Auditorlik dalillar va ularni olish usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	324.0KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Auditorlik dalillar va ularni olish usullari

Sotib olish

Auditorlik dalillar va ularni olish usullari
Reja:
Kirish
I.BOB. Auditorlik dalillar va auditorlik dalillar haqida tushuncha
1 .1 . Auditorlik dalillar tushunchasi, ularning tayinlanishi va oldiga qo’yiladigan
talablar.
1.2. Auditorlik dalillarning turlari.
1.3. Auditorlik dalillarni olish manbalari.
1.4 . Auditorlik amallari va auditorlik dalillarini to’plash.
II.BOB. Auditorlik dalillar va a uditorlik dalillar olish usullari.
2.1. Auditorlik dalillarni olish usullari.
2.2 . Ekspert ishidan auditorlik dalili sifatida foydalanish.
2.3 . Boshqa auditor ish natijalaridan foydalanish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Korxonaning marketing muhiti uning ichida va tashqarisida faoliyat yurituvchi
omillar va sub'ektlarning kombinatsiyasidan iborat bo'lib, ushbu korxonaning
korporativ faoliyati bilan bog'liq faoliyatdan manfaatdor bo'lgan shaxslar (jismoniy
va yuridik shaxslar) bilan munosabatlariga bog'liqdir. missiyasi kuzatilmoqda.
Missiya kompaniya faoliyatining qisqacha tavsifini, bozor ehtiyojlari va
iste'molchi xususiyatlari kabi o'zgaruvchilarga yo'naltirilganligini ta'minlaydigan
qisqacha tuzilgan qoidalar sifatida ishlaydi. Marketing muhiti doirasida
korxonaning marketing jarayonlari sodir bo'ladi. Bu muhit turg’un emas,
iste’molchilar didi va xohishlarining o’zgaruvchanligi, soliq va qonunlarning
o’zgarishi, yangi texnologiyalar va mahsulotlarning joriy etilishi, turli omillarning
to’xtab qolishi va boshlanishi tufayli doimiy ravishda o’zgarib turadi.
Korxonaning tashqi muhiti mikromuhit (uni bozor muhiti deb ham ataladi) va
makromuhitga bo'linadi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 28 may kuni iqtisodiyotda
raqobat muhitini ta’minlash va iste’molchilar huquqini himoya qilish borasidagi
ustuvor vazifalar muhokamasiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Bu haqda davlat
rahbarining matbuot xizmati xabar berdi.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyoti bilan aloqalari tobora rivojlanib bormoqda. Bu
esa ichki bozorda raqobat muhitini ta’minlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
raqobatdoshligini oshirishni talab etadi.
Davlatimiz rahbari O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga qat’iy o’tishi jarayonida
raqobat masalasi prinsipial ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi.
– Meni tashvishlantiradigan masala shuki, korxonalarimiz tashqi raqobatga bardosh
bera oladimi? Chetdan tovar kirib kelsa, yurtimizda ishlab chiqarilgan xuddi
shunday mahsulot unga raqobatchi bo’la oladimi? Mahalliy mahsulotlarning
tannarxini pasaytirsak, xorijdan o’zlari olib ketishadi, – dedi Prezident.
Bugungi kunda 31 ta tovarlar guruhi va 82 turdagi xizmatlar bozorida 245 ta
korxona monopol holatda saqlanib qolmoqda. Lekin bir qator yo’nalishlarda
2

raqobat muhiti shakllanib bo’lgan 19 xil mahsulot va xizmatlar bo’yicha 70 ta
korxonani monopolistlar reyestrdan chiqarish mumkin.
– Raqobat bo’lmasa, sifat bo’lmaydi, narx tushmaydi. Zamon o’zgaryapti, lekin
monopol korxonalar o’zgara olmayapti. Qat’iy choralar ko’rish vaqti-soati keldi.
Iqtisodiyotda bu hayot-mamotimiz. Agar rahbarlar shunga munosib bo’lsa,
ishlaydi, bo’lmasa – ketadi, – dedi Prezident.
Yig’ilishda korxonalarning bozordagi monopol mavqeini aniqlash bo’yicha
yondashuvlarni qayta ko’rib chiqish, monopol tovarlar ro’yxatini keskin
qisqartirishga qaratilgan «yo’l xaritasi» tasdiqlash vazifasi belgilandi.
– Dunyo tajribasini o’rganib, o’z yo’limizni topishimiz zarur. Monopoliyadan
chiqarish, raqobatni ta’minlash, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo’yicha
yakdil yo’nalishimiz bo’lishi kerak, – deya ta’kidladi Shavkat Mirziyoyev.
Davlat ishtirokidagi korxonalarda monopoliyaga qarshi komplayens tizimini joriy
etish, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan barcha rahbarlarni
raqobat asoslari va komplayens bo’yicha o’qitish muhimligi ta’kidlandi.
– Qachon raqobatga tayyor bo’lamiz? Soha va tarmoqlarimiz tayyor bo’lsa. Sohalar
qachon tayyor bo’ladi? Mutaxassislar bo’lsa. Eng zaif joyimiz: malakali
mutaxassislar yetishmaydi, texnologiya yo’q, standartlar yo’q. Shuning uchun bu
sohani deyarli boshidan boshlashimiz kerak, – dedi Prezident.
Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish borasida mutlaqo yangi
tizim yaratish lozimligi ta’kidlandi. Oliy ta’lim tizimida raqobatni rivojlantirish
yo’nalishi bo’yicha alohida fakultet, kunduzgi va sirtqi o’qish shaklini ochish,
yangi fan joriy qilish va ushbu maqsadlar uchun akademik soatlar ajratish bo’yicha
ko’rsatma berildi.
Atrof-muhit ichki muhitdir. Korxonaning o'zi, u oldiga qo'ygan maqsadlari, tashkiliy
tuzilmasi, xodimlari va (qisman) kapital egalarini kiritish qabul qilinadi. Bularning
barchasi korxonada qarorlar qanday qabul qilinishi va ularning qanchalik samarali
ekanligiga ta'sir qiladi. Ushbu muhit omillari boshqariladigan deb hisoblanadi,
chunki ular va ularning xususiyatlarini korxonaning o'zi belgilaydi. Ko'rib
chiqilayotgan muhitning shunday tizimini ishlab chiqish va barcha turdagi
3

resurslarni sarflashni shunday tashkil etish muhim ahamiyatga egaki, korxona
mavjud tashqi muhitni hisobga olgan holda ulardan maqbul foydalanishni
ta'minlash va ularning yordami bilan bozor maqsadlariga erisha oladi.
Atrof-muhit tashqi muhitdir. U mikro va makro darajada ma'lum bir korxonaga eng
to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadigan hodisa va jarayonlardan iborat. Bu muhit
makro muhit (bozor muhiti) va mikro muhitga bo'linadi. Agar mikromuhit haqida
gapiradigan bo'lsak, unda bu muhit korxonaning o'zi bilan bevosita bog'liq bo'lgan
hodisalar va jarayonlar bilan ta'minlanadi, bu uning mijozlarga xizmat ko'rsatish
imkoniyatlariga taalluqlidir. Korxona nafaqat ushbu muhitni o'rganibgina qolmay,
balki undagi barcha turdagi munosabatlar va aloqalarni shakllantirishga e'tibor
berishi kerak, bu esa unga bozorda ishlashga yordam beradi va ushbu bozorda
raqobatchilardan o'zining foydali o'rnini egallaydi. Makromuhit haqida gapirganda,
uning mikromuhitga ta'sir etuvchi omillar bilan ifodalanishini ta'kidlash mumkin.
Uning monitoringi va tahlili tufayli korxona o'zining salbiy ta'siri yukini
kamaytiradigan va taqdim etayotgan imkoniyatlardan foydalanishni
osonlashtiradigan boshqaruv qarorlarini o'z vaqtida qabul qilishga ishonishi
mumkin.
4

I.BOB. Auditorlik dalillar va auditorlik dalillar haqida tushuncha
1. 1. Auditorlik dalillar tushunchasi, ularning tayinlanishi
va oldiga qo’yiladigan talablar.
Auditning xalqaro standartlari – AХS (International Standarts of Auditing – ISAs)
da standartlash ob’ekti sifatida V – «Auditorlik dalillar» (500-599) nomli maxsus
bo’lim ajratilgan. Ushbu bo’lim 9 ta standartni o’z ichiga oladi:
№ 500 – «Auditorlik dalillar» (Audit Evidence)
№ 510 – «Birlamchi kelishuvlar – boshlang’ich qoldiqlar» (Initial Engagements
Opening Balances)
№ 520 – Analitik amallar (Analytical Procedures)
№ 530 – Auditorlik tanlash (Audit Sampling)
№ 540 – Buxgalterlik hisobida baholanadigan qiymatlar auditi (Audit of Accounting
Estimates)
№ 550 – Bog’liq tomonlar (Related Parties)
№ 560 – Keyingi hodisalar (Subsequent Events)
№ 570 – Uzluksiz faoliyat (Going Concern)
№ 580 – Rahbariyatning bildirgisi (Management Representations)
Ushbu standartlar auditorlik faoliyatining xalqaro amaliyotida olinadigan dalillarning
yetarlilik darajasini va ularni to’plashga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilaydi.
Bizning mamlakatimizda esa shu vaqtgacha qabul qilingan auditorlik faoliyati
milliy stanlartlaridan quyidagilarni shunday bo’lim sifatida umumlashtirish
mumkin:
№10-AFMS «Moliyaviy hisobot tarkibidagi boshqa axborotlar»; №11-AFMS
«Ma’lumotlarni kompyuterda ishlash (MKI) sharoitida audit o’tkazish»; №13-
AFMS « Т ahliliy amallar»; №14-AFMS «Auditorlik tanlash»; №16-AFMS
«Ekspert ishidan foydalanish»; №50-AFMS «Auditorlik dalillar».
Auditorlik dalillarning miqdor va sifat ko’rsatkichlariga, shuningdek ularni olish
maqsadida bajariladigan amallarga nisbatan qo’yiladigan talablar № 50 –
«Auditorlik dalillari» nomli AFMSda belgilangan. Ushbu standart talablarini
barcha auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish chog’ida
5

qo’llashi majburiydir.
Auditor moliyaviy hisobotning haqqoniyligini asoslashi uchun quyidagi amallarni
bajarish natijasida yetarli auditorlik dalillarini to’plashi lozim:
 schyotlar bo’yicha oborotlar va qoldiqlarning moliyaviy hisobotda to’g’ri aks
ettirilishini batafsil tekshirish:
 tahliliy amallar:
 ichki nazorat vositalarini tekshirish;
Auditorlik dalillarni to’plash uchun zarur bo’lgan auditorlik amallari va ularning
hajmi audit dasturi da ko’rsatiladi.
Auditorlik dalillar – bu auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvlar
vaqtida to’plangan va auditorlik xulosasini asoslovchi axborotdir.
Demak, auditorlik dalillar auditorlik tekshiruvi jarayonida tekshirilayotgan mijoz –
korxona va uchinchi shaxslardan olingan axborotlar hamda ularni tahlil qilish
natijalari bo’lib, moliyaviy hisobotning ishonchliligi to’g’risida auditorlik xulosasi
tuzish imkonini beradi.
Ushbu ta’rif va tavsiflardagi tayanch tushunchalarni batafsil ko’rib chiqamiz.
Dalil deyilganda boshqa faktning mavjudligini tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan
fakt, yoki mazkur fakt haqida u yoki bu darajadagi ishonchlilik bilan fikr
shakllantirishga imkon beradigan, ma’lum fakt to’g’risida ma’lumotlar olish
jarayoni tushuniladi.
Axborot – xo’jalik faoliyatidagi faktlar to’g’risidagi xabarlar to’plamidir.
Mijoz korxona – auditorlik xizmati ko’rsatilayotgan xo’jalik yurituvchi subekt.
Uchinchi shaxslar – auditor yoki mijoz korxona bilan u yoki bu tarzda aloqador
bo’lgan va bu aloqadorlik auditor fikriga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan huquqiy yoki
jismoniy shaxslardir.
Т ahlil qilish – bu mijoz korxona buxgalteriya hisobotida faktlarning auditor
tomonidan mushohada qilinishi va o’z fikrini shakllantirishi.
Auditorlik tekshiruvlarining asosiy maqsadi xo’jalik yurituvchi subektlar
buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligi to’g’risida auditorning mustaqil
bildirilgan fikridan iborat. Buning uchun auditor hisobotning ishonchliligi yoki
6

uning ishonchliligini rad etish to’g’risidagi asosli fikr bildirishga imkon beradigan
dalillarni to’plashi zarur.
Ishonchlilik – moliyaviy hisobot ma’lumotlarining ulardan malakali
foydalanuvchilarga xo’jalik yurituvchi subektlar faoliyatining natijalari to’g’risida
to’g’ri xulosalar qilishga va ushbu xulosalarga asoslangan qarorlar qabul qilishga
imkon beradigan darajasi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, bu auditorlik
dalillar qanchalik ishonchga sazovar va haqiqatga yaqin ekanligini tavsiflaydi.
Audit jarayonida olingan dalillarning ishonchliligi mustaqillik va manba
kompetentligi, ichki nazorat tizimining samaradorligi kabi omillarga bog’liq.
Auditorning o’zi mustaqil manbalardan olgan dalillarning ishonchlilik darajasi
xo’jalik yurituvchi subektdan olingan dalillarga qaraganda yuqoriroq. Barcha
dalillar yig’indisini faqat so’ngilari yetarli bo’lganidagina ishonchli deb hisoblash
mumkin.
Dalillarning yetarliligi ularning miqdori va sifati bilan belgilanadi. U tanlash
ko’lami va to’plamdagi muayyan elementlarning tavsifi bilan bog’liq.
Axborotlarning samaradorligi esa tanlash elementlarining reprezentativligi (bosh
to’plamning o’rganilayotgan belgilar bo’yicha xususiyatlari tanlama to’plamda
namoyon bo’lishi)ga bog’liq, ya’ni reprezentativlik qancha yuqori bo’lsa,
auditorlik riski shuncha past bo’ladi. Auditorlik risklarini pasaytiruvchi
dalillarning yetarliligi to’g’risida auditor ichki nazorat tizimini baholash va
auditorlik riskining hajmiga asoslanib xulosa qilishi mumkin. Ichki nazorat tizimi
qanchalik ishonchli va auditorlik riski qanchalik past bo’lsa, auditordan shunchalik
kam dalil-isbotlar to’plash talab etiladi.
Dalillarning yetarliligini aniqlashda quyidagi holatlarni hisobga olish zarur:
mustaqil manbalar (uchinchi shaxslar)dan olingan dalillarning mijoz-korxona
xodimlaridan olingan dalillarga nisbatan ishonchliroq ekanligi; auditorlik
tashkilotining mustaqil tekshiruvi yoki tahlili natijasida olingan ma’lumotlarning
uchinchi shaxslardan olingan ma’lumotlarga qaraganda ishonchliroq ekanligi;
hujjatlar va yozma ko’rsatmalar shaklidagi auditorlik dalillarining og’zaki
ko’rsatmalarga qaraganda ishonchliroq ekanligi. Nihoyat, turli manbalardan
7

olingan dalillardan foydalanish natijasida qilingan xulosalarni taqqoslash
imkoniyatlarini hisobga olish kerak.
Amaldagi standartlarga muvofiq auditorlik baholash uchun zarur ma’lumotlar
miqdori qat’iy chegaralab qo’yilmagan. SHu boisdan auditor o’zining professional
fikriga tayangan holda xo’jalik yurituvchi subekt moliyaviy hisoboti-ning
ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzish uchun zarur bo’ladigan ma’lumotlarning
miqdori haqida mustaqil qaror qabul qilishi lozim. Auditorlik dalillarining o’z
vaqtida to’planishiga alohida e’tibor berish zarur. Aks holda ular oshiqcha va
keraksiz bo’lib qoladi. O’z vaqtidalik har bir auditorlik dalilining tekshirilayotgan
davrga bevosita taalluqliligi, yoki mijoz-korxona faoliyatining hisobot tuzilganidan
so’ng, ammo auditorlik xulosasi tuzilishidan oldin sodir bo’lgan ma’lum bir jiddiy
hodisalariga taalluqli ekanligidan ham iboratdir. Т o’plangan dalillar
tekshirilayotgan hisobot tuzilgan sanaga qanchalik yaqin bo’lsa, ular shunchalik
ishonarli bo’ladi.
Agar xatolar va noaniqliklar to’g’risidagi dalillar mijoz korxona ma’muriyatiga
auditorlik xulosasi soliq organiga topshirilmasdan oldin taqdim etilgan bo’lsa, u
holda buxgalteriyada hisobotlarga zarur tuzatishlarni kiritish imkoni bo’ladi. Agar
hisobot soliq organiga topshirilganidan so’ng audit o’tkazilsa, tuzatish kiritish
imkoni yo’q, lekin joriy davrda aniqlangan xato kamchiliklarni o’z vaqtida tuzatish
mumkin.
Auditorlik tekshiruvlarining asosi auditorlik dalillarini topishdan iborat. U
ma’lumotlarni to’plash, moliyaviy hisobotning ishonchliligi (yoki ishonchsizligi)
ni, moliya-xo’jalik muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritishga oid
belgilangan qoidalar va nizomlarga muvofiqligi-ni va shu bilan birga auditorlik
xulosasi tuzish uchun auditorning shaxsiy fikrini shakllantirish maqsadida ularni
umumlashtirish va baholashni nazarda tutadi.
8

1. 2. Auditorlik dalillarning turlari.
Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to’planadigan dalillar turli-tuman bo’lib, ular
turi, manbasi va olinish usullariga ko’ra turkumlanadi.
Auditorlik dalillar turlariga ko’ra yozma va og’zaki dalillar ga bo’linadi.
Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og’zaki
shakldagi dalillarga qaraganda ishonchliroq bo’lishi mumkin. Ammo ayrim
hollarda og’zaki dalillar ancha muhim va foydali bo’lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko’ra ichki, tashqi va aralash dalillarga
bo’linishi mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma
yoki og’zaki ko’rinishda olingan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Т ashqi auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko’rinishda (odatda
auditorlik tashkilotining yozma so’rovi bo’yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og’zaki
ko’rinishda olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni
o’z ichiga oladi.
Auditorlik dallillar olinish usuliga ko’ra quyidagicha turkumlanadi: a) faktlarni
tasdiqlash yo’li bilan olingan dalillar; b) hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash yo’li
bilan olingan dalillar; v) maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida aniqlangan dalillar.
Faktlarni tasdiqlash mulklar va majburiyatlar muayyan turlarining mavjudligini
aniqlashdan iborat. Bu xo’jalik faoliyatidagi faktlar bo’lib, ularni fakt-vaziyatlar
deb hisoblash mumkin; ular zamonaviy auditning ajralmas qismi hisoblangan
inventarizatsiya yo’li bilan aniqlanadi.
Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini
to’ldirish uchun asos bo’lgan dastlabki hujjatlarni tekshirish yo’li bilan amalga
oshiriladi. Bularga tannarxni asossiz ravishda oshirib yuborish yoki tovarsiz
operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq operatsiyalar misol bo’lishi mumkin.
shuningdek, bitta hujjatning turli nusxalaridagi yozuvlarining bir-birlariga mos
kelmaslik holatlari.
Maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida faktlarni aniqlash hujjatlarda keltirilgan
ma’lumotlarni mantiqiy joylashtirish va matematik hisob-kitob qilish yo’li bilan
9

amalga oshiriladi. Bunday argumentlash ratsional deb nomlanadi va u audit
jarayonida salmoqli o’rin tutadi. Masalan: 1) 2910-«Omborlardagi tovarlar»
schetida korxona mulki hisoblangan tovarlar hisobga olinishi lozim; 2) auditor
ushbu tovarlar uchun korxonaning mulkiy huquqi mavjudligini aniqlashi zarur; 3)
taqdim etilgan hujjatlar (shartnomalar, tovarlar hisoboti, bank ko’chirmalari) va
mulkiy huquqning korxonaga o’tgan paytini aniqlash asosida auditor tovarlarning
egasi haqida xulosa qiladi.
1-rasm. Ishbilarmonlik muhiti indikatorining dinamikasi
Tarmoqlar kontekstida ishbilarmonlik muhiti ko’rsatkichi qishloq xo’jaligida - 67
punkt, xizmat ko’rsatishda - 56 punkt, qurilishda - 56 punkt va sanoatda - 59
punktni tashkil etdi.
Ishbilarmonlik muhitining umumiy indikatoridagi o’zgarishlar indikatorning
quyidagi tarkibiy qismlariga tuzatishlar bilan bog’liq:
Ishbilarmonlik muhitining joriy holat ko’rsatkichi 43 punktni tashkil etdi, bu
tadbirkorlarning o’z biznesining hozirgi holatiga nisbatan ijobiy kayfiyatini
tavsiflaydi (2021 yil fevral - 44 punkt).
So’rovda qatnashgan tadbirkorlarning 43%i o’z biznesining hozirgi holatini yaxshi
deb qayd etdi.
10

So’nggi 3 oy ichida biznesning holati qanday o’zgarganligi haqidagi savolga
tadbirkorlarning 29% - yaxshilandi, 53% - o’zgarmadi va 18% - yomonlashdi deb
javob berdi.
39% korxonalarda tovar/xizmatlarga bo’lgan talab yaxshilandi, xodimlar soni esa
22% korxonalarda oshdi.
Tarmoqlar kesimida ishbilarmonlik muhiti ko’rsatkichi:
 qurilish – 30 punkt;
 sanoat – 39 punkt;
 qishloq xo’jaligi – 48 punkt;
 xizmat ko’rsatish -44 punkt.
Biznesni rivojlantirish istiqbollarini kutish ko’rsatkichi 79 punktni tashkil etdi,
bu esa tadbirkorlarning kelgusi 3 oy davomida biznesni rivojlantirish istiqbollari
haqidagi umidlarini optimistik deb aks ettiradi.
Tadbirkorlarning 80% o’zlarining biznes istiqbollari yaxshilanishiga ishonadi. 73%
korxonalarda tovar va xizmatlarga bo’lgan talab yaxshilanishi, ishchilar soni
68%ga oshishi kutilmoqda .
Tadbirkorlarning 22% kelgusi 3 oy ichida tovarlar/xizmatlar narxlarining
ko’tarilishini kutishmoqda, 29% narxlar o’zgarmaydi va 3% narxlar pasayadi deb
hisoblaydi. Respondentlarning 46%i yaqin kelajakda o’z tovarlari/xizmatlari narxi
qanday o’zgarishini bilishmaydi.
11

2-rasm. Tarmoqlar kesimida ishbilarmonlik faoliyatining istiqbollarini kutish
ko’rsatkichi:
 qishloq xo’jaligida – 88 punkt;
 sanoatda – 81 punkt;
 qurilishda – 84 punkt;
 xizmat ko’rsatishda – 69 punkt.
Umuman olganda, mavjud vaziyat va istiqboldagi kutilmalar o’rtasidagi bog’liqlik
shuni anglatadiki, tadbirkorlik sub’yektlarining taxminlariga ko’ra, iqtisodiyotni
ijobiy rivojlantirish tendensiyasi keyingi 3 oy ham davom etadi.
Auditor fikriga birinchi argument ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Haqiqatda
2910-«Omborlardagi tovarlar» schetida qoldiq sifatida ko’rsatilgan tovarlar yo’q
bo’lsa, hech qanday fikr-mulohazaga o’rin qolmaydi. So’ngra uchinchi va
to’rtinchi argumentlarni ahamiyatliligi bo’yicha ko’rsatish mumkin.
1. 3. Auditorlik dalillarni olish manbalari.
Auditorlik dalillar hujjatlarni tekshirish jarayonida; xo’jalik yurituvchi subekt
xodimlari va uchinchi shaxslardan yozma va og’zaki so’rov o’tkazish yo’li bilan;
hisob jarayonlarining bajarilishi va xo’jalik faoliyati ustidan auditorning bevosita
kuzatishi chog’ida olinishi mumkin.
Auditorlik dalillar bevosita olinadigan manbalarga quyidagilar kiradi: mijoz
12

korxona va uchinchi shaxslarning dastlabki hujjatlari; mijoz korxona buxgalteriya
hisobi registrlari va uning moliya xo’jalik faoliyatining tahlil natijalari; mijoz
korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og’zaki bildirishlari; mijoz
korxonaning bir hujjatlarini boshqalari bilan solishtirish, hamda uning hujjatlarini
uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan taqqoslash; mijoz korxona aktivlari va
passivlarini inventarizatsiya qilish natijalari hamda uning moliyaviy hisobotlari.
Olingan dalillarning sifati ularning manbalariga bog’liq. Auditorning bevosita
kuzatishi va moliya xo’jalik muomalalarini o’rganishi natijasida olingan dalillar
eng ishonchli hisoblanadi. shuningdek, mustaqil manbalardan olingan, hujjatlarga
asoslangan ma’lumotlar ham ishonchli hisoblanadi. Mijoz korxonaning
axborotlarga ishlov berish tizimidan to’planganiga qaramasdan, to’plangan
ma’lumotlarga asosan auditor tomonidan olingan va ishlov berilgan
ma’lumotlarning dalil kuchi kamroq hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborot
tizimida tuzilgan, ishlov berilgan va saqlanayotgan hujjatlardagi axborotlarning
dalil kuchi past hisoblanadi. Bunda ichki nazorat tizimining baholanishini inobatga
olish zarur. Agar ushbu tizim samarali bo’lsa, undan olingan axborotdan dalil
sifatida foydalanish mumkin. Har xil manbalardan olingan va turli shakldagi
auditorlik dalillar auditorlik riskini pasaytiradi. Ko’p hollarda bitta holat bo’yicha
har xil manbalardan to’plangan dalillar bir-birlariga zid bo’lib chiqadi. Bu holda
auditor vujudga kelgan ziddiyatni hal etish va to’plangan dalillarning ishonchliligi
hamda xulosalarning asosliligiga ishonch hosil qilishi uchun qo’shimcha
axborotlar to’plashi zarur. Agar auditor qandaydir muammo bo’yicha yetarli
dalillar to’plash imkoniga ega bo’lmasa, buni o’zining hisobotida aks ettirishi
lozim. Agar mijoz korxona auditorga tulakonli tekshiruv uchun zarur hajmdagi
hujjatlarni takdim kilmasa yoki agar auditor zarur auditorlik dalillarini to’plash
imkoniga ega bo’lmasa, uning oldida katta muammolar vujudga kelishi mumkin.
№50 «Auditorlik dalillar» nomli AFMSda ta’kidlanishicha: «Agar auditorlik
tashkilotiga xo’jalik yurituvchi subekt tomonidan mavjud hujjatlar to’la hajmda
taqdim etilmasa va u qaysidir schet va (yoki) muomala bo’yicha yetarli auditorlik
dalillarini to’plash imkoniga ega bo’lmasa, auditorlik tashkiloti bu vaziyatni
13

o’zining hisobotida aks ettirishi lozim va salbiy auditorlik xulosasi tuzish
to’g’risidagi masalani o’rtaga qo’yishi mumkin. Demak, yetishmayotgan auditorlik
dalillari jiddiy hisoblangan buxgalteriya hisoboti moddalariga taalluqli bo’lsa,
auditor auditorlik xulosasi tuzishdan rasmiy ravishda bosh tortishi va bu holni
tegishli tarzda rasmiylashtirishi lozim. SHunday qilib, hisobot ma’lumotlarining
ishonchliligi to’g’risida o’z fikrlarini shakllantirishda, auditor auditorlik dalillar
olinadigan turli manbalardan foydalanib, auditorlik riskini pasaytirishni ko’zlaydi.
14

1.4 . Auditorlik amallari va auditorlik dalillarini to’plash.
Auditorlar auditorlik amallarini bajarish chog’ida dalillovchi ma’lumotlarni
to’playdilar. Auditorlik amali bu muayyan audit uchastkasida dalillarni olish uchun
auditor tomonidan amalga oshiriladigan ishlarning ma’lum tartibi va ketma-ketligi.
Dalillarni to’plash uchun qanday auditorlik amallari zarurligi va ularni qachon
bajarishni auditor auditorlik tekshirishlar dasturini tuzish chog’ida mustaqil hal
qiladi. O’zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati milliy standartlariga
muvofiq auditor quyidagilarga asosan yetarli dalillarni to’plashi lozim: ichki
nazorat vositalarini tekshirish; schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarni
buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tekshirish; tahliliy amallar.
Ichki nazorat vositalarini muvofiqlik uchun tekshirish auditorlarga ichki nazorat
tizimida ko’zda tutilgan tadbirlar va amallarning samaradorligi (samarasizligi)
to’g’risida dalillar to’plashiga imkon beradi.
Schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarning buxgalteriya hisobida to’g’ri aks
ettirilishini batafsil tekshirish muayyan muomalalarning mazmunini va xatolarini
aniqlash uchun o’rganishni nazarda tutadi. Batafsil tekshirish odatda auditor
tomonidan tekshiruv maqsadini, tanlashning rejalashtirilgan ko’lamini va uning
ob’ektlarini saralab olishni hisobga olgan holda tanlov to’plamini shakllantirish
yo’li bilan amalga oshiriladi. Т ahliliy amallar mijoz korxonaning muhim
moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlarini, kutilmagan va buxgalteriya hisobida
noto’g’ri aks ettirilgan xo’jalik muomalalarini aniqlash, shuningdek bunday xatolar
va chalkashliklarning sabablarini aniqlashni ko’zda tutadi. Т o’plangan auditorlik
dalillari buxgalteriya hisobining yo’lga qo’yilishini va ichki nazorat tizimini
o’rganish hamda baholash to’g’risidagi yozuvlar, bayonnomalar, jadvallar va
blankalar shaklida auditorning ishchi hujjatlarida aks ettirilishi lozim. Ishchi
hujjatlarda auditorlik amallarining rejalashtirilishi va bajarilish natijalarini ham aks
ettirish zarur. Auditorlik dalillarini to’plash ketma-ketligini quyidagicha:
1. Auditorlik dalillarini to’plashning maqsadini shakllantirish shartnomaning
umumiy audit rejasi va auditorlik tekshiruvlar dasturiga taalluqli maqsadiga
bog’liq. SHartnomadan kelib chiqqan holda boshqa maqsadlar ham, jumladan
15

hisobni tashkil etishning samaradorligini baholash, to’lov layoqatini, rentabellikni
va boshqalarni bashoratlash ham aniqlanishi mumkin.
2. Т anlangan auditorlik amallari №3-«Auditni rejalashtirish» nomli AFMS ga
muvofiq auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi dasturida ko’rsatilishi lozim.
Bunda auditorlik amallaridan qaysilarini (nazorat vositalari testi yoki mohiyatan
tekshirishlar) va qaysi uchastkalarda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlash
zarur.
Yetarli darajadagi va ishonarli dalillarga ega bo’lish uchun mohiyatan
o’tkaziladigan auditorlik amallari va analitik amallardan foydalaniladi. Auditor
hisob va hisobotning ma’lum bo’limlarini tekshirishda qo’llaniladigan auditorlik
amallarini batafsil bayonini dasturda aks ettirishi zarur. Bunda ayrim muomalalarni
tekshirishda qo’llaniladigan amallar mazmuni aks ettirilgan, oldindan ishlab
chiqilgan taxminiy ro’yxatlardan foydalanish mumkin.
3. Auditorlik dalillarini olish usullari (qayta hisoblash, inventarizatsiya, xo’jalik
muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishi, tasdiqlash, og’zaki so’rov,
hujjatlarni tekshirish, kuzatib chiqish, analitik amallar) standartda keltirilgan.
Auditor quyidagilarni aniqlaydi: muayyan vaziyatda qanday usullarni qo’llashi; u
yoki bu usulni qaysi ob’ektlarga nisbatan (aktivlar, passivlar, majburiyatlar,
sub’ektlar va hokazo) qo’llash zarurligi auditorlik amallarini qanday ketma-
ketlikda bajarishni. Auditor tomonidan olingan dalillarning yetarliligi va
ishonarliligi turli amallar, usullar va zarur dalillarni olish manbalarini
muvofiqlashtirish natijasida ta’minlanadi.
4. Auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to’plash. Buning uchun audit
dasturidagi har bir bo’lim bo’yicha normativ-savolnoma va hisob-hisobot
ma’lumotlarining zarur ro’yxati tuziladi. Normativ-savolnoma ma’lumotlar
ro’yxati asos sifatida shakllantiriladi. Auditor bu ro’yxatni tekshiruv ob’ektiga
nisbatan aniqlashtiradi. Тekshiruvda ishtirok etadigan xodimlar ushbu ro’yxatdagi
hujjatlarning mazmuni bilan tanishtirilgan bo’lishlari lozim. Тekshiruvni
boshlashdan oldin hisob-hisobot ma’lumotlari – mijoz-korxonadan talab qilib
olinadigan hujjatlar va registrlarning ro’yxatini ham tuzish zarur.
16

5. Auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillarni bayon
qilish. Bu bosqichda auditor auditni rejalashtirish chog’ida belgilangan tanlov
hajmidan kelib chiqadi. Aniqlangan tafovutlar ularni aniqlash amallari yoki kodlari
va audit jarayonida aniqlangan dalillarning batafsil bayoni ko’rsatilgan holda
ishchi hujjatlarda ro’yxatga olinadi. Bayon qilish vaziyatdan kelib chiqqan holda,
ixtiyoriy holda bo’lishi mumkin yoki maxsus ishlab chiqilgan ishchi hujjatlar
shakllarini to’ldirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.
6. Тo’plangan dalillarni baholash deganda ularning audit maqsadiga erishish va
ishonchliligini aniqlashdagi rolini belgilash tushuniladi.
Dalillarni baholashda quyidagilarni aniqlash zarur: manbaning mustaqilligi, olingan
faktlar va boshqa ma’lumotlardan dalil sifatida foydalanish mumkinligi (ya’ni
buning qonunga zid emasligi); mazkur dalilning tekshiriladigan ob’ektga
taalluqliligi; tanlash hajmi va metodologiyasi. shuningdek, mazkur dalilning ob’ekt
bo’yicha to’plangan boshqa dalillar bilan aloqadorligi; ushbu aloqadorlikning
ko’lami va tavsifi; olingan dalillarning keyingi audit jarayonida ko’llanilish
imkoniyatlari; aniqlangan tafovutlarning jiddiylik darajasi; olingan dalillar
to’plamining qaror qabul qilish uchun yetarliligini ham aniqlash zarur.
Хulosa qilib aytganda, auditor moliyaviy hisobotning u yoki bu moddasi bo’yicha
jiddiy xatolar yo’qligi haqida ishonch hosil qilishi lozim.
17

II.BOB. Auditorlik dalillar va a uditorlik dalillar olish usullari.
2.1 . Auditorlik dalillarni olish usullari.
Auditor auditorlik dalillarini to’plashda har xil usullardan foydalanadi.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda keltirilgan asosiy usullarning
mazmunini ko’rib chiqamiz. Bular: mijoz-korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini
tekshirish (qayta hisoblash); inventarizatsiya; ayrim xo’jalik muomalalarini
hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; tasdiqlash; xo’jalik yurituvchi
sub’ekt va mustaqil (uchinchi) tomonlar xodimlarini og’zaki so’rovdan o’tkazish;
hujjatlarni tekshirish; ko’rib chiqish; tahliliy amallar; muqobil balans tuzish kabi
usullardir.
Mijoz korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash) uning
mazmuni hujjatlar va buxgalteriya yozuvlarining arifmetik aniqligini tekshirish
hamda mustaqil hisob-kitoblarni bajarishdan iborat.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda qayta hisoblashlar tanlab amalga
oshirilishi tavsiya qilingan. Тanlash ko’lami va uning elementlari auditor
tomonidan ichki nazorat tizimining ahvolini hisobga olgan holda mustaqil
aniqlanadi.
Hujjatni rasmiylashtirishdan hisobot tuzilgunga qadar ma’lumotlarni shakllantirish
ustidan o’rnatilgan samarali ichki nazorat tizimi (moddiy javobgar shaxslarni
o’zaro qaramaqarshi tekshirish, rahbariyat, bosh buxgalter va buxgalterlar
tomonidan nazorat) sodir bo’lishi mumkin bo’lgan arifmetik xatolarni, natijada
auditorlik riskni pasaytiradi.
Qo’lda to’lg’azilgan hujjatlar va hisob registrlari (ma’-lumotnomalar va hisob-
kitoblar, kassa hisobotlari, bo’nak hisobotlari, hisoblashuv-to’lov vedomostlari va
boshqalar) qayta hisoblashdan o’tkaziladi.
Agar mijoz-korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo’lsa, dastlabki hujjatlar
va hisob registrlaridagi arifmetik hisoblashlarni tekshirish zarurati oshadi. Bu
kompyuter dasturlarini ataylab noto’g’ri tuzish va arifmetik xatolarni kompyuter
klaviaturasidan noto’g’ri kiritish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Arifmetik hisob-
18

kitoblarni tekshirish kompyuter dasturiga kiritilgan hisob-kitoblar algoritmini
nazorat qilishni taqozo etadi. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi
kompyuterlashtirilgan bo’lsa, hisob-kitoblarni tekshirish ham kompyuterdan
foydalangan holda amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya–mijoz korxona mol-mulklarining mavjudligi to’g’risida aniq
ma’lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha mol-mulklar (debitor qarzlar ham)
va kreditor qarzlar inventarizatsiya qilinishi zarur.
Хalqaro va Milliy audit standartlariga muvofiq auditorlar o’zlari inventarizatsiya
o’tkazishi shart emas, ammo uning o’tkazilishi ustidan nazorat qilishi lozim. Bu
butun ichki nazorat tizimining va ayrim nazorat vositalarining ishonchliligini
baholashga imkon beradi. Masalan, mijoz-korxonaning joriy yildagi hisob
siyosatida mol-mulklar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tartibi
ko’rsatilmagan bo’lsa, shuningdek, moddiy javobgar shaxslar almashganida ham
yillik moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin ham inventarizatsiya o’tkazilmagan
bo’lsa, bu hol auditorga ichki nazorat tizimining ishonchliligini past deb
baholashga asos bo’ladi. Inventarizatsiya jarayonida auditor xo’jalik
muomalalarini dastlabki hujjatlarda o’z vaqtida va sifatli rasmiylashtirilishi,
moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy boyliklarning harakati to’g’risidagi
hisobotlarni tuzish tartibi va operativ hisob yuritish to’g’risida, korxonaning o’ziga
tegishli va komissiyaga qabul qilingan tovarlari hamda materallarining saqlanish
tartibi to’g’risida ma’-lumot olishi mumkin. Invetarizatsiya o’tkazish jarayonida
hisobda aks ettirilmagan faktlar aniqlanishi ham mumkin. Bu holat moddiy
boyliklarni saqlash bo’yicha xizmat ko’rsatish, binolarni shartnoma tuzmasdan
ijaraga berish va shunga o’xshashlar bilan bog’liq.
Auditor inventarizatsiya o’tkazilishini kuzatishda №19-«Inventarizatsiyani tashkil
etish va o’tkazish tartibi» nomli AFMS va 1054-qaror hamda boshqa me’yoriy
hujjatlar talablariga rioya qilinishini tekshiradi.
Inventarizatsiya o’tkazish tartibiga ma’lum talablar qo’yiladi. Masalan, №19
BHMSga muvofiq inventarizatsiya o’tkazish chog’ida komissiya a’zolaridan
birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisoblashga
19

asos bo’ladi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamomadi
va buzilishining tabiiy kamayish me’yoridan oshgan qismini hisobdan o’chirish
uchun taqdim qilingan hujjatlarga, aybdor shaxslarning yo’qligini tasdiqlaydigan
tergov yoki sud organlarining qarori, yoki yetkazilgan zararni aybdor shaxsdan
undirishning rad etilishi, yoki moddiy boyliklarning buzilish faktini tasdiqlovchi
texnik nazorat bo’limi yoki tegishli maxsus tashkilotlardan olingan xulosalar ilova
qilingan bo’lishi shart.
Hisobot yilida o’tkazilgan inventarizatsiya natijalarining ma’lumotlari korxona
tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda
umumlashtirilishi lozim.
Inventarizatsiyaning o’tkazilishini kuzatish, shuningdek inventarizatsiya
materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini
tashkil etilishini to’g’ri baholash imkonini beradi.
Alohida xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish
bevosita ushbu ishlarning bajarilish paytida amalga oshiriladigan hisob ishlari
ustidan nazorat o’rnatishni nazarda tutadi.
Auditor u yoki bu xo’jalik muomalasining hujjatlar bilan qanday
rasmiylashtirilayotganligi, hamda bunday faktlarni hisob registrlarida aks
ettirishning ketma-ketligi ustidan nazorat o’rnatishni kuzatadi. Bu ichki
nazoratning ahvoli kabi, buxgalteriya hisobini yuritish tartibiga rioya qilinishini
ham baholashga imkon beradi.
Т asdiqlash auditorlik dalili sifatida hisob-kitob va valyuta schetlaridagi, mol
yetkazib beruvchilar, xaridorlar, buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar
bilan hisob-kitoblar hisobga olinadigan schetlardagi qoldiqlarning haqq oniyligi
to’g’risidagi ma’lumotlarni olish uchun qo’llaniladi.
№50 AFMSga muvofiq: «auditorlik tashkiloti pul mablag’lari, hisob-kitoblar,
debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobga olinadigan schetlarning qoldiqlari
to’g’risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlovchi auditorlik dalillarini
mustaqil (uchinchi) tomonlardan yozma ravishda olishi lozim». Hisob-kitob va
valyuta schetlaridagi qoldiqlar bank ko’chirmalari bilan, debitorlik va kreditorlik
20

qarzlarining haqqoniyligi esa taqqoslash dalolatnomalari bilan tasdiqlanadi. Hisob-
kitoblarning ahvoli, oldisotdi ishlarining shartlarini va shunga o’xshashlarni
tasdiqlovchi zarur ma’lumotlarni olish uchun turli tashkilotlarga so’rovlar
jo’natiladi.
Ma’lumotlarni tasdiqlash uchun jo’natiladigan so’rovlar mijoz korxona rahbariyati
nomidan tayyorlanib, unda tasdiqlovchi javobni auditorlik tashkilotiga jo’natish
so’raladi. SHunday qilib, mijoz-korxona tomonidan ma’lumotni tasdiqlash uchun
uchinchi tomonga jo’natilgan so’rovning yozma tasdigini auditorlik tashkiloti
oladi.
Zarur hollarda auditorlik tashkiloti tasdiqlatish uchun so’rov jo’natilgan uchinchi
tomon bilan bevosita aloqa o’rnatishi ham mumkin.
Agar auditorlik tashkiloti salbiy javob olsa yoki umuman javob olmasa, u holda
mijoz korxona ma’lumotlarining haqqoniyligini aniqlashtirish uchun qo’shimcha
auditorlik amallarini qo’llashi zarur.
Х odimlardan og’zaki so’rov o’tkazish – bu mijoz korxona xodimlari yoki uchinchi
shaxslardan og’zaki muloqat va javoblarni baholash yo’li bilan tasdiqlovchi
ma’lumotlarni olish usulidir. Mazkur usul auditorga ichki nazorat tizimini
baholash, risk chegaralarini aniqlash va auditorlik tenkshiruvining strategiyasini
ishlab chiqish chog’ida fikr yuritish uchun keng ko’lamdagi ma’lumotlarni beradi.
Mijoz korxona va uchinchi tomon xodimlari hamda rahbariyati orasida so’rov
o’tkazish auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi
mumkin.
Auditni rejalashtirish bosqichida, xususan mijoz korxonaning holati va biznesining
kelajagi hamda ichki nazoratning tashkil etilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish
zarur. Ushbu maqsadda korxona rahbariyati orasida so’rov o’tkazilishi mumkin.
Olingan javoblarni tahlil qilish asosida tekshiruv jarayonda keyinchalik bajarilgan
auditorlik amallarining natijasida tasdiqlanadigan yoki tasdiqlanmaydigan
muayyan jihatlar bo’yicha auditorda aniq fikr shakllanadi.
Bitta manbadan olingan, ushbu ma’lumotning og’zaki tavsifdaligini e’tiborga olgan
holda, auditor qilingan xulosaga tayanishi mumkin emas, ya’ni kushimcha dalillar
21

tuplashi zarur. Auditorlik tekshiruvi jarayonida bevosita ijrochilar (menejerlar,
moddiy javobgar shaxslar, buxgalterlar va b. ) bilan suhbatlashib, mansab
yo’riqnomalarining aniq ijrochilariga yetkazilganligini aniqlashi va shu bilan birga
ichki nazoratning ishonchliligi yoki yuzakiligi to’g’risida qo’-shimcha dalillar
olishi mumkin.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSga muvofiq og’zaki so’rov natijalari
bayonnoma yoki qisqacha konspekt ko’rinishida yozib borish zarur bo’lib, unda
so’rov o’tkazgan auditorning familiyasi, hamda so’ralgan shaxsning familiyasi,
ismisharifi ko’rsatilgan bo’lishi shart. Og’zaki so’rovlar o’tkazish uchun har xil
muammolar (masalan, ayrim muomalalarni uchastkalar, faoliyat turlari yoki
bo’linmalar bo’yicha hujjatlar bilan rasmiylashtirish tartibi va hujjatlar aylanishini
baholash) bo’yicha anketalar oldindan tayyorlangan bo’lishi mumkin. Auditorlik
tashkilotlari savollar ro’yxati bilan standart testlar tayyorlab, unda so’ralgan
shaxslarning javoblari ko’rsatiladi.
Javoblarning auditor tomonidan baholanishi so’rov o’tkazish jarayonining muhim
qismi bo’lib, og’zaki so’rovlar natijalari bo’yicha tayyorlangan yozma ma’lumot
auditorlik tashkilotining boshqa ishchi hujjatlariga qo’shimcha qilinadi.
Hujjatlarni tekshirishda auditor ko’rib chiqayotgan ma’lum hujjatning
haqqoniyligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ushbu maqsadda buxgalteriya hisobida
ma’lum yozuvlarni tanlab olish va xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan faktning
hisobda aks ettirilishi kuzatib chiqiladi.
Hujjat bilan ishlashda uning kim tomonidan tuzilganligi muhim ahamiyatga ega.
Mijoz korxona tomonidan tayyorlangan va ishlov berilgan hujjatlar ichki hujjatlar
hisoblanadi. Auditorlik tashkilotiga qay darajada ishonish bunday hujjatlarni tuzish
va ishlov berish ustidan o’rnatilgan mijoz-korxona ichki nazorat vositalarining
ishonchliligiga bog’liq. Uchinchi shaxslar tomonidan tayyorlangan va xo’jalik
yurituvchi subektlarga yuborilgan tashqi hujjatlar ichki hujjatlarga qaraganda
ishonchliroq hisoblanadi.
Hujjatlarni tekshirish chog’ida ularning o’z vaqtida va aniq rasmiylashtirilganligi,
majburiy rekvizitlarning mavjudligi va to’g’riligini aniqlash ham zarur. Auditorlar
22

hujjatlarni tekshiruvdan o’tkazishda ularning buxgalteriya hisobi registrlariga o’z
vaqtida, aniq va to’liq aks ettirilishiga ham e’tibor berishlari kerak.
Kuzatib chiqish – bu sintetik va analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar
ma’lumotlarining aks ettirilishini, ayrim dastlabki hujjatlarni tekshiradigan,
yakuniy schetlar korrespondensiyasini topadigan va xo’jalik faoliyatining tegishli
faktlari buxgalteriya hisobida to’g’ri yoki noto’g’ri aks ettirilganligini tekshirish
jarayonidir.
Kuzatib chiqish dastlabki hujjatlardan sintetik va analitik hisob registrlariga, bosh
daftarga va hisobotlarga tomon, yoki ko’p hollarda uchraydigan, teskari tomon
yo’nalishida amalga oshiriladi. Kuzatib chiqish, xususan, mijoz-korxona
hujjatlarida aks ettirilgan notipik moddalar va hodisalarni o’rganishga imkon
beradi.
Auditor kuzatib chiqish uchun dastlabki hujjatlarni №14-«Auditorlik tanlash» nomli
AFMSga muvofiq tanlab oladi.
Т ahliliy amallar deganda auditor tomonidan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va
baholash, g’ayrioddiy va buxgalteriya hisobida noto’g’ri aks ettirilgan xo’jalik
faoliyati faktlarini aniqlash, hamda bunday xatolar va chalkashliklarning
sabablarini aniqlash maqsadida tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi subektning
muhim moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’rganish tushuniladi.
Т ahliliy amallar moliyaviy tahlilning taqqoslash, nisbatlar va koeffitsiyentlarni
baholash kabi elementlari va usullaridan foydalanishni nazarda tutadi.
Т ahliliy amallarning eng ko’p tarqalgani taqqoslash bo’-lib hisoblanadi. Bunda
quyidagilar taqqoslanadi: turli davrlar uchun schetlardagi qoldiqlar; moliyaviy
hisobot ko’rsatkichlari biznes-reja ko’rsatkichlari bilan; hisobotning har xil
moddalar bilan oldingi davrlar ma’lumotlari o’rtasidagi nisbat; xo’jalik yurituvchi
subekt moliyaviy ko’rsatkichlari iqtisodiyotning tegishli tarmogidagi o’rtacha
ko’rsatkichlar bilan; moliyaviy axborotlar nomoliyaviy axborotlar (xo’jalik
yurituvchi subektning faoliyati to’g’risidagi uning buxgalteriya hisobi tizimida
bevosita aks ettirilmaydigan ma’lumotlar) bilan.
Т ahliliy amallar hisob va hisobot ma’lumotlarini ko’rsatkichlar orasidagi o’zaro
23

bog’liqliklarni o’rganish, hisobot ma’lumotlarini va ularning o’zgarish
tendensiyalarini taqqoslash, hisobot moddalari va ko’rsatkichlarining keskin farq
qilish sabablarini o’rganishni nazarda tutadi.
Masalan, asosiy vositalar qiymatining ko’payishi odatda amortizatsiya
summalarining ko’payishiga ham olib keladi. Nomuvofiqlik aniqlanganda auditor
tegishli dalillarni topishi lozim. Aytaylik, asosiy vositalar kirimini tekshirib mijoz-
tashkilot mazkur aktivlarni byudjetdan moliyalashtirish hisobiga sovg’a
shartnomasi bo’yicha olganligini aniqladi. Bunday obektlar bo’yicha esa
amortizatsiya hisoblanmaydi. SHunday qilib aniqlangan nomuvofiqlikka auditor
tomonidan qoniqarli isbot topilgan.
Т ahliliy amallar auditni rejalashtirish chog’ida, tekshiruv jarayonida va uni
yakunlash bosqichida qo’llaniladi.
Auditni rejalashtirish chog’ida tahliliy amallarni qo’llash, masalan, balans
strukturasini aniqlash, eng jiddiy moddalarni va moddalar nisbatidagi kabi, boshqa
davrlar bilan solishtirish bo’yicha ham o’zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Bu
axborotlar risk zonasini aniqlash va boshqa auditorlik amallarini rejalashtirish
chog’ida qo’llaniladi. Х ususan, auditor hisobotni dastlabki tahlil qilish
ma’lumotlariga ko’ra qaysi hisobot moddalarini puxta tekshiruvdan o’tkazish
zarurligini hal qiladi. Hisobotda uchraydigan xatolar zonasi mijoz-korxonaning
joriy davrdagi dastlabki ma’lumotlari va o’tgan yillardagi shunga o’xshash
ma’lumotlar yoki taqqoslash uchun ishlatilgan boshqa axborotlar o’rtasida keskin
farqlarni topish yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Keskin tafovutlarning ehtimoldan
holi bo’lmagan sabablaridan biri hisob va hisobotda ataylab yoki bilmasdan yo’l
qo’yilgan xatolar bo’lishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvlar chog’ida tahliliy amallar buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
haqiqiy ma’lumotlar yoki auditor tomonidan hisoblab chiqilgan summalari bilan
taqqoslash orqali ham qo’llanilishi mumkin.
Auditning yakunlovchi bosqichida tahliliy amallarni qo’l-lash hisob va hisobotdagi
aniqlangan nomuvofiqliklarga qo’-shimcha dalillar olish, hamda ushbu
nomuvofiqliklarning hisobot ishonchliligiga ta’sirini aniqlashga ham imkon beradi.
24

Haqiqatga yaqin tahliliy amallardan biri balans hisob-kitoblari hisoblanadi.
Х ususan, auditor tayyor mahsulotlarning hisobda haqqoniy va to’liq aks ettirilishi
to’g’risidagi dalil-isbotlarga ega bo’lish uchun xom-ashyolar, materiallar va tayyor
mahsulot olinishi balansini tuzadi.
Х om-ashyo va materiallar balansini tuzish quyidagilarni nazarda tutadi:
mahsulotning bir birligi uchun norma bo’yicha sarflangan xom-ashyo va
materiallar va haqiqatda olingan mahsulotlar hisob-kitobi; xom-ashyo va
materiallarni haqi-qiy sarfi bilan taqqoslash; xom-ashyo va materiallarni
sarflashda tafovutlarni aniqlash.
Т ayyor mahsulot balansini aniqlashda uning haqiqiy chiqishi mahsulot birligi uchun
ketadigan xom-ashyo va materiallar normasidan kelib chiqqan holda hisoblab
chiqarilgan normativlari va xom-ashyo va materiallarning haqiqiy sarfi bilan
taqqoslanadi.
Bunday balansni tuzish xom-ashyo, materiallar sarfi va mahsulot chiqishi (ish
bajarish, xizmat ko’rsatish) normatividan chetga chiqishlarni aniqlash va shu bilan
birga moliyaviy natijani hisoblab chiqarishning haqqoniyligiga ishonch hosil
qilishga imkon beradi.
Muqobil balans tuzish – auditorlik ishining muhim elementidir. U auditni
boshlashdan oldin sintetik va analitik hisob registrlarining yoki bosh daftarning
ma’lumotlari bo’yicha tuziladi. Natijada, auditor tasdiqlanishi lozim bo’lgan
balansga o’xshash, yangi balansga ega bo’ladi. Agar rasmiy va muqobil balanslar
o’rtasida tafovutlar vujudga kelsa, bu tofovutlar mijoz-korxona hisobotida bosh
buxgalterning ataylab qilgan chalkashliklarini bildiradi.
Bayon qilinganlarni umumlashtirish asosida ta’kidlash zarurki, auditorlik
tekshiruvlarining samaradorligi ma’-lum darajada auditorlik dalillarni to’plashda
qo’llaniladigan usullarni qanday mahorat bilan qo’llashga ham bog’liq.
25

2.2. Ekspert ishidan auditorlik dalili sifatida foydalanish.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditorga ko’pincha nafaqat kompyuter
texnologiyasi sohasidagi, balki mijozning biznesiga bevosita aloqador bo’lgan,
buxgalteriyaga taalluqli bo’lmagan maxsus bilimlar ham zarur bo’ladi. Bunday
hollarda auditorlik tekshiruvi o’tkazishda faqat auditorlik firmasining xodimlari
emas, balki pudrat shartnomasi asosida chetdan maxsus ekspert mutaxassislar ham
jalb qilinadi. Masalan, quruvchi tashkilotlar kabi, neftni qayta ishlash
kompaniyalari, zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchi va tibbiy xizmat
ko’rsatuvchi tashkilotlarni ham tekshirish zaruriyati paydo bo’lishi mumkin.
Bunda mazkur muayyan soha ekspertlari yordamiga murojaat qilish zarur.
Auditorlik tashkiloti qanday hollarda va qay tarzda ekspert tayinlashi, ekspert
ishlarining natijalarini rasmiylashtirishga oid qanday talablar mavjudligi va ulardan
foydalanish tartiblari №16 «Ekspert ishlaridan foydalanish» nomli auditorlik
faoliyatining milliy standartida bayon qilingan. Standartga muvofiq mazkur
auditorlik tashkilotining shtatida turmaydigan, buxgalterlik hisobi va auditdan
boshqa (tashqari) ma’lum sohalarda (ma’lum masalalar bo’yicha) yetarli
darajadagi bilim va (yoki) tajribaga ega, ushbu sohaga taalluqli masalalar bo’yicha
xulosa bera oladigan mutaxassis ekspert deb tan olinadi.
Ushbu standart talablari tekshiruv natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi
tayyorlash ko’zda tutilgan barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy,
auditorlik xulosasi berish ko’zda tutilmagan tekshiruvlar, hamda professional
xizmat ko’rsatuvchi auditorlik tashkilotlari uchun esa tavsiya tavsifiga ega
hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti muayyan topshiriqni bajarish chog’ida mazkur
standartning majburiy talablaridan chetga chiqish holatlarida ushbu vaziyatni o’zi-
ning ishchi hujjatlarida aks ettirishi va mijoz korxona rahbariyatiga taqdim
etadigan yozma hisobotida ko’rsatishi shart. Auditorlik tashkilotining o’z yuridik
xizmati bo’lmagan yoki masala uning sohasidan tashqariga chiqadigan bo’lsa, u
holda auditorlik tashkiloti yuridik shaxs hisoblangan, ixtisoslashtirilgan tashkilot
xizmatidan foydalanishi mumkin.
26

Ekspert mijoz-korxona shtatida turmasligi munosabati bilan, auditorlik tashkiloti
audit o’tkazish chog’ida uning xizmatidan faqat, tekshirilayotgan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt roziligi bilan foydalanishi mumkin.
Mijoz-korxona ekspert xizmatidan foydalanishni rad qilganida auditorlik tashkiloti
o’tkazilgan audit natijalari bo’yicha salbiy auditorlik xulosasi tayyorlash
masalasini ko’rib chiqadi. Ekspert ishlari natijalari to’g’risidagi xulosa mazkur
standart talablariga muvofiq tayyorlanishi va rasmiylashtirilishi lozim bo’lib, uning
mazmuni va shakli ekspert xizmati ko’rsatish shartnomasida ko’zda tutilishi lozim.
shuningdek, bu shartnomada ekspert xizmatlarining maqsadi va hajmi; muayyan
masalalar bayoni (tafsiloti); zarur hollarda ekspert bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt
o’rta-sidagi o’zaro munosabatlar; xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining
maxfiyligi; ekspert o’z ishida maqsad qilib qo’ygan taxminlar va uslublar hamda
ularning auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan oldingi davrlarda
qo’llanilgan taxminlar va uslublarga mos kelishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham
keltirilishi zarur.
Ekspertga asosan quyidagi ishlarni bajarish uchun taklif qilinishi kerak:
1) mulklarning ayrim turlarini baholash (yer, binolar, mashina va uskunalar,
san’at asarlari, zargarlik buyumlari, qimmatbaxo toshlar va b.);
2) mol-mulklar miqdori va sifatini aniqlash (konlardagi qazilma boyliklar
zaxiralari, mashina va uskunalarning xizmat muddatlari va b.);
3) maxsus usullar va amallar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish (aktuar
baholash va b.)
4) bajarilmagan shartnomalar bo’yicha bajarilishi lozim bo’lgan, bajarilgan
ishlar va xizmatlarning hajmini o’lchash. Bu realizatsiya qilinganligini tan olish
uchun zarur;
5) ta’sis shartnomalari, me’yoriy hujjatlar va xo’jalik shartnomalarini
yuridik baxolash va interpretatsiyalash (talqin qilish).
Auditorlik tekshiruvi jarayonida ekspert ishidan foydalanish to’g’risida auditorlik
tashkiloti o’rganishi lozim bo’lgan xolatlarning tavsifi va murakkabligi, ularning
jiddiyligi, hamda maqsadga muvofiqligi, ushbu holatlarga nisbatan boshqa
27

auditorlik amallarini qo’llash mumkinligi va ishonchliligidan kelib chiqqan holda
qaror qabul qiladi.
Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda xizmatidan foydalangan ekspert tegishli
maxsus malakaga ega bo’lib, buni tasdiqlovchi hujjat (malaka attestati, sertifikat,
litsenziya, diplom va sh. o’.) taqdim etishi lozim. shuningdek, ekspert auditorlik
tashkiloti xulosa olishni mo’ljallagan soxada tegishli tajriba va obro’ga ham ega
bo’lishi hamda bu tavsiyalar, muloxozalar, nashr qilingan ishlari,
ma’lumotnomalar bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.
Auditorlik tashkiloti tomonidan ishga jalb qilingan ekspert xolis bo’lishi lozim.
Auditorlik tashkiloti qoidaga ko’ra, quyidagi hollarda audit o’tkazish chog’ida
ekspert ishidan foydalanmasligi lozim:
Agar ekspert – jismoniy shaxs auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan korxonaning
rahbari yoki asosiy ta’sischilaridan biri hisoblansa, yoki ko’rsatilgan shaxslar bilan
yaqin qarindoshlik aloqasi bo’lsa (ota-onasi, erxotin, aka-uka, opa-singil, o’g’il,
qizi shuningdek erxotinlarining aka-ukalari, opa-singillari, ota-onalari va bolalari)
yoki auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning
mansabdor shaxsi yoki shtatdagi xodimi hisoblansa;
-ekspert-huquqiy shaxs auditorlik tashkiloti tomonidan audit o’tkazilayotgan
xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sischisi, kreditori, sug’urtalovchisi hisoblansa
yoki ushbu xo’jalik yurituvchi sub’ekt ekspert yuridik shaxsning asosiy ta’sischisi
hisoblansa. Agar ekspert tayinlaganidan so’ng yuqorida ko’rsatilgan holatlar
ma’lum bo’lsa yoki vujudga kelsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasini
tasdiqlaydigan qo’-shimcha ishlarni amalga oshirishi yoki boshqa ekspert
tayinlashi lozim.
Х o’jalik yurituvchi sub’ektning ekspert ishidan foydalanishni rad qilishi yozma
ravishda rasmiylashtirilishi lozim. Bunday rad etish hollarida auditorlik tashkiloti
o’tkaz ilgan audit natijalari bo’yicha salbiy xulosa tuzishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda ekspert ishidan tekshirilayotgan mijoz-
korxona va ekspert tashkiloti o’rtasida yoki auditorlik tashkiloti va ekspert
tashkiloti o’rtasida tuzilgan pullik shartnoma asosida foydalanadi.
28

Ekspert xizmati shartnomada umumqabul qilingan shartlardan tashqari quyidagilar
ko’zda tutilgan bo’lishi lozim:
 ekspert ishining maqsadi va hajmi;
 auditorlik tashkiloti ekspert xulosasidan kutayotgan muayyan masalalarning
bayoni;
 ekspert tashkiloti va xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida o’zaro munosabatlar
bayoni, agar bu talab qilinsa;
 xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining maxfiyligi;
 ekspert o’z ishida qo’llashni mo’ljallayotgan taxminlar va usullar, ularning
olidingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va usullarga mos kelishi (agar auditorlik
tashkiloti oldingi davrlarda ekspert xizmatlaridan foydalangan bo’lsa) to’g’risida
ma’lumotlar.
Ekspert o’z ishining natijalarini yozma shakldagi (hisobot, hisob-kitob va sh. k)
xulosa ko’rinishida taqdim etadi.
Ekspert xulosasi tajribali auditor va (yoki) boshqa ekspert tanishib chiqib, ekspert
tomonidan bajarilgan ishlar to’g’risida tasavvurga ega bo’ladigan darajada to’liq
va batafsil bo’lishi lozim. Хususan, ekspert xulosasida quyidagilar aks ettirilgan
bo’lishi zarur:
 xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;
 ish bajarilgan ob’ekti;
 bajarilgan ish hajmi va ekspertning mas’uliyat chegarasi;
 qo’llanilgan ish usullari, shu jumladan ularning oldingi davrlarda foydalanilgan
usullarga mosligi (agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert ishidan
foydalangan bo’lsa);
 ishni bajarish chog’ida ekspert tomonidan qabul qilingan taxminlar, shu
jumladan ularni oldingi davrlarda qabul qilingan taxminlarga mosligi (agar oldingi
davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert ishidan frydalangan bo’lsa);
 bajarilgan ish bilan bog’liq bo’lgan xal etilmay qolgan xar qanday jiddiy
shubxalar;
 bajarilgan ishlarning natijalari.
29

№16 AFMSda ta’kidlanishicha, ekspert xulosasi uchta qismdan iborat: kirish,
tekshirish va xotima.
Ekspert xulosasining kirish qismida quyidagilar ko’rsatiladi:
 ekspert o’z ishini bajargan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;
 ekspert tomonidan bajarilgan ishlar nomi va bu ishlarning bayoni
 ekspert haqida ma’lumotlar: nasabi, ismisharifi; malakasi;
 materiallarning o’rganish uchun qabul qilingan sanasi;
 o’rganish uchun qabul qilingan materiallar nomi;
 audit o’tkazilayotgan vaziyat va xulosa berish uchun axamiyatga ega bo’lgan
birlamchi ma’lumotlar, ularning olinish manbalari ko’rsatilgan xolda;
 ekspert oldiga qo’yilgan masalalar.
Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar shakli ekspert xizmati ko’rsatish
to’g’risidagi shartnomada qanday berilgan bo’lsa, shunday bo’lishi lozim. Ularni
aniqlashti-rish zarur bo’lganida ekspert masalani bayon qilishi, so’ngra o’zining
kompitensiyasiga muvofiq vazifani qanday tushunganligini ko’rsatadi. Agar
ekspert ayrim masalalarni, uning maxsus bilim doirasidan chetga chiqishini (to’liq
yoki qis-man) aniqlasa, bu holni xulosada ko’rsatadi. Ekspert masalalarni
guruxlash va ularni eng maqsadga muvofiq o’rganish tartibini taminlaydigan
ketma-ketlikda bayon qilish huqu-qiga ega. Agar masala ekspert tashabbusiga
ko’ra o’rtaga qo’yil-sa, u ham kirish qismida bayon qilinadi.
Ekspert xulosasining tekshirish qismida izlanish jarayoni va uning natijalari bayon
qilinadi, hamda aniqlangan faktlarga tushuntirish beriladi.
Ekspert tomonidan hal etilgan har bir masalaga izlanish qismining ma’lum bo’limi
mos kelishi lozim. O’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan ikki va undan ortiq
masalalarni bir vaqtning o’zida o’rganish zarur bo’lganida, olingan natijalar bitta
bo’limda bayon qilinadi. Тekshirish qismida quyidagilar bayon qilinadi:
 tekshirish usullari maxsus bilimga ega bo’lmagan shaxslar uchun tushunarli
bayon etilgan va zarur bo’lganda ekspert xulosalarining to’g’riligini mazkur
izlanishlarni takrorlab tekshirish mumkin bo’lgan darjada batafsil bo’lishi zarur;
 taxminlarni o’rganish chog’ida qabul qilingan tushuntirish va asoslashlar;
30

 qo’yilgan masalalarni had etishda ekspert tomonidan qo’l-lanilagan me’yoriy
hujjatlar, ularni nashr qilgan organ va sanasi ko’rsatilgan holda;
 hal qiluvchi masalaga doir xulosani asoslaydigan, tekshirish natijalarining fikr
muloxazalar batafsil bayon qilingan ekspert bahosi.
Maxsus atamalarga izoh berilishi lozim. Agar qo’yilgan masalalarning ayrimlariga
javob berish imkoni bo’lmasa, xulosaning izlanish qismida ekspert buning sababini
ko’rsatadi.
Ekspert xulosasining xotima qismida kirish qismida keltirilgan masalalarning javobi
tarzidagi xulosalar keltiriladi.
Qo’yilgan masalalarning har bittasiga aniq javob berilgan bo’lishi yoki tekshirish
jarayonida u yoki bu sabablarga ko’ra uni hal etish imkoni bo’lmaganligi
ko’rsatilishi lozim.
Ekspert oldiga masala qilib qo’yilmagan, ammo tekshirish chog’ida aniqlangan
xolatlar to’g’risidagi xulosalar ekspert xulosasining so’ngida bayon qilinadi.
Agar ekspert xulosasining xotima qismi uning tekshirish qismida bayon etilgan
tadqiqot natijalarining batafsil bayonisiz tuzilishi mumkin bo’lmasa, xulosaning
tekshirish qismiga izoh berib o’tish mumkin.
Ekspert xulosasida keltirilgan ma’lumotlar aniq bayon etilgan bo’lib, ularning shakli
va mazmuni yaqqol ko’rinadigan hamda turlicha izohlanmaydigan bo’lishi lozim.
Ekspert xulosasi qog’ozda yoki auditorlik tashkiloti bilan kelishilgan, auditorlik
tashkilotining arxivida ishchi hujjatlarni saqlash uchun belgilangan vaqt davomida,
undagi ma’lumotlarni saqlashni ta’minlaydigan boshqa hujjatda tayyorlanishi
mumkin.
Ekspert xulosasida quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi lozim:
 hujjatning nomi;
 hujjatning sanasi;
 ekspertning shaxsiy imzosi va uning rasshifirovka;
 yuridik shaxs hisoblangan ekspert xulosasi uning muxri bilan tasdiqlanishi
lozim;
Ekspert o’z xulosasini kamida uch nusxada tuzib, uning bittasini auditorlik
31

tashkiloti tekshiruv o’tkazayotgan xujalik yurituvchi sub’ektga, ikkinchisini esa
auditorlik tashkilotiga taqdim qiladi.
Ekspert ishlarining natijalari auditorlik tashkiloti tomonidan quyidagi jixatlari
bo’yicha ko’rib chiqilishi lozim:
 ekspert xulosasi uchun asos bo’lgan ma’lumotlar;
 xulosa tuzishda ekspert tomonidan foydalanilgan taxminlar va usullar, shu
jumladan ularning oldingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va usullarga mosligi
(agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan
bo’lsa);
 o’tkazilgan auditning umumiy natijalari.
Agar auditorlik tashkiloti tomonidan ekspert ishlarining natijalarini ko’rib chiqish
chog’ida ekspert xulosasi va xo’jalik yurituvchi sub’ekt ma’lumotlari o’rtasida
jiddiy nomuvofiqliklar aniqlansa yoki auditorlik tashkiloti ekspert ishlarining
natijalarini asossiz deb topsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasining asosliligini
ta’minlovchi qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishi yoki boshqa ekspert
tayinlashi lozim.
Ekspert xulosasi auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari qatoriga qo’shiladi. Agar
istisno holatlarda ekspert og’zaki tushuntirishlar bersa, ular ham auditorlik
tashkiloti tomonidan ishchi hujjatlarda aks ettirilishi lozim.
Qandaydir o’rganilgan xolatlarni baxolashda ekspertning jiddiy ishonchsizliligidan,
hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt va ekspert o’rtasida yoki auditorlik tashkiloti va
ekspert o’rtasidagi yechimi topilmagan kelishmovchiliklar natijasida ekspert
xulosasi olish imkoni bo’lmasa, auditorlik tashkiloti salbiy auditorlik xulosasi
tuzish to’g’risida bildirishi mumkin.
Audit o’tkazish chog’ida ekspert xizmatidan foydalanish, jumladan auditorlik
xulosasida bu to’g’rida ko’rsatib o’tilishi, auditorlik xulosasi uchun auditorlik
tashkiloti zimmasidan mas’uliyatni soqit qilmaydi.
32

2.3. Bosh qa auditor ish natijalaridan foydalanish .
Boshqa auditor - asosiy auditor tomonidan tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisobotiga kiritiladigan bo’linmaning moliyaviy axborotini
tekshiradigan va mazkur axborotga doir hisobotni tuzganlik uchun javobgar
bo’ladigan auditor;
asosiy auditor - moliyaviy hisobot boshqa auditor tomonidan tekshirilgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektning bir yoki undan ortiq bo’linmalari bo’yicha moliyaviy
axborotni o’z ichiga olgan hollarda, xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy
hisoboti bo’yicha auditorlik xulosasini tuzganlik uchun javobgar bo’ladigan
auditor;
bo’linma - faoliyati to’g’risidagi moliyaviy axborot asosiy auditor tomonidan
tekshiriladigan moliyaviy hisobotga kiritiladigan bo’lim, filial, shu’ba korxonasi
yoki boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ekt.
Quyidagi omillar ta’siri oqibatida asosiy auditorni tayinlash zarurati tug’iladi:
asosiy auditor tomonidan tekshirilayotgan moliyaviy hisobotga kiritilgan bo’linma
moliyaviy axborotining hajmi;
asosiy auditorning bo’linma faoliyatiga oid bilim darajasi;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmalari moliyaviy axborotini jiddiy buzib
ko’rsatishlar xatari.
Asosiy auditor boshqa auditor ishining natijalaridan foydalanishni
rejalashtirayotganda, boshqa auditorning tekshirilayotgan sohadagi kasbiy
bilimdonligini baholashi kerak. Buning uchun asosiy auditor:
taqdim etilgan ma’lumotlarga ko’ra boshqa auditor tanlovini o’tkazishi;
boshqa auditor auditorning malaka sertifikatiga ega ekanligiga ishonch hosil qilishi;
bo’linma faoliyati haqidagi bilimini baholash maqsadida boshqa auditor bilan
suhbat o’tkazishi kerak.
Asosiy auditor o’zining boshqa auditor bilimdonligiga tegishli xulosalari haqida
ma’lumotnoma tuzadi, unga oid ma’lumotlar bilan birga u ish hujjatlariga
qo’shiladi.
Asosiy auditor boshqa auditorni quyidagilardan xabardor qiladi:
33

a) auditorlik tekshiruvi chog’ida uning mustaqilligi haqida va bu haqda yozma
majburiyat oladi;
b) boshqa auditor hisobotini tuzish hamda auditorlik tekshiruvi chog’ida ularning
harakatlarini muvofiqlashtirish bo’yicha tegishli taomillarni o’tkazish tartibi
haqida. Asosiy auditor boshqa auditorni alohida e’tibor talab etiladigan masalalar,
shuningdek auditorlik tekshiruvi vaqtining tugashi haqida xabardor qilishi lozim.
Asosiy auditor quyidagi taomillarni bajarishi shart:
a) boshqa auditor bilan qo’llaniladigan auditorlik taomillarini muhokama qilish;
b) boshqa auditorning reja va dasturini ko’rib chiqish va tasdiqlash;
v) boshqa auditorning ish hujjatlarini ko’rib chiqish;
g) xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) ma’muriyati bilan boshqa
auditor tekshiruvi natijalarining muhokamasida ishtirok etish;
d) xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy axborotini
qo’shimcha tekshiruvdan o’tkazish yo’li bilan boshqa auditor ishining sifatini
nazorat qilish.
Boshqa auditor asosiy auditorga ma’lum bo’lgan hamda boshqa auditor tomonidan
tekshirilayotgan moliyaviy axborotni to’g’rilash va oshkor etishni talab etadigan
boshqa bo’linmalarning bitim hamda operatsiyalariga taalluqli so’rovlar qilishi
mumkin.
Boshqa auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy
axboroti tekshiruvining borishi haqida asosiy auditorni muntazam xabardor qilib
turadi.
Asosiy auditorga boshqa auditorning so’rovnomasi yozma shaklda bayon etilishi,
sana qo’yilishi va asosiy auditorga tilxat orqali berilishi lozim.
So’rovnomada asosiy auditor boshqa auditorga javob qaytarishi kerak bo’lgan
muddat ko’rsatiladi.
Asosiy auditor boshqa auditordan so’rovnoma olgan taqdirda boshqa auditorning
so’rovnomasida ko’rsatilgan muddatni hisobga olgan holda yozma shaklda javob
yo’llashi lozim.
Asosiy auditorning boshqa auditorga javobi aniq bo’lishi lozim.
34

Asosiy auditorning maktubiga sana qo’yilishi va boshqa auditorga tilxat orqali
berilishi lozim.
Asosiy auditor tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik
hisobotiga xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy
axborotiga taalluqli boshqa auditorning hisobotiga kiritilgan axborotlar ham
qo’shiladi.
Asosiy auditor tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik
hisoboti va auditorlik xulosasini boshqa auditor ham imzolaydi.
Boshqa auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy
hisobotiga taalluqli o’z hisobotining haqiqiyligi uchun javobgar bo’ladi.
Agar asosiy auditor boshqa auditorning ishidan foydalanib bo’lmaydi degan
xulosaga kelgan bo’lsa, asosiy auditorning o’zi esa boshqa auditor tomonidan
tekshirilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy
hisobotiga taalluqli qo’shimcha taomillarni bajara olmasa, u auditorlik tekshiruvi
hajmining cheklanganligi tufayli belgilangan tartibda auditorlik xulosasini
tuzishdan voz kechadi.
35

Xulosa
Xulosa qilib aytganda O’zbekistonda xususiylashtirishning yangi pallasi boshlanar
ekan, korrupsiya darajasi hamon yuqori, sarmoya muhiti noshaffof bir sharoitda bu
jarayon qanday kechishi yuzasidan xavotir kuchli. Xususiylashtirish bo'ladimi yoki
taqsimlash? Mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni tahlil qilib kelayotgan mutaxassislar
shu savolni o'rtaga tashlamoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyev shu kunlarda davlat mulklarini xususiylashtirish,
shuningdek, tizimda shaffoflikni oshirish va yashirin iqtisodiyotni qisqartirishga
doir hujjatlarni imzoladi.
Prezident farmonida hukumat tasarrufida qolayotgan ikki mingdan oshiq davlat
aktivlari, yuzlab yirik korxonalar, inshootlarni xususiylashtirish, sotuvga chiqarish
haqida gap boradi. Bundan tashqari davlat tasarrufidagi yirik monopolist
kompaniyalarni transformatsiya qilish belgilangan.
Xususiylashtirilish matbuotga ham tegishli. Farmonga muvofiq 100 dan oshiq
gazeta-jurnal, bosmaxona va nashriyotlar sotilishi rejalangan.
Hozirgacha to’liq yoki qisman hukumat tasarrufida qolayotgan markaziy
mehmonxonalar, savdo markazlari, imoratlar, jumladan avval Davlat xavfsizlik
xizmatining markaziy idorasi joylashgan bino ham sotuvga qo’yiladi.
O’zbekiston uchun xususiylashtirish kampaniyasi yangi emas.
“Ochiq aytish kerak: oldin ham xususiylashtirish bo yicha ko plab qarorlar qabulʻ ʻ
qilingan. Lekin birorta rahbar pastga tushib, bu sohadagi bilim va metodikani
joylarga yetkazmagani sababli ko p korxona va obyektlar sotilmasdan turibdi, na
ʻ
davlatga, na tadbirkorga naf keltiryapti”, - dedi Prezident Mirziyoyev bu masalada
kechgan majlisda.
Davlat rahbari nazarda tutayotgan qarorlar oldingi prezident Islom Karimov davrida
qabul qilingan edi. U paytda nafaqat mamlakat iqtisodiyoti, balki siyosiy
tuzumning o'zi yopiq edi. Mirziyoyev esa Karimov qo'li ostida bosh vazir
lavozimida ishlagan.
Mirziyoyevning to’rt yillik boshqaruvi davomida iqtisod, moliya, ijtimoiy sohalarda
qator islohotlar amalga oshirildi. Ammo bu islohotlar tizimga yetarlicha shaffoflik
36

olib kelmagan. Ayrim ko’rsatkichlar, xususan korrupsiya darajasi yanada
chuqurlashgan, deydi "Amerika Ovozi" bilan gaplashgan tahlilchilar.
Ularning kuzatishicha, mamlakatda shubhali investorlar ishtiroki faollashgan.
Iqtisodchi Saparboy Jubayev Ozbekiston Moliya vazirligining sobiq
mutaxassislaridan, Karimov davridagi xususiylashtirish jarayonida hukumat
lavozimida ishlagan.
Jubayev iqtisodchi sifatida davlatning bozor talablariga ko’ra ishlash qarorini
olqishlaydi, ammo avvalgi yillardagi tajribadan kelib chiqib, xususiylashtirishga
doir yangi farmon ham qo’shimcha ilovalar bilan to’ldirilgani, bank, moliya,
iqtisodiy siyosat yuritilishiga doir siyosat ham avvalgi davrdan uzoqqa
ketmaganini ta’kidlaydi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O’RQ-582.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi
(yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573.
4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580.
5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari
to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-
5630-sonli farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-
son, “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili” da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”
farmoni.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini
oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3620 sonli farmoni.
2018 yil 23 mart.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora–
tadbirlari to’g’risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel.
38

Auditorlik dalillar va ularni olish usullari

Sotib olish