takomillashtirish
orqali davlat moliyaviy boshqaruvini shaffof qilish, byudjet mablag‘larining
sarflanishini nazorat qilish, xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni
chuqurlashtirish va yakunda barqaror iqtisodiy rivojlanishga zamin yaratish
mumkin.
Bundan tashqari, xalqaro auditorlik standartlarini amaliyotga tadbiq etishda
milliy muhitning o‘ziga xos xususiyatlari ham hisobga olinishi lozim. Jumladan,
iqtisodiyotda hali ham davlat ulushining yuqoriligi, ichki nazorat tizimlarining
rivojlanmaganligi, auditorlik tashkilotlarining son jihatdan ko‘pligi, biroq sifat
jihatidan bir xil emasligi kabi muammolar mavjud. Shu bois, xalqaro standartlar
asosida xizmat ko‘rsatish faqatgina metodik hujjatlarni tarjima qilish emas, balki
bu tizimni milliy sharoitga moslashtirish, auditorlarning kasbiy saviyasini oshirish,
axborot tizimlari bilan integratsiyani kuchaytirishni ham o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, auditga xizmat ko‘rsatishda axloqiy mezonlarga qat’iy amal
qilish tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Auditor mustaqilligini ta’minlash,
mijoz bilan manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ymaslik, audit jarayonida oshkoralik
va xolislikni saqlash xalqaro standartlarda qat’iy belgilangan. O‘zbekiston
amaliyotida bu tamoyillarni mustahkamlash maqsadida "Auditorlarning axloqiy
5

kodeksi" ishlab chiqilib, kasbiy jamoalar tomonidan majburiy qo‘llanishi yo‘lga
qo‘yilmoqda. Bu, o‘z navbatida, auditga bo‘lgan jamoatchilik ishonchini oshiradi.

I-BOB AUDITNING XIZMAT KO’RSATISH FAOLIYATINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining xalqaro standartlari
Auditda xizmat ko‘rsatish faoliyatining xalqaro standartlar asosida tashkil
etilishi, bu sohaning global iqtisodiyotdagi roli va ishonchlilik mezonlari bilan
chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatadi. Audit xizmatlari nafaqat moliyaviy
hisobotlarni tekshirish bilan cheklanmaydi, balki tashkilotlarning ichki boshqaruvi,
xavf-xatarni boshqarish tizimi, soliq majburiyatlarini to‘g‘ri belgilash, moliyaviy
oqimlarni aniqlik bilan aks ettirish, shuningdek, investitsion qarorlarni qabul qilish
jarayonida ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, xalqaro miqyosda tan olingan
auditorlik yondashuvlarini qo‘llash, ya’ni Xalqaro Auditorlik Standartlariga (ISA –
International Standards on Auditing) muvofiq faoliyat yuritish, xizmat
ko‘rsatishning shaffofligi, kasbiy axloqiylik, obyektivlik va sifat kafolatlarini
ta’minlashning eng muhim vositasiga aylangan. Mazkur standartlar auditorlik
jarayonining barcha bosqichlarini, jumladan rejalashtirish, nazorat, hujjatlashtirish,
baholash va hisobot tuzish tartiblarini puxta belgilaydi. Auditor har bir xizmat turi
bo‘yicha o‘z ishini xalqaro metodik ko‘rsatmalar asosida yuritishga majbur
bo‘ladi. Natijada, xalqaro investorlar, moliya tashkilotlari va boshqa manfaatdor
tomonlar O‘zbekiston audit tizimiga nisbatan ishonch bilan qaraydi. Bu esa,
mamlakatimiz iqtisodiyotining ochiqligi va raqobatbardoshligini oshirishga xizmat
qiladi.
O‘zbekistonda audit faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy-me’yoriy baza
so‘nggi yillarda tubdan yangilandi. Jumladan, 2021-yilda “Auditorlik faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi, Prezident qarorlarida
auditorlik xizmatlari sifatiga alohida e’tibor qaratilishi, bu yo‘nalishda xalqaro
tajribalarning joriy etilishini jadallashtirdi. Ayniqsa, audit sohasidagi xizmatlar
6

segmentining mustaqil faoliyat yo‘nalishi sifatida ajratilishi bu sohaning iqtisodiy
tizimdagi mavqeini oshirdi. Yirik korxona va banklar, davlat ishtirokidagi
tashkilotlar uchun xalqaro standartlarga asoslangan audit xizmatlarining majburiy
joriy etilishi bu boradagi islohotlarga turtki berdi. Davlat tomonidan
muvofiqlashtiriladigan “Milliy audit standartlari” XAS bilan uyg‘unlashtirilgan
holda ishlab chiqilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-
noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan auditorlik faoliyatini tartibga solish,
sertifikatlash, 2
malaka oshirish, litsenziyalash va xalqaro standartlar asosidagi
nazorat tizimi bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. Bu bilan birga, audit
xizmatlarining ichki mazmunini ham qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keldi —
endilikda bu xizmatlar mijoz korxonaning risklar profilini tahlil qilish, ichki
nazorat tizimini kuchaytirish, aktivlar harakati va soliq xavfini kamaytirishga
qaratilgan tavsiyalar berish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi omilga
aylanmoqda.
Xalqaro auditorlik standartlarida xizmat ko‘rsatishga oid qoidalar nafaqat
texnik ko‘rsatmalar, balki auditorning kasbiy pozitsiyasini ham mustahkamlovchi
asosiy vosita hisoblanadi. Masalan, ISA 210 (Audit topshirig‘ini qabul qilish
shartlari), ISA 300 (Auditni rejalashtirish), ISA 500 (Audit dalillari) va ISA 700
(Moliyaviy hisobot bo‘yicha xulosa) kabi standartlar xizmat ko‘rsatish sifatining
aniq mezonlarini belgilaydi. Auditor mustaqil, xolis va ehtiyotkor kasbiy baho
asosida mijoz bilan ishlashi, xizmat ko‘rsatishda auditorlik axloqi (Code of Ethics
for Professional Accountants) tamoyillariga amal qilishi lozim. Bu tamoyillar —
halollik, ob’yektivlik, maxfiylik, kasbiy malaka va mustaqillik — xalqaro hujjatlar
bilan qat’iy belgilangan. Auditorlik xizmatining sifati nafaqat texnik bilimga, balki
ichki nazorat tizimi, axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalari, axloqiy
bardoshlilik va mijoz bilan konstruktiv muloqot olib borish qobiliyatiga ham
bevosita bog‘liq. Shu jihatdan, O‘zbekistonda ushbu talablarni to‘liq bajara
oladigan auditorlar soni cheklanganligi sababli, xalqaro malaka sertifikatlariga ega
mutaxassislar tayyorlash zarurati tobora ortmoqda. Bu esa nafaqat audit
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan auditorlik faoliyatini
tartibga solish, sertifikatlash,
7

xizmatlarini yaxshilash, balki ularni eksport qilish, ya’ni xalqaro loyihalarda
ishtirok etish imkoniyatlarini ham kengaytiradi.
Xalqaro auditorlik standartlari xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladigan metodik
yondashuvlarni unifikatsiyalash orqali butun dunyo bo‘yicha auditchilik
faoliyatining yagona sifat ko‘rsatkichlarini belgilab beradi. Bu holat, ayniqsa
transmilliy kompaniyalar, xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy investorlar bilan
ishlaydigan tashkilotlar uchun juda muhimdir. Ular uchun faqat moliyaviy
hisobotlarning raqamlari emas, balki ularni baholovchi auditorlik xulosasining
qanday metodologiya asosida tayyorlangani ham katta ahamiyatga ega. Xalqaro
standartlarga rioya qilish orqali audit kompaniyalari va mustaqil auditorlar o‘z
xizmatlarining sifati, aniqligi va ob’ektivligini isbotlay oladilar. Masalan, ISA 315
(Korxona va uning atrof-muhitini tushunish orqali xavflarni aniqlash) va ISA 330
(Audit jarayonida aniqlangan xavflarga javob choralarini belgilash) xizmat
ko‘rsatish jarayonining barcha bosqichlariga sistematik yondashishni ta’minlaydi.
Bu esa O‘zbekistondagi audit xizmatlarini nafaqat davlat sektorida, balki xususiy
sektor, startaplar va xorijiy sheriklar ishtirokidagi loyihalarda ham xalqaro
me’zonlarga moslashtirish imkonini beradi. Shu tariqa, xizmat ko‘rsatish faoliyati
auditorning oddiy tekshiruvchidan strategik maslahat beruvchi, ishonchli hamkor
maqomiga o‘tishini ta’minlaydi.
O‘zbekistonda audit xizmatlari bozorini modernizatsiyalash, ayniqsa xizmat
sifati va raqobatbardoshligini oshirish maqsadida xalqaro standartlarga asoslangan
muvofiqlik tizimini yaratish muhim vazifa sifatida ilgari surilmoqda. Shu boisdan,
2022–2023 yillarda qabul qilingan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar, xususan,
Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan “Xalqaro auditorlik standartlari
asosida xizmat ko‘rsatish metodologiyasi” audit firmalarining o‘z faoliyatida
universal yondashuvlarni qo‘llashiga imkon bermoqda. Bu bilan birga, davlatning
nazorat va tartibga soluvchi organlari tomonidan xizmat ko‘rsatish monitoringining
yangi mexanizmlari, jumladan, elektron auditi baholash tizimi ham joriy
etilmoqda. Audit firmalari ISO 9001 sifat menejmenti standartlari, shuningdek,
kasbiy etika kodeksiga asoslangan ichki siyosat va protseduralarni ishlab chiqish
8

orqali o‘z xizmat sifatini hujjatlashtirishi zarur. Bu esa xizmat ko‘rsatish bo‘yicha
xalqaro auditorlik auditi natijalariga tayangan yirik korxonalar, banklar va sug‘urta
kompaniyalari uchun muhim kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda, xizmat
ko‘rsatish faoliyatining institutsional asosi mustahkamlanib, nafaqat xizmat
ko‘rsatish sifati, balki auditorlik xizmatlari eksport salohiyati ham kengaymoqda.
Auditda xizmat ko‘rsatish faqat moliyaviy hisobotlarni tasdiqlash yoki
xatolarni aniqlash bilan cheklanmasdan, korxona faoliyatining samaradorligi,
barqarorligi va strategik rivojlanishiga oid tavsiyalarni shakllantirish orqali yanada
kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu ma’noda, xalqaro auditorlik standartlari
auditorlarni mijoz tashkilotlarning biznes modelini, iqtisodiy sharoitini, tashqi
xavflarini va qonunchilik bazasini chuqur tahlil qilishga undaydi. Ayniqsa, xizmat
ko‘rsatishda qiymat yaratish konsepsiyasiga e’tibor qaratiladi – auditor o‘z
xulosasi orqali mijozga raqamlar orqasidagi real xavf va imkoniyatlarni ko‘rsatib
beradi. Masalan, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda ESG (Environmental, Social and
Governance) mezonlari asosida audit xizmatlari taklifi oshmoqda va bu bozor
xalqaro standartlarga tayangan holda rivojlanmoqda. Shu o‘rinda, xizmat
ko‘rsatishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan – data analytics, AI (sun’iy
intellekt), va RPA (robotlashtirilgan jarayonlarni avtomatlashtirish) kabi
vositalardan foydalanish xalqaro talablarga mos keluvchi sifatli xizmatni
ta’minlashning ajralmas qismiga aylangan. O‘zbekistonda bu texnologik
yechimlarni amaliyotga joriy etish orqali xizmat ko‘rsatish tezligi va aniqligini
sezilarli darajada oshirishga erishilmoqda, bu esa xalqaro hamkorlik doirasidagi
loyihalarda milliy auditorlarning ishtirokini faol rag‘batlantiradi.
Auditda xizmat ko‘rsatish jarayonida xalqaro standartlarning joriy etilishi,
o‘z navbatida, auditorlarning kasbiy malakasini oshirishga va ularning
xizmatlarining ishonchliligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston auditorlari
uchun xalqaro tajribalarga asoslangan malaka oshirish kurslari, seminarlar va
treninglar tashkil etilishi, shu bilan birga, xalqaro 3
audit tashkilotlari tomonidan
berilgan sertifikatlarning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Shu o‘rinda, audit
3
www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot xizmati rasmiy sayti
9

firmalari va auditorlar o‘z xizmatlarini amalga oshirayotganda faqatgina xalqaro
standartlar, balki xalqaro tashkilotlarning metodik yondashuvlarini ham o‘z
amaliyotiga tatbiq qilishlari kerak. Audit xizmati hamda shu orqali moliyaviy
hisobotlarning to‘g‘riligi haqida xulosalar taqdim etilishi uchun auditorlar dunyo
miqyosida amal qilinayotgan metodologiyalarni chuqur anglab yetishlari zarur.
Shu bilan birga, O‘zbekistondagi audit bozorini rivojlantirishda Xalqaro Moliyaviy
Hisobotlar Standartlari (IFRS) va Xalqaro Auditing Standartlarining integratsiyasi
alohida ahamiyat kasb etadi.
1.2. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining turlari
Moliyaviy audit audit xizmatlari ichida eng muhim va keng tarqalgan turdir.
Moliyaviy auditning asosiy vazifasi, tashkilotning moliyaviy hisobotlarini
tekshirish va ularning to‘g‘riligi, haqqoniyligi, shaffofligini ta’minlashdir.
Auditorlar bu jarayonda tashkilotning barcha moliyaviy operatsiyalarini, shu
jumladan daromad va xarajatlarni, aktivlar va majburiyatlarni, soliq va boshqa
moliyaviy hisobotlarni batafsil tekshiradilar. Audit jarayonida, auditorlar xalqaro
auditorlik standartlari, jumladan, Xalqaro Auditing Standartlaridan (ISA)
foydalanadilar va moliyaviy hisobotlar haqida mustaqil va aniq xulosalar
chiqaradilar. Auditorlik xulosalari moliyaviy tashkilotlar va investorlar uchun
muhim bo‘lib, ular asosida korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy
salohiyatini baholash mumkin. Moliyaviy audit shuningdek, tashkilotlar uchun
yuridik mas’uliyatni kamaytirish, soliqlarga oid xatoliklarni tuzatish va investorlar
bilan ishonchli aloqalar o‘rnatishda muhim rol o‘ynaydi. Auditorlar, shuningdek,
kompaniyaning ichki nazorat tizimining samaradorligini tahlil qilib, uning ta’sirini
baholaydilar. Shu bilan birga, audit xulosalarini tuzish uchun moliyaviy
hisobotlarni tekshirishning eng zamonaviy texnologik yondashuvlari, shu jumladan
ma’lumotlarni tahlil qilish va raqamli vositalardan foydalanish auditorlarning
samaradorligini oshiradi.
10

Osiyo davlatlari audit sifati va statistikasi 1.1-jadval
Davlat Aud
it
sifat
i
inde
ksi
(10
0
balli
k) Audit
kompani
yalari
soni ISA
jori
y
etili
shi
yili Auditorla
rning
malaka
darajasi
(%) Audit
sohasi
dagi
ayolla
r
ulushi
(%) Yilli
k
audi
t
xiz
mati
haj
mi
(ml
n $)
O‘zbekis
ton 65 850 201
9 75 38 90
Qozog‘is
ton 72 1200 201
7 82 40 300
Qirg‘izis
ton 58 300 202
0 68 33 25
Tojikisto
n 55 250 202
1 60 28 20
Turkman
iston 60 200 201
8 70 30 22
Malayzi
ya 83 1500 201
5 85 45 500
Indonezi
ya 77 1300 201
6 80 42 480
Tailand 79 1400 201
4 83 44 470
Ichki audit tashkilotning ichki nazorat tizimini va uning operatsion
faoliyatini tekshirishga qaratilgan auditorlik xizmatining bir turi hisoblanadi. Ichki
auditning maqsadi tashkilotning samaradorligini oshirish, resurslarni
optimallashtirish va ichki xatoliklarni minimallashtirishdan iboratdir. Ichki
auditorlar tashkilotning barcha protseduralarini va operatsiyalarini tahlil qilib,
11

ularning xavf darajasini baholaydilar. Bu turdagi audit, asosan, tashkilotning ichki
siyosatlari, jarayonlar, siyosatlar va ichki nazorat tizimlarini tekshiradi. Ichki audit
natijalari tashkilotga o‘z faoliyatini yaxshilash uchun zarur bo‘lgan tavsiyalarni
beradi. Auditorlar shuningdek, xatoliklar va firibgarliklarni aniqlash, ichki
nazoratning zaif tomonlarini ochib berish va samaradorlikni oshirish uchun
tavsiyalar berishadi. Ichki auditning ahamiyati shundaki, u tashkilotning o‘z ichki
jarayonlarini doimiy ravishda yaxshilashga yordam beradi va risklarni oldini
olishda muhim o‘rin tutadi. Ichki auditorlar, nafaqat moliyaviy nazorat, balki
tashkilotning barcha boshqaruv tizimlarining samarali ishlashini ta’minlashga
qaratilgan amaliyotlar o‘tkazadilar. Shu bilan birga, ichki audit xususiy sektordan
tortib davlat sektorigacha bo‘lgan barcha tashkilotlarda keng qo‘llaniladi va
ularning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Soliq audit bu soliq to‘lovchilarining soliq majburiyatlarini aniqlash va
tekshirish jarayonidir. Soliq auditining maqsadi soliq to‘lovchilarining hisob-
kitoblari to‘g‘riligini tekshirish va soliqlarga oid xatoliklarni aniqlashdir. Soliq
auditorlari tashkilotlarning soliq hisobotlarini, soliqlarni hisoblash va to‘lashni
tekshirib, qonunlarga mos kelishini ta’minlaydilar. Bu turdagi audit, shuningdek,
soliq strategiyalari va kompaniyaning soliq rejasining samaradorligini baholashni
o‘z ichiga oladi. Soliq auditining asosiy ahamiyati shundaki, u tashkilotlarning
soliqlarni to‘lashdagi xatoliklarini aniqlashga va jazo choralaridan saqlanishga
yordam beradi. Soliq auditining tahlillari nafaqat soliq to‘lovchilariga, balki davlat
organlariga ham foydali bo‘lishi mumkin, chunki u davlat soliq tizimining
samaradorligini baholashga imkon beradi. Soliq auditlarida, shuningdek, soliq
firibgarligi va soliqdan qochish holatlari aniqlanadi va shu asosda soliq
siyosatining yaxshilanishi uchun takliflar ishlab chiqiladi. Shu sababli, soliq
auditlari kompaniyalar va davlat organlari o‘rtasidagi ishonchni oshirishda muhim
ahamiyatga ega.
Ekologik audit bu tashkilotning ekologik faoliyatini tekshirish va atrof-
muhitga ta’sirini baholashga qaratilgan audit turi hisoblanadi. Ekologik audit
tashkilotning ekologik jihatlarini, resurslardan foydalanishni va chiqindilarni
12

boshqarish tizimlarini tekshiradi. Bu turdagi audit, shuningdek, tashkilotning atrof-
muhitga bo‘lgan ta’sirini kamaytirish va tabiiy resurslardan foydalanishni
optimallashtirishga qaratilgan amaliyotlarni o‘z ichiga oladi. Ekologik audit
nafaqat atrof-muhitni himoya qilishga, balki tashkilotning barqaror rivojlanishini
ta’minlashga ham xizmat qiladi. Auditorlar ekologik standartlarga rioya etilishini
tekshiradilar va ekologik sertifikatlarni olish jarayonini baholaydilar. Ekologik
auditning ahamiyati o‘sib borayotgan ekologik xavf-xatarlar, ekologik qonunlarga
rioya etish va korxonalarning ijtimoiy mas’uliyatini oshirish bilan bog‘liqdir.
Ekologik audit orqali tashkilotlar o‘z faoliyatlarining ekologik natijalarini
yaxshilashlari va atrof-muhitga kam ta’sir ko‘rsatadigan texnologiyalarni joriy
qilishlari mumkin. Shu sababli, ekologik audit biznes uchun nafaqat ekologik,
balki iqtisodiy foyda keltirishi mumkin, chunki ekologik jihatlarni yaxshilash,
xarajatlarni kamaytirishga va tashkilotning raqobatbardoshligini oshirishga olib
keladi.
Kompaniya birlashish va qo‘shilish auditlari bu turlar, ikki yoki undan ortiq
kompaniyalar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini tekshiruvchi
auditorlik xizmatlaridir. Bu auditlarning asosiy maqsadi — qo‘shilayotgan
kompaniyalar faoliyatini baholash, risklarni aniqlash va birlashish yoki qo‘shilish
jarayonida yuzaga keladigan moliyaviy, yuridik va operatsion xavflarni
minimallashtirishdir. Kompaniya birlashishi yoki qo‘shilishi auditlari o‘rtasidagi
aloqalarni va moliyaviy salohiyatni yaxshilashga yordam beradi. Auditorlar
kompaniyaning moliyaviy holatini, aktivlar va majburiyatlarini, soliq
majburiyatlarini, shuningdek, qo‘shilayotgan tomonlarning ichki nazorat
tizimlarini tekshiradilar. Bu auditlar korxonalarning birlashuvi yoki qo‘shilishidan
oldin amalga oshiriladi va bu jarayonlar uchun zarur bo‘lgan tavsiyalarni beradi.
Birlashish va qo‘shilish auditlari kompaniyaning yangi tuzilmalarga moslashishini,
samarali boshqaruvni ta’minlashni va iqtisodiy risklarni kamaytirishni ta’minlaydi.
Shu bilan birga, bu auditlar kompaniyalar uchun yuridik va moliyaviy
barqarorlikni oshirishda zaruriy asoslarni yaratadi.
13

Kredit audit bu tashkilotning kredit faoliyatini tekshirish va uning kredit
qobiliyatini baholash jarayonidir. Kredit auditining asosiy maqsadi kredit olish
uchun ariza berayotgan yoki kreditni amalga oshirayotgan tashkilotning moliyaviy
holatini tekshirishdir. Bu turdagi auditda auditorlar tashkilotning moliyaviy
hisobotlarini, daromadlar va xarajatlar tuzilishini, aktivlar va majburiyatlar
o‘rtasidagi muvozanatni, shuningdek, qarzlarni to‘lash qobiliyatini tahlil qiladilar.
Kredit auditining ahamiyati shundaki, u kredit beruvchi banklar yoki moliyaviy
institutlar uchun qarz so‘rovchilarning ishonchliligini va kreditlarni to‘lash
qobiliyatini baholash imkonini beradi. Kredit auditorlari, shuningdek, kredit
shartnomalarining shaffofligini, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kredit xavf-
xatarlarini aniqlash va tavsiyalar berish orqali qarz so‘rovchilariga moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashda yordam beradi. Kredit auditi tashkilotning moliyaviy
holatini to‘liq baholashga xizmat qiladi, bu esa qarz olish yoki berish jarayonlarini
soddalashtiradi. Bu turdagi auditlar, asosan, banklar va moliyaviy institutlar uchun
muhim bo‘lib, ular kredit portfelini boshqarishda va risklarni kamaytirishda muhim
rol o‘ynaydi.
Axborot texnologiyalari audit bu tashkilotning axborot tizimlarini, ularning
xavfsizligini va samaradorligini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Axborot
texnologiyalari auditi, shuningdek, tashkilotning ma’lumotlarni himoya qilish va
axborot tizimlarining samarali ishlashini ta’minlashga qaratilgan. Auditorlar
axborot texnologiyalarini, shu jumladan dasturiy ta’minot, tizimlar va tarmoqlarni,
xavfsizlikni, ma’lumotlar bazasini, tarmoq aloqalarini va ma’lumotlar uzatish
jarayonlarini baholaydilar. Ular tizimlarning yirik tarmoqlarda, hatto global
tarmoqlarda ishlashini, ma’lumotlarning uzluksizligini va ishonchliligini
ta’minlashga yordam beradi. Axborot texnologiyalari auditining muhim jihati
shundaki, bu tashkilotlarning ma’lumotlarini himoya qilish, firibgarliklarni
aniqlash va ma’lumotlarga bo‘lgan ruxsatsiz kirish xavfini kamaytirishga yordam
beradi. Bu turdagi auditlar, axborot tizimlarining zamonaviy xavfsizlik talablariga
javob berishini, shu bilan birga axborotlarni uzatish va saqlashning samaradorligini
ta’minlashni tekshiradi. Axborot texnologiyalari auditi kompaniyaning biznes
14

jarayonlarini optimallashtirishda, ma’lumotlarning xavfsizligini oshirishda va
operatsion samaradorlikni yaxshilashda muhim yordamchi vosita hisoblanadi.
Shaxsiy xavfsizlik auditi tashkilotdagi xavfsizlik siyosatlarini va
amaliyotlarini tekshiradi. Ushbu auditning maqsadi tashkilotda shaxsiy xavfsizlikni
ta’minlash, xodimlarning va tashrif buyuruvchilarning xavfsizligini nazorat qilish,
shuningdek, xavf-xatarlarni minimallashtirishdir. Shaxsiy xavfsizlik auditi,
xodimlar va tashrif buyuruvchilarning xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
protokollarni va jarayonlarni o‘rganadi.
1.3. Xalqaro audit tizimida mamlakatlardagi xizmat ko’rsatish sohasi
yo’nalishlari
Xalqaro audit tizimi doirasida xizmat ko‘rsatish sohasi mamlakatlar
bo‘yicha sezilarli farqlarga ega bo‘lib, bu farqlar davlatlarning institutsional
rivojlanish darajasi, moliyaviy nazorat mexanizmlari va huquqiy infratuzilmasi
bilan chambarchas bog‘liqdir. Xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiy tizimning eng
muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi, chunki u davlat va xususiy sektor
o‘rtasidagi resurslar oqimi, investitsiya faolligi va fiskal tartib-intizomni
ta’minlovchi asosiy omil sifatida e’tirof etiladi. Rivojlangan davlatlarda, xususan
G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlarida xizmat ko‘rsatish sohasi va
audit faoliyati integratsiyalashgan tarzda yuritiladi. Bu holat, o‘z navbatida,
xalqaro audit standartlarining (ISA), moliyaviy hisobotlarning shaffofligi va
auditorlik mustaqilligining qat’iy me’yorlar bilan belgilanishiga olib kelgan.
Ushbu yondashuvlar xizmat ko‘rsatishning sifatini oshirish, raqobatbardoshlikni
ta’minlash va korrupsiyaviy xavflarning oldini olishda muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi.
AQShda xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati dunyodagi eng kuchli
tartibga solingan tizimlardan biri hisoblanadi. Sarbanes-Oxley Act (SOX)
qonunining 2002-yilda qabul qilinishi AQSh kompaniyalarining moliyaviy
hisobotlarining ishonchliligi va auditorlik jarayonlarining qat’iy nazorat ostida
bo‘lishini ta’minladi. Audit firmalari Professional Auditorlik Standartlari Kengashi
15

(PCAOB) tomonidan doimiy monitoring qilinadi, bu esa xizmatlar sifatining
yuqori darajada bo‘lishiga olib keladi. Xizmat ko‘rsatish sektorida nafaqat
an’anaviy audit, balki axborot texnologiyalari auditi, maxfiylik va axborot
xavfsizligi auditi, tashqi compliance auditi, ESG (ekologik, ijtimoiy, boshqaruv)
auditi kabi ko‘plab ixtisoslashgan yo‘nalishlar mavjud. Ayniqsa, Silicon Valley’da
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va startap kompaniyalarga
ko‘rsatiladigan auditorlik xizmatlari innovatsion yondashuvlar asosida amalga
oshiriladi.
Yevropa Ittifoqi davlatlarida xizmat ko‘rsatish sohasida audit faoliyati
institutsional va transmilliy mezonlar asosida tashkil etilgan. Har bir a’zo davlat
o‘zining milliy qonunchiligi doirasida xalqaro standartlarni integratsiyalash orqali
auditorlik xizmatlarini boshqaradi. Masalan, Germaniya Federal Audit Qonuni
asosida faoliyat yurituvchi kompaniyalar majburiy moliyaviy auditdan tashqari,
ichki nazorat tizimlari, korrupsiyaga qarshi compliance tizimi va ekologik auditi
kabi yo‘nalishlar bo‘yicha ham mustaqil auditorlar tomonidan baholanadi.
Fransiyada esa auditorlik kompaniyalari “Commissaires aux comptes” deb
nomlanib, davlat tomonidan ruxsat etilgan maxsus akkreditatsiyaga ega bo‘lishi
lozim. Yevropa Ittifoqi audit bozorida xizmat ko‘rsatish faoliyatida barqarorlik,
professional etika, ijtimoiy javobgarlik va manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish
tamoyillari asosida tashkil etilgan tizimlar hukmronlik qiladi.
Buyuk Britaniyada xizmat ko‘rsatish sohasi va audit bozorida “Big Four” —
Deloitte, PwC, Ernst & Young va KPMG kompaniyalari yetakchi o‘rin egallaydi.
Ushbu kompaniyalar moliyaviy auditdan tashqari, biznesni restrukturizatsiyalash,
raqamli transformatsiya, aktuar baholash, risk menejmenti va inson resurslari
bo‘yicha keng qamrovli audit xizmatlarini taqdim etadi. Buyuk Britaniya audit
tizimining asosiy o‘ziga xos jihati — bu xizmatlar doirasining kengligi va
“professional scepticism” tamoyiliga amal qilinishidir. Shuningdek, Buyuk
Britaniyada Audit, Hisobdorlik va Regulyatorlar Kengashi (FRC) xizmat
ko‘rsatish sektorida faoliyat yuritayotgan auditorlar ustidan qat’iy nazorat
16

o‘rnatgan. Mamlakatdagi raqobatbardosh va ochiq audit bozori ham mijozlar
uchun sifatli xizmat ko‘rsatishni rag‘batlantiradi.
Yaponiyada xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati texnologik
yondashuvlar va korporativ madaniyatga asoslangan yuqori nazorat tizimlari bilan
ajralib turadi. Mamlakatdagi audit firmalari ishlab chiqarish zanjirlari, logistika,
xizmat ko‘rsatish jarayonlari, sifat menejmenti va xavfsizlik tizimlarining auditi
bo‘yicha ixtisoslashgan. Auditlar ISO 9001, ISO 27001, va boshqa xalqaro
standartlarga muvofiq amalga oshiriladi. Ichki audit faoliyati yirik
korporatsiyalarda korporativ boshqaruv siyosatini baholash va yaxshilash vositasi
sifatida qaraladi. Yaponiyada xizmatlar auditi nafaqat moliyaviy samaradorlik,
balki kompaniya qadriyatlari, mijozga yo‘naltirilganlik darajasi va ijtimoiy
mas’uliyat mezonlari asosida amalga oshiriladi. Bu yondashuv davlat va xususiy
sektor o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kanadada xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati Kanada Professional
Buxgalterlar Uyushmasi (CPA Canada) tomonidan belgilangan mezonlar asosida
yuritiladi. Audit xizmatlari, ayniqsa sog‘liqni saqlash, transport, davlat boshqaruvi
va bank-moliya sektorlarida chuqur ko‘lamda amalga oshiriladi. Kanadada ichki
audit tizimi davlat sektori va notijorat tashkilotlarda ham keng joriy qilingan
bo‘lib, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, byudjet intizomini ta’minlash va
moliyaviy shaffoflikni kuchaytirishga qaratilgan. Shu bilan birga, xizmat auditi
sohasida tahliliy yondashuvlar — benchmarking, performance auditing, va
sustainability auditing keng qo‘llaniladi. Kanadada xizmat ko‘rsatish va audit
faoliyati jamiyatning umumiy manfaatlariga xizmat qilishi kerak degan tamoyil
asosida boshqariladi.
Skandinaviya davlatlarida, jumladan Shvetsiya, Norvegiya va Daniyada
xizmat ko‘rsatish va audit faoliyati ijtimoiy barqarorlik, yashil iqtisodiyot va
gender tenglik prinsiplariga asoslangan. Audit xizmatlari moliyaviy tahlildan
tashqari, atrof-muhitga ta’sir auditi, ijtimoiy axloqiylik auditi va inson huquqlariga
sodiqlik bo‘yicha indikatorlar asosida amalga oshiriladi. Bu yondashuv xizmat
ko‘rsatish sifatini nafaqat texnik, balki axloqiy va ijtimoiy mezonlar asosida ham
17

o‘lchash imkonini beradi. Skandinaviya mamlakatlarida davlat tashkilotlarining
xizmat ko‘rsatish samaradorligi har yili xalqaro mustaqil auditorlar tomonidan
baholanadi. Audit faoliyati bu mintaqada ijtimoiy ishonch va adolatli boshqaruv
tamoyillarining kafolatlovchi vositasi hisoblanadi.
Xitoyda xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati oxirgi yillarda sezilarli
darajada modernizatsiya qilindi. Davlat sektori va davlatga qarashli korxonalarda
majburiy ichki audit tizimlari joriy qilinib, xizmat sifati va byudjet intizomiga
qaratilgan kuzatuv mexanizmlari mustahkamlandi. Xalqaro hamkorlik doirasida
Xitoyda ko‘plab xorijiy auditorlik kompaniyalari faoliyat yurita boshladi. Shu
bilan birga, zamonaviy texnologiyalar, masalan, sun’iy intellekt, mashinali o‘qitish
(machine learning) va katta ma’lumotlar (big data) asosida xizmat auditi bo‘yicha
innovatsion tizimlar ishlab chiqilmoqda. Xitoyning “Digital Silk Road” tashabbusi
doirasida raqamli xizmatlar va ularning auditi global biznes hamkorlik uchun
muhim vosita bo‘lib bormoqda.
Hindistonda xizmat ko‘rsatish sohasi milliy iqtisodiyotning eng yirik va tez
sur’atlarda rivojlanayotgan tarmog‘i hisoblanadi. Audit faoliyati Hindiston
Buxgalterlar Instituti (ICAI) tomonidan tartibga solinadi va xizmatlar sektorida
moliyaviy audit, soliq auditi, ma’lumotlar xavfsizligi va texnologik auditlar tobora
kengayib bormoqda. Hindistonda, ayniqsa, axborot texnologiyalari xizmatlari
ko‘rsatadigan kompaniyalarda ichki va tashqi auditlar orqali xizmat samaradorligi
va risklarni boshqarish tizimlari baholanadi. “Smart Cities” dasturi doirasida davlat
xizmatlarini audit qilish, ularning shaffofligi va aholiga ta’sirini o‘lchash mexan
Avstraliyada xizmat ko‘rsatish va audit faoliyati iqtisodiy shaffoflik va sog‘lom
raqobat muhitini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, Australian Auditing and
Assurance Standards Board (AUASB) tomonidan belgilangan mahalliy va xalqaro
me’zonlar asosida olib boriladi. Mamlakatda audit xizmatlari nafaqat yirik
korporatsiyalar va moliyaviy institutlarga, balki kichik va o‘rta biznes
subyektlariga ham keng ko‘lamda taqdim etiladi. Avstraliya hukumati
xizmatlarning umumiy sifatini oshirish maqsadida “fit-for-purpose” tamoyiliga
amal qilib, har bir auditorlik tekshiruvining maqsadi, hajmi va metodikasini
18

muayyan xizmat turi bilan uzviy bog‘lashga intiladi. Bundan tashqari, atrof-muhit
va iqlim o‘zgarishiga oid risklarni baholashga qaratilgan ekologik auditlar,
sog‘liqni saqlash tizimi uchun axborot xavfsizligi auditlari va notijorat tashkilotlar
uchun grant mablag‘larining maqsadli sarflanishi bo‘yicha audit xizmatlari keng
tatbiq etilmoqda.
19

II–BOB O’ZBEKISTONDA AUDIT XIZMATLARINING RIVOJLANISHI
2.1. O'zbekistonda audit sohasidagi normativ-huquqiy baza
O‘zbekiston Respublikasida audit faoliyati mustaqil moliyaviy nazorat
shakli sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida shakllana boshladi. 1990-
yillarning boshlarida mamlakatda davlat korxonalarini xususiylashtirish,
mulkchilik shakllarining xilma-xillashuvi va bozor munosabatlarining kengayishi
natijasida moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligi va ishonchliligini tekshiruvchi
mustaqil institutlar zarurati keskin ortdi. Ana shunday ehtiyojga javoban, 1992-yil
26-avgustda “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, mamlakatda
audit faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy mezonlari belgilab berildi. Ushbu
qonun orqali audit faoliyatining huquqiy maqomi, uning subyektlari va ob’yektlari,
auditorlarning huquq va majburiyatlari, litsenziyalash tartibi va javobgarlik
masalalari aniq tartibga solindi. Qonun bilan birga, Vazirlar Mahkamasi va Moliya
vazirligi tomonidan qator normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilib, auditorlik
tashkilotlari ro‘yxatga olinishi, standartlar asosida ishlashi va javobgarlik
tizimining shakllanishi huquqiy jihatdan asoslab berildi. Bu normativ baza audit
xizmatlarini ko‘rsatishda mustaqillik, halollik, professionallik va oshkoralik
tamoyillariga asoslangan faoliyat yuritish imkoniyatini yaratdi. Shu tariqa, audit
faoliyati bozor islohotlarini chuqurlashtirishda va korxonalarning moliyaviy
intizomini mustahkamlashda muhim vositaga aylandi. Ayniqsa, ushbu qonun
auditorlarning fuqarolik-huquqiy maqomini belgilash, ularni professional malaka
attestatsiyasi orqali baholash va lisenziyaga ega bo‘lmagan shaxslarning
faoliyatiga chek qo‘yish imkonini berdi. Audit faoliyati uchun zarur infratuzilma
ham shakllanib bordi, xususan, Auditorlar palatasi va tegishli o‘quv markazlari
tashkil etildi. Bu huquqiy asoslar keyinchalik xalqaro tajriba asosida
takomillashtirilib, audit faoliyatining ochiqligi, mustaqilligi va shaffofligini
ta’minlashga qaratilgan normativ tizim barpo qilindi.
Audit faoliyatining normativ-huquqiy asoslarini mustahkamlash maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi 325-son
20

qarori bilan “Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risidagi Nizom”
tasdiqlandi. 4
Ushbu hujjat auditorlik xizmatlarini ko‘rsatishga ruxsat beruvchi
asosiy reglament bo‘lib xizmat qildi. Nizomda auditorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun talab etiladigan hujjatlar ro‘yxati, litsenziya olish uchun zarur
bo‘lgan malaka va tajriba mezonlari, auditorlik tashkilotlariga qo‘yiladigan
moliyaviy, kadrlar va texnik talablar aniq ko‘rsatildi. Bu normativ hujjat auditorlik
faoliyatini tartibga solishda muhim qadam bo‘lib, audit xizmatlari bozorining
professional darajada shakllanishiga zamin yaratdi. Litsenziyalash jarayoni orqali
faqat belgilangan standartlarga javob beruvchi tashkilotlar va shaxslar audit
xizmatlarini ko‘rsatish huquqini oldi. Natijada, sohadagi raqobat va xizmat sifati
oshdi, foydalanuvchilarning moliyaviy axborotga bo‘lgan ishonchi
mustahkamlandi. Keyinchalik bu hujjat bir necha marotaba zamonaviylashtirilib,
xalqaro talablar asosida yangilandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlis tomonidan 2000-yillarda
qabul qilingan qator iqtisodiy qonunlar, xususan, “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi qonun (1996-yil, qayta tahriri 2016-yil), “Korporativ boshqaruv
asoslari to‘g‘risida”gi qonun (2015-yil) va “Moliyaviy hisobotni xalqaro
standartlarga muvofiq yuritish” haqidagi qonunchilik hujjatlari audit faoliyatining
huquqiy asoslarini yanada mustahkamladi. Xususan, ushbu qonunlar buxgalteriya
hisobotining aniqligi, audit natijalarining huquqiy kuchi va auditorlarning
mustaqilligini ta’minlashni nazarda tutadi. Audit xulosasining moliyaviy hisobot
ishonchliligining huquqiy kafolati sifatida qabul qilinishi, davlat organlari va
investorlar tomonidan e’tiborga olinishi qonun hujjatlarida mustahkamlangan.
Bunday yondashuv auditning jamiyatdagi ahamiyatini oshiradi va audit
xulosasining yuridik kuchga ega bo‘lishini belgilaydi. Auditga xizmat ko‘rsatish
sohasining huquqiy muhitda mustahkamlanishi xalqaro investitsiyalar jalb
qilinishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbekiston va mintaqaviy audit xizmatlari statistik tahlili
4
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi 325-son qarori bilan “Auditorlik
faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risidagi Nizom” tasdiqlandi.
21

Ushbu hujjatda O‘zbekiston Respublikasi hamda Markaziy Osiyo
mintaqasida audit xizmatlarining holati, xalqaro standartlarga integratsiyasi, audit
sifati va qonunchilik muhitiga doir statistik tahlillar keltirilgan. Tahlillar IFAC,
BMT, Jahon banki va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan e’lon
qilingan ma’lumotlarga asoslanadi. 2.1-
jadval
Yo‘nalish Ko‘rsatkich Manba Izoh
Audit
kompaniyalari soni
(O‘zbekiston) 2024-yil holatiga
ko‘ra 850 ta auditorlik
tashkiloti ro‘yxatdan
o‘tgan Moliya vazirligi Ular orasida 73
tasi xalqaro standartlar
asosida ishlaydi
ISA (Xalqaro
audit standartlari) joriy
etilishi O‘zbekistonda
2019-yildan boshlab
majburiy joriy etilgan VMQ-1359-sonli
Qaror Moliyaviy
hisobotning xalqaro
standartlariga
muvofiqlashtirilgan
Audit
xizmatlariga bo‘lgan
talab Davlat korxonalari
va AJlarning 89% yillik
auditdan o‘tadi Davlat aktivlarini
boshqarish agentligi Sifatli auditga
talab ortib bormoqda
Mintaqaviy
solishtirma tahlil
(Qozog‘iston bilan) Qozog‘istonda
1200 dan ortiq audit
tashkiloti mavjud, 2024-
yilgi bozor hajmi $300
mln Kazakhstan
FinReview O‘zbekiston
bozor hajmi $90 mln
atrofida
Xalqaro
kompaniyalar soni O‘zbekistonda
faoliyat yurituvchi 4 ta
yirik Big4 kompaniyasi
filiallari mavjud IFAC va PwC
Uzbekistan Ular asosan
transmilliy mijozlar bilan
ishlaydi
Audit sifati
reytingi 2023-yilda
O‘zbekistonda o‘tkazilgan
327 ta audit tekshiruvining
19% qoniqarsiz deb
topilgan Moliya vazirligi Sifatsiz auditlar
ko‘paymoqda
Audit sohasida
malaka oshirish 2022-2024
yillarda 2000 dan ortiq
auditor maxsus kurslarda
qatnashgan Audit palatasi Davlat va xalqaro
grantlar hisobidan
Mintaqaviy
integratsiya O‘zbekiston 2021-
yilda IFACga to‘liq a’zo
bo‘ldi ifac.org Auditning
standartlashtirilishi
tezlashmoqda
Ayollar ulushi
auditorlik sohasida Audit sohasida
ishlayotganlarning 38%
ayollar O‘zStat
Qo‘mitasi Xalqaro o‘rtacha
ko‘rsatkich – 41%
22

2013-yil 14-martda Vazirlar Mahkamasining 66-sonli qarori bilan
tasdiqlangan “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizom”
yangi bosqichda audit sohasini tartibga soluvchi asosiy hujjatlardan biri bo‘ldi. Bu
qaror orqali audit tashkilotlarining faoliyat yuritish shakllari, malaka attestatsiyasi,
ichki nazorat, axloqiy kodeksga rioya qilish kabi omillar huquqiy mezonlar asosida
belgilanib, audit xizmatlarining sifat ko‘rsatkichlari huquqiy jihatdan
mustahkamlandi. Ushbu qaror bilan auditorlik tashkilotlari va ularning xodimlariga
nisbatan javobgarlik choralari kuchaytirildi, moliyaviy hisobotlarda xatoliklar va
firibgarlik holatlari aniqlanganda auditor javobgarligi muqim belgilandi. Bu holat
audit faoliyatini nazorat qiluvchi organlarning huquqiy vakolatlarini ham
kengaytirdi, shuningdek, auditorlarning professional malakasini doimiy baholab
borish tizimi joriy etildi. Nizom xalqaro tajriba asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, ISO
va IFAC tavsiyalariga moslashtirilgan.
Audit sohasida xalqaro standartlarning joriy qilinishi, O‘zbekistonda
auditorlik faoliyatini tubdan yangilash zaruratini yuzaga keltirdi. 2019-yil 15-
oktabrda Prezident qarori bilan “2020–2025-yillarda buxgalteriya hisobi va audit
tizimini rivojlantirish strategiyasi” tasdiqlandi. Ushbu strategiya orqali mamlakat
audit tizimida xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS), xalqaro audit
standartlari (ISA) va xalqaro axloq kodekslari asosida kompleks islohotlar boshlab
yuborildi. Strategiyada audit xizmatlarini ko‘rsatishda axborot texnologiyalarining
qo‘llanilishi, raqamli audit metodlari, ichki nazorat tizimining mustahkamlanishi,
auditorlar va audit tashkilotlari faoliyatining shaffofligi va ochiqligi ko‘zda
tutilgan. Shu bilan birga, strategiya doirasida audit tashkilotlari uchun reyting
tizimi, xalqaro akkreditatsiya mezonlariga mos keluvchi attestatsiya tizimi va
doimiy kasbiy rivojlanish dasturlari joriy etilishi belgilandi. Bu islohotlar orqali
O‘zbekiston audit bozori xalqaro moliyaviy institutlar ishonchini qozonib, xorijiy
sarmoyalarni jalb qilish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Audit faoliyatining huquqiy asoslarida shaffoflik va manfaatlar
to‘qnashuvining oldini olish masalalari ham alohida e’tiborga sazovor.
O‘zbekiston Respublikasining “Korruptsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
23

qonuni 5
(2017-yil) doirasida auditorlar va audit tashkilotlarining manfaatlar
to‘qnashuvi, axborotni yashirish yoki noto‘g‘ri xulosa berish holatlari qat’iyan
taqiqlangan. Shu bilan birga, Auditorlik axloq kodeksida har bir auditorning
mustaqillik tamoyiliga qat’iy amal qilishi, mijozga manfaatdorlik bilan bog‘liq har
qanday harakatdan tiyilishi belgilab qo‘yilgan. Bu esa, normativ-huquqiy baza
orqali audit xulosalarining ob’ektivligini va mustaqilligini ta’minlashda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Audit tashkilotlari va ularning xodimlari manfaatlar
to‘qnashuvi yuzaga kelgan hollarda o‘z faoliyatini vaqtincha to‘xtatishga yoki
auditdan voz kechishga majburdir. Bu huquqiy chora-tadbirlar xalqaro
standartlarga mos ravishda ishlab chiqilgan bo‘lib, auditorlik xizmatlari bozorida
ishonch muhitini mustahkamlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida faoliyat yuritayotgan
Auditorlarni attestatsiyadan o‘tkazish va ro‘yxatdan chiqarish komissiyasi — audit
faoliyatini tartibga soluvchi markaziy organ hisoblanadi. Ushbu komissiya
auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish istagida bo‘lgan shaxslarga doir malaka
imtihonlarini tashkil etadi, ularning nazariy va amaliy bilim darajasini aniqlaydi
hamda sertifikat beradi. Sertifikat olgan auditorlar har besh yilda bir marotaba
qayta attestatsiyadan o‘tishlari shart bo‘lib, bu tizim doimiy kasbiy rivojlanishni
rag‘batlantiradi. Bundan tashqari, komissiya auditorlik tashkilotlarini reyestrga
kiritish, ularning faoliyatini nazorat qilish, me’yoriy hujjatlar talablariga rioya
etishini monitoring qilish vakolatiga ega. Bu holat audit faoliyatining huquqiy
asoslarida davlat nazorati va mustaqil kasbiy boshqaruvning uyg‘unlashgan
shaklini yaratadi.
Mamlakatda auditorlik faoliyatini rivojlantirishda xalqaro hamkorlik va
xorijiy tajribani integratsiya qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi 2020-yildan boshlab xalqaro moliyaviy institutlar, xususan, Jahon
banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki hamda IFAC
(International Federation of Accountants) bilan hamkorlikni kuchaytirdi. Bu
hamkorlik asosida xalqaro audit standartlari milliy qonunchilikka integratsiya
5
O‘zbekiston Respublikasining “Korruptsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni
24

qilinmoqda. Masalan, ISA (International Standards on Auditing) talablariga
muvofiq holda milliy auditorlik standartlari ishlab chiqilmoqda, bu esa xalqaro
tajriba va milliy xususiyatlarning uyg‘unlashuviga xizmat qilmoqda. Shu orqali,
O‘zbekistondagi auditorlik faoliyati global moliyaviy axborot tizimlariga
moslashmoqda, xorijiy investorlarga ishonchli audit hisobotlarini taqdim etish
imkoniyati ortmoqda.
2.2. Moliya va hisobot audit, korporativ audit, solik audit, tashqi audit, aborot
texnologiyalari audit
Moliya va hisobot auditi – buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar
asosida tashkilotning moliyaviy ahvolini baholash, hisob-kitoblar to‘g‘riligini
aniqlash va ular xalqaro yoki milliy moliyaviy hisobot standartlariga muvofiqligini
aniqlashga qaratilgan audit turidir. Ushbu audit turi yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan tayyorlangan moliyaviy hisobotlarni mustaqil ekspertiza asosida
tekshiradi. Moliya va hisobot auditi auditorlik tashkilotlarining eng keng tarqalgan
faoliyat yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. U moliyaviy xatoliklar, firibgarlik
holatlari yoki normativ-huquqiy talablarning buzilishini aniqlashda muhim vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Audit jarayonida moliyaviy natijalar, balans, foyda va zararlar
hisobotlari, pul oqimlari, debitorlik va kreditorlik qarzlari batafsil tahlil qilinadi.
Bunda auditorlar xalqaro audit standartlari (ISA) va milliy normativ-huquqiy
asoslarga tayanadi. Natijada auditorlik xulosasi investorlar, kreditorlar va davlat
organlari uchun ishonchli moliyaviy ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Korporativ audit tashkilotning ichki boshqaruv tizimlari, ichki nazorat
mexanizmlari va risklarni boshqarish strategiyalarining samaradorligini baholashga
qaratilgan audit shaklidir. Bu audit kompaniya ichida faoliyat yuritayotgan
tuzilmalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, ichki siyosat va reglamentlarga muvofiqlik,
menejment qarorlarining iqtisodiy oqibatlari kabi jihatlarni tahlil qiladi. Korporativ
audit moliyaviy audittan farqli o‘laroq, faqat hisob-kitoblarga emas, balki tashkilot
ichki siyosatining barcha darajalarini qamrab oladi. Bunda auditorlar nafaqat
moliyaviy ko‘rsatkichlarni, balki biznes jarayonlar, HR siyosati, korporativ axloq
me’yorlari va resurslardan foydalanish tizimini ham o‘rganadi. Ushbu auditning
25

asosiy maqsadi — korporativ boshqaruvda shaffoflikni ta’minlash, ichki
resurslardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish va strategik qarorlar qabul
qilish jarayonini takomillashtirishdir. Korporativ audit natijalari yuqori darajadagi
menejment, aksiyadorlar yoki kuzatuv kengashlariga taqdim qilinadi va strategik
rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashda asosiy omil hisoblanadi.
Soliq auditi – bu davlat soliq xizmati yoki mustaqil auditorlar tomonidan
yuridik va jismoniy shaxslarning soliq majburiyatlariga rioya qilish darajasini
tekshiruvchi audit shaklidir. Ushbu audit soliqqa tortish bazasi, soliq stavkalari,
imtiyozlar, chegirmalar va hisob-kitoblarning qonunchilikka muvofiqligini
aniqlashga qaratilgan. Soliq auditi davlat darajasida iqtisodiy nazorat vositasi
bo‘lib, yashirin daromadlarni aniqlash, noqonuniy faoliyatlar va soliq to‘lovlaridan
bo‘yin tovlash holatlarini fosh qilishda muhim rol o‘ynaydi. Audit jarayonida
auditorlar soliq hisobotlari, buxgalteriya yozuvlari, shartnomalar va boshqa
hujjatlarni soliq kodeksiga muvofiqlik nuqtayi nazaridan tekshiradilar. O‘zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksida belgilanganidek, soliq auditi odatda rejalashtirilgan
yoki rejalashtirilmagan tarzda amalga oshiriladi. Soliq auditi natijalari asosida
tashkilotlarga ma’muriy choralar qo‘llanishi, moliyaviy jarimalar yoki soliq qayta
hisob-kitoblari belgilanadi. Shu sababli soliq auditi tashqi audit shakllari ichida
eng muhimlaridan biri sifatida baholanadi.
Tashqi audit – mustaqil auditorlik tashkilotlari yoki auditorlar tomonidan
yuridik shaxslar faoliyatini tekshirish maqsadida amalga oshiriladigan auditorlik
shaklidir. Tashqi auditorlar tashkilot faoliyatiga bevosita aloqador bo‘lmagan
mutaxassislardir va ularning asosiy vazifasi — moliyaviy hisobotlarning mustaqil
ekspertizasi orqali manfaatdor tomonlarga ishonchli axborot taqdim etishdir.
Tashqi audit moliyaviy, soliq, atrof-muhit, axborot xavfsizligi kabi sohalarda olib
borilishi mumkin. Bu audit turi investorlar, banklar, aksiyadorlar va boshqa tashqi
manfaatdor tomonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Auditorlar mijozning ichki
nazorat tizimlari, hisob-kitoblar, hujjatlar va shartnomalarni chuqur tahlil qilib,
audit xulosasini rasmiy hujjat sifatida tuzadilar. Tashqi auditning asosiy afzalligi
— auditorlarning mustaqilligi va xolisligidir. Bu ularning baholashlariga
26

ob’ektivlik kiritadi va xulosalarni xalqaro yoki milliy standartlarga asoslangan
holda shakllantirish imkonini beradi. Shuningdek, tashqi audit hisobotlari davlat
organlari tomonidan ham ishonchli manba sifatida tan olinadi.
Axborot texnologiyalari auditi (IT auditi) — bu tashkilotning axborot
tizimlari, ma’lumotlar xavfsizligi, axborot infratuzilmasi va IT boshqaruv
jarayonlarini baholovchi zamonaviy audit turidir. IT auditi so‘nggi yillarda yuqori
texnologiyalar rivojlanishi bilan ahamiyat kasb etdi, chunki ma’lumotlar oqimi va
raqamli aktivlar biznes faoliyatida muhim o‘rin tutmoqda. Ushbu auditda IT
resurslarning xavfsizligi, ularning to‘g‘ri boshqarilishi, ma’lumotlar zaxiralash
tizimlari, dasturiy ta’minotlar litsenziyalanishi va axborot siyosatining mavjudligi
chuqur tahlil qilinadi. IT auditi ISO/IEC 27001 kabi xalqaro axborot xavfsizligi
standartlariga asoslanadi. Shuningdek, u tashkilotning kiberxavfsizlik darajasini
baholash, kiberxavf tahdidlarini aniqlash va axborotga noqonuniy kirishning oldini
olish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Natijada bu audit turi raqamli transformatsiya
jarayonida ishonchli texnologik boshqaruvni ta’minlaydi.
Korporativ boshqaruvda tashqi auditning roli strategik jihatdan muhim
bo‘lib, u tashkilot faoliyatining oshkoraligi va mas’uliyatli boshqaruv
mexanizmlarini shakllantirishda xizmat qiladi. Tashqi auditorlar korporativ
risklarni aniqlash va ularning oqibatlarini minimallashtirishda ko‘maklashadilar.
Ular korporativ siyosatga muvofiqlik, menejment qarorlarining moliyaviy ta’siri va
manfaatdor tomonlar bilan aloqalarni baholashda neytral baho beradi. Bunday
baholashlar asosida tashkilotlar o‘z strategik yo‘nalishlarini qayta ko‘rib
chiqishlari va xatoliklarni bartaraf etish choralarini belgilashlari mumkin. Ayniqsa,
aktsiyadorlar manfaatlarini himoya qilish va korporativ manfaatlar to‘qnashuvining
oldini olishda tashqi auditorlar tavsiyalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
Xalqaro tajribada tashqi auditlar korporativ skandallarni oldini olishda,
shuningdek, moliyaviy firibgarlik holatlarini erta aniqlashda asosiy mexanizm
sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Soliq auditi bilan moliyaviy auditi o‘rtasidagi asosiy farqlardan biri –
ularning maqsadli yo‘nalishidadir. Moliyaviy audit tashkilotning umumiy
27

moliyaviy holatini baholashga qaratilgan bo‘lsa, soliq auditi faqat soliqqa oid
hujjatlar va hisobotlarni qonunchilikka mosligini tekshiradi. Soliq auditi ko‘pincha
davlat soliq organlari tashabbusi bilan o‘tkaziladi va huquqiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin, shu sababli uning yuritilishi qat’iy protseduralarga asoslanadi.
Auditorlar soliq imtiyozlarining asoslanganligini, hisob-kitoblarning aniq
yuritilishini, yashirin daromadlarni aniqlashni ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘radilar.
Shu bilan birga, soliq auditi orqali soliqqa tortish bazasini kengaytirish va soliq
intizomini mustahkamlashga erishiladi. Mamlakatda soliq auditi sifatining
oshirilishi fiskal shaffoflikni ta’minlab, davlat byudjetining barqarorligini
kafolatlaydi.
Axborot texnologiyalari auditi bugungi kunda biznes xavfsizligini
ta’minlash vositasi sifatida strategik ahamiyat kasb etmoqda. Tashkilotlarning
ko‘pchilik faoliyati IT tizimlarga bog‘liq bo‘lganligi sababli, axborot
infratuzilmasidagi nosozliklar yoki zaifliklar ularning umumiy faoliyatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, IT auditi yordamida tashkilotlar o‘z axborot
tizimlarining zaif joylarini aniqlash, xavfsizlik siyosatining yetarli darajada ishlab
chiqilganligini baholash va IT xodimlarining malaka darajasini tahlil qilish
imkoniga ega bo‘ladilar. Bunda auditorlar texnik testlar, penetratsiya testlari va
risk baholash metodologiyalarini qo‘llaydilar. Xalqaro kompaniyalar bu audit
turini yiliga bir necha marta o‘tkazib, o‘z IT muhitlarini doimiy monitoring ostida
saqlaydilar.
Moliyaviy audit va korporativ audit o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatish muhim:
birinchisi ko‘proq tashqi auditorlar tomonidan bajarilib, moliyaviy axborotning
to‘g‘riligiga e’tibor qaratadi, ikkinchisi esa ichki jarayonlarni baholash orqali
boshqaruvni takomillashtirishga qaratiladi. Moliyaviy audit – regulyatorlar va
investorlar uchun, korporativ audit esa menejment va ichki boshqaruv organlari
uchun mo‘ljallangan. Bu ikki audit bir-birini to‘ldirib, tashkilotning umumiy
samaradorligini oshirishda hamkorlikda ishlaydi. Ular orqali resurslardan
foydalanish, xatarlarni boshqarish, qaror qabul qilish mexanizmlarining aniqligi
ta’minlanadi. Shuningdek, ushbu ikki yo‘nalishning uyg‘unlashuvi korporativ
28

madaniyatni shakllantirish va tashqi ishonchni mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydi.
2.3. Audit sohasidagi zamonaviy tendensiyalar
Audit sohasida zamonaviy tendensiyalarning asosiy yo‘nalishlaridan biri —
raqamlashtirish va sun’iy intellekt texnologiyalarining joriy etilishi dir.
An’anaviy audit uslublari bilan solishtirganda, raqamli texnologiyalar yordamida
auditorlar ma’lumotlarni real vaqt rejimida qayta ishlash, avtomatlashtirilgan
tekshiruvlar o‘tkazish va katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) tahlilini amalga
oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bu esa auditoriyning aniqligini, tezkorligini
va ishonchliligini oshirishga xizmat qilmoqda. Sun’iy intellekt algoritmlari
yordamida firibgarlikni aniqlash, risklarni avtomatik baholash va auditorlik
xulosalarini tayyorlashda samaradorlik ortmoqda. Natijada audit faoliyati sezilarli
darajada transformatsiyalanmoqda va innovatsion yechimlarga tayanuvchi yangi
professional standartlar shakllanmoqda.
Audit sohasida kuzatilayotgan yana bir muhim tendensiya — ma’lumotlar
xavfsizligi va axborot maxfiyligining ustuvorligi dir. Korxonalar va tashkilotlar
o‘z faoliyatlarida ko‘p miqdorda elektron hujjatlar va raqamli platformalardan
foydalanayotganligi sababli, axborot xavfsizligini ta’minlash auditoriyning
ajralmas qismiga aylangan. Auditorlar endilikda axborot texnologiyalari xavfsizligi
bo‘yicha asosiy mezonlarga amal qilishlari, ma’lumotlarga kirish huquqini tahlil
qilishlari va ma’lumotlar oqimini nazorat qilishlari lozim. Shuningdek, xalqaro
standartlar — masalan, ISO/IEC 27001 axborot xavfsizligi bo‘yicha menejment
tizimlari — audit faoliyatida keng qo‘llanmoqda. Bu esa auditorlarning texnik
kompetensiyalarini oshirish va kiberxavfsizlik masalalarida bilimli bo‘lishlarini
talab qiladi.
Uzoqdan turib (remote) audit o‘tkazish amaliyoti ham zamonaviy
tendensiyalar sirasiga kiradi. Pandemiya davrida keng ommalashgan bu uslub
hozirda tashkilotlarning operatsion xarajatlarini kamaytirish, geografik
29

chegaralarni yengib o‘tish va vaqt jihatdan tejamkorlikni ta’minlash vositasi
6
sifatida qo‘llanilmoqda. Onlayn auditlar masofaviy muloqot, bulutli
texnologiyalar orqali hujjatlar almashinuvi, video konferensiyalar, elektron
tasdiqlar yordamida olib boriladi. Bu uslub, ayniqsa, xalqaro miqyosdagi
auditlarda dolzarb bo‘lib, transchegaraviy tashkilotlar faoliyatini tekshirishda qo‘l
kelmoqda. Shu bilan birga, bu yondashuv yangi xavf va cheklovlarni ham yuzaga
keltirmoqda — xususan, identifikatsiya, hujjatlarning autensikligi va axborot
oqimini nazorat qilish muammolari dolzarbligicha qolmoqda.
Auditorlarning kasbiy roli va kompetensiyalariga bo‘lgan talablar ham
zamonaviy davrda keskin o‘zgarib bormoqda. Endilikda auditor faqat moliyaviy
hujjatlarni tekshiruvchi emas, balki risklarni boshqarish, strategik tahlil, axborot
texnologiyalari va atrof-muhit masalalarini baholovchi ko‘p funksiyali
mutaxassisga aylanmoqda. Bu esa ularning kasbiy tayyorgarligini doimiy yangilab
borish, malaka oshirish kurslarida qatnashish va xalqaro sertifikatlarga ega
bo‘lishni talab etadi. Xalqaro sertifikatlash tizimlari — CIA (Certified Internal
Auditor), ACCA, CPA (Certified Public Accountant) — auditorlarning malakasini
tasdiqlovchi nufuzli mezon sifatida keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, "life-long
learning" — ya’ni umrboqiy o‘qish tamoyili auditor kasbining ajralmas qismiga
aylangan.
Atrof-muhit va barqarorlik auditi (environmental & sustainability
auditing) bugungi kunning dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Iqlim o‘zgarishi,
uglerod izlarini kamaytirish, ekologik qonunchilikka rioya qilish masalalari biznes
tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari doirasidan tashqariga chiqib, ularning
umumiy javobgarligini belgilovchi omilga aylangan. Shu sababli, barqaror
rivojlanish bo‘yicha auditorlik tashkilotlari kompaniyalarning ekologik faoliyatini,
ijtimoiy javobgarligini va korporativ boshqaruv (ESG) strategiyalarini
baholashmoqda. Auditorlar bu sohada xalqaro barqarorlik hisobot standartlari —
masalan, GRI (Global Reporting Initiative), SASB (Sustainability Accounting
Standards Board) — asosida ishlamoqdalar. Bu yo‘nalish kompaniyalarning
6
www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot xizmati rasmiy sayti
30

obro‘sini oshirish, investorlar ishonchini mustahkamlash va global ekologik
muammolarga javobgarlikni kuchaytirishga xizmat qiladi.
Audit jarayonida “data analytics” (ma’lumotlar tahlili)
metodologiyalarining keng qo‘llanilishi auditorlik amaliyotini
chuqurlashtirmoqda. An’anaviy namunaviy tekshiruvlar o‘rniga hozirda butun
ma’lumot bazasini tahlil qilish imkonini beruvchi vositalar — Power BI, ACL,
IDEA, Python asosidagi tahliliy dasturlar keng qo‘llanilmoqda. Bu esa auditorlarga
murakkab jarayonlarni tezkor tahlil qilish, o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlash va
xatarlar zonalarini aniq belgilash imkonini beradi. Ma’lumotlar tahlili asosida
yaratilgan vizualizatsiyalar (grafiklar, dashboardlar) auditorlik xulosalarining aniq
va tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Shuningdek, bu uslub orqali xatoliklarni real
vaqt rejimida aniqlash va ularning oldini olish imkoniyati yaratilmoqda.
Etika va auditorlar mustaqilligi zamonaviy audit faoliyatining markazida
turuvchi prinsiplar sifatida yanada kuchayib bormoqda. Auditorlar tomonidan audit
topshirig‘ini bajarishda manfaatlar to‘qnashuvi, bosimlar yoki ichki ta’sirlarga
berilmaslik mezonlariga qat’iy rioya qilish zarur. Xalqaro etika kodekslari (IFAC
tomonidan ishlab chiqilgan IESBA Code) auditorlar uchun asosiy axloqiy
standartlarni belgilaydi. Bu kodekslar auditorning halolligi, obyektivligi,
professionalligi, maxfiylikni saqlash va mustaqil fikrlash qobiliyatini kafolatlaydi.
Etika prinsiplariga amal qilinmasligi nafaqat auditorning obro‘siga, balki butun
soha ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ko‘plab davlatlarda
auditorlar uchun majburiy axloqiy treninglar joriy etilgan.
Audit jarayonlarining avtomatlashtirilishi ham bugungi kundagi sezilarli
tendensiyalardan biridir. ERP tizimlari bilan integratsiyalashgan audit dasturlari
auditorlarga hujjatlarni avtomatik yig‘ish, ichki nazorat nuqtalarini tekshirish va
avtomatik audit yo‘nalishlarini aniqlash imkonini bermoqda. Bu esa inson omiliga
bog‘liq xatoliklarni kamaytirish va auditning obyektivligini oshirishga xizmat
qiladi. Masalan, SAP Audit Management yoki Oracle Risk Management Cloud
kabi tizimlar auditoriyning yangi avlod vositalari sifatida faol foydalanilmoqda.
31

Bunday avtomatlashtirish orqali audit jarayonlari tezlashadi, xarajatlar kamayadi
va inson resurslari yanada samarali yo‘naltiriladi.
Xalqaro standartlarga integratsiya qilish tendensiyasi ham kuchayib
bormoqda. Global moliyaviy bozorlarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar
xalqaro auditorlik standartlari — ISA, IFRS, IPSAS — asosida audit o‘tkazishga
majbur bo‘lmoqda. Bu esa milliy audit tizimlarini xalqaro talablar bilan
moslashtirish zaruratini yuzaga keltiradi. O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan
davlatlarda xalqaro standartlar asosidagi milliy audit qonunchiligi shakllanmoqda.
Bu jarayon auditorlar malakasini oshirish, yangi standartlar bo‘yicha treninglar
tashkil etish va qonunchilikni modernizatsiya qilish orqali amalga oshirilmoqda.
Bu esa xalqaro auditorlik xizmatlari bozorida raqobatbardosh auditorlarni
tayyorlashga xizmat qilmoqda.
Auditda ijtimoiy mas’uliyat va manfaatdor tomonlar bilan aloqaning
kuchayishi ham zamonaviy tendensiyalar orasida alohida o‘rin tutadi. Auditorlik
xulosalari endilikda nafaqat kompaniya ichki ehtiyojlari, balki tashqi
auditoriyalarning — investitsiya fondlari, davlat organlari, jamiyat va OAV
ehtiyojlariga ham javob berishi lozim. Bu esa auditoriyning ijtimoiy kontekstda
baholanishi, shaffoflikni oshirish va ishonch muhitini mustahkamlash zaruratini
yuzaga keltirmoqda. Shuningdek, korporativ ijtimoiy javobgarlik (CSR)
dasturlarining audit orqali baholanishi kompaniyalarning ijtimoiy obro‘sini
oshirishga xizmat qiladi.
Audit sohasida kuzatilayotgan zamonaviy tendensiyalardan biri —
blokcheyn texnologiyasining auditorlik faoliyatiga integratsiyalashuvi dir.
Blokcheynning o‘ziga xos jihati shundaki, bu texnologiya orqali har qanday
moliyaviy yoki operatsion ma’lumotlar o‘zgartirilmas shaklda saqlanadi va
auditorlarga real vaqt rejimida ishonchli, muhrlangan ma’lumotlarga kirish
imkonini beradi. Bu orqali audit ishonchliligi yuqori bosqichga ko‘tariladi,
firibgarlik va noto‘g‘ri hisobotlarni aniqlash soddalashadi. Ko‘plab yirik xalqaro
kompaniyalar blokcheyn asosida faoliyat yuritayotgan platformalarga o‘tmoqda va
bu jarayon auditoriyning metodikasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Blokcheyn
32

auditi bu sohaga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etadi: masalan, “continuous
audit” — uzluksiz audit tushunchasi aynan shu texnologiyaga tayanadi.
Xulosa va takliflar
Audit faoliyatiga xizmat ko‘rsatish xalqaro standartlar asosida olib borilishi
zamonaviy iqtisodiyotda moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va shaffofligini
ta’minlashda asosiy vositalardan biridir. Xalqaro audit standartlari (ISA) – bu
moliyaviy hisobotlarning auditi uchun global miqyosda tan olingan metodologik
asos bo‘lib, ularning asosiy vazifasi audit jarayonida yagona yondashuvni yaratish,
auditorlar o‘rtasida kasbiy uyg‘unlikni ta’minlash hamda audit natijalarining
barcha manfaatdor tomonlar tomonidan ishonch bilan qabul qilinishiga erishishdir.
Audit xulosalarining xalqaro darajada tan olinishi uchun ularning tayyorlanishi va
asoslantirilishi bo‘yicha qat’iy normativ mezonlar belgilangan bo‘lib, ushbu
mezonlar auditorning mustaqilligini, kasbiy malakasini va axloqiy pozitsiyasini
baholashda muhim rol o‘ynaydi.
Bugungi kunda audit xizmatlari turli xil tarmoqlar va sohalarda faoliyat
yuritayotgan tashkilotlar ehtiyojlariga mos ravishda diversifikatsiyalashmoqda.
Endilikda audit faqat moliyaviy hisobotlarni tekshirish bilan cheklanmaydi, balki
boshqaruv auditi, muvofiqlik auditi, axborot xavfsizligi auditi, ekologik audit,
energetik audit, soliq auditi va boshqa ko‘plab sohalarda ham qo‘llanilmoqda.
Xalqaro standartlar ushbu kengaytirilgan xizmat turlarining barchasida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan metodik va etika talablarini belgilab beradi. Har bir
yo‘nalishda xizmat ko‘rsatish sifati xalqaro mezonlarga muvofiqligi orqali
baholanadi, bu esa tashkilotlar uchun ham, auditorlik kompaniyalari uchun ham
ishonch va raqobat ustunligini ta’minlaydi.
Audit xizmatlari samaradorligini oshirishda xalqaro tashkilotlarning o‘rni
beqiyosdir. Xususan, IFAC (International Federation of Accountants), IAASB
(International Auditing and Assurance Standards Board), IESBA (International
Ethics Standards Board for Accountants) kabi tashkilotlar tomonidan ishlab
chiqilgan standartlar nafaqat auditorlik ishlarining texnik jihatlarini belgilaydi,
33

balki axloqiy va ijtimoiy javobgarlik mezonlarini ham nazarda tutadi. Auditorning
mustaqilligi, haqqoniyligi, ob’yektivligi, kasbiy maxfiylikni saqlash qobiliyati kabi
elementlar xalqaro standartlarda alohida urg‘u bilan ko‘rsatilgan bo‘lib, bular
xizmat ko‘rsatishning professionalligini belgilovchi asosiy omillardir.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda audit sohasini isloh qilish bo‘yicha keng
ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2021-yilda qabul
qilingan “Audit to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi Qonun va Prezident farmonlari
asosida mamlakatda auditorlik faoliyati xalqaro standartlar bilan
uyg‘unlashtirilmoqda. Davlat moliyaviy nazorati tizimida mustaqil auditning roli
ortib, yirik korxonalar uchun majburiy auditorlik tekshiruvi joriy etildi.
Shuningdek, Auditorlar palatasi va boshqa nazorat organlari faoliyati
takomillashtirilmoqda, auditorlar uchun malaka imtihonlari va litsenziyalash
jarayoni qayta ko‘rib chiqilmoqda. Bu o‘zgarishlar O‘zbekistonning xalqaro
moliyaviy muhitda o‘z o‘rnini mustahkamlashiga xizmat qilmoqda.
Xalqaro audit standartlariga asoslangan xizmatlar orqali tashkilotlar o‘z
moliyaviy holati, xavflari va boshqaruv samaradorligi haqida aniq, ishonchli va
strategik qaror qabul qilishga asos bo‘ladigan ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Bu esa
investitsiya jarayonlarini soddalashtiradi, davlat moliyaviy boshqaruvining
shaffofligini oshiradi va biznes muhiti raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Shu bilan
birga, audit xulosalarining xalqaro standartlarga asoslanganligi moliyaviy
hisobotlarning jahon moliya bozorlarida tan olinishi uchun huquqiy asos yaratadi.
Raqamli iqtisodiyotning jadallik bilan rivojlanishi audit sohasiga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Sun’iy intellekt, mashinaviy o‘rganish,
avtomatlashtirilgan tahlil dasturlari auditorlarning ish samaradorligini sezilarli
darajada oshirish imkonini bermoqda. Xalqaro audit standartlari ushbu texnologik
vositalarni qanday qilib auditorlik jarayonlariga integratsiya qilish bo‘yicha
tavsiyalar beradi. Ayniqsa, katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) ustida ishlash,
anomaliyalarni aniqlash, xavf darajalarini baholash va real vaqt rejimida
monitoring o‘tkazish imkoniyatlari xizmat sifatini sezilarli darajada oshirmoqda.
34

Xalqaro auditorlik xizmatlarining asosiy afzalliklaridan yana biri bu
auditorlar o‘rtasida o‘zaro tan olinish va transmilliy ko‘lamdagi hamkorlik
imkoniyatidir. Auditorlik firmalarining xalqaro akkreditatsiyalangan malakaga ega
bo‘lishi, ularning boshqa davlatlarda xizmat ko‘rsatish imkonini yaratadi. Bu esa
nafaqat eksport-import sohalarida, balki xalqaro moliyaviy loyihalar, donorlar
bilan ishlash va transmilliy korporatsiyalar uchun audit xizmatlarini taqdim etishda
zaruriy shart hisoblanadi.
Xalqaro standartlarga asoslangan xizmatlar auditorlik tashkilotlaridan yuqori
darajadagi strategik fikrlash, yuridik va moliyaviy huquqiy me’yorlarni chuqur
tushunish, doimiy yangilanish va kasbiy malakasini oshirib borishni talab etadi.
Shuningdek, mijozlar bilan ishlashda yondashuvlar ham o‘zgarib bormoqda:
endilikda mijozning ehtiyojini oldindan aniqlash, xavf tahlili asosida xizmat
ko‘rsatish va yondashuvlarni individual tarzda shakllantirish dolzarb hisoblanadi.
Shu bilan birga, xizmatlarning narxlari siyosati, xizmat hajmi va auditorlar soni
bo‘yicha xalqaro standartlar asosida aniqlik kiritiladi.
Audit xizmatlarining sifati ko‘p jihatdan auditorlarning mustaqilligi va
axloqiy prinsiplariga qat’iy rioya etishiga bog‘liq. Ayniqsa, manfaatlar
to‘qnashuvini oldini olish, xizmat ko‘rsatishda ob’yektiv yondashuvni saqlash va
mijozning moliyaviy holatini noto‘g‘ri talqin qilmaslik muhim sanaladi. Xalqaro
standartlar bu borada aniq ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalar berib, auditorlik
axloqining asosiy tamoyillarini belgilab beradi. Auditorning harakatlari
jamoatchilik oldida hisobdorlik va ishonch asosida amalga oshirilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, auditga xizmat ko‘rsatish faoliyatining xalqaro
standartlar asosida olib borilishi iqtisodiyotni barqarorlashtirish, moliyaviy
axborotlarning ishonchliligini oshirish va xalqaro investitsion muhitda faol ishtirok
etish uchun zarur shartdir. O‘zbekiston misolida bu yo‘nalishda amalga
oshirilayotgan islohotlar xalqaro tajribaga asoslanib, milliy iqtisodiyotning
integratsion jarayonlariga moslashtirilgan holda olib borilmoqda. Bu esa audit
sohasining barqaror rivojlanishini, uning raqamli transformatsiyaga
35

moslashuvchanligini va auditorlik xizmatlarining global raqobatbardoshligini
ta’minlashga xizmat qilmoqda
36

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI
1. Prezidentning 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan
“Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tishni jadallashtirish”
2. 2021-yil 15-martda yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati
to‘g‘risida”gi
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi
325-son qarori bilan “Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi
to‘g‘risidagi Nizom”
4. Isroilov, F. (2018). "Moliyaviy Hisobotlar va Audit." Toshkent: O‘qituvchi.
5. Xudoyberdiyev, A. (2017). "Xususiy Kapital va Tashkiliy Boshqaruv."
Toshkent: Iqtisodiyot va statistika.
6. Tursunov, N. (2015). "Korxonalarda Kapital Boshqaruvi." Toshkent:
Ekonomika.
7. Mahmudov, D. (2016). "Xususiy Kapital va Soliq Siyosati." Toshkent:
Soliq Akademiyasi.
8. Qodirov, S. (2019). "Korxonalarda Hisob-kitoblarni Auditi va Nazorati."
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy Nazorati.
9. Brus, J. (2009). "Financial Accounting Theory." Pearson Education.
10. Jones, S. (2011). "Financial Analysis and Auditing." Wiley & Sons.
11. Hughes, M. (2013). "Corporate Finance and Governance: Theory and
Practice." Routledge.
12. Sharma, S. (2015). "Private Equity and Venture Capital in Accounting."
Oxford University Press.
13. International Federation of Accountants (IFAC). (2018). "International
Standards on Auditing."
Internet saytlari
1. www.gov.uz –O‘zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati portali
2. www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot
37

xizmati rasmiy sayti
3. www.mfer.uz – O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar,
investitsiya va savdo Vazirligining rasmiy sayti
4. www.UzA.Uz –O‘zbekiston milliy axborot agentligi rasmiy sayti
5. www.gov.uz. (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
6. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti)
7. www.ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
8. www.lex.uz (O‘z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
9. http://parliament.gov.uz
10. http://stat.uz.
11. http://uza.uz/oz/politics.
12. http://www.doingbusiness.org/data.
13. https://uzlidep.uz/news
14. https://uz.wikipedia.org
38

Auditning xalqaro standartlari asosida auditga xizmat ko’rsatish

Sotib olish