Auditorlik riski va ularni baholash

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	85.7KB
Xaridlar	14
Yuklab olingan sana	08 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosbek Akbaraliyev

Ro'yxatga olish sanasi 03 Iyun 2024

15 Sotish

Auditorlik riski va ularni baholash

Sotib olish

$Auditorlik riski, uni elementalari va ularni baholash Mundarija Kirish I BOB. Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari. 1 .1. Auditorlik riski tushunchasi,auditorlik risklarining maqbul to’plami. 1. 2. Auditda riskni baholash va muhimlik darajasini belgilash. II BOB. Auditorlik dalillarini yig‘ishda auditorlik riskini baholash yo'llari. 2.1. Ichki xojalik riski , а niqlanmaslik riski va t ahliliy risk 2.2. Auditor tanlagan jiddiylik darajasi va auditorlik riski Xulosa va takliflar. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kirish. Kurs ishining dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti talablaridagi soliq, byudjet, bank tizimi hamda bozorga xizmat qiluvchi infratuzilmalar faoliyati yolga qo'yilganligi xorijiy mamlakatlar sarmoyalarining kirib kelishiga zamin bo‘lib, ko'plab yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga va ish joylari tashkil etilishiga asos bolmoqda. Shu bilan birga, o‘z kapitalini O'zbekiston iqtisodiyotiga joylashtirmoqchi b o‘ layotgan xorijiy investorlar oldida ishonchli sherik tanlash va ulaming moliyaviy holatini aniq baholash kabi jihatlar muammoli bo‘ lib turibdi. Iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, moliyaviy nazorat tizimida auditning o'rni, auditor va mijoz o'rtasidagi o'zaro munosabatlar kengayib bormoqda. Iqtisodiyotni boshqarishdagi o'zgarishlar auditorlardan o‘z malakalarini muntazam oshirib borishni talab qilmoqda, aks holda, auditor vazifalarini bajarishda tavakkalchilik darajasining yuqori bo‘ lishiga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, auditorlik ñormalari zimmasiga noto‘g‘ri ma’lumot berganligi sababli moddiy javobgarlikni qoyadi. Rivojlangan davlatlarda auditning hozirgi bosqichi yuzaga kelishi mumkin bo'lgan tavakkalchilikka asoslangan bo‘ lib, iloji boricha kamchiliklarga y o‘ l qo'ymaslik va ularning oldini olishni o‘z ichiga oladi. Yuqorida keltirilgan masalalaming yechimi awalo xalqaro hisob va auditorlik standartlarini O'zbekistonda qollash, auditorlik mezon va standartlarini amaliyotga keng tatbiq etish orqali ularni takomillashtirish borasida izlanishlar olib borishdan iborat. O'zbekiston iqtisodiyoti tuzilmalarida moliyaviy nazorat munosabatlarini rivojlantirish, auditorlik tekshirishlarini kengaytirish va ularni bozor iqtisodiyoti qoidalariga muvofiq tashkil etish iqtisodiy islohotlarning samaradorligini oshirishda muhim omillardan biri bo‘ lib xizmat qiladi. Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (XBF) xalqaro darajada e‘tirof etilgan standartlarni ishlab chiqadi va amalga kiritib keladi. Bunday choralar investorlar va boshqa manfaatdor taraflar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar uchun asos boladigan ma’lumotlarning ishonchlilik darajasini oshirish imkonini beradi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kurs ishining vazifalari :  Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to‘plami haqida ma‘lumot berish.  Auditda riskni baholash va muhimlik darajasini belgilash.  Auditorlik dalillarini yig‘ishda auditorlik riskini baholash yo'llari . Kurs ishining tarkibi: Kirish, 2 ta bob, 4 ta reja. Xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $I BOB. Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari. 1.1. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami Auditor (lotincha: audiotor – tinglovchi, o quvchi; inglizcha: auditor) –ʻ malaka sertifikatiga ega bo lgan jismoniy shaxs. Agar auditor auditorlik ʻ tashkilotining shtatida turgan bo lsa yoki auditorlik tashkiloti u bilan fuqarolik – ʻ huquqiy tusdagi shartnoma tuzgan bo lsa, u auditorlik tekshiruvini o tkazishga jalb ʻ ʻ etilishi mumkin. Auditor auditorlik tekshiruvini sifatsiz o tkazganligi, tijorat sirini ʻ oshkor etganligi hamda boshqa xatti-harakatlari oqibatlarida auditorlik tashkilotiga zarar yetkazganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo ladi. Auditor malaka serifikati jismoniy shaxsga, basharti u auditorlik ʻ tashkiloti shtatida bo lsa yoki u bilan auditorlik tashkiloti fuqarolik-huquqiy ʻ tusdagi shartnoma tuzgan bo lsa, auditorlik tekshiruvini amalga oshirish huquqini ʻ beradi. Auditorlik riski — auditorlik tekshiruvi yakunlari bo‘yicha auditor tomonidan subyektiv ravishda aniqlanadigan, moliyaviy hisobotning ishonchliligi tasdiqlanganidan keyin aniqlanmagan muhim buzilishlar bo‘lishi mumkinligini e‘tirof etish yoki aslida bunday buzilishlar moliyaviy hisobotda bo‘lmasada, unda muhim buzilishlar mavjud bo‘lishi mumkinligini e‘tirof etish ehtimolligidir. Auditorlik tavakkalchiligi kompaniyaning moliyaviy hisobotlarini tekshirishda auditor duch keladigan o'ziga xos xavflarni anglatadi. Bu risklar auditorning moliyaviy hisobotlarda chalg'ituvchi yoki noto'g'ri xulosaga kelishi mumkin bo'lgan xatolar yoki firibgarliklarni aniqlay olmasligi xavfini o'z ichiga oladi. Auditorlik riskini tushunish va boshqarish moliyaviy auditning ishonchliligi va samaradorligi uchun muhimdir. Audit riski deganda audit moliyaviy hisobotlarda jiddiy xatolarni aniqlamasligi ehtimolini anglatadi. U xatolar, firibgarlik yoki boshqa qoidabuzarliklarning e‘tibordan chetda qolishi ehtimolini o'z ichiga oladi. Auditorlik riskiga biznesning tabiati va murakkabligi, ichki nazoratning ishonchliligi va auditorning malakasi kabi bir qancha omillar ta'sir ko'rsatadi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Auditorlarning maqsadi etarli va tegishli auditorlik dalillarini olish orqali audit riskini maqbul darajada past darajaga tushirishdir. Bu manfaatdor tomonlar uchun moliyaviy hisobotlarning aniqligi va ishonchliligini ta‘minlashga yordam beradi. Auditorlik riski o‘z ichiga ikkita tarkibiy qismni oladi: 1. Ajralmas risk; 2. Nazorat riski; 3. Moliyaviy hisobotdagi xatolar va buzilishlarni aniqlamaslik riski. Auditor auditni o‘tkazish paytida auditorlik riskini oqilona eng kam darajagacha pasaytirish uchun zaruriy choralarni ko‘rishi kerak. Ajralmas risk- ajralmas risk balans yoki operatsiyalar toifasining moddiy xaraktyerga ega bo‘lgan buzilishlarga moyilligidan iboratdir. Ajralmas riskka buxgalteriya balansi yoki operatsiyalar toifasining xarakteri ta’sir ko‘rsatadi.b Ajralmas riskni baholash auditorning mijoz faoliyati xususiyatlarini, uning tashkiliy tuzilishini va korxonani boshqarish tavsifnomalarini bilishiga asoslanadi. Auditning umumiy rejasini tayyorlashda, auditor o‘z kasbiy malakasidan foydalanib, balans moddalari va moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlariga nisbatan ajralmas riskni baholashi kerak. Ajralmas riskni baholashda auditor o‘tgan yillar auditi materiallaridan foydalanishi mumkin, bunda u ana shu baholangan riskning tekshirilayotgan yil uchun ham to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi kerak. Nazorat riski - Nazorat riski xo‘jalik yurituvchi subyektda mavjud bo‘lgan va muntazam ravishda qo‘llanadigan buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida olingan yoki umumiy holatda jiddiy buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlamasligi va ularni tuzatmasligi va bunday buzilishlarning paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qilaolmaslik ehtimolini ifodalaydi. Nazorat riski xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazorat tizimining ishonchlilik darajasini tavsiflaydi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Aniqmaslik riski - Aniqlamaslik riski auditor tomonidan subyektiv ravishda aniqlanadigan ehtimollik bo‘lib, auditor tekshiruv davomida qo‘llaydigan auditorlik tartib-taomillari buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatda mavjud bo‘lgan, alohida olinganda yoki umumiy holatda muhim xaraktyerga ega bo‘lgan xatolar va buzilishlarni aniqlash imkonini bermasligini ifodalaydi. Aniqlamaslik riski auditor ishi sifatining ko‘rsatkichi bo‘lib, auditor malakasiga va o‘tkazilayotgan auditorlik tekshiruvining xususiyatlariga bog‘liqdir. Auditor, ajralmas va nazorat risklarini baholash asosida o‘z ishida yo‘l qo‘yiladigan aniqlamaslik riskini aniqlashi va aniqlamaslik riskini iloji boricha kamaytirishni hisobga olgan holda tegishli auditorlik tartib-taomillarini rejalashtirishi shart. Ajralmas riskka quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin: 1. Oddiy hisob-kitoblarga qaraganda murakkab hisob-kitoblarda moddiy jihatdan buzib ko‘rsatish ehtimolining darajasi katta bo‘ladi. 2. Naqd pullar o‘g‘irlanishga moyil bo‘ladi. 3. Nisbatan barqaror haqiqiy ma’lumotlardan iborat bo‘lgan schyotlarga qaraganda smeta taxminlaridan kelib chiqadigan summalardan iborat bo‘lgan schyotlar riskning yuqori darajasini yuzaga keltiradi. 4. Texnologik yutuqlar zaxiralarning sezilarli oshishiga sabab bo‘lib, har qanday muayyan mahsulotni eskirgan mahsulotga aylantirishi mumkin. 5. Inqiroz holatidagi tarmoqda bo‘lgan va biznesda ko‘pgina muvaffaqiyatsizliklarga uchragan hamda yetarli darajadagi oborot kapitali ega bo‘lmagan mijozning kompaniya rahbariyati moliyaviy hisobotni buzib ko‘rsatishga moyilligi bo‘ladi. Tahliliy risk –bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda murakkabligi hamda o’zining maxsus malakasi etishmasligi sababli tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Tanlashdagi risk –bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir. Agar auditor auditorlik tekshiruvi chog’ida jiddiylik darajasining pastroq ko’rsatkichini qo’llashga qaror qilsa, bu holda u auditorlik riskini pasaytirishga doir chora-tad-birlarni kuchaytirishi lozim. Buning uchun u nazorat vositalari riski va aniq-lanmaslik riskini quyidagi tarzda aniqlashi lozim:  nazorat vositalari riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun tekshiruv chog’ida nazorat vositalarini qo’shimcha test sinovidan o’tkazish zarur;  aniqlanmaslik riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim: - qo’llaniladigan auditorlik amallarini, ularning sonini ko’paytirish va mazmunini o’zgartirishni nazarda tutgan holda modifikatsiyalash (boshqacha shaklga keltirish, o’zgartirish); - tekshiruv uchun sarflanadigan vaqtni ko’paytirish; - auditorlik tanlash hajmini oshirish. Auditor o‘z kasb malakasidan foydalanib, audit davomida xo‘jalik yurituvchi subyektning nazorat tizimini, nazorat muhitini va alohida nazorat vositalarini baholashi shart.Nazorat vositalari riskini baholash uchun auditor nazorat vositalarini test sinovidan o‘tkazishi kerak. Nazorat vositalarini test sinovidan o‘tkazish quyidagilardan iborat: 1. Moliya-xo‘jalik operatsiyalarini o‘tkazishni aks ettiradigan hujjatlarni tekshirish va shu munosabat bilan auditorlik dalillarini olish nazorat vositalarining yetarli tarzda faoliyat ko‘rsatganligini aniqlash. 2. To‘g‘ridan-to‘g‘ri hujjatlar bilan tasdig‘ini olish imkoni bo‘lmagan hollarda, nazorat vositalarining faoliyat ko‘rsatishiga oid auditorlik dalillarini olish PAGE \* MERGEFORMAT1$ $maqsadida operatsiyalarni rasmiylashtirish ustidan kuzatuvlar va so‘rovnomalar o‘tkazish. 3. Nazorat vositalarining ish qobiliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish uchun boshqa auditorlik tartib-taomillarining natijalaridan foydalanish. Nazorat riskini baholashda auditor, o‘tgan yillar auditining materiallaridan foydalanishi mumkin, bunda u ana shu tegishli nazorat vositalari uchun o‘tgan yillarda baholangan riskning tekshirilayotgan yil uchun ham to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi kerak. Nazorat riskini baholash natijalarini auditor auditning umumiy rejasida aks ettirishi kerak. Aniqlamaslik riski bilan ajralmas va nazorat risklarining kombinatsiyalashgan darajasi o‘rtasida teskari aloqa mavjud: 1. Agar ajralmas va nazorat risklari yuqori bo‘lsa, u holda auditorlik riskini maqbul darajaga qadar kamaytirish uchun aniqlamaslik riski yetarlicha past bo‘lishi kerak. 2. Agar ajralmas va nazorat risklari past bo‘lsa, u holda auditor aniqlamaslik riskini ancha yuqori belgilashi va shu tarzda auditorlik riskini maqbul darajagacha kamaytirishi mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $1-rasm. Aniqlamaslik riskini pasaytirish uchun shartlar Auditni rejalashtirishda auditor qanday harakatlar va operatsiyalar moliyaviy hisobotda muhim buzilishlarga olib kelishini ko‘rib chiqadi. Alohida schyotlar bo‘yicha qoldiqlarga va bitim turlariga nisbatan muhimlilikni auditorlik baholash, auditorga qanday masalalar va qanday moddalarni o‘rganishi, qanday tanlashdan foydalanishi va qanday tahliliy tartib-taomillarni o‘tkazishi bo‘yicha qarorlar qabul qilishiga yordam beradi. Bu hol auditorga umumiy auditorlik riskini maqbul bo‘lgan past darajagacha kamaytirishga yordam beradi. Auditorlik riskining darajasi bilan muhimlilik o‘rtasida teskari aloqa mavjud: muhimlilik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, auditorlik riski shuncha past bo‘ladi va aksincha. Agarda auditorlik tartib-taomillari rejalashtirilganidan keyin auditor muhimlilikning maqbul darajasini past deb qaror qabul qilsa, u holda auditorlik riski ko‘tariladi. Auditor buni quyidagi yo‘llar bilan aniqlashi kerak bo‘ladi: 1. imkoni bo‘lganda nazoratning chuqurlashtirilgan yoki qo‘shimcha testlarni o‘tkazish yo‘li bilan pasaytirilgan darajani saqlash orqali nazorat riskining baholanayotgan darajasini pasaytirish,; PAGE \* MERGEFORMAT1Q o ‘ ll a n ila y o t g a n a u d it o r lik t a r ti b - t a o m ill a r i n i m o d ifi k a t s iy a l a b u l a r n in g s o n in i k o ‘ p a y ti r is h n i v a ( y o k i) u la r n in g m o h iy a ti n i o ‘ z g a r ti r is h n i n a z a r d a t u ti s h i . T e k s h ir u v g a s a r fl a n a d i g a n v a q t n i k o ‘ p a y ti r is h i. A u d it o r lik t a n l o v la r i h a jm la r in i o s h i r is h i .$ $2. mustaqil (asosiy) tartib-taomillar darajasi, vaqti va xarakterini modifikatsiyalash yo‘li bilan aniqlamaslik riskini kamaytirish orqali. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, ajralmas riskning darajasi doimiy bo‘ladi va ular faqat, tekshirishning umumiy rejasini tayyorlash davomida hisobga olinmagan, obyektiv ravishda mavjud faktlar aniqlangan taqdirdagina o‘zgarishi mumkin. Har bir komponentni tushunish va baholash orqali auditorlar auditorlik riskini maqbul darajaga kamaytirish uchun zarur bo'lgan audit protseduralarining tegishli darajasini aniqlashlari mumkin. 1. Materiallik : Muhimlik auditorlik riskini baholashda muhim tushunchadir. Bu moliyaviy hisobotda foydalanuvchilarning qarorlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan noto'g'ri ma'lumotlar yoki kamchiliklarning hajmini anglatadi. Auditorlar noto'g'ri ma'lumotlar xavfini baholashda va audit protseduralarining tegishli darajasini aniqlashda muhimlikni hisobga oladi. 2. Professional skeptitsizm: Professional skeptitsizm auditorlar butun audit jarayonida qabul qiladigan tanqidiy fikrlash tarzidir. U audit davomida olingan dalillar va ma'lumotlarni so'roq qilish va tanqidiy baholashni o'z ichiga oladi. Professional skeptitsizmni saqlab qolish auditorlarga auditorlik riskini samarali baholash va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashga yordam beradi. 3. Xavflarni baholash tartib-qoidalari: Auditorlar kompaniyaning operatsiyalari, sohasi, ichki nazorati va potentsial risklarni aniqlash va tushunish uchun audit topshirig'ining boshida risklarni baholash tartib-qoidalarini bajaradilar. Bu auditorlarga jiddiy noto g ri ma lumotlar xavfi yuqori bo lgan sohalarga e tiborʻ ʻ ʼ ʻ ʼ qaratish uchun auditorlik yondashuvini moslashtirishga yordam beradi. 4. Doimiy monitoring : Audit riski bir martalik baholash emas. Auditorlar xavf omillaridagi o'zgarishlarni aniqlash va ularning audit tartiblarini mos ravishda PAGE \* MERGEFORMAT1$ $o'zgartirish uchun kompaniyaning faoliyatini, ichki nazoratini va moliyaviy hisobotini doimiy ravishda kuzatib boradi. Bu auditorlik riskini boshqarishga dinamik va proaktiv yondashish imkonini beradi. Yodda tutingki, auditning asosiy maqsadi moliyaviy hisobotda jiddiy xatolardan xoli ekanligiga asosli ishonchni ta'minlashdir. Auditorlik riskini tushunish va baholash orqali auditorlar ushbu maqsadga erishish uchun o'z protseduralarini samarali rejalashtirishlari va amalga oshirishlari mumkin. №9 - «Jiddiylik va auditorlik riski» nomli Auditorlik faoliyatini milliy standartiga muvofiq: Auditorlik riski – bu auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha auditorlar tomonidan sub`ektiv aniqlanadigan, moliyaviy hisobotda, uning ishonchliligi tasdiqlanganidan so’ng xatolar mavjudligini tan olish yoki moliyaviy hisobotda bunday kamchiliklar haqiqatan ham yo’q bo’lgan-da, unda kamchiliklar mavjud deb tan olinish ehtimolidir. Bundan tashqari, auditor har qanday, hatto, mijoz- korxona moliyaviy hisobotini to’liq tasdiqlaydigan xulosa berganida ham, u shartnoma majburiyatlari bilan bo ғ liq xavf-xatarni o’z zimmasiga oladi. Auditorlik faoliyatida uchraydigan bunday xavf-xatarlar yigindisini keyinchalik auditorlik risklarning maqbul to’plami deb atash mumkin. Demak, auditorlik risklarning maqbul to’plami deganda, o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijasida yanglish mulohazaga kelish va natijada, noto’ ғ ri auditorlik xulosasi tuzish ehtimoli(xavfi) tushuniladi. Umuman auditorlik riskining maqbul to’plamiga quyidagi shart- sharoitlar asosiy ta`sirini ko’rsatadi:  Mijoz-korxona faoliyati(biznesi)ning ko’lami.  Mulkchilikning tashkiliy-huquqiy shakllari  Kreditorlik qarzlarining miqdori va tavsifi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $1.2. Auditda riskni baholash va muhimlik darajasini belgilash Hozirgi kunda auditni rivojlantirishni, uning iqtisodini tashkil qiluvchi omillar haqida fikr yuritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Auditlik nazorati iqtisodining asoslarini o'rganish auditning zarurligini va ayrim auditorlik muammolarini tushunishga yordam beradi. Ayrim ish yuritish risklari moliyaviy hisobot ma’lumotlariga sezilarli darajada ta’sir o'tkazadi va shu sababli auditorlik tekshiruvi davomida alohida inobatga olinishi kerak. AXS 315 “Iqtisodiy subyekt va uning ishtirokchilari faoliyatini o'rganish hamda muhim xatoliklar riskini baholash” standarti bunday risklarga nisbatan auditor rejalashtiradigan audit amallarini belgilaydi. Misol tariqasida bank tomonidan korxonaga ssuda berish masalasini hal qilish ustida to'xtalamiz. Buning uchun bank shu korxona bilan awalgi aloqalarga e’tibor beradi va moliyaviy hisobotda aks ettirilgan korxonalarning iqtisodiy ahvoli to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanadi. Ssuda uchun foizlarni belgilashda bank asosan quyidagi 3 ta omilga asoslanadi: 1. Risksiz foiz miqdori, ya’ni hech qanday xatarsiz kredit, foizlari bilan qaytib keladigan darajadagi miqdor. Bu miqdor uncha katta bolmay, sinaLgan mijozlarga beriladi. 2. Iste‘molchining xo'jalik riski. Turli iqtisodiy va xo'jalik sharoitlari tufayli mijozning olgan qarzini uza olmasligi riski. Bu sharoitlarga ishlab chiqarish darajasining turli sabablarga ko‘ra tushib ketishi va hokazolar kiradi. 3. Ma‘lumot riski. Bu risk xo‘jalik riskini hisobga olishda foydalanilgan ma‘lumotni aniq emasligi yoki noto‘g‘ri ekanligidan kelib chiqadi. Ma‘lumot riskining sababi bu PAGE \* MERGEFORMAT1$ $mijozning moliyaviy hisobotini xatodan xolis emasligidadir. Auditlik nazorati birinchi va ikkinchi omillarga ta‘sirqilmaydi, lekin ma’lumot riskiga kuchli ta’sir o'tkazishi mumkin. Agar bank boshqaruvchisi ma’lumot riski yo'qligiga ishonch hosil qilsa, u foiz miqdorini kamaytirishi mumkin. Ma‘lumot riskining sabablari. Jamiyat tizimi va vazifalarining murakkablashib borishi qarorlar qabul qiluvchi shaxslar tomonidan ishonchsiz ma’lumotlar berishligi ehtimolini kuchaytiradi. Bu bir necha sabablar oqibatida vujudga keladi : 1. ma‘lumot manbalarining olisligi, 2. mol yetkazib beruvchining istagini yuqoriligi, 3. ma‘lumot miqdorining ko'pligi va murakkabligi. Ma‘lumot manbalarining olishligi - iqtisodiy aloqalar murakkab tizimli bolgan sharoitda qarorlar qabul qiluvchi shaxs birlamchi manbalardangina yetarli ma’lumot olishi mumkin, deb oylashi xato bo'ladi. Ma’lumot boshqa turli manbalardan ham olinishi mumkin, lekin bu ma’lumotlar ishonchli bolishi kerak. Albatta, bunday sharoitda ma‘lumotning buzib ko'rsatilishi ehtimoli yuqori boladi. Mol yetkazib beruvchi xohish-istagining yuqoriligi agarda ma’lumot beruvchi bilan qaror qabul qiluvchining maqsadlari mos bolmasa, unda ma’lumot noaniq yoki mol myetkazib beruvchining maqsadlarini ko'zlagan holda tayyorlanishi mumkin. Masalan, ssuda berish boyicha ijobiy qaror qabul qilinishini ko'zlab, qarz oluvchining moliyaviy hisoboti o‘z foydasiga moslashtirib keltirilishi natijasida bir mqator xato xulosalarga olib keladi. Ma‘lumot miqdorining ko'pligi va murakkabligi - tashkilotning kengayib borishi uning aloqalarini kengaytiradi, bu o‘z navbatida hisob hujjatlariga noto‘g‘ri ma’lumot qayd etishiga olib kelishi mumkin. Kichik miqdordagi xatoni aniqlash albatta qiyin, lekin shuninazarda tutish kerakki, kichik xatolar yig‘ilib borgach, uning miqdori oshib boradi, ya‘ni faoliyatga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin. 1 1 Ilhamov Sh. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $So‘nggi yillar davomida tashkilotlar o‘rtasidagi aloqalaming murakkablashib borishi ularni to‘g‘ri hisobga olishni ham qiyinlashtirmoqda. Masalan, capital diversifikatsiyasi turli tarmoqlarni o'zlashtirishga va qaram korxonalarning tashkil qilinishiga olib kelmoqda. Bunday sharoitda umumlashgan hisobotlarning haqqoniyligini tekshirish har bir qaram korxonada alohida audit o'tkazish zaruriyatini tug‘dirib, bir qator muammolarni hal qilishni taqozo etadi. Ijara ,munosabatlari ham kengayib bormoqda, bu ham o‘z navbatida to‘g‘ri va aniq hisob olib borishni murakkablashtiradiki, audit oldidagi vazifalarni yanada oshiradi. Ma’lumot riskini pasaytirish - ma’muriyat va moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar doimo ma’lumot riskini yuqori deb hisoblab, ish yuritishlari mumkin, lekin bu riskni pasaytirish borasida qilingan xarajatlar ko'proq samara berishi hozirgi kunda o‘z isbotini topmoqda. Ma’lumot riskini pasaytirishning asosan uch usuli farqlanadi:  Foydalanuvchi ma’lumotni tekshiradi, ya’ni foydalanuvchi hisobotlarning haqqoniyligiga shaxsan hisob yozuvlari va birlamchi hujjatlarni tekshirish orqali ishonch hosil qiladi. Ammo bu usul katta xarajatlar talab qilganligi uchun amalda kam qo'llaniladi. Aksariyat soliq organlari tuzilgan deklaratsiyalarning haqqoniyligini tekshirish uchun bu usuldan foydalanadi.  Foydalanuvchi ma’lumot riskini ma’muriyat bilan birga taqsimlaydi, ya’ni ma’muriyat xato ma’lumot bersa, foydalanuvchi ko'rgan moliyaviy zararini qoplashi kerak boladi.  Auditlik nazoratidan o'tgan moliyaviy hisobot taqdim etish ishonchli ma’lumot olishning odatiy usuli bu - xolis audit o‘tkazishdir. Albatta, foydalanuvchilar ko'pchilikni tashkil qilgan sharoitda audit o'tkazish qulay va arzon tushadi. Qoida bo'yicha auditorlarni ma’muriyat moliyaviy hisobotlarini to‘g‘riligiga xulosa berib, foydalanuvchilarga kafolot berish uchun yollaydi. Agarda moliyaviy hisobot noto‘g‘ri tuzilgan bolib chiqsa, auditorlar foydalanuvchilar tomonidan ham, ma’muriyat tomonidan ham javobgarlikka PAGE \* MERGEFORMAT1$ $tortilishi mumkin. Xo'jalik, yuritish amaliyotida yuqorida keltirilgan uch usul ham ma’lumot riskini pasaytirish uchun qollaniladi. Jamiyat taraqqiyoti murakkablashib borishi ma’lumot riskini pasaytirishda auditning o'rnini oshirmoqda. Tekshirilayotgan korhonaning ish yuritish risklarini auditorlik riski bilan chalkashtirib bo'lmaydi. Auditorlik riski - AXS 200 ning 23-punktida “moliyaviy hisobotda muhim xato mavjudligini otkazib yuborish oqibatida auditor tomonidan noto‘g‘ri flkr bayon etish riski” sifatida keltirilgan. Shuningdek, “yetarli ishonch” konsepsiyasi auditorlik riski mavjud bolishini tan oladi. Matematik terminalogiyani qollansa auditorlik riski xato muvjud bolishi va uni aniqlanmay qolishi risklarining hosilasidir. 315 va 330 auditorlik xalqaro standartlari talablariga binoan auditor I «kirishni rejalashtirish va audit amallarini qollashda mhaholangan aniqlanmaslik riskini minimal darajaga harakat qilishi kerak. Auditorlik riskini uch qismga bolish mumkin, ya’ni muhim xatolar mavjudligi riski, ichki nazorat riski va xatoni aniqlanmaslik riski. Birinchi va ikkinchi qism ikki tarkibiy bolimdan iborat: hisobotdagi risk va nazorat vositalari riski. Hisobotdagi risk - bu hisobot va ayrim tasdiqlovchi ilovalar elementlaridagi ma’lumotlaming buzib yoki soxtalashtirib ko'rsatilishi bilan bog‘liq aniqlanmaslik riskidir. Bunday risklar tashqi omillarga ham bog‘liq boladi. Nazorat vositalari riski - mavjud xato, buzib ko'rsatishlar va soxta ma’lumotlani o‘z vaqtida ichki nazorat tizimi bilan aniqlanmay qolish riski. Ushbu risk boshqaruv mtuzilmasi va ichki nazorat tizimining samaradorligiga bog‘liq. Hisobotdagi risk va nazorat vositalari risklari tekshirilayotgan korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lib auditor ulami yetarli baholashi va rejalashtirishi kerak. AXS yuqoridagi risklami umumlashgan holda muhim xatolar mavjud bolishi darajasida baholaydi. Auditorga ushbu risklami alohida yoki umumiy baholash erkinligi berilgan. Auditorlik riskining uchinchi qismi bu xatoni aniqlanmaslik riski - tekshirish davri, audit o'tkazish vaqti, audit amallari va ularni rejalashtirish bilan bog‘liqdir. AXS da auditor riskni pasaytirish uchun tekshirishni to‘g‘ri va sifatli rejalashtirishi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $hamda yetarli va toliq auditorlik dalillarini to'plashi kerakligi qayd etilgan. Auditor tekshirish davomida ma’lumotning muhimligi va uni auditorlik riski bilan bog‘liqligini inobatga olishi talab etiladi. “Muhimlik” tushunchasi AXS 320 “Auditda muhimlik tushunchasi” nomli standartda batafsil yoritilgan. Ushbu standart quyidagi bolimlardan iborat:  Kirish.  Muhimlik  muhimlik va auditorlik riskining bog‘liqligi  buzib ko'rsatishlarning oqibati. Auditorlik hisobotlarida o‘tkazilgan audit chegaralari yoritilib, unda hisobot muhim xatodan xoli bo'lishiga yetarli darajada ishonch hosil qilish auditning maqsadi ekanligi ko'rsatiladi, Hisobot «Muhim» degan so'zning ko'rsatilishi auditor faqat muhim, ahamiyatli xatolarni ko'rsatishga javobgarligini anglatadi. «Yetarli darajada ishonch» degan so‘zlar auditorni mutlaq xatolarni aniqlab topadi, degan ma’noni anglash xato ekanligini ko'rsatib, ahamiyatli xatolar, me’yorlardan chetlashish ehtimoli bolishi mumkinligidan dalolat beradi. Auditorlik xalqaro standartlarida belgilanishicha audit yuqori darajada ishonchni ta‘minlaydi, lekin mutlaq kafolat bermaydi. Auditni rejalashtirish davrida muhimlik darajasi aniqlab olinadi. Muhimlik darajasini belgilashda asosan statistik usullardan keng foydalaniladi. Aksariyat hollar da ma’lumotlar ko'rsatkichlari oraliq tanlab olish intervallari aniqlab olinadi. Interval oralig‘i qancha kichik bo Isa auditorlik riski shuncha past bolishi mumkin va aksincha. Lekin kichik intervallami belgilash ish hajmini oshiradi va audit o‘tkazisb davrini uzaytirib yuborishi mumkin. Auditda muhimlikning ikki qirrasi mavjud, ya’ni sifat va miqdor. Auditni rejalashtirishda muhimlikni miqdor jihatdan aniqlab olish zarur. Muhim xatoliklarni miqdor jihatdan baholash bilan birga auditor ularni sifatini ham mohiyati jihatdan ham tahlil qilib olishi kerak boladi. Masalan, hisob siyosatini yetarli keltirilmaganligi va asoslanmaganligi. Shu bilan birga, miqdori uncha katta bolmagan summalarni PAGE \* MERGEFORMAT1$ $doimiy buzib ko'rsatish to'planib borib moliyaviy hisobotga muhim ta‘sir ko'rsatishini ham inobatga olish kerak. Auditor muhimlikni umumiy moliyaviy hisobotga nisbatan ko‘rib chiqish bilan birga har bir schyot sal’dosi va muomilalar turiga nisbatan ham hisobga olishi mumkin. Auditorlik riski va muhimlik ko'rsatkichi rejalashtirilgandan farqli audit yakunida o'zgarishi ham nazarda tutilgan va ehtimoldan holi emas. Auditorlik xalqaro standartlarida auditorlik riski va muhimlik o‘rtasida teskari aloqa mavjudligi qayd etilgan. Muhimlik darajasi qancha yuqori bolsa auditorlik riski shuncha past bo'ladi. Agar auditor xato yoki ma’lumotni buzib ko'rsatilishini muhim deb hisoblasa auditorlik riskini pasaytirishi mumkin. Buning uchun u quyidagi choralarni ko'rishi mumkin: 1. xato yoki ma’lumotni buzib ko'rsatilishi miqdorini aniqlashtirish uchun auditorlik amallari ko'lamini kengaytirishi; 2. rahbariyatga moliyaviy hisobotga o'zgartirishlar kiritishi yuzasidan taklif berish. Tekshirilayotgan korxona rahbariyati moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish taklifini rad etsa, auditor Auditorlik xalqaro standartlari 701 “Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)dagi modifikatsiyalar” standartiga asosan modifikatsiyalashgan auditorlik xulosasi taqdim etish masalasini ko‘rib chiqishi mumkin. Auditorlik xalqaro standartlarida qayd etilishicha Davlat sektoridagi auditorlik nazoratini o'tkazish jarayonida muhimlik ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun qonunchilik jabhalarini inobatga olish kerak. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $II BOB. Auditorlik dalillarini yig‘ishda auditorlik riskini baholash yo'llari. 2.1. Ichki xo’jalik riski , а niqlanmaslik riski va t ahliliy risk Barcha korxonalar uchun sifatli va doimiy nazorat zarur. Nazoratning yolga qo‘ ilgan tizimi ish faoliyati davomida yuzaga keladigan xatolarga to'sqinlik qilishi va shundan kelib chiqib noto‘g‘ri, foydasiz yechimlarni qabul qilish va zararlar kelib chiqishining oldini olishi mumkin. Ko'pchilik mutaxassislaming fikricha, ichki nazorat tizimi korxonada ichki audit xizmati tomonidan amalga oshirilsagina, yaxshi va aksincha taftish komissiyasiga Auditorlik dasturi qilinishi lozim boigan ishlarning aniq tasawuriga ega boladi. Auditorlik dasturi - moliyaviy hisobotda mavjud ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlashga qaratilgan muolajalar majmuini o'zida aks ettiradi. Har bir muolaja uchun uning turi, o'tkazish vaqti va kolami aniqlangan bolib, ular moliyaviy hisobotning bir yoki bir necha ko'rsatkichlari bilan bevosita bog‘liq boladi. Auditorlik muolajalarining yettita asosiy turi mavjud: qayta baholash, kuzatish, tasdiqlash, og‘zaki so'rov, hujjatlami tekshirish, skanerlash va tahliliy muolajalar. Muolajalarni o'tkazish vaqti turlicha bolishi mumkin: balans tuzilguncha yoki balans tuzilgan sanadan so'ng. Muolajalar kolami esa bu muolajalarni amalga oshirish jarayonida bajarilishi lozim bolgan ishlar miqdoriga bog‘liq boladi. Ichki nazorat tizimini baholashdan yana bir maqsad shuki, tizimni takomillashtirishga qaratilgan tavsiyanomalar ishlab chiqishdir. Ichki nazorat tuzilmasi uchta tashkiliy muhitga bolingan:  korxonada nazorat uchun qulay sharoit yaratadigan o‘zar o munosabatlarni aniqlovchi tavsiyanomalar yig‘indisi;  xojalik muolajalariga muvofiq yozuvlarga taalluqli muolajalar va siyosat;  nazorat muolajalari korxona xodimlari tomonidan amalga oshiriladigan maxsus tekshirishlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Bu uchta bo‘g‘in o‘zar о bog‘liqlikda ma’lumotlar bo'yicha xatolaming oldini olib, ulami aniqlash va buzib ko'rsatilganini to‘g‘rilashni ta’minlaydi. o‘z navbatida, quyidagi bo‘g‘inlarga ajratish mumkin: boshqarish uslubi va siyosati korxonaning tashkiliy tuzilmasi; auditorlik qo'mitasining faoliyati; boshqarish funksiyalari va javobgarlikni taqsimlash uslubi; ichki auditning uslubi; xodimlar boyicha siyosat va amaliyot; tashqi ta’sirlar, masalan bank yoki soliq idorasi tomonidan tekshirishlar. Auditorlik jarayoni bir necha katta elementlardan iboratdir. Bu elementlar, amaliy auditorlik jarayonini yuritish uchun qo'llaniladigan asosiy qismlardir. Korxonalar ichki nazorat tizimining asosiy xususiyati iborat funksiyalarini amalga oshiruvchi xodimlarning viu|ori malakaliligi bilan belgilanadi. Korxonaning xodimlari bo'yicha muammosi ichki nazorat tizimida ham o‘z aksini lopadi. Masalan, agar hisobotchilar tez-tez almashtirib Im ilsa, hisob funksiyasi va o‘z navbatida, uning nazorati bu sohada yetarli tajriba va bilimga ega bolmagan xodimlar lomonidan amalga oshirilib, shu bilan birga ko'plab xutolarga yol qo'yilishiga olib keladi. 2 Yangi tayinlangan boshliq va mansabdor shaxslar ko‘pin cha korxonaning buxgalteriya hisobi tizimi bilan yetarli darajada tanish bolmaganlari sababli, texnik va boshqa xatolarga yol qo'yishlari mumkin. Ba’zan buxgalteriya xodimlari yuqori boshqaruv zvenosi tomonidan belgilangan hisobotning qo'pol xatoli muolajalariga amal qilishni istamaganliklari tufayli ishdan bo'shashga majbur boladilar. Shu sababli biz, buxgalteriya xodimlarining tez-tez almashib turishini xatarli omil, deb hisoblaymiz. Ichki nazorat tizimining samarali bolishi uchun funksional javobgarlik yoki majburiyatlaming to‘g‘ri taqsimlanishi juda muhimdir. Bu nazorat muolajalarining samaraliligi uchun zarur shart hisoblanadi. Ularga quyidagilar kiradi:  xo'jalik muomalalarini sanksiyalash. Bu majburiyatni xo'jalik muomalalarining yozuvini yuritish huquqiga ega bolgan xodimlargina bajaradilar; 2 1. Xo`janiyozov U. « Iqtisodiy tahlil va audit» o’quv uslubiy majmua - Urganch-2012 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $ xo'jalik muomalalarini qayd etish, ko'plab korxonalarda muomalalar hisobi va qayd etilishi (hisobot yuritish) asosan kompyuter tizimida bajariladi;  xo'jalik muomalalarini yuritishda aktivlar saqlanishini ta’minlash. Bu yerda korxonaga qarashli aktivlar ustidan nazorat tushuniladi;  mavjud aktivlar summasini schyotlardagi yozuvlar bilan davriy solishtirish. Bunda doimiy inventarizatsiya va agar farq aniqlanadigan bolsa, chora ko'rish nazarda tutiladi. Majburiyatlar zidligi - bu ulaming shunday kombinatsiyasiki, bunda xatoga yo‘l qo‘gan yoki axborotni buzib ko'rsatgan xodim, o‘z faoliyatida bu haqiqatni berkitishi mumkin. Majburiyatiar shunday taqsimlanishi kerakki, xodimlardan hech biri ikki yoki undan ortiq yuqorida ko'rsatilgan to‘rt vazifalami bajarmasliklari kerak. Bu vazifalardan birinchi va to'rtinchisi - boshqaruvchilik hisoblansa, ikkinchisi - hisobchilik, uchinchisi esa saqlash funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiyalarning turli bolim va xodimlar o'rtasida taqsimlanishi ikkita ustunlikka egadir: 1) xarajatlami muvofiqlashtirish, ya’ni aynan bir xojalik muomalasini turli nuqtayi nazardan ko'rib chiqish hisobiga bexosdan qilingan xatolarni topish va tuzatish; 2) ma’lumotni ataylab buzib ko'rsatish qiyin, chunki bu o‘z navbatida, ikki yoki ko'proq xodimning til biriktirishini talab qiladi. Buxgalteriya hisobi tizimida xo'jalik muomalalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayta ishlanib, ular bosh kitob va jurnallarda qayd qilingach, moliyaviy hisobot tuziladi. Bu yerda 100% aniqlik bolmasa ham, shunga qaramay hisob siyosati va muolajalari nazorat tizimining muhim elementlarini tashkil qiladilar. Masalan, hisobvaraqa faqatgina mahsulot ortib berilgandan so‘ng yoziladi — bu esa nazorat muolajasining bir qismi ham hisoblanadi. 3 3 Xo`janiyozov. U. « IQTISODIY TAHLIL VA AUDIT» O’QUV USLUBIY MAJMUA 2012. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Nazorat jarayonalari - bu buxgalteriya hisobi tizimida ma’lumotlami buzib ko'rsatish, xatolarni topish, tuzatish va ulaming oldini olishga qaratilgan muolajalardir. Masalan, yuqorida ko'rsatilgan muomalaning nazorat jarayoni quyidagicha boladi: “har kunning oxirida nazoratchi har bir hisobga nakladnoy nusxasi borligiga ishonch hosil qilishi uchun barcha hisobvaraqalarni birma-bir ko'rib chiqadi”. Nazorat nuqtayi nazaridan, hisob tizimi uchun minimal talablar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: schyotlar rejasi hamda xojalik muomalalarining tasnifiga taalluqli bolgan ba’zi yozma aniqliklar va qollanmalar. Bunday materiallar kompyuter tizimida, dasturlarda, turli qollanmalar da, hisob ma’lumotlarini qayta ishlovchi blok-sxemalarda va boshqa liujjatlarda bolishi mumkin. Korxonaning ichki auditorlari va axborotni qayta ishlash tizimi uchun javobgar xodim bu hujjatlami tez-tez ko'rib chiqib, baholaydilar. Tashqi auditor esa bu vazifani qaytadan bajarish o'rniga, bu faoliyat natijalarini o'rganib chiqishi mumkin. Buxgalteriya hisobi bo'yicha qollanmada hisobning maqsadlari, siyosati qayd etilgan va hisob muolajalari aks etgan bolishi kerak. Menejerlar nazoratning o'ziga xos yo'nalishlarini belgilab, unga mos muolajalarning o'tkazilishini ta’minlashlari zarur. Nazorat yo'nalishlari qismlarga bolingan va o‘ziga xos bolishi mumkin. Auditorlik Standartlari va Tartibotlar: Auditoryoki audit kompaniyasi tomonidan qo'llaniladigan barcha amaliyotlar, auditorlik standartlari va tartibotlar asosida bajarilishi lozim. Ma'lumot olish va Hisob-kitob tahlili: Auditoryoki ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish, ularni o'z ichiga olish va ularning qanday qilib hisob-kitob tizimini aks ettirishni o'z ichiga oladi. Auditning asosiy maqsadi va mavzulari: Auditorlar hisob-kitob ma'lumotlarini tekshirish va tasdiqlashdan ziyoda, hisob-kitob tizimlarining boshqa jihatlari bilan bog'liq muammolar ham identifikatsiya qilishlari kerak. Ma'lumot olish jarayoni: Auditorlar o'z ma'lumotlari va xisobotlari olish uchun sinov va testlardan foydalanadi. Hisob-kitob tizimining xavfsizligi: Auditoryoki auditning tashkilotlar va faoliyatlar uchun tashkil etilgan xavfsizlik PAGE \* MERGEFORMAT1$ $tizimi muhimdir. Bu tizim, hisob-kitob tizimlarini, ma'lumotlarni, va auditr tomonidan bajarilayotgan barcha jarayonlarni himoya qiladi. Audit natijalari va xulosalari: Audit natijalari, ma'lumotlar tahlilini, sinovlarni va boshqa tajribali ishlar orqali olinadigan ma'lumotlar tahlilini o'z ichiga oladi. Xulosalar, natijalar va auditorning berilgan natijalarga qarshi chiqqan qarorlari, takliflar va maslahatlardan iboratdir. Bu elementlar, auditorlar tomonidan xizmat ko'rsatish jarayonini tashkil etishda muhim bo'lib, faol hisob-kitob tizimlari va uning boshqa jixatlarini tekshirish uchun amaliyotni boshqarishda yordam bera oladi. bir nechta asosiy elementlarni hisobga olish kerak. Quyida ba'zi umumiy audit elementlari keltirilgan:  Moliyaviy hisobotlar: Auditorlar tashkilotning moliyaviy holati, faoliyati va pul oqimlarini to'g'ri aks ettirish uchun moliyaviy hisobotlarni ko'rib chiqadilar.  Ichki nazorat: Auditorlar tizimdagi har qanday zaif yoki kamchiliklarni aniqlash va yaxshilash bo'yicha tavsiyalar berish uchun tashkilotning ichki nazorati samaradorligini baholaydilar.  Muvofiqlik: Auditorlar tashkilot tegishli qonunlar, qoidalar va sanoat standartlariga muvofiqligini tekshiradi.  Xavfni baholash: Auditorlar tashkilot duch keladigan risklarni baholaydilar va ushbu xavflarni kamaytirish uchun tegishli choralar ko'rilganligini baholaydilar.  Dalillarni yig'ish: Auditorlar o'zlarining audit natijalari va xulosalarini tasdiqlash uchun etarli va tegishli dalillarni to'playdi va tahlil qiladi.  Hisobot: Auditorlar o z xulosalarini, shu jumladan aniqlanganʻ muammo yoki kamchiliklarni umumlashtirgan holda hisobotlar tayyorlaydi va ularni tuzatish bo yicha tavsiyalar beradi. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1$ $2.2. Auditor tanlagan jiddiylik darajasi va auditorlik riski Jiddiylik tushunchasi , jiddiylik darajasi, uni aniqlash va audit o`tkazishda qo`llash. Jiddiylik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati. Jiddiylik darajasi, uni aniqlashda qo`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar tizimini shakllantirish tartibi. Jiddiylik darajasini auditda qo`llash tartibi Auditda jiddiylikni aniqlash. Audit o`tkazish jarayonida auditor jiddiylik va uning auditorlik tavakkalchiligi bilan o`zaro bog`liqligini ko`rib chiqishi lozim. Jiddiylik (muhimlik) – ahamiyatsiz hisoblangan, ya’ni foydalanuvchilarni xato fikrda bo`lishiga yo`l qo`ymaydigan, moliyaviy schetlarda qayd etilishi mumkin bo`lgan noto`g`ri summaning eng ko`p miqdoridir. Auditda xo`jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotining ishonchliligiga kattagina hajmda ta’sir ko`rsatadigan holatlar jiddiy holatlar deb e‘tirof etiladi. Barcha jiddiy munosabatlarda moliyaviy hisobotning ishonchliligi deganda moliyaviy hisobot ko`rsatkichlari aniqligining shunday darajasi tushuniladiki, bunda ushbu hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to`g`ri xulosalar chiqarish va to`g`ri qarorlar qabul qilishga qodir bo`ladi. Axborotning jiddiyligi uning xususiyati bo`lib, uni ana shunday axborotdan oqilona foydalanuvchining qarorlariga ta’sir ko`rsatishga qodir qiladi. Agar ma’lumot aks ettirilmasligi yoki noto`g`ri aks ettirilishi foydalanuvchilarning moliyaviy hisobot asosida qabul qilgan iqtisodiy qarorlariga ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lsa, bunday ma’lumot muhim hisoblanadi. Muhimlik ma’lum vaziyatlarda modda yoki xato miqdoridan kelib chiqib ularni aks ettirmaslik yoki noto`ri aks ettirish yuzasidan fikr qabul qilinishiga bog`liq. Binobarin , muhimlik ma’lumot foydali PAGE \* MERGEFORMAT1$ $bo`lishi uchun lozim bo`lgan boshlang`ich sifat tavsifi emas, balki ko`proq boshlang`ich yoki hisob boshlash nuqtasini ko`rsatadi. Auditorlik rejasini ishlab chiqishda auditor , muhim noto ` g ` riliklarni miqdoriy ifodadaaniqlash maqsadida , muhimlikning maqbul bo ‘ lgan darajasini belgilaydi . Lekin, muhimlikning kattaligi (miqdori) bilan bir qatorda, uning tavsifi (sifati)ga ham e’tibor qaratish lozim. Sifat noto`g`ri aks etishning misol tariqasida moliyaviy foydalanuvchini chalg`itishga olib kelish ehtimoli mavjud bo`lgan hisob siyosatini mos bo`lmagan holda yoki noto`g`ri bayon etishni hamda tartibga soluvchi idoralar tomonidankeyingi cheklovlarni qo`llashga olib kelishi mumkin bo`lgan va, buning oqibatida, sub’ekt o`z faoliyatini muhim darajada amalga oshirish qobiliyatini pasayishiga olib keluvchi qonunchilikka oid kamchiliklarni yoritmaslikni keltirish mumkin. Umumiy auditorlik amaliyotida jiddiylik chegarala rini quyidagicha belgilash qabulqilingan: 0 < J < 1 yoki (foiz hisobida 0 < J% < 100) Ushbu chegara oralig`idagi ehtimollik xo`jalik sub’ektlari hisobotlarining ishonchliligiga ta’sir ko`rsatadigan xatolar mavjudligini aniqlash, tegishli auditorlik qarorlarini qabul qilish uchun ushbu hatoldarni baholash mumkinligi yoki mumkin emasligini ifodalaydi. Bu jiddiylikni sifat jihatdan tavsiflaydigan tarkibiy qismdir. Jiddiylikning miqdoriy jihatini tavsiflaydigan tarkibiy qismi esa uning ma’lum darajalari orqali ifodalanadi. Muhimlik tushunchasi deganda moliyaviy hisobotni buzishning eng yuqori qiymati tushuniladi, undan boshlab ana shu hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to`g`ri xulosalar chiqarish va to`gri qarorlar qabul qilishga qodir bo`lmay qoladi. Muhimlik darajasining mutlaq qiymatini aniqlashda auditor xo`jalik yurituvchi sub’ektning audit qilinadigan, bundan keyin moliyaviy hisobotning bazaviy ko`rsatkichlari deb nomlanadigan hisoboti ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim ko`rsatkichlarni asos sifatida qabul qilishi kerak. Auditor: auditorlik rusum-qoidalarining tabiati, PAGE \* MERGEFORMAT1$ $vaqti va teranligini belgilash; buzilishlar ta’sirini baholash paytida muhimlikni ko`rib chiqishi kerak. Muhimlik (moddiylik) ni baholash auditorning tajribasi va malakasiga bog`liqdir va korxona faoliyatining hajmi va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda uning o`zi tomonidan har bir mijoz uchun belgilanadi. SHuning uchun turli auditorlar va auditorlik firmalar ushbu muammoga mutlaqo boshqacha yondoshadilar. Moliyaviy hisobotning ayrim ko`rsatkichlari yetarli darajada aniq bo`lmasligi mumkin. Lekin, buning asosida hisobot umuman ishonchsiz yoki u haqiqiy holatni aniq aks etmaydi degan xulosa chiqarish mumkin emas. Noaniqliklar hisob-kitoblarda yo`l qo`yilgan xatolardan (masalan, eskirish summalarini hisoblashda) yoki baholashdan (masalan, asosiy vositalarning eskirish muddatlari, ishonchsiz debitorlik qarzlar) kelib chiqishi mumkin. Ammo, auditor tomonidan bunday noaniqliklar topilganda, hisobotga tegishli tuzatishlar kiritilishi lozim. Lekin, mijoz tomonidan har doim darhol tuzatishlar kiritilmaydi, tuzatishlar umuman kiritilmaslik hollari ham uchrab turadi. Auditor auditni rejalashtirishda moliyaviy hisobotda muhim chalkashliklarga olib keladigan faktlarni hisobga olishi lozim. U jiddiylik darajasining qanday ko’rsatkichini qabul qilishini va buxgalteriya schetlaridagi qoldiqlar hamda oborotlarning hususiyatlarini tahlil qilish asosida moliyaviy hisobotning qaysi moddalarini maxsus e’tibor bilan o’rganishini va qanday hollarda auditorlik tanlash (tanlab tekshirish) usullari hamda tahliliy amallarni qo’l-lagan holda umumiy auditorlik riskini maqbul bo’lgan dara-jagacha pasaytirishni hal etishi lozim. Auditor tanlagan jiddiylik darajasi va auditorlik riski (auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishdagi tavakkalchilik xavf-xatari) o’rtasida teskari boғliqlik mavjudligini e`tiborga olishi lozim. Auditorlik tekshiruvlar hajmi va muddatlarini aniqlashda ushbu teskari boғliqlik inobatga olinishi kerak. Demak, auditor jiddiylik darajasini pasaytirishni lozim topsa, uning auditorlik riski (tavakkalchilik xavf- xatari) oshadi va aksincha. Bu bog’liqlikni batafsilroq quyidagicha bayon qilish mumkin: PAGE \* MERGEFORMAT1$ $ jiddiylik darajasi qancha yuqori bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha past bo’ladi;  jiddiylik darajasi qancha past bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha yuqori bo’ladi. Agar auditor auditorlik tekshiruvi choғida jiddiylik darajasining pastroq ko’rsatkichini qo‘llashga qaror qilsa, bu holda u auditorlik riskini pasaytirishga doir chora-tad-birlarni kuchaytirishi lozim. Buning uchun u nazorat vositalari riski va aniq-lanmaslik riskini quyidagi tarzda aniqlashi lozim:  nazorat vositalari riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun tekshiruv choғida nazorat vositalarini qo’shimcha test sinovidan o’tkazish zarur;  aniqlanmaslik riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim:  qo’llaniladigan auditorlik amallarini, ularning sonini ko’paytirish va mazmunini o’zgartirishni nazarda tutgan holda modifikatsiyalash (boshqacha shaklga keltirish, o’zgartirish);  tekshiruv uchun sarflanadigan vaqtni ko’paytirish;  auditorlik tanlash hajmini oshirish. Bunda ichki xo’jalik riski ko’rsatkichining o’zgarmasligi va tekshiruvning umumiy rejasini tayyorlash paytida hisobga olinmagan, ammo haqiqatda mavjud faktlar tekshiruv chog’ida aniqlangan holdagina o’zgarishi mumkinligini e’tiborda tutishi zarur. Jiddiylik va risk darajasini baholash auditorlik tekshiruvining muhim bosqichlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz- tashkilotning ham barqaror rivoj-lanishiga zamin yaratadi. Auditorlik tekshiruv muvaffa-qiyatli yakunlanib, soliq organlari tomonidan mijoz-kor-xonaga e’tirozlar bildirilmasa, auditorlik tashkiloti na-faqat daromad oladi, uning obro’-e’tibori ham oshadi. Natijada, auditorlik tashkiloti o’z mijozlarini saqlab qo-lishga va PAGE \* MERGEFORMAT1$ $yangilarini orttirishga, hamda auditorlik xizmati bozorida yuqori reytingga muvaffaq bo’ladi. Jiddiylik tushunchasi - Xo`jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotining ishonchliligiga sezilarli darajada ta’sir ko`rsatadigan holatlar auditda jiddiy deb tan olinadi. Jiddiylik tushunchasi auditor tomonidan yo`q qo`yilishi mumkin bo`lgan xatoning hajmini va o`tkaziladigan auditorlik tekshiruvning ko`lamini aniqlash hamda tuziladigan auditorlik xulosasining shaklini belgilash (ijobiy yoki salbiy) uchun birlamchi va asos bo`luvchi manba hisoblanadi. Jiddiylik darajasi deganda moliyaviy hisobotdagi xatoning, ushbu hisobotdan foydalanuvchi unga asosan to`g`ri xulosa va qaror qabul qilishga monelik qiladigan chegarasi tushuniladi. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushum (2-shakl, 010 satr ) 5 Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi (2-shakl, 020 satr) 3 Jami davr Xarajatlari (2-shakl, 040 satr) 3 Korxonaning xususiy kapitali (1- shakl, 480 satr) 10 Balans valyutasi (1-shakl, 400 yoki 780 satr) 5 Tugallanmaga n ishlab chiqarish (1- shakl, 10 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $160 satr) Taqsimlanmag an foyda (1-shakl, 450 satr) 2 1-jadval. Moliyaviy hisobotning asosiy ko`rsatkichlari bo`yicha Jiddiylik darajasini hisoblash jadvali Xulosa. Auditorlik riski bu auditor tomonidan chiqarilgan moliyaviy hisobotlarda xato yoki noto'g'ri ma'lumotlar aniqlanmasligi ehtimolini bildiradi. Auditorlik riskining uchta asosiy elementi mavjud. ichki nazorat riski, hisobot xatosi riski va aniqlash riski. Ushbu risklarni baholash auditorlar uchun muhim. Ichki nazorat riski - korxona ichidagi ichki nazorat tizimlarining zaifligi yoki yetishmovchiligi sababli xato yoki firibgarlik ehtimoli mavjudligini bildiradi. Agar ichki nazorat tizimi kuchsiz bo'lsa, xato yoki firibgarliklar tez-tez uchrashi mumkin. Hisobot xatosi riski - moliyaviy hisobotlarda xato yoki noto'g'ri ma'lumotlar mavjud bo'lish ehtimolini bildiradi. Bu risk korxonaning biznes faoliyatidan, operatsiyalarning murakkabligidan yoki boshqa tashqi omillardan kelib chiqishi mumkin. Aniqlash riski - auditorlar tomonidan xato yoki noto'g'ri ma'lumotlarning aniqlanmaslik ehtimolini bildiradi. Bu risk auditorlar tomonidan tanlangan tekshiruv usullarining yetarli bo'lmasligi yoki noto'g'ri qo'llanilishidan kelib chiqishi mumkin. Men kurs ishini yozish mobayni quyidagi xulosaga keldim va auditorlik risklarini baholashni osonlashtirish uchun quyidagi takliflarni keltirdim: Ichki nazoratni kuchaytirish: Korxonalar ichki nazorat tizimlarini mustahkamlash uchun doimiy ravishda tekshirish va yangilash kerak. Bu, xodimlar PAGE \* MERGEFORMAT1$ $uchun muntazam treninglar o'tkazish, ichki audit bo'limini tashkil etish va IT tizimlarini modernizatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Risklarni boshqarish tizimini joriy etish: Korxonalar moliyaviy hisobotlar risklarini kamaytirish uchun risklarni boshqarish tizimini joriy etishi lozim. Bu tizim risklarni aniqlash, baholash va boshqarish bo'yicha jarayonlarni o'z ichiga oladi. Auditorlarning malakasini oshirish: Auditorlar doimiy ravishda o'z bilim va ko'nikmalarini oshirib borishlari zarur. Bu, ularni yangi texnologiyalar va audit uslublaridan xabardor bo'lishlari uchun muntazam treninglar va sertifikatsiya dasturlarida ishtirok etishlarini ta'minlash orqali amalga oshirilishi mumkin. Audit jarayonini samarali rejalashtirish: Auditorlik jarayonini yaxshi rejalashtirish va har bir bosqichni aniq belgilash orqali aniqlash riskini kamaytirish mumkin. Bu jarayonda auditorlar yuqori riskli sohalarga ko'proq e'tibor qaratishi kerak. Auditorlik riski va uning elementlarini baholash auditorlar uchun muhim ahamiyatga ega bo'lib, bu ularga audit jarayonini samarali o'tkazish va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlash imkonini beradi. Yuqorida keltirilgan takliflar auditorlik jarayonining sifatini oshirishga va risklarni minimal darajada ushlab turishga yordam beradi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O‘ zbekiston R espublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi“ qonuni 2021. 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 3. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 - yil 19 - sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3946-son Qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-fevraldagi “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4611-son Qarori. 6. Xolbekov O. , Isroilov I. “Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit”. Darslik. 2020. – 300 str. 7. Dadabayev Sh., Abduvaxidov F. “Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil” darslik 2019. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $8. Kuziyev I., Tuychiyev A., Xojiev M., Yakubov M. Vnutrenniy audit. Uchebnoe posobie.-T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018 9. Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Qo‘ ziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: “ Iqtisod-Moliya ” , 2015y. – 430 b. 10. Tuychiev A., Qo‘ziev I., Avloqulov A., SHerimbetov I., Avazov I. Audit. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. – 530 b. 11. R.Abdullayev Buxgalteriya hisobi va audit Т .:"Iqtisod moliya", 2010 12. А bdullayev A. , Yusupova М., Raximova G ., “ Buxgalteriya hisobi ”, Toshkent, “ Iqtisodiyot dunyosi ” 2021 й. 13. Qo‘ziyev I.N., Fayziev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. Ichki audit. O’quv qo‘llanma. -T.: IQTISOD-MOLIYA, 2015. 198 bet. 14. Fayziev SH.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2015y. – 430 b. 15. Xamdamov B., Ilxomov SH., Karimov N., Masharipov O., Xojiev M. Amaliy audit. Darslik-T.: “Iqtisod-Moliya”, 2020 y. – 360 b. 16. Xo`janiyozov U. « I qtisodiy tahlil va audit » o’quv uslubiy majmua - Urganch- 2012 I nternet saytlari 17. www.gov.uz . (O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali) 18. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi). 19. www.ziyonet.uz (ta’lim tarmog‘i) PAGE \* MERGEFORMAT1$