Auditorlik tashkilotining ish hujjatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	2.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

17 Sotish

Auditorlik tashkilotining ish hujjatlari

Sotib olish

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning moliyaviy shaffofligi, hisobdorligi va faoliyati ustidan
samarali nazoratni ta’minlash zamonaviy boshqaruv tizimining ajralmas qismi
bo‘lib qolmoqda. Aynan shu jihatdan auditorlik nazorati bugungi kunda yurtimizda
iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, moliyaviy boshqaruv tizimining
takomillashuvi va xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga moslashuvi sharoitida
alohida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati qonuniy asosda tartibga
solinib, 2000-yil 26-maydagi “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonun,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va Vazirlar Mahkamasining qarorlari
asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, 2020-yil 1-yanvardan boshlab xalqaro
auditorlik standartlari bosqichma-bosqich joriy etilishi boshlangan. Mazkur
o‘zgarishlar auditorlik ish hujjatlarining sifatli yuritilishini, ularning xalqaro
talablarga mosligini ta’minlash zaruratini yuzaga keltirmoqda.
Auditorlik ish hujjatlari — bu audit jarayonida auditor tomonidan to‘plangan
dalillar, ularning tahlili, tekshiruv natijasida berilgan xulosalar va asoslangan
qarorlarni o‘z ichiga oluvchi rasmiy hujjatlar majmuasidir. Ular nafaqat auditning
texnik jihatdan qanday olib borilganini ko‘rsatadi, balki auditor tomonidan
qilingan har bir professional baho, qaror va mulohazani hujjatlashtirish orqali audit
natijalari ustidan nazoratni va audit sifati ustidan ishonchni ta’minlaydi.
Shuningdek, auditorlik ish hujjatlari quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- auditorlik dalillarining mavjudligi va asoslanganligini hujjatlashtiradi;
- audit xulosasini tayyorlashda ishonchli manba sifatida xizmat qiladi;
- auditorning kasbiy yondashuvi va qarorlarini asoslab beradi;
- ichki va tashqi sifat nazorati jarayonida asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi;
- qonuniy yoki kasbiy nizolar yuzaga kelganda auditorni himoya qiluvchi
hujjat sifatida foydalaniladi.
2

Xalqaro tajribada auditorlik ish hujjatlarining yuritilishiga alohida e’tibor
qaratiladi. Jumladan, Xalqaro auditorlik standartlari (XAS), xususan, ISA 230
“Audit hujjatlari” standarti audit hujjatlarining shakli, mazmuni, to‘liq va o‘z
vaqtida tayyorlanishiga oid qat’iy talablarga ega. Ushbu standarta muvofiq, auditor
har qanday auditorlik faoliyati bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarni hujjatlashtirib
borishi, dalillarni asoslab berishi, kasbiy baholarni qayd etishi shart.
O‘zbekiston Respublikasida esa auditorlik tashkilotlari tomonidan auditorlik
ish hujjatlari yuritilishi bo‘yicha yagona standartlashtirilgan tizim mavjud
emasligi, ko‘plab kichik auditorlik firmalarida hujjatlarni yuritish sifati yetarli
emasligi kuzatilmoqda. Bu holat auditorlik xizmatining ishonchliligiga, audit
xulosasining qabul qilinishi va baholanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu
sababli, mazkur kurs ishi mavzusi — auditorlik ish hujjatlarini to‘g‘ri yuritish,
tizimlashtirish, xalqaro talablarga moslashtirish masalalarini chuqur o‘rganish —
bugungi kun iqtisodiy amaliyoti uchun muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — auditorlik
ish hujjatlarining mohiyatini, ularning shakllantirilish tartibi, yuritilishi, saqlanishi
va xalqaro auditorlik standartlariga mosligini tizimli o‘rganishdan iborat. Bundan
tashqari, auditorlik hujjatlarining audit sifati va yakuniy xulosalarga ta’siri ham
tahlil qilinadi.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi doirasida quyidagi vazifalarni bajarish
rejalashtirilgan:
- Auditorlik ish hujjatlarining huquqiy va nazariy asoslarini aniqlash;
- Ularning asosiy turlari, tarkibi va shaklini o‘rganish;
- Audit dalillarini hujjatlashtirish tartibini tahlil qilish;
- Auditorlik ish hujjatlari sifatiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;
- Xalqaro auditorlik standartlari, xususan ISA 230 talablarini o‘rganish;
- Auditorlik amaliyotida uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish
yo‘llari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
3

Kurs ishining obyekti. Kurs ishi obyekti sifatida auditorlik tashkilotlarining
xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish jarayonida yuritgan auditorlik
ish hujjatlari, ularning mazmuni, shakli va yuritilish mexanizmi tanlab olingan.
Kurs ishining predmeti. Ushbu kurs ishining predmeti — auditorlik
tekshiruvlari davomida shakllantiriladigan ish hujjatlari, ularning audit dalillarini
asoslashdagi o‘rni, auditorlik qarorlariga ta’siri, xalqaro talablarga muvofiqligi va
audit jarayonining ishonchliligini ta’minlashdagi roli hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi va amaliy ahamiyati. Auditorlik ish hujjatlari
auditorlik faoliyatining huquqiy va professional kafolati sifatida xizmat qiladi.
Ularning to‘g‘ri yuritilishi auditorning kasbiy mas’uliyatini aks ettiradi, audit sifati
va ishonchliligini oshiradi, tekshiruv natijalarini asoslashda huquqiy jihatdan
mustahkam zamin yaratadi. Amaliy jihatdan esa, bu hujjatlar orqali auditorlik
tashkilotlari o‘z faoliyatini qonuniy asosda yuritganligini isbotlay oladi, mijozlar
oldida mas’uliyatli va xolis yondashuvni namoyon eta oladi.
Xalqaro tajribada, ayniqsa AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya kabi
rivojlangan mamlakatlarda, auditorlik ish hujjatlarini yuritish qattiq regulyatsiyaga
ega bo‘lib, ichki sifat nazorati tizimining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi.
Bu esa O‘zbekiston amaliyoti uchun ham dolzarb tajriba va metodologiyalarni
joriy etishni taqozo etadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish qismi, ikki asosiy bob,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Birinchi bobda
auditorlik ish hujjatlarining nazariy asoslari, xalqaro va milliy me’yoriy hujjatlar,
mavjud standartlar va ularning tasnifi yoritiladi. Ikkinchi bob esa auditorlik
amaliyotida ish hujjatlarini yuritish bo‘yicha amaliy misollar, mavjud kamchiliklar
va ularni bartaraf etish yo‘llari bilan boyitilgan. Ish yakunida umumiy xulosalar
chiqarilib, aniq amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
4

I-BOB: AUDITORLIK TASHKILOTINING ISH HUJJATLARI
TUSHUNCHASI VA ULARNING AHAMIYATI
1.1. Auditorlik hujjatlari tushunchasi va ularning ahamiyati
Auditorning ish hujjatlari - bu auditor tomonidan va auditor uchun
tayyorlangan yoki auditor tomonidan olib borilgan ishlar munosabati bilan olingan
va saqlanadigan materiallar.
Ish qog‘ozlari quyidagi hollarda qo‘llaniladi:
- rejalashtirish paytida;
- joriy nazoratni amalga oshirish va auditor tomonidan bajarilgan ishlarni
tekshirish;
- auditorlik fikrini tasdiqlash maqsadida olingan auditorlik dalillarini qayd
etish.
Auditor o‘zining professional fikriga asoslanib, har bir aniq audit uchun
ishchi hujjatlar hajmini belgilashga haqli.
Shuni yodda tutish kerakki, ishchi hujjatlarning shakli va mazmuni
quyidagilar bilan belgilanadi:
- auditorlik topshirig‘ining tab el i;
- auditorlik xulosasiga qo‘yiladigan talablar;
- tekshirilayotgan sub’ekt faoliyatining xarakteri, murakkabligi;
- tizimlarning tabiati va holati buxgalteriya hisobi va tekshirilayotgan
ob’ektning ichki nazorati;
- auditorlik xodimlariga ko‘rsatmalar berish, ular ustidan nazoratni amalga
oshirish, bajargan ishlarni tekshirish zarurati;
- audit jarayonida qo‘llaniladigan maxsus usullar va usullar.
Auditorlik tashkiloti rivojlanishi mumkin odatiy ish hujjatlari. Ular
qog‘ozda, elektron tashuvchilarda yoki axborotni saqlashning boshqa har qanday
shaklida tuziladi.
Ish hujjatlari ma’lumotlarni aks ettirishi kerak : tekshirilayotgan
shaxsning nomi haqida; tekshirish muddati va vaqti; auditorlik protseduralarini
5

amalga oshirgan shaxs; va nazorat qiluvchi shaxs (masalan, bu audit rahbari
bo‘lishi mumkin). Shuningdek, ushbu hujjatlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi
kerak: mijoz biznesining tavsifi, auditni rejalashtirish; tekshirilayotgan sub’ektning
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini dastlabki baholash, audit davomida
ushbu baholashni tasdiqlash; auditorlik riskini, muhimligini baholash; auditorlik
namunalarini tanlash va qurish usullari; amalga oshirilgan nazorat sinovlari;
mohiyatni tekshirish tartiblari; auditorlik tekshiruvi natijalari va xulosalari;
auditorning xulosalarini tasdiqlash uchun zarur bo‘lgan boshqa ma’lumotlar.
Muvofiqlashtirilgan auditni o‘tkazishda ishchi hujjatlarning ba’zi fayllari
(papkalari) doimiy yoki joriy fayllar sifatida tasniflanishi mumkin. Doimiy faylda
tekshirilayotgan ob’ekt faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib beruvchi
ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular yangi ma’lumotlar paydo bo‘lishi bilan
yangilanadi. Ushbu faylga nizomning nusxalari, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi
to‘g‘risidagi guvohnomalar, litsenziyalar va shunga o‘xshash boshqa ma’lumotlar
mavjud. Joriy fayl ma’lum bir davr uchun audit bilan bog‘liq ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi.
Ichki ish hujjatlari auditorlik tashkilotida saqlanadi va, qoida tariqasida,
tekshirilayotgan shaxsga berilmaydi, auditor bilan kelishilgan hollar bundan
mustasno. Amalda, bu mijozlarning muammolari bo‘yicha maslahatlarga rasmiy
javoblar va mijozning roziligi bilan auditor tomonidan o‘tkazilgan tashqi
so‘rovlarning nusxalari bo‘lishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarning maxfiyligi va xavfsizligini
ta’minlashi shart (kamida besh yil).
Auditorlik tashkilotlari uchun har tomonlama va yaxshi saqlangan hujjatlar
juda muhimdir.
Auditorning fikrini qo‘llab-quvvatlash: Auditorlik hujjatlari audit
hisobotida bildirilgan xulosalar va fikrlar uchun dalil bo‘lib xizmat qiladi. Audit
hujjatlari bo‘yicha ISA 230 audit hisobotining asosi uchun etarli va mos yozuvlar
zarurligini ta’kidlaydi.
6

Audit standartlari va qoidalariga muvofiqlik: Hujjatlar auditning ISA va
amaldagi qonuniy va me’yoriy talablarga muvofiq ravishda o‘tkazilganligini
ko‘rsatadi.
Auditni rejalashtirish va amalga oshirishni osonlashtirish: Yaxshi tashkil
etilgan hujjatlar auditni rejalashtirish, audit ishini nazorat qilish va uning sifatini
ko‘rib chiqishga yordam beradi.
Hisobdorlik va shaffoflik: Hujjatlar audit guruhiga o‘z ishi uchun javobgar
bo‘lish imkonini beradi va audit jarayonining shaffofligini ta’minlaydi.
Kelajakdagi auditlar uchun doimiy ahamiyat: Muhim masalalar bo‘yicha
yozuvlarni saqlash keyingi auditlarni rejalashtirish va o‘tkazishda yordam beradi.
Sifatni nazorat qilish va tekshirish: Auditorlik hujjatlari ichki sifat
nazorati va me’yoriy organlar tomonidan tashqi tekshiruvlarni osonlashtiradi.
Turli xalqaro standartlarda har tomonlama audit hujjatlariga e’tibor
qaratilishi uning audit sifatini ta’minlash va auditorlik kasbining ishonchliligini
oshirishdagi fundamental rolini ta’kidlaydi.
Ish hujjatlari auditorning mulki hisoblanadi. Auditorning ixtiyoriga
ko‘ra, ular tekshirilayotgan shaxsga taqdim etilishi mumkin, lekin buxgalteriya
hisobi o‘rnini bosa olmaydi.
Analitik protseduralarni rejalashtirish, bajarish natijalari, shuningdek
buxgalteriya hisobida noodatiy yoki noto‘g‘ri aks ettirilgan moliyaviy operatsiyalar
va faktlarni tahlil qilish. iqtisodiy faoliyat auditorning ish hujjatlarida qayd etiladi
va buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining ishonchliligi to‘g‘risida xulosa tuzish
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar kerak bo‘lsa, auditor auditorlik
protseduralari uchun zarur bo‘lgan ishchi hujjatlarni (jamlangan bayonotlar,
diagrammalar, testlar va boshqalar) tuzishi mumkin. Ish hujjatlari, agar u yakka
tartibdagi tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lsa, auditorning mulki
hisoblanadi. Agar auditor auditorlik tashkilotining xodimi bo‘lsa, u holda audit
oxirida u ishchi hujjatlarni tashkilot arxivida saqlash uchun topshirishi shart.
7

Auditorning ish hujjatlaridagi ma’lumotlar maxfiy hisoblanadi va mijozning
roziligisiz foydalanilishi va (yoki) oshkor etilishi mumkin emas.
Rejalashtirish bosqichida va audit davomida auditor tomonidan tayyorlangan
barcha hujjatlar unga maqbul reja va samarali auditni ishlab chiqishda yordam
beradi, shuningdek, audit natijalarini kuzatish va baholashga xizmat qiladi.
Ish hujjatlari auditni rejalashtirish va o‘tkazish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
o‘z ichiga olishi kerak; Auditorlik fikrini shakllantirish uchun asoslarni yetarli
darajada va to‘g‘ri aks ettirish; audit Belarus Respublikasining normativ-huquqiy
hujjatlariga muvofiq amalga oshirilganligining isboti bo‘lib xizmat qiladi.
Ishchi hujjatlar audit faktini tasdiqlaydi, audit sifatini ichki va tashqi nazorat
qilish imkoniyatini ta’minlaydi, shuningdek, tekshirilayotgan ob’ektning keyingi
tekshiruvlarida mehnat va vaqt xarajatlarini optimallashtirishga imkon beradi.
Ishchi hujjatlar o‘tkazilgan audit haqida umumiy tushunchani ta’minlash
uchun zarur bo‘lgan darajada tayyorlanishi kerak.
Ishchi hujjatlarda auditni rejalashtirish, amalga oshirilgan auditorlik
protseduralarining tabiati, muddatlari va hajmi, ularning natijalari, shuningdek,
olingan auditorlik dalillaridan olingan xulosalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar aks
ettirilishi kerak.
Ishchi hujjatlarda auditorlik tashkiloti o‘z kasbiy mulohazalarini bildirgan
barcha muhim masalalar bo‘yicha asoslar, zarur dalillar va xulosalarni
shakllantirish vaqtida auditorlik tashkilotiga ma’lum bo‘lgan dalillar bo‘lishi kerak.
Auditorlik tashkiloti har bir aniq audit uchun ishchi hujjatlar hajmini
mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega. Shu bilan birga, uning hajmi shunday
bo‘lishi kerakki, ushbu tekshirilayotgan ob’ektni tekshirish bilan bog‘liq
bo‘lmagan auditor faqat ushbu hujjatlar asosida (qo‘shimcha suhbatlar yoki
yozishmalarga murojaat qilmasdan) bajarilgan ish va uning asosliligini tushunishi
mumkin. qabul qilingan xulosalar va qarorlar.
Ish hujjatlarining shakli va mazmuniga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
8

- Audit topshirig‘ining mohiyati va yakuniy audit hujjatlariga qo‘yiladigan
talablar;
- Audit ob’ekti faoliyatining tabiati va murakkabligi;
- Amalga oshirilgan audit protseduralarining tabiati;
- Olingan auditorlik dalillarining etarliligi va maqsadga muvofiqligi;
- buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarini jiddiy noto‘g‘ri ko‘rsatish xavfini
baholash;
- Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining aniqlangan buzilishlarining
xarakteri va hajmi;
- Auditni o‘tkazish va uning natijalarini baholash jarayonida professional
mulohazalardan qay darajada foydalanilganligi;
- Audit metodologiyasi, tekshirish usullari va vositalari.
Ish hujjatlari qog‘oz va (yoki) elektron tashuvchilarda saqlanadi. U audit
rejalarini, tahliliy materiallarni, ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan tanlangan masalalar
ro‘yxatini, muhim masalalar tavsifini, tasdiqlash xatlari va vakillik xatlarini,
nazorat varaqlarini va muhim masalalar bo‘yicha yozishmalarni (shu jumladan
elektron pochta) o‘z ichiga oladi. Ishchi hujjatlar, agar kerak bo‘lsa,
tekshirilayotgan ob’ekt hujjatlarining ko‘chirmalari yoki nusxalarini o‘z ichiga
oladi.
Ish hujjatlarining bir qismi sifatida dastlab qog‘ozda tayyorlangan auditorlik
ob’ekti va (yoki) auditorlik tashkiloti hujjatlarining nusxalari ham qog‘ozda
saqlanishi kerak. Ushbu hujjatlarga quyidagilar kiradi:
- auditorlik hisoboti;
- tekshirilayotgan sub’ektning buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti;
- audit natijalari bo‘yicha yozma ma’lumot (hisobot);
- Audit xizmatlarini ko‘rsatish shartnomasi;
- bajarilgan ishlarni, shu jumladan audit bosqichlari bo‘yicha qabul qilish
aktlari;
- Rasmiy yozishmalar;
9

- Auditorlik tashkilotining ixtiyoriga ko‘ra boshqa hujjatlar.
Yakuniy ishchi hujjatlarning tuzilishiga ishchi hujjatlarning eskizlari,
tugallanmagan yoki dastlabki eslatmalar, qoralamalar kirmaydi.
Ish hujjatlarini tayyorlash va tekshirish samaradorligini oshirish uchun
auditorlik tashkiloti hujjatlarning namunaviy shakllarini (shakllar, anketalar,
namunaviy xatlar va murojaatlar va boshqalar) ishlab chiqishi kerak.
Standartlashtirishni hujjatlashtirish auditorlarga topshiriqni bajarishni
osonlashtiradi va shu bilan birga ularning ish natijalarini kuzatish imkonini beradi.
Shu bilan birga, ishchi hujjatlar har bir auditning holatlariga va uni o‘tkazish
jarayonida auditorlik tashkilotining ehtiyojlariga javob beradigan tarzda tuzilishi va
tizimlashtirilgan bo‘lishi kerak.
Xuddi shu tekshirilayotgan ob’ektda bir necha yillar davomida audit
o‘tkazilgan taqdirda, ayrim ishchi hujjatlar doimiy deb tasniflanadi, yangi
ma’lumotlar paydo bo‘lishi bilan to‘ldiriladi (masalan, tekshirilayotgan ob’ektning
ta’sischilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan hujjatlar). Bunday
hujjatlar uchun alohida papka tuziladi yoki bir necha yillar davomida o‘tkazilgan
auditorlik tekshiruvlari bilan bog‘liq hujjat qaysi ishchi hujjatlarda saqlanganligi
ko‘rsatiladi.
Auditorlik tashkiloti auditga tegishli har qanday muhim ma’lumotlarni
hujjatlashtirishi kerak.
Quyidagilar majburiy ravishda hujjatlashtirilishi kerak:
- buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarini jiddiy noto‘g‘ri ko‘rsatish xavfini
ko‘rsatadigan holatlar;
- moliyaviy ma’lumotlarning jiddiy noto‘g‘ri ko‘rsatilishi ehtimoli yoki
buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining jiddiy noto‘g‘ri ko‘rsatilishi xavfini
dastlabki baholashni va ushbu risklarga javoban rejalashtirilgan audit
protseduralarini qayta ko‘rib chiqish zarurligini ko‘rsatadigan auditorlik
protseduralari natijalari;
10

- Zarur auditorlik tartib-qoidalarini amalga oshirishga to‘sqinlik qilgan
holatlar;
- Auditorlik xulosasini o‘zgartirish sabablari.
Amalga oshirilgan auditorlik protseduralarini hujjatlashtirishda auditorlik
tashkiloti ularning belgilovchi xususiyatlarini ko‘rsatishi kerak:
- Batafsil sinovdan o‘tkazilganda - tekshirish uchun tanlangan hujjatlarning
sanalari va raqamlari;
- Muayyan qiymatdan ortiq summalar bilan operatsiyalarni aks ettiruvchi
hujjatlarni tanlashni nazarda tutuvchi tartiblar uchun - bajarilgan protseduralar
hajmi va tekshirilgan to‘plam;
- Hujjatlar to‘plamidan tizimli namuna olishni amalga oshirishni nazarda
tutuvchi protseduralar uchun - dastlabki hujjat (mos yozuvlar nuqtasi) va namuna
olish oralig‘i;
- Suhbat o‘tkazishni nazarda tutuvchi tartiblar uchun - suhbat o‘tkazilish
sanalari, suhbatda qatnashgan xodimlarning ism-shariflari va lavozimlari;
- Kuzatish tartiblari uchun - kuzatilayotgan jarayon, kuzatish vaqti va joyi,
kuzatilayotgan jarayonda ishtirok etgan shaxslarning familiyalari va lavozimlari.
Auditorlik tashkiloti rahbariyat, manfaatdor tomonlar, tekshirilayotgan
ob’ekt xodimlari, uchinchi shaxslar bilan muhim masalalarni muhokama qilishni
hujjatlashtirishga majburdir. Shu bilan birga, ishchi hujjatlar muhokamalar vaqti va
ularda ishtirok etgan shaxslarni ko‘rsatgan holda muhim masalalarni muhokama
qilish yozuvlarini, shuningdek tekshirilayotgan sub’ekt xodimlari tomonidan
tayyorlangan hujjatlarni (masalan, bayonnoma) o‘z ichiga oladi. auditorlik
tashkiloti bilan kelishilgan bunday muhokamalar).
Agar auditorlik tashkiloti biron bir muhim masala bo‘yicha uning
professional fikriga zid bo‘lgan yoki mos kelmaydigan ma’lumotlarni aniqlagan
bo‘lsa, ishchi hujjatlarda ushbu ziddiyatga nima sabab bo‘lganligi, shuningdek uni
hal qilish usullari aks ettirilishi kerak.
11

Agar biron-bir sababga ko‘ra firma auditorlik dalillarini olish uchun zarur
bo‘lgan auditorlik protseduralarini bajara olmasa, bu holatlarni hujjatlashtirish va
audit maqsadiga erishish uchun o‘tkazilgan muqobil audit protseduralarining
etarliligi va maqsadga muvofiqligini oshkor qilish kerak. Shu bilan birga, ushbu
audit davomida tekshirilishi shart bo‘lmagan masalalar bo‘yicha auditorlik tartib-
qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha ishchi hujjatlar tuzilmasligi kerak (masalan,
yillik audit o‘tkazilayotganda, xuddi shu tekshiriluvchi tomonidan, va shuning
uchun hujjatlarni tasdiqlash tartib-qoidalari.dastlabki ma’lumotlar, chunki ularning
ishonchliligi o‘tgan hisobot yilidagi audit davomida tasdiqlangan).
Amalga oshirilgan auditorlik protseduralarining mohiyati, muddatlari va
hajmini hujjatlashtirishda ishchi hujjatlarda ular kim tomonidan va qaysi muddatda
bajarilganligi, shuningdek, auditorlik protseduralarining borishini aks ettiruvchi ish
hujjatlari kim tomonidan va qachon tekshirilganligi ko‘rsatilishi kerak.
Ish hujjatlarini tekshirish auditorlik tashkiloti tomonidan belgilangan tartibda
amalga oshiriladi.
Auditorlik tashkiloti o‘z vaqtida, lekin auditorlik xulosasi imzolangan
kundan boshlab 60 kundan kechiktirmay ishchi hujjatlarni tayyorlashni yakunlashi
shart.
Yoniq yakuniy bosqich ish hujjatlarini tayyorlash amalga oshiriladi:
- Audit davomida olingan, lekin ishchi hujjatlarda aks ettirilmagan auditorlik
dalillarini hujjatlashtirish;
- Keraksiz hujjatlarni chiqarib tashlash (ahamiyatsiz yoki boshqa hujjatlar
bilan almashtirilgan);
- Ish qog‘ozlarini saralash, tartiblash va o‘zaro bog‘lash;
- Ishchi hujjatlarni tekshirish (nazorat) varaqlarini imzolash.
Ishchi hujjatlarni tayyorlash tugagandan so‘ng, saqlash muddati tugagunga
qadar undan biron bir hujjatni yo‘q qilish yoki olib qo‘yish taqiqlanadi.
12

Auditorlik tashkiloti, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo‘lmasa, kamida 5 yil davomida ishchi hujjatlarning saqlanishini
ta’minlashi shart.
Agar ishchi hujjatlarni yangi hujjatlar bilan to‘ldirish yoki undagi hujjatlarni
o‘zgartirish zarurati tug‘ilsa, auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarga kiritilgan
o‘zgartirish yoki qo‘shimchalarning xususiyatidan qat’i nazar, quyidagilarni
ko‘rsatishi shart:
- Ishchi hujjatlarga o‘zgartirishlar yoki qo‘shimchalar kiritish sabablari;
- Ushbu o‘zgarishlarning auditorning audit natijalariga ta’siri;
- Ishchi hujjatlarga kim va qachon o‘zgartirishlar kiritilganligi, shuningdek
ularni kim va qachon tekshirganligi.
Agar auditorlik xulosasi imzolangandan so‘ng, qo‘shimcha auditorlik
protseduralarini yoki auditorlik fikrini o‘zgartirishni talab qiladigan faktlar
aniqlansa, auditorlik tashkiloti quyidagilarni hujjatlashtirishi shart:
- oshkor qilingan faktlar;
Amalga oshirilgan qo‘shimcha audit protseduralarining tabiati va hajmi,
shuningdek, olingan auditorlik dalillari va ular asosida olingan xulosalar;
- Ishchi hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritilgan sana, shuningdek kim tomonidan
o‘zgartirishlar kiritilganligi va yangi hujjatlarni kim tekshirganligi.
Auditorlik tashkilotining rahbari yoki u vakolat bergan shaxs ishchi
hujjatlarning rasmiylashtirilishi va xavfsizligi uchun javobgardir.
Ish hujjatlari qat’iy maxfiydir va auditorlik tashkiloti xodimlariga faqat
auditorlik tashkiloti rahbarining yoki u vakolat bergan shaxsning ruxsati bilan
keyingi audit o‘tkazish yoki oldingi auditning ayrim masalalariga aniqlik kiritish
zarurati tug‘ilgan taqdirda berilishi mumkin.
Ish hujjatlarini auditorlik tashkilotidan chaqirib olish qonun hujjatlarida
belgilangan hollarda va tartibda faqat vakolatli organlar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin.
13

1.2. Auditorlik ish hujjatlarining tasnifi va turlari
Auditorlik faoliyatining barcha jabhalarida bo‘lgani kabi ishchi hujjatlarni
tuzish va uni yuritish bo‘yicha maxsus standart ishlab chiqilgan.
Auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkaziladigan auditning tekshiruvi majburiy
ravishda hujjatlashtirish bilan bog‘lanishi, ya’ni qabul qilingan ma’lumotni
auditorlik tekshiruvining mazkur standartiga muvofiq ravishda rasmiylashtirilgan
auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to‘plamida aks ettirilishi lozim.
Auditorlik tashkilotlari audit jarayonida tayyorlaydigan va foydalanadigan
hujjatlarning umumiy turlarini ko‘rib chiqamiz.
Audit rejasi va strategiyasi: Auditning ko‘lami va o‘tkazilishini belgilaydi. U
risklarni baholash tartib-qoidalarini va muhimlik darajalarini o‘z ichiga oladi.
Ishchi hujjatlar: Amalga oshirilgan audit tartib-qoidalari, olingan dalillar va
erishilgan xulosalar yozuvlari. Bularga quyidagilar kiradi:
- Nazorat ro‘yxatlari.
- Tasdiqlash xatlari (masalan, bank tasdiqlashlari).
- Tahlil jadvallari (masalan, moliyaviy koeffitsientlar, hisobvaraqlarning
qoldiqlarining tahlili).
- Muhim topilmalar yoki masalalarni umumlashtiruvchi memorandumlar.
- Maxsus audit tartib-qoidalarini batafsil bayon etuvchi audit dasturlari.
- Rahbariyat bilan bo‘lgan muhokama yozuvlari.
- Mijoz hujjatlarining nusxalari.
Audit dalillari: Auditor tomonidan fikr shakllantirish uchun ishlatiladigan
ma’lumot. Bularga hujjatli dalillar, jismoniy dalillar, guvohlik dalillari va analitik
dalillar kirishi mumkin.
Audit hisoboti: Moliyaviy hisobotlar bo‘yicha auditorning fikrini bildiruvchi
hujjat. Fikrning turli xil turlari mavjud: shartsiz (toza), shartli, salbiy, fikr
bildirishdan bosh tortish. ISA 700 moliyaviy hisobotlar bo‘yicha fikr shakllantirish
va hisobot berish masalalarini tartibga soladi.
14

Topshiriqni yakunlash hujjatlari: Audit davomida aniqlangan muhim
masalalarni umumlashtiradi.
Auditorlik hujjatlarining xilma-xilligi har tomonlama auditda ishtirok
etadigan turli bosqichlar va tartib-qoidalarni aks ettiradi, ularning har biri
auditorning fikrini qo‘llab-quvvatlash uchun dalillarni to‘plash va
hujjatlashtirishda o‘ziga xos maqsadga xizmat qiladi.
Ishchi hujjatlar to‘plamini yanada aniqroq tasniflash uchun ularni quyidagi
turlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:
1. Mijoz hujjatlaridan nusxa;
2. Tekshiruv jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar;
3. Tekshiruv davomida mijozning yozma tasdiqlari.
4. Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlar to‘plamiga quyidagilar kiradi:
15

1- rasm. Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlar to‘plami tarkibi
Mijoz hujjatlaridan nusxa. Mijoz hujjatlaridan olingan nusxalarni
auditor o‘zining ishchi hujjatlari bilan birga saqlashi lozim. Mijoz
hujjatlariga quyidagilar kiradi:
– korxona Nizomi;
– ta’sis shartnomasi;
– ro‘yxatdan o‘tkazilganlik to‘g‘risidagi guvohnoma;
16Auditorlik tekshiruvining ishchi
hujjatlar to‘plami tarkibi
auditning tekshiruvi o‘tkazishning
rejalari hamda dasturlari auditorlik takshkiloti tomonidan
foydalanilgan omillar hamda
ularning natijalarini ta’rifi
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
tushuntirishlari, izohlari va arizalari xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
hujjatlarining nusxalari, jumladan
fotonusxalari
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning
buxgalteriya hisobini ichki nazorati
hamda tashkil qilish mexanizmining
ta’rifi auditorlik tashkilotining tahliliy
hujjatlari
boshqa
hujjatlar

– aktsionerlar yig‘ilishining bayonnomalari va boshqa yuridik hujjatlar;
– mijozning hisob siyosati;
– auditor tasdiqlashi lozim bo‘lgan moliyaviy hisobot.
Bundan tashqari auditor mijoz haqida quyidagi ma’lumotlarni bilishi shart:
– aktsionerlar, ta’sischilar to‘g‘risida ma’lumot;
– asosiy faoliyat turi;
– sho‘’ba korxonalari tarkibi va joylashishi;
– mijoz rahbariyati, boshqaruvi haqida ma’lumot;
– korxonani boshqarish sxemasi;
– korxonaning kredit muassasalaridagi schetlari.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar,
auditning ishchi hujjatlari tarkibida katta hajmni egallaydi. Har bir auditorlik
tashkilotida o‘rnatilgan ichki standartlar bo‘yicha bo‘ladi. Bunday hujjatlarga
quyidagilar kiradi:
– auditorlik tekshiruv dasturi;
– buxgalteriya hisobi tizimini baholash va o‘rganish natijalari:
buxgalterlari mansablari bo‘yicha taqsimlanishini sxemalari;
– ichki nazorat tizimini o‘rganish va baholash natijalari;
– mijozning soliq ttlash bo‘yicha xususiyatlari (to‘laydigan soliq turlari,
stavkalari, imtiyozlar);
– hisobvaraqlardagi qoldiqlar tahlili;
– korxonaning moliyaviy holati tahlili;
– tekshirish davomida har bir auditorning bajaradigan ishlari grafigi;
– auditorlarning ekspert, konsultantlar bilan muloqotining nusxasi.
Tekshirish davomida mijoz bilan yozma hujjatlariga quyidagilar kiradi:
– auditni o‘tkazish bo‘yicha xat-taklifnoma;
– shartnoma;
– auditorning xat-majburiyatidan nusxa;
– auditorning mijoz rahbarlaridan olgan xatlari;
17

– mijozning auditorga yozgan xatlari;
– ekspert xulosalaridan nusxa;
– ma’muriyat axborotlari;
– auditorlik firma hisoboti;
– buxgalteriya hujjatlari va hisobotidagi xatolarni to‘g‘rilash to‘g‘risidagi
bayonnoma;
– auditorlik tashkilotining xulosasi.
Auditorlik tekshiruv tugagandan so‘ng, bu hujjatlarni auditorlik tashkiloti
arxiviga saqlashga beradi.
Auditorning hujjatlari maxfiy axborotlarni ifodalaydi. Bunday hisobotlarni
saqlash muddati, tartibi auditorlik tashki-lotining ichki qoidalarida belgilanadi.
Ishchi hujjatlar to‘plami tarkibiga auditning tekshiruvini o‘tkazayotgan
auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilishi yoki auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotgan
xo‘jalik yurituvchi sub’ektdan yoki boshqa shaxslardan qabul qilinishi mumkin.
Ishchi hujjatlar to‘plamining shakli hamda mazmuni quyidagi omillarga
bog‘liq:
– amalga oshirilayotgan faoliyatning xarakteri;
– auditor xulosasining shakli;
– xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati (biznesi)ning
xarakteri hamda murakkabligi;
– xo‘jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi hamda ichki
nazoratining ahvoli;
– alohida taomillarni bajarish vaqtida auditorlik tashkiloti xodimlarining
mehnati ustidan nazorat hamda boshqarishning zarur bo‘lgan darajasi;
– auditning tekshiruvini o‘tkazish jarayonida o‘ziga xos auditning
metodikasi hamda texnologiyasi.
Ishchi hujjatlar to‘plamining shakllari auditorlik tashkiloti tomonidan
mustaqil ravishda ishlab chiqiladi. Ishchi hujjatlar to‘plami auditorlik tekshiruvini
o‘tkazgan auditorlik tashkilotining egaligida bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektni
18

hujjatlarining nusxalari, jumladan fotonusxalari, mazkur xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning roziligi bilan auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari to‘plamiga
kiritiladi.
Auditorlik tekshiruvi o‘tkazilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hamda boshqa
shaxslar, jumladan soliq va boshqa davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ishchi
hujjatlar to‘plami yoki uning nusxalarini to‘liq miqdorda yoki biror-bir qismini
taqdim qilishni talab qilishga haqli emaslar.
Ishchi hujjatlar to‘plamida bor bo‘lgan ma’lumotlar maxfiy hi-soblanadi
hamda auditorlik tashkiloti tomonidan oshkor qilinishi mumkin emas.
Ishchi hujjatlar to‘plami quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim:
– auditning tekshiruvini rejalashtirish haqida yozuv;
– bajarilgan audit xizmatlarining xarakteri, o‘tkazish vaqti hamda hajmi
haqida yozuv;
– auditorlik tekshiruvi davomida olingan ma’lumotlar asosida qilingan
xulosalar.
Auditorning professional mulohazalarini talab qiladigan barcha jiddiy
masalalar, ushbu masalalar yuzasidan qilingan xulosalar bilan birga, ishchi
hujjatlar to‘plamida aks ettirilishi lozim.
Ishchi hujjatlar to‘plami u bilan tanishgan tajribali auditor (auditor
tashkiloti) tomonidan o‘tkazilgan auditning tekshiruvi haqida umumiy tushunchaga
ega bo‘lishi mumkinligi maqsadida etarli darajada to‘liq hamda mukammal
bo‘lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to‘plamiga kiritilgan ma’lumotlar aniq bayon qilinishi hamda
ularning mazmuni va shakllari shubhasiz bo‘lishi hamda ularni har xil sharhlash
mumkin bo‘lmasligi lozim.
Ishchi hujjatlar to‘plamining hajmi va mazmuni quyidagi omillarga bog‘liq:
– mazkur xo‘jalik yurituvchi sub’ekt yangi buyurtmachi bo‘lib hi-
soblanadimi yoki yo‘qmi;
– xo‘jalik yurituvchi sub’ekt nodavlat tashkiloti bo‘lib hisoblanadimi
19

yoki yo‘qmi;
– audit tekshiruvi uchinchi tomonning talabiga ko‘ra o‘tkazilyaptimi yoki
yo‘qmi;
– maxsus hisobot talab qilinadimi yoki yo‘qmi.
Ishchi hujjatlar to‘plami o‘z vaqtida tayyorlanishi lozim:
auditning tekshiruvidan oldin, uning davomida hamda tugatilganidan keyin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektga auditor xulosasini taqdim etish paytida butun ishchi
hujjatlar to‘plami tuzilgan hamda rasmiylashtirilgan bo‘lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to‘plami tarkibiga kiradigan hujjatlar quyi-dagi rekvizitlarga
ega bo‘lishi lozim:
– hujjatning nomi;
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi su-b’ektning
nomi;
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotgan davr;
– auditning taomilini bajarish yoki hujjatni tayyorlash sanasi;
– hujjatning mazmuni;
– hujjatni tayyorlagan shaxsning shaxsiy imzosi hamda uning tu-
shuntirilishi.
Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to‘plamiga kiritilgan hujjatlar
ulardagi ma’lumotlarning manbasiga suyanishi lozim. Ishchi hujjatlar to‘plamida
shartli belgilar (ramzlar)dan foydalanilgan bo‘lsa, bunday belgilar (ramzlar)
tushuntirilishi lo-zim. Har bir ishchi hujjati o‘z raqamli indeksiga ega bo‘lishi
lozim. Raqamli indekslarni tuzilish tizimi hamda berilish tartibi auditorlik
tashkiloti tomonidan belgilanadi.
Auditorlik tekshiruvi tugagandan so‘ng ishchi hujjatlar to‘plami auditorlik
tashkilotining arxivida majburiy saqlash uchun topshirilishi lozim. Ishchi hujjatlar
to‘plamining saqlanishi, rasmiylashtirilishi hamda arxivga topshirilishini auditorlik
tashkiloti rahbari yoki uning vakolatli shaxsi amalga oshiradi. O‘tkazilayotgan
auditorlik tekshiruvi ishchi hujjatlar to‘plamining mazkur xo‘jalik yurituvchi
20

sub’ektning auditorlik tekshiruvida qatnashmayotgan auditorlik tashkilotining
xodimlariga berilishiga yo‘l qo‘yilmasligi lozim.
Auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarni ishonchli saqlanishini ta’minlashi
lozim. Saqlash muddati qonunchilikda belgilanadi. Ishchi hujjatlar yo‘qolgan yoki
ularga zarar etgan taqdirda auditorlik tashkiloti xizmat tekshiruvini o‘tkazishni
ta’minlashi lozim, bu tekshiruvning natijalari tegishli dalolatnoma bilan
rasmiylashtiriladi.
Auditorlik firmasi o‘zining biznes rejasini tuzayotganida bo‘lajak mijozlarini
aniqlab olishi lozim. Bular qonunga ko‘ra o‘z moliyaviy hisobotlarining
to‘g‘riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasini olishi shart mijozlar, shuningdek,
bunday xulosaning mavjudligi shart bo‘lmagan, lekin har xil soliqlarni to‘lashda
tavakkalchilikni va ko‘rilishi mumkin bo‘lmagan zararlarni kamaytirish hamda o‘z
ishlab chiqarish-tijorat faoliyatlarini takomillashtirish maqsadida auditorlar bilan
hamkorlik qilishga intilgan mijozlar bo‘lishi mumkin.
Qonunga ko‘ra auditorlik xulosasini olish shart bo‘lgan korxonalar
auditorlik firmalarining doimiy mijozlari hisoblanadi. Auditorlik xizmatini
ko‘rsatish korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyati yuzasidan buxgalteriya
hisobi va hisobotining ahvolini ekspertiza qilish, moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi
haqida auditorlik xulosaksi olish maqsadida muayyan davr uchun korxonaning
ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini tekshirish (audit), abonementlik xizmati shaklida
auditorlik xizmati ko‘rsatish to‘g‘-risida auditorlik firmasi bilan mijoz o‘rtasidagi
bitimni imzolashdan boshlanadi.
Hozirgi vaqtda har qaysi auditorlik firmasi auditor va mijozlarning
ma’suliyati, auditorlik tavakkalchiligi haqidagi o‘z tushunchalaridan kelib chiqib,
auditni o‘tkazish va auditorlik xizmati ko‘rsatishga doir bitimlarning turli
shakllaridan foydalaniladi.
Barcha auditorlik firmalari o‘zlari bajargan ishning hajmi va sifatini
tasdiqlovchi asosiy hujjatlar hisoblanadigan ishchi hujjatlar tuziladi. Bularning
shakli ixtiyoriy bo‘lib, unda firma bajargan ishlarning qisqacha bayoni beriladi,
21

xususan: qanday bir-lamchi hujjatlar va hisobga olish registrlari tekshirilganligi;
tekshiruvning qaysi usuli – yalpi usulimi yoki tanlov usuli qo‘llanilganligi
yoziladi. Tanlab tekshirishda tanlash darajasi yoki tekshirilgan hujjatlar hajmi
yoxud tanlashning boshqa mezonlari ko‘r-satiladi.
Ish hujjatlarida quyidagi axborotlar ham ko‘rsatiladi:
tekshirish natijalari bo‘yicha mulohazalar, masalan, korxonada buxgalteriya
hisobini yuritishning tekshiruv o‘tkazilayotgan davrda amalda bo‘lgan qonun
hujjatlariga muvofiq kelmaslik faktlari (sezilgan faktlar buxgalteriya hisoboti
ko‘rsatkichlariga ta’sir qilsa); tekshiruvga etilmagan birlamchi hujjatlar, hisobga
olish ma’lumotlari kabi hujjatlar, qonun hujjatlariga muvofiq kelmaydigan va
buxgalteriya hisobotining to‘g‘riligiga ta’sir etadigan boshqa aniqlangan faktlar;
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish usullari haqida auditor fikri;
korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini takomillashtirish yuzasidan
auditor fikriga asoslangan boshqa tavsiyalar.
Afsuski, rivojlangan mamlakatlarda keng ma’lum bo‘lgan shakli ayrim
texnik jihatlari ham bizning auditda hali boshlang‘ich bosqichda auditorning ish
hujjatlari, ya’ni mijoz buyurtmasini bajarishda auditor olib borgan barcha qaydlar
ham shular jumlasiga kiradi.
Ishchi hujjatlarni tayyorlash, shuningdek ularning ro‘yxati, shakli va
mazmunini konkretlashtirish auditning muhim qismidir. Ishchi hujjatlari o‘ziga xos
xususiyatlari, chunonchi, hujjatning raqami, mijozning nomi, auditor ko‘rib
chiqadigan davr, mazmunning bayoni, hujjatni tayyorlagan shaxsning ismi-sharifi,
hujjat tayyorlangan sana kabilarning aniqligi bilan ajralib turishi kerak. Tayyor
ishchi hujjatlar majmui audit doirasida bajarilgan ishlar haqida aniq va ravshan
tasavvur berishi lozim. Ishchi hujjatlarga qilinadigan qaydlar muayyan belgilar
tarzida ifodalanadi.
AQSh, Buyuk Britaniya va ingliz tilida so‘zlashadigan boshqa
mamlakatlarning barcha etakchi auditorlik firmalari ishchi hujjatlarni asosan
tasdiqlangan andozalarga muvofiq yuritadi. Ishchi hujjatlar tarkibida uzluksiz
22

yuritiladigan hujjatlar, auditorlik ma’muriyati hujjatlari va joriy auditorlik
axborotlari farq-lanadi. Bularning ichida auditni rejalashtirish materiallari va
dasturlari, mijoz har xil hujjatlarining nusxalari, foydalanilgan yumushlar va testlar
ro‘yxati audit jarayonida olingan dalillar va guvohnomalar, shuningdek auditning
turli bosqichlarida chiqarilgan tegishli xulosalar, shu jumladan yakunlovchi
bosqich xulosalari va keyingi voqealar sharhi bo‘ladi.
Ishchi hujjatlarining umumiy maqsadi – rejalashtirish, auditni o‘tkazish,
axborotlarni to‘plash va xulasani tayyorlash jarayonlarida auditorga yordam berish.
Audit jarayonini rejalashtirish va hujjatlashtirishni adekvat (aynan bir xil)
boshqarishga doir vazifalar avvalo auditorlik firmasining zimmasiga tushadi. Bu
vazifalarni bajarish firmaning muvaffaqiyatli ishlashiga yordam beradi.
Rejalashtirish bosqichidayoq auditor mijozning ahvolini tahlil qilishi,
ekspertizadan o‘tkazishi va uning biznesi xususiyatlarini hujjatlar bilan qayd qilib
qo‘yishi lozim. Eng avvalo, mijozning katta tavakkalchilik bilan o‘tkazilishi
mumkin bo‘lgan iqtisodiy operatsiyalarini belgilab oladi. Ana shuning asosida
suiiste’mollar va moliyaviy hisobotlardagi buzib ko‘rsatish faktlarini aniqlash
uchun qanday auditorlik yumushlari zarur bo‘lishi haqida bir fikrga keladi.
Bundan tashqari, rejalashtirish bosqichida auditor yana mijozning tashqi
muhiti (munosabatlari) xususiyatlarini ham aniqlashi lozim. Auditni rejalashtirish
va bu jarayonni boshqarish bir-biriga mos kelishi uchun mijozga xizmat
ko‘rsatishda boshidan oxirigacha faqat auditning borishini nazorat qilibgina
qolmasdan, balki to‘plangan dalillar va ular asosida chiqarilgan xulosalarni
bajariladigan audit yumushlarining muayyan ishchi hujjatlarida puxta qayd qilib
borish lozim.
Shunday qilib, ishchi hujjatlar audit qanday rejalashtirilganligini, uning
bajarilishi qanday nazorat qilinganligini, to‘plangan dalillar qanchalik to‘g‘ri, etarli
va dolzarb ekanligini amalda tasdiqlashi mumkin. Shularning asosida firma
auditorlik xulosasi amalga oshirilgan tekshiruv natijalariga mosligini ko‘rsatishi
mumkin: bu natijalar va aniq vaziyatlarga bog‘liq holda ishchi hujjatlarda
23

auditorlik xulosasining aynan qaysi turi bu erda o‘rinli ekanligini aniqlash uchun
etarli asos bo‘ladi.
Hujjatlardagi ma’lumotlarga qarab, ishning ko‘zini biladigan mutaxassislar
audit sohasining mosligini aniqlashi, shuningdek, moliyaviy hisobotning xolislik
darajasi haqida ma’lum tasavvur hosil qilishi mumkin. Shuning uchun ish
hujjatining har qaysi bo‘limida u tuzilayotganida ko‘zda tutilgan maqsadga erishish
uchun etarli axborotlar bo‘lishi lozim. Shu narsa muhimki, hujjatdagi batafsil
ma’lumotlar hisobga olish hujjatlari va tasdiqlangan moliyaviy hisobotdagi
ma’lumotdan farq qilmasligi kerak.
Auditorlik firmasi uchun ishchi hujjatlar mijozga auditorlik xulosasini
taqdim qilishdan oldin auditorlik firmasining o‘z nazoratchilari va sheriklari
amalga oshiradigan mijoz uchun bajarilgan ishlarning sifatini nazorat qilishga asos
ham bo‘ladi. Agar hohlashsa, ular auditor haqiqatan ham aynan shunday auditorlik
xulosasini tuzish uchun etarli dalillar to‘plagan-to‘plamaganligini baholashi
mumkin.
Ishchi hujjatlar boshqa ko‘p yo‘nalishlari uchun ham asos bo‘lishi mumkin.
Chunonchi, ular: audit mobaynida aniqlangan turli muammolar bo‘yicha auditorlik
qo‘mitasiga va kompaniya rahbariyatiga rasmiy taqdimnomalar uchun axborotlar
manbai; auditorlik firmasi ichida xodimlar tayyorlash uchun ma’lumot tarzidagi
material (mijoz kompaniyasi nomini ko‘rsatmay) bo‘lishi, shuningdek navbatdagi
auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish va bajarilishini muvofiqlashtirib turishiga
yordam berishi mumkin.
Agar keyinchalik shunday ehtiyoj paydo bo‘lsa, auditor tashqi nazorat
tashkilotlariga taqdim qilimsh, shuningdek sudda dalil sifatida keltirish uchun
ishchi hujjatlardan foydalanishi mumkin.
Auditorning ishchi hujjatlari maxfiy tarzda ekanligiga e’tibor berishi lozim.
Hatto, auditni o‘tkazishda ham uning mazmuni bilan boshqa shaxslarni tanishtirish
maqbul emas. Audit tugaganidan keyin ham ishchi hujjatlarni muhofaza qilishning
barcha ko‘rishlarini ko‘rish kerak. G‘arb amaliyotida ishchi hujjatlar faqat
24

mijozning bevosita ruxsati bilangina boshqa shaxslar tasarrufiga berilishi mumkin.
Agar ishchi hujjatlar sudga talab qilingan bo‘lsa, shuningdek auditorlar ish sifatini
tekshirish boshqa auditorlik firmalarining ixtiyoriy dasturi tarkibiga kiritilgan
bo‘lsa, bun-day ruxsat talab qilinmaydi.
Mijozning maxfiy axboroti bo‘lgan ishchi hujjatlarning qimmatli ekanligi
tufayli ularni saqlash joyi va kimda turishi muam-mosi paydo bo‘ldi. Auditorni
mijoz yollagani va xizmatlariga haq to‘lagani uchun ham mutlaqo shubhasiz,
auditorning mehnati natija-lari mijozning mulki bo‘ladi. Bundan tashqari, mabodo
sudli ish paydo bo‘lsa, unda auditorning mavqei ancha engillashadi, chunki bu
holda sud dalillarining barcha og‘irligi mijoz zimmasiga tushadi.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda auditorlik firmalari odatda bir
necha yildan keyin ishchi hujjatlarni mikrofilm yoki mikrofishlarga ko‘chirib
qo‘yishadi. Bu firmada saqlanayotgan hujjatlarning hajmini ancha
ixchamlashtiradi, shuningdek saqlashga ketadigan chiqimlarini kamaytiradi.
Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ishchi hujjatlar
mijoz kompaniya moliyaviy hisobotlarining to‘g‘riligini tasdiqlaydigan auditorlik
xulosasidir.
Ishchi hujjatlarning muhimligi ulardagi ma’lumotlarning ham muhimligini
nazarda tutadi, agar auditor o‘z ishchi hujjatlarida zarur hajmdagi ma’lumotlar va
dalillarni keltirmasa yoki buxgalteriya hisobi, ichki nazoratning ahvoli va hokazo
haqida ahamiyatli ma’lumotlar bermasa, oqibat natijada auditorlik xulosasi ham
asoslanmagan yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Demak, ancha asoslangan va to‘g‘ri
auditorlik xulosasini olish maqsadida shu talablarga javob beradigan mazmundagi
ishchi hujjatlarni ishlab chiqish lozim.
Xorijiy davlatlarda odatda har qaysi firma ishchi hujjatlarni tashkil qilish va
tayyorlashga o‘z yondashuvini ishlab chiqish huquqiga ega. Ularning ko‘pchiligi
bu huquqdan foydalanadi, bunda ular chegaralangan vaqt va mablag‘lar doirasida
o‘z xizmatlarining yuqori sifatini saqlash ehtiyojidan kelib chiqadi. Lekin hamma
ishchi hujjatlar uchun umumiy asosiy tamoyillar ham mavjud. Odatda ishchi
25

hujjatlar eng umumiy axborotlar, ya’ni mijoz kom-paniya haqidagi ma’lumotlardan
boshlanadi, so‘ngra auditor bajargan aniq tekshiruvlar haqida muayyan hujjatlar
tuziladi hamda moliyaviy hisobot va auditorlik xulosasi bilan yakunlanadi.
Mijoz bilan imzolangan birinchi shartnomadagi tarixiy yoki asosiy
yangilanadigan hamda joriy va kelgusi auditorlik ekspertizasi va tekshiruvlarga
aloqador bo‘lgan axborotlar odatda doimiy fayllarda saqlanadi. Tajribadan
ma’lumki, bunday fayllar mijoz haqidagi qulay manba rolini o‘taydi va odatda
ularning ma’lumotlari uzoq vaqt o‘z qiymatini yo‘qotmaydi. Doimiy fayllarga
kiritiladigan axborotlarning ko‘pincha qat’iy belgilangan chegaralari mavjud:
mijozning qisqacha tarixi, faoliyat turi, kompaniyaning ta’sis hujjatlari,
shartnomalari va bitimlaridan ko‘chirmalar yoki ularning nusxalari, direktor va
menejment; hisob yuritish siyosati; aktsiyalar obligatsiyalar, va boshqa qimmatli
qog‘ozlar bayoni, oldingi tekshiruvlar, tahlil ma’lumotlari va hokazolar.
Tekshirilayotgan davrga taalluqli ishchi hujjatlar fayllarda saqlanadi.
Odatda, joriy fayllar to‘plamiga auditni tashkil qilish mexanizmi va dasturi,
direktorlar kengashi majlislari bayonnomalarining qisqacha mazmuni; tovar
etkazib beruvchilar va mijozlar bilan bo‘lgan munozaralar haqidagi mulohazalar;
tekshirilishi lozim bo‘lgan va audit dasturidan kelib chiqadigan bevosita masalalar;
har qaysi masala bo‘yicha tekshiruvlar uslublari, usullari va natijalarining muxtasar
bayoni.
Har gal mijoz bilan shartnoma imzolanayotganda auditorlik firmasi ishlarni
tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqadi; buning uchun buxgalteriya hisobi va
moliyaviy menejmentning hajmi hamda ahvoli, mijozning ichki nazorat tizimi;
jiddiy e’tibor talab qiladigan eng tang sohalar baholanadi; hisobot davrida yuz
bergan muhim o‘zgarishlar ko‘rib chiqiladi; audit yoki boshqa xizmatlar dasturi
tuziladi; auditorlik firmasining xarajatlari baholanadi va uning asosida xazmatlar
uchun haq miqdori aniqlanadi; shartnoma bo‘yicha bevosita ishlarni bajaradigan
auditorlar tayinlanadi.
Yirik auditorlik firmalarida mijozlarning moliyaviy ahvolini tekshirishni
26

tashkil qilish masalalari bilan tarmoqlar va faoliyat turiga qarab shu tarmoqlarning
birortasiga ixtisoslashgan alohida menejerlar shug‘ullanadi. O‘tgan yilgi doimiy va
ishchi fayllari bor doimiy mijozlar bilan shartnoma tuziladigan bo‘lsa, shartnoma
tuzish uchun mijozdan hisobot davrida yuz bergan o‘zgarishlar haqida ma’lumotlar
so‘raladi. Agar mijoz yangi bo‘lsa, menejer bo‘lajak mijozning ishxonasiga borib,
buxgalteriya hisobi hajmi va ahvolini ichki nazoratning samaradorligini, moliyaviy
hisobotning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga mosligini ekspertiza qiladi.
Ekspertiza natijalariga ko‘ra mijozning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatiga audit
tayinlanadi yoki unga hisobga olish ma’lumotlariga o‘zgartishlar kiritish va
buxgalteriya hisobi ahvolini talab qilinadigan darajaga etkazish tavsiya etiladi.
Birinchi holda mijoz bilan moliyaviy hisobotning to‘g‘riligini tekshirish
(audit) uchun shartnoma tuziladi, unga o‘tkazilgan ekspertiza xarajatlari ham
qo‘shiladi.
Ikkinchi holda agar mijoz auditorlik firmasi menejerining barcha takliflariga
rozi bo‘lsa, u bilan ham auditni o‘tkazish uchun shartnoma tuziladi, lekin
menejerning takliflarini bajarish uchun muayyan vaqt beriladi. Agar mijoz
menejerning takliflariga qo‘shilmasa, u o‘tkazilgan ekspertiza qiymatini maxsus
shartnoma bo‘yicha to‘laydi.
1.3. Auditorlik hujjatlarini shakllantirish jarayoni
Auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkaziladigan audit majburiy tartibda
hujjatlashtirilishi, ya’ni olingan axborotlar auditning ish hujjatlarida aks ettirilishi
va mazkur audit standartiga muvofiq rasmiylashtirilishi kerak.
Auditning ish hujjatlariga quyidagilar kiradi:
a) auditni o‘tkazish rejalari va dasturlari;
b) auditorlik tashkiloti tomonidan qo‘llanilgan tartib-taomillar va ularning
natijalari tavsifi;
v) xo‘jalik yurituvchi subyektning tushuntirishlari, izohlari va arizalari;
27

g) xo‘jalik yurituvchi subyekt hujjatlarining nusxalari, shu jumladan,
fotonusxalari;
d) xo‘jalik yurituvchi subyektda buxgalteriya hisobining tashkil etilishi va
ichki nazorat tizimi tavsifi;
e) auditorlik tashkilotining tahliliy hujjatlari;
j) boshqa hujjatlar.
Ish hujjatlari tarkibiga kiritilishi mumkin bo‘lgan hujjatlarning namunaviy
ro‘yxati auditning mazkur standartidagi ilovada keltirilgan.
Ish hujjatlari auditni o‘tkazayotgan auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilishi
yoki audit o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektdan yoki boshqa shaxslardan
olinishi mumkin.
Ish hujjatlarining shakli va mazmuni quyidagi omillarga bog‘liq:
a) olib borilayotgan ishning xususiyatiga;
b) auditorlik xulosasining shakliga;
v) xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining (biznesining) xususiyati va
murakkabliligiga;
g) xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning
holatiga;
d) alohida tartib-taomillarni bajarish chog‘ida auditorlik tashkiloti xodimlari
ishi ustidan rahbarlik va nazorat qilishning zaruriy darajasiga;
e) auditni o‘tkazish jarayonidagi o‘ziga xos maxsus auditorlik usullari va
texnologiyasiga.
O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga soladigan
hujjatlarda tuzilishi ko‘zda tutilgan hujjatlar auditorlik tashkilotining ish hujjatlari
tarkibiga majburiy tartibda kiritiladi.
Ish hujjatlarining shakllari, agar O‘zbekiston Respublikasida auditorlik
faoliyatini tartibga soladigan hujjatlarda bunday shakllar nazarda tutilmagan bo‘lsa,
auditorlik tashkiloti tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqiladi.
28

Ish hujjatlari auditni o‘tkazayotgan auditorlik tashkilotining tasarrufida
bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning hujjatlari nusxalari, shu jumladan,
fotonusxalari auditorlik tashkiloti ish hujjatlari tarkibiga ushbu xo‘jalik yurituvchi
subyektning roziligi bilan kiritilishi mumkin.
Audit o‘tkazilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt va boshqa shaxslar, shu
jumladan, soliq va boshqa davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ish hujjatlarini
yoki uning nusxalarini to‘liq yoki biror-bir qismini taqdim etishni talab qilish
huquqiga ega emaslar, bundan to‘g‘ridan to‘g‘ri O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarida ko‘zda tutilgan holatlar mustasno.
Ish hujjatlarida keltirilgan ma’lumotlar maxfiydir va auditorlik tashkiloti
tomonidan oshkor etishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ish hujjatlari mazmuniga qo‘yiladigan talablar
Ish hujjatlari o‘zida quyidagilarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak:
a) auditni rejalashtirish to‘g‘risidagi yozuvlar;
b) bajarilgan auditorlik xizmatlarining xususiyati, o‘tkazilish vaqti va hajmi
to‘g‘risidagi yozuvlar;
v) audit davomida olingan ma’lumotlar asosida chiqarilgan xulosalar.
Auditorning professional mulohazasini talab etuvchi barcha muhim
masalalar, mazkur masalalar bo‘yicha chiqarilgan xulosalar bilan birgalikda ish
hujjatlarida aks ettirilishi kerak.
Ish hujjatlari yetarlicha to‘liq va batafsil bo‘lishi kerak, toki tajribali auditor
u bilan tanishib chiqqanidan so‘ng, auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkazilgan
audit to‘g‘risida umumiy taassurotga ega bo‘lsin.
Ish hujjatlari tarkibiga kiritilgan ma’lumotlar shunday aniq bayon qilingan
va ifodalangan bo‘lishi kerakki, ularning mohiyati hamda shakllari aniq-yaqqol
bo‘lishi va turlicha talqin qilishning imkoni bo‘lmasligi kerak.
Ish hujjatlarining hajmi va mazmuni quyidagi omillarga bog‘liq:
1. Mazkur xo‘jalik yurituvchi subyekt yangi buyurtmachi bo‘lib
hisoblanadimi;
29

2. Xo‘jalik yurituvchi subyekt nodavlat tashkiloti bo‘lib hisoblanadimi;
3. Audit uchinchi tomon talabi bilan o‘tkazilyaptimi;
4. Maxsus hisobot talab etiladimi.
Ish hujjatlarini rasmiylashtirishga qo‘yiladigan talablar
Ish hujjatlari o‘z vaqtida: auditning boshlanguniga qadar, auditni o‘tkazish
jarayonida va tugashi bo‘yicha tuzilishi lozim. Xo‘jalik yurituvchi subyektga
auditorlik xulosasini taqdim etish paytida barcha ish hujjatlari tuzilgan (olingan) va
rasmiylashtirilishi nihoyasiga yetkazilgan bo‘lishi lozim.
Ish hujjatlari tarkibiga kiruvchi hujjatlar quyidagi rekvizitlarga ega bo‘lishi
kerak:
a) hujjatning nomi;
b) audit o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning nomi;
v) audit o‘tkazilayotgan davr;
g) auditorlik tartib-taomillarini bajarish yoki hujjatni tuzish sanasi;
d) hujjatning mazmuni;
e) hujjatni tuzgan shaxsning imzosi va uning rasshifrovkasi;
j) hujjatni tekshirish sanasi va hujjatni tekshirgan shaxsning imzosi va uning
rasshifrovkasi.
Auditning ish hujjatlariga kiruvchi hujjatlar ularga kiritilgan ma’lumotlar
manbaiga havolalarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim.
Agar ish hujjatlarida shartli belgilardan (ramzlardan) foydalanilgan bo‘lsa, u
holda bunday belgilar (ramzlar)tushuntirilgan bo‘lishi kerak.
Har bir ish hujjati o‘zining raqam indeksiga ega bo‘lishi kerak. Raqam
indekslarini tuzish tizimi va berish tartibi auditorlik tashkiloti tomonidan
belgilanadi.
Ish hujjatlarini saqlash tartibi
Audit tugaganidan so‘ng, ish hujjatlari auditorlik tashkilotining arxiviga
majburiy saqlash uchun topshirilishi kerak.
30

Ish hujjatlarining saqlanishi, ularning rasmiylashtirilishi va arxivga
topshirilishini auditorlik tashkilotining rahbari yoki u tomonidan vakolat berilgan
shaxs tashkil qiladi.
O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilgan auditni qayd qiluvchi ish hujjatlarini
mazkur xo‘jalik yurituvchi subyektning audit qilinishi bilan band bo‘lmagan
auditorlik tashkilotining xodimlariga berilishiga, odatda, yo‘l qo‘yilmasligi kerak.
Auditorlik tashkiloti ish hujjatlarining ishonchli saqlanishini ta’minlashi
shart. Saqlash muddati qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Ish hujjatlarining yo‘qolishi yoki yo‘q bo‘lishi hollarida auditorlik
tashkilotining rahbari xizmat surishtirishini tayinlashi va uning natijalari tegishli
dalolatnoma bilan rasmiylashtirilishi kerak.
Ish hujjatlarini auditorlik tashkilotidan olishni O‘zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlarida belgilangan hollarda va tartibda, faqatgina unga vakolatli
bo‘lgan organlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
Хаlqаrо аmаliyot tаlаblаrigа binоаn, “Аuditor аuditorlik хulosаni
tаsdiqlovchi dаllilаr tаqdim etilishdа muhim аhаmiyatgа egа bo‘lgаn
mа’lumotlаrni hаmdа аudit АХS gа muvofiq o‘tkаzilgаnligining dаlillаrini hujjаtli
rаsmiylаshtirishi lozim. “Hujjаtlаr” dеgаn аtаmа dеgаnidа аudit o‘tkаzilishi
munosаbаti bilаn аuditor tomonidаn аuditor uchun tаyyrlаngаn yoki аuditor
tomonidаn olingаn vа sаqlаnаytgаn mаtеriаl (ishchi hujаtlаr) tushunilаdi. Ishchi
hujjаtlаr qogozlаrdа, fotoplеnkаdа, elеktron formаtdа yoki hujjаtlаrni yuritish vа
sаqlаshning boshqа shаkllаridа sаqlаnishi mumkin.
Ishchi hujjаtlаr:
а) аuditni rеjаlаshtirish vа o‘tkаzishdа yordаm bеrаdi;
b) аuditorlik ishini nаzorаt qilish vа shаrhlаshdа yordаm bеrаdi;
v) bаjаrilgаn аuditorlik ishi nаtijаsidа olingаn vа аuditorlik хulosаni
tаsdiqlovchi аuditorlik dаlillаrdаn iborаt.
Ishchi hujjаtlаrdа аuditor аuditorlik ishini rеjаlаshtirish, bаjаrilgаn аuditorlik
muolаjаlаrining tаvsifi, muddаti vа hаjmi, kеlgusi nаtijаlаr hаmdа olingаn
31

аuditorlik dаllilаr аsosidа qilingаn хulosаlаr to‘grisidаgi mа’lumotni аks ettirishi
kеrаk.
Ishchi hujjаtlаr mulohаzа yuritilishi lozim bo‘lgаn vа ushbu mаsаlаlаr
bo‘yichа аuditorning хulosаsi kеrаkli bo‘lgаn bаrchа аhаmiyatli mаsаlаlаr bo‘yichа
аuditor tomonidаn аsoslаngаnligidаn iborаt bo‘lаdi. Murаkkаb tаmoyillik
mаsаlаlаr ko‘rib chiqish yoki mulohаzа bildirish lozim bo‘lgаn holаtlаrdа ishchi
hujjаtlаrdа аuditor хulosаni shаkllаntirish pаytidа mа’lum bo‘lgаn tеgishli holаtlаr
аks ettirilаdi” 1
.
Shundаy qilib, аuditni sifаtli hujjаtlаshtirishdаn mаqsаd, uning sаmаdorligini
oshirishdir. Buning uchun аuditor sub’еkt tomonidаn tаyyrlаgаn jаdvаllаrdаn,
tаhliliy vа boshqа hujjаtlаrdаn foydаlаnishi mumkin. Bundаy holаtlаrdа аuditor
ushbu mаtеriаllаr tеgishli rаvishdа tаyyrlаngаnligigа ishonch hosil qilishi lozim.
Аuditor ishchi hujjаtlаr sir sаqlаnishi vа ulаr butligi vа аmаliyt ehtiyjlаrini
qondirish uchun еtаrli muаyyan kеrаk bo‘lgаn vаqt mobаynidа hаmdа yozuvlаrni
sаqlаsh tаlаb qilinаdigаn huquqiy vа kаsbiy tаlаblаrgа muvofiq sаqlаnishini
tа’minlаsh uchun lozim bo‘lgаn muolаjаlаrni аmаlgа oshirishi kеrаk.
Ishchi hujjаtlаr аuditorning mulki hisoblаnаdi. Аuditorning хohishigа ko‘rа
ishchi hujjаtlаrning аyrim qismi sub’еktgа tаqdim etilishi mumkin, lеkin ulаr
sub’еktni hisob yozuvlаrining o‘rnini bosа olmаydi.
1
220-son “ H ujjatlar” nomli AXS.
32

II-BOB: AUDITORLIK ISH HUJJATLARINI TAHLIL QILISH VA
AMALIYOTDA QO‘LLASH
2.1. Auditorlik ish hujjatlarining sifatini baholash
Auditorlik ish hujjatlarining sifati — bu auditorlik faoliyatining
ishonchliligini, shaffofligini va aniqligini ta’minlovchi eng muhim
ko‘rsatkichlardan biridir. Audit jarayonida yig‘ilgan dalillarni hujjatlashtirish,
ular asosida xulosa chiqarish, auditorlik tekshiruvining har bir bosqichini qayd
etish sifatli hujjatlar orqali amalga oshiriladi. Sifatli auditorlik ish hujjatlari
auditorning kasbiy saviyasi, professional baholash qobiliyati, huquqiy
me’yorlarga rioya qilishi va auditorlik standartlariga muvofiqligini aks ettiradi.
1-jadval
Auditorlik tekshiruvining dasturi
Audit bo‘limi: Asosiy vositalar
Tekshirilayotgan tashkilot OAJ «Malika»
Audit davri 14.03.13 - 25.03.13
Kishi-soatlar soni 120
Auditorlik guruhi rahbari AkbarovS.I.
Auditorlik guruhi tarkibi Po‘latov G.R., Mavlonov
V.T., Salimov D.G. Rejalashtirilayotgan auditorlik xatari
0.0166
Rejalashtirilayotgan jiddiylik darajasi 12.500 so‘m
Auditorlik tadbirlari ro‘yxati O‘tka zish
davri Bajaruvchi Auditorning ish
hujjatlari Izo h la
r
Xujjatlarni olish
A.Nazorat vositalari testlari
1. Ichki nazorat tizimi
bo‘yicha test o‘tkazish (INT) 14.03.201 3
Pulatov G.R. Savolnoma
2. Buxgalteriya hisobi tizimi
bo‘yicha
test o‘tkazish (BHT) 14.03.201 3
Pulatov G.R. Savolnoma
3. Buxgalteriya hisobi
maqsadi uchun tuzilgan hisob
siyosatining tahlili 14.03.201 3
Mavlonov
V.T. Savolnoma
4. Soliq hisobi maqsadi
uchun tuzilgan
hisob siyosatining tahlili 14.03.201 3 Mavlonov
V.T. Savolnoma
5. Buxgalteriya balansi va
buxgalteriya hisob 14.03.201 3
Salimov D.G. Savolnoma
33

registrlaridagi
ko‘rsatkichlarning bir
xilligini tekshirish
6. Auditorlik tanlash hisob-
kitobi 15.03.201 3
AkbarovS.I. Xisob- kitoblar
7.Tanlab olish miqdori va
tuzilishi 15.03.201 3
Salimov D.G. Xisob- kitoblar
8. Monetar tanlab olishning
tuzilishi 15.03.201 3
Salimov D.G. Xisob- kitoblar
9.Stratifikatsiyali tanlab
olishning tuzilishi 15.03.201 3
Salimov D.G. Xisob- kitoblar
B.Mohiyati bo‘yicha
muolajalar
1. Inventarizatsiya 17.03.201 3
Pulatov G.R. Buyruq,
inventarizatsiya
xujjatlari,moddiy
javobgarlik
shartnomasi
2. Shartnomalarni ko‘rib
chiqish (tekshirish) 18.03.201 3
Mavlonov
V.T. Shartnomalar,
kelishuv
baennomasi
3. AV kirimi, chiqimi va
hisobini
hujjatlashtirilishini to‘g‘ri 19.03.201 3
Salimov D.G. Dalolatnoma,buyr
uk, smeta loixa
rasmiylashtirilganligini
tekshirish xujjatlari
4. AV aktivlarga kiritilish
mezoniga mosligini tekshirish 20.03.201 3
Pulatov G.R. Boshlangich
xujjatlar, xisob
registrlari
5. AV baholash va kirimini
hisobda qayd etilishini
qonunchiliqga va hisob
siyosatiga mosligini
tekshirish 21.03.201 3
Mavlonov
V.T. Kabul kilish –
topshirish aktlari,
inventar
kartochkalar
6. AV hisobi va amortizatsiya
hisoblashni to‘g‘riligini va
uni hisob siyosatiga mosligini
tekshirish 22.03.201 3
Salimov D.G. Asosiy vositalar
eskirishining xisob
kitobi, xisob
registrlari, xisob
siyosati
7.AV ta’mirlash xarajatlarini
rasmiylashtirish va hisobini
to‘g‘riligini tekshirish 22.03.201 3
Mavlonov
V.T. xisob siyosati ,
buyruk, smeta,
shaxslar xisobotlari
8 Asosiy vositalarni qayta
baholash va natijalarni
hisobda aks ettirilishi 23.03.201 3
Pulatov G.R. inventarizatsiya
xujjatlari, xisob
registrlari
9. Sotib olingan va chiqib
ketgan AV bahosini hisob
ma’lumotlari bilan solishtirib,
tekshirish 23.03.201 3
Salimov D.G. Boshlangich
xujjatlar, xisob
registrlari
10.Hisobotlardagi muhim
axborotlarni oshkor 24.03.201 3
Mavlonov
V.T. Boshlangich
xujjatlar, xisob
34

qilinishini tekshirish registrlari
S. Bo‘lim bo‘yicha yakuniy
ma’lumotlar
1.Xato va kamchiliklarning
taxminiy
ro‘yxati 24.03.201 3
Pulatov G.R. Xisob- kitoblar
2. Tizimli (sistemali)
kamchiliklar to‘g‘risida
ma’lumot 24.03.201 3
Pulatov G.R. Xisob- kitoblar
3. Me’yoriy hujjatlar
bo‘yicha
aniqlangan kamchiliklar
ro‘yxati 25.03.201 3
AkbarovS.I. Xisob- kitoblar
4. Audit bo‘limi bo‘yicha
xulosa 25.03.201 3
AkbarovS.I. Xisob- kitoblar
Auditorlar tekshiruv vaqtida ular tomonidan bajariladigan ishlarning hajmi
va sifatini tasdiqlaydigan, asosiy hujjatlardan bo‘lib hisoblangan, ish hujjatlarini
tuzishlari lozim. Bu hujjatlar ixtiyoriy shaklda tuzilib, ularda mijoz to‘g‘risidagi
zarur ma’lumotlar; bajariladigan ishlarning batafsil bayoni bo‘lishi lozim. Xususan
quyidagilar ko‘rsatiladi: tekshiruv o‘tkazish uslubi (yoppasiga yoki tanlab), yoki
tekshiriladigan hujjatlarning hajmi; tekshiruv natijasida aniqlangan kamchiliklar;
tekshiruvga taqdim etilmagan dastlabki va boshqa hujjatlar ro‘yxati; amaldagi
qonun-chilikka mos kelmasliklar; aniqlangan kamchiliklarni bar-taraf qilish
usullari to‘g‘risida auditorning fikrlari; mijozining moliyaxo‘jalik faoliyatini
yaxshilashga qaratil-gan boshqa tavsiyalar. Shuningdek, ish hujjatlarida: mijoz-
korxonaning ichki xo‘jalik nazorat tizimini (ushbu tizimning ijobiy tomonlari va
salbiy jihatlarini ajratib ko‘rsatgan holda); o‘tgan yildagi audit dasturi va uning
natijalarini aks ettirish zarur. Ish hujjatlari auditning yaxshi rejalashtirilganligini,
to‘plangan ma’lumotlar ishonarliligini, auditorlik xulosasining amalga oshirilgan
audit natijalariga muvofiqligini tasdiqlashi lozim. Zarur hollarda auditor haqiqatan
ham aynan shunday auditorlik xulosasi tuzish uchun etarli guvohliklar
to‘planganligini ham baholashi zarur. Ish hujjatlaridagi tafsilotlarning tasdiqlangan
moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlardan farq qilmasligi o‘ta muhimdir. Auditorlik
xulosalari yaqqol va ikki xil ma’no bildirmaydigan bo‘lishi lozim. Auditorning ish
35

hujjatlari maxfiy hisoblanadi. Audit yakunlanganidan so‘ng ish hujjatlarini
himoyalash bo‘yicha barcha zaruriy choralar ko‘rilishi kerak. Ish huj-jatlari begona
shaxslarga, agar boshqa holatlar O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda
tutilmagan bo‘lsa, faqat mijoz-korxonaning roziligi bilan berilishi mumkin.
Auditorlik tashkilotlarining ish faoliyatini umumiy rejalashtirish ikki bosqichga
bo‘linadi. Birinchi bosqichda tekshiriladigan korxona o‘rganilib, bayon qilinadi va
o‘tka-ziladigan tekshiruvning asosiy o‘lchamlari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa
tekshiruv strategiyasi ishlab chiqiladi va barcha oldinda turgan ishlarning batafsil
bayoni tuziladi.
2.2. Auditorlik tashkilotining ish hujjatlari bo‘yicha amaliy tahlil
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatining samaradorligini
oshirish va ularning raqobatbardoshligini ta’minlashda moliyaviy tahlil muhim
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, buxgalteriya balansi asosida korxonaning moliyaviy
holatini chuqur tahlil qilish orqali uning aktivlari, majburiyatlari va o‘z mablag‘lari
tuzilmasi, ularning dinamikasi, moliyaviy barqarorligi va likvidlilik darajasi haqida
muhim xulosalar chiqarish mumkin. Ushbu tahlillar korxona rahbariyatiga
strategik qarorlar qabul qilishda muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Mazkur ishda “LIGHT” korxonasining 2024-yil boshidan yil oxirigacha
bo‘lgan buxgalteriya balansi ko‘rsatkichlari asosida moliyaviy holati tahlil qilindi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, hisobot davrida korxonaning uzoq muddatli aktivlari 3,7
milliard so‘mdan ortiqka oshib, asosiy vositalarning yangilanishi va sarmoyaviy
faollik ortgani kuzatildi. Shuningdek, joriy aktivlar, jumladan, pul mablag‘lari va
tovar-moddiy zahiralar hajmi sezilarli darajada ko‘paygan. Bu korxonada nafaqat
investitsiyaviy, balki ishlab chiqarish jarayonining ham kengayib borayotganini
ko‘rsatadi.
Moliyalashtirish manbalari tarkibida esa o‘z mablag‘lari hajmi 2,2 milliard
so‘mga ortgan bo‘lib, bu korxonaning moliyaviy mustaqilligi saqlanayotganini
tasdiqlaydi. Biroq, uzoq muddatli bank kreditlari hisobiga tashqi qarzlarning
36

oshgani investitsiyalarni moliyalashtirishda tashqi manbalardan
foydalanilayotganini anglatadi.
Tahlil natijalari “LIGHT” korxonasi moliyaviy jihatdan barqaror ekanini va
faol rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Ushbu tadqiqot korxona faoliyatini kompleks
baholash, samaradorlikni oshirish va moliyaviy boshqaruv tizimini
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy xulosalar chiqarishga xizmat qiladi.
2-jadval
“LIGHT” korxonasining balansi
Buxgalteriya balansi 1-sonli shakl
Ko‘rsatkichlar nomi Satr
kodi Xisobot davri
boshiga Xisobot davri
oxiriga
AKTIV
I. Uzo q muddatli aktivlar
Boshlang‘ich (tiklanish) qiymat (0100, 0300) 010
1 150 257 751 4 783 593 626
Eskirish summasi (0200) 011
729 380 082 420 658 666
Qoldiq (balans) qiymat (010-011 satr) 012
420 877 669 4 362 934 960
Boshlang‘ich qiymat (0400) 020
1 522 966 1 498 369
Amortizatsiya summasi (0500) 021
1 105 815 1 152 990
Qoldiq (balans) qiymat (020-021 satr) 022
417 151 345 379
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami
(040+050+060+070+080 satrlar), shu jumladan: 030 96 200 185 174 466 092
Qimmatli qog‘ozlar (0610) 040
7 959 074 18 275 583
Sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 050
5 656 455 15 887 752
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630) 060
50 667 578 88 844 302
Xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalarga investitsiyalar
(0640) 070 6 838 527 7 733 234
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690) 080
25 078 551 43 725 221
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700) 090
9 774 750 5 064 405
Kapital qo‘yilmalar (0800) 100
886 998 193 572 602 311
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari (0910, 0920, 0930, 0940) 110
2 603 064 2 422 064
Shundan: muddati kechiktirilganlari 111
25 138 613 44 234 813
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950, 0960, 0990) 120
0 0
I-bo‘lim bo‘yicha jami (012+022+030+090+100+110+120
satrlar) 130 1 442 009 625 5 162 070 024
II. Joriy aktivlar
Tovar-moddiy zahiralar, jami (150+160+170+180 satrlar),
shu jumladan: 140 418 425 834 697 150 529
Ishlab chiqarish zahiralari (1000, 1100, 1500, 1600) 150
319 530 511 547 437 972
Tugallanmagan ishlab chiqarish (2000, 2100, 2300, 2700) 160
80 026 565 112 988 756
Tayyor mahsulot (2800) 170
7 749 872 4 500 195
Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 180
11 118 886 32 223 606
Kelgusi davr xarajatlari (3100) 190
66 091 169 41 062 224
Muddati kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200
0 0
Debitorlar, jami
(220 + 230 + 240 + 250 + 260 + 270 + 280 + 290 + 300 + 310 satrlar) 210 293 489 968 358 717 409
Shulardan: muddati o‘tgani (kechiktirilganlari) 211
7 822 579 44 837 473
Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari (4000 dan 4900 220
163 855 350 268 038 094
37

ning ayirmasi)
Alohida bo‘linmalarning qarzlari (4110) 230
0 0
Sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarining qarzlari (4120) 240
23 741 522 33 535 996
Xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200) 250
448 974 288 825
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar
(4300) 260 94 721 489 43 280 122
Byudjetga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari
(4400) 270 740 384 252 951
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak
to‘lovlari (4500) 280 448 974 288 825
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha qarzlari
(4600) 290 0 0
Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzlari (4700) 300
946 919 1 758 120
Boshqa debitorlik qarzlari (4800) 310
8 586 356 11 274 476
Pul mablag‘lari, jami (330+340+350+360 satrlar), shu
jumladan: 320 171 917 383 468 669 767
Kassadagi pul mablag‘lari (5000) 330
1 142 1 137
Hisob-kitob varag‘idagi pul mablag‘lari (5100) 340 8 014 024 64 614 287
Xorijiy valyutadagi pul mablag‘lari (5200) 350
84 924 514 321 629 850
Boshqa pul mablag‘lari va ekvivalentlar (5500, 5600, 5700) 360
78 977 703 82 424 493
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370
14 854 401 6 932 057
Boshqa joriy aktivlar (5900) 380
3 745 591 3 836 124
II-bo‘lim bo‘yicha jami (140+190+200+210+320+370+380
satrlar) 390 968 524 346 1 576 368 110
BALANS AKTIVI BO‘YIChA JAMI (130+390 satrlar) 400
2 410 533 971 6 738 438 134
PASSIV
I. O‘z mablaglari manbalari
Ustav kapitali (8300) 410
614 384 306 614 384 306
Qo‘shilgan kapital (8400) 420
0 0
Rezerv (zahira) kapital (8500) 430
197 526 043 957 682 532,50
Sotib olingan o‘z aktsiyalari (8600) 440
0 0
Taqsimlanmagan foyda (Qoplanmagan zarar) (8700 450
417 693 607 1 031 731 891
Мақсадли тушумлар (8800) 460
85 865 126 931 979 415,50
Bo‘lg‘usi xarajatlar va to‘lovlar zahiralari (8900) 470
0 0
I-bo‘lim bo‘yicha jami (410+420+430+440+450+460+470
satrlar) 480 1 315 469 082 3 535 778 145
II. Majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami
(500+510+520+530+540+550+560+570+580+590 satrlar) 490 549 597 843 2 304 013 149
Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari
(500+520+540+560+590 satrlar) 491 0 0
Ulardan: muddati kechiktirilgan uzoq muddatli kreditorlik
qarzlari 492 0 0
Mahsulot etkazib beruvchilar va pudratchilardan uzoq
muddatli qarzlar (7000) 500 0 0
Alohida bo‘linmalardan uzoq muddatli qarzlar (7110) 510 0 0
Sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlaridan uzoq muddatli
qarzlar (7120) 520 0 0
Muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar (7210,
7220, 7230) 530 0 0
Soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan
uzoq muddatli majburiyatlar (7240) 540 0 0
Muddati kechiktirilgan boshqa uzoq mudd majburiyatlar
(7250, 7290) 550 0 0
Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar (7300) 560
0 0
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 570
549 597 843 2 303 913 149
38

Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 580
0 100 000
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (7900) 590
0 0
Joriy majburiyatlar , jami (satr. 610 + 620 + 630 + 640 + 650 +
660 + 670 + 680 + 690 + 700 + 710 + 720 + 730 + 740 + 750 + 760) 600 545 467 046 898 646 840
Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari
(610+630+650+670+680+690+700+710+720+760 satrlar) 601 530 722 830 889 768 361
Ulardan: muddati o‘tgan (kechiktirilgan) joriy kreditorlik
qarzlari 602 22 978 514 44 223 748
Mahsulot etkazib beruvchilar va pudratchilardan qarzlar
(6000) 610 219 818 890 514 650 184
Alohida bo‘linmalardan qarzlar (6110) 620
0 0
Sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlaridan qarzlar (6120) 630
62 118 460 82 715 044
Muddati kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 640
0 0
Soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati o‘tgan
(kechiktirilgan) majburiyatlar (6240) 650 0 0
Muddati o‘tgan (kechiktirilgan) boshqa majburiyatlar (6250,
6290) 660 0 0
Olingan bo‘naklar (6300) 670
18 763 435 91 540 748
Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar (6400) 680
20 798 130 62 317 043
Sug‘urtalash bo‘yicha qarzlar (6510) 690
0 0
Davlatning maqsadli jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha
qarzlar (6520) 700 56 198 524 68 809 536
Ta’sischilarga qarzlar (6600) 710
0 0
Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar (6700) 720
54 528 766 65 386 301
qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 730
14 341 666 5 666 666
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 740
402 550 3 211 813
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 750
0 0
Boshqa kreditorlik qarzlari (6900, bundan 6959 mustasno) 760
98 496 625 4 349 505
II-bo‘lim bo‘yicha jami (490+600 satrlar) 770
1 095 064 889 3 202 659 989
BALANS PASSIVI BO‘YIChA JAMI (480+770 satrlar) 780
2 410 533 971 6 738 438 134
3-jadval
“LIGHT” korxonasining moliyaviy natijalar bo‘yicha hisoboti
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi xisobot 2-sonli shakl
Ko‘rsatkichlar nomi Sat
r
kod
i O‘tgan yilning shu
davrida H isobot davrida
Daromad Xarajat Daromad Xarajat
1 2 3 4 5 6
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni
sotishdan sof tushum 010 1262225550 0 3 280 801 340 0
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va
xizmat)larning tannarxi 020 0 964622038 0 2 491 287 162
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni
sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-
020) 030 297 603 512 0 789 514 178 0
Davr xarajatlari, jami (satr.
050+060+070+080), shu jumladan: 040 0 168302199 0 212 744 444
Sotish xarajatlari 050 0 8 923 566 0 13 124 999
Ma’muriy xarajatlar 060 0 97 125 453 0 135 450 962
Boshqa operatsion xarajatlar 070 0 62 253 180 0 64 168 483
39

$Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari 080 0 0 0 0 Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 090 135 306 333 0 178 630 359 0 Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030-040 + 090) 100 264 607 646 0 755 400 093 0 Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami (satr. 120 + 130 + 140 + 150 + 160), sh.j: 110 39 112 080 0 106 789 162 0 Dividendlar shaklidagi daromadlar 120 9 937 360 0 8 436 825 0 Foizlar shaklidagi daromadlar 130 4 263 0 262 958 0 Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)dan daromadlar 140 0 0 0 0 Valyuta kursi farqidan daromadlar 150 28 342 637 0 97 331 850 0 Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari 160 827 820 0 757 529 0 Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar (satr. 180 + 190 + 200 + 210), shu jumladan: 170 0 159047300 0 133 455 050 Foizlar shaklidagi xarajatlar 180 0 35 367 264 0 97 406 102 Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo‘yicha foizlar shaklidagi xarajatlar 190 0 0 0 0 Valyuta kursi farqidan zararlar 200 0 123522480 0 35 353 564 Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar 210 0 157 556 0 695 384 Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari) (100+110-170) 220 144 672 426 0 728 734 205 0 Favquloddagi foyda va zararlar 230 0 0 0 0 Daromad (foyda) solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr. 220+\-230) 240 144 672 426 0 728 734 205 0 Daromad (foyda) solig‘i 250 0 16 304 363 0 30 730 577 Foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlar 260 0 40 674 456 0 83 965 344 Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr. 240-250-260) 270 87 693 607 0 614 038 284 0 4 -jadval Buxgalteriya balansi likvidligi tahlili AKTIV D avr b oshiga D avr oxiriga PASSIV D avr boshiga D avr oxiriga Majburiyatlarni qoplashdagi ortiqchalik( + ), etishmovchilik (-) Davr boshiga Davr oxiriga Doimiy harakatdagi aktivlar 190 517 375 479 437 948 To‘lov muddati kelgan majburiyatla r 530722830 889768361 340 205 455 410 330 413 Tez pulga aylanadigan aktivlar 293 489 968 358 717 409 Qisqa muddatli passivlar 14 744 216 8 878 479 -278 745 752 -349 838 930 Sekin pulga aylanadigan aktivlar 484 517 003 738 212 753 Uzoq muddali passivlar 549 597 843 2304013149 65 080 840 1 565 800 396 Q iyin pulga aylanadigan aktivlar 1442009625 5 162 070 024 Doimiy passivlar 1315469082 3535778145 -126 540 543 -1 626 291 879 40$

Aktiv jami 2410533971 6 738 438 134 Passiv jami 2410533971 6738438134 0 0
XULOSA: Balans ko‘rsatkichlaridan ko‘rinib turibdiki balansimiz likvid
balansligi kelib chiqdi. Bunga ko‘ra balansda doimiy harakatdagi aktivlar mavjud
emasligi tufayli to‘lov muddati kelgan majburiyatlarni qoplay olmayapti. Lekin tez
pulga aylanadigan aktivlari, Sekin pulga aylanadigan aktivlar, qiyin pulga
aylanadigan aktivlari passiv ko‘rsatkichlaridan yuqoriligini ko‘rishimiz mumkin.
5 -jadval
To‘lovga qodirlikning moliyaviy koeffitsientlari
№
Ko‘rsatkichlar Hisobot davri
boshiga Hisobot davri
oxiriga Far q i ( + , -)
1 2 3 4 5
1 Pul mablag‘lari va qisqa muddatli
moliyaviy qo‘ yilmalar 186 771 784 475 601 824 288 830 040
2 Qisqa muddatli debitorlik
majburiyatlari 293 489 968 358 717 409 65 227 441
3 Shu jumladan, muddati o‘tgan
debitorlik majburiyatlari 7 822 579 44 837 473 37 014 894
4 Ta’sischilarning ustav kapitalidagi
ulushi bo‘yicha qarzi 0 0 0
5 Zaxiralar
418 425 834 697 150 529 278 724 695
6 Oborot aktivlari, jami
968 524 346 1 576 368 110 607 843 764
8. Joriy majburiyatlar
545 467 046 898 646 840 353 179 794
9. Mutlo q likvidlilik koeffitsienti (L2)
0,34240709 0,529242193 0,19
10 Oraliqni q oplash koeffitsienti
0,880 0,928 0,05
11 Joriy likvidlilik koeffitsienti (L4)
1,65 1,7 0,06
XULOSA: Xulosa qilib aytganda mutloq likvidlilik koeffitsienti hisobot
davri oxirida ham 0 ni tashkil qilyapti, bunga asosiy sabab korxonaning pul
mablag`larining yo‘qligi va hisobot davri mobaynida bu ko‘rsatkichning
o‘zgarmagani. Oraliq qoplash keoffitsienti juda oz miqdorda o‘sgan. Joriy
likvidlilik koeffitsienti esa 0,03 ga tushgan. Umuman olganda bu koeffitsientlari
berilgan normadan past hisoblanadi va bu korxonani holatini salbiy baholash
mumkin. Bu ko‘rsatkichlar orqali korxon ani to‘lovga layoqatliligini tekshirish va
baholash mumkin.
41

6-jadval
Aylanma mablag‘lar aylanishini tahlili
Ko‘rsatkichlar nomi O‘tgan yili Hisobot yili Farqi
1 2 3 4=3-2
1. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan
olingan sof tushum, ming so‘mda 1 262 225 550 3 280 801 340 2 018 575 790
2. Jami tovar – moddiy zaxiralari, ming
so‘mda 418 425 834 697 150 529 278 724 695
3. Tovar modddiy zaxiralarining
(aylanma mablag‘larning) aylanish
koeffitsienti 3,02 4,71 1,69
4. Tovar moddiy zaxiralarining
(aylanma mablag‘larning) aylanish
davri, kun hisobida 121 77,6 -43,44
5. Aylanish salmog‘i koeffitsienti 302 471 168,94
6. Aylanishni tezlashishi yoki
sekinlashishidan mablag‘larning
bo‘shashganligi (-) yoki qo‘shimcha (+)
jalb qilinganligi: a) kun hisobida
b) summada, ming so‘mda -43,4
-150210505,3
XULOSA: O‘tgaan yilga nisbatan daromadni 5 277 730 so‘mga oshishi,
TMZ larning qiymatini 521 036 ga tushishi umumiy boshqa ko‘rsatkichlarni
tushishiga sabab bo‘lmoqda va buni o‘tgan davrga nisbatan ijobiy baholasa
bo‘ladi. Chunki TMZlar aylanish koeffitsienti qiymati oshgan va TMZ larni
aylanish davri ham kamaygan. Hisobot davrida 1565,5 kun TMZ larni tez
aylangani hisobiha korxona 5 262 548,9 so‘m qo‘shimcha pul mablag`iga ega
bo‘lyapti
7-jadval
Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko‘rsatkichlari o‘zgarishi va o‘sishi
darajalarini kompleks baholash
Ko‘rsatkichlar nomi Davr boshiga Davr oxiriga O‘zgarishi ( + ,-) O‘sish
darajasi,
%
42

1.O‘z mablag‘lari manbasi (O‘MM)
1 315 469 082 3 535 778 145 2 220 309 063 268,8
2.Uzoq muddatli aktivlar (UMA)
1 442 009 625 5 162 070 024 3 720 060 399 358,0
3.O‘z aylanma mablag‘lari naqdligi
(O‘AMN) -126 540 543 -1 626 291
879 -1 499 751 336 1285,2
4.Uzoq muddatli kreditlar o‘a qarzlar
(UMM) 549 597 843 2 304 013 149 1 754 415 306
5.O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli
kreditlar, qarzlar summasi (O‘AMN +
UMM) 423 057 300 677 721 270 254 663 970 160,2
6.Qisqa muddatli kreditlar va qarzlar
(QMM) 545 467 046 898 646 840 353 179 794 164,7
7.Zaxira va xarajatlarni
moliyalashtirishning jami manbasi (JM) 968 524 346 1 576 368 110 607 843 764 162,8
8.Zaxira va xarajatlar (ZX)
484 517 003 738 212 753 253 695 750 152,4
9.O‘z aylanma mablag‘lari bilan
taominlanganlik koeffienti (O‘AMN) –
ZX 0,44 0,43 -0,01 98,4
10.O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli
qarz mablag‘lari bilan taominlanganlik
koeffitsienti (O‘AMN + UMM) - ZX 0,87 0,92 0,04 105,1
11.Jami mablag‘lar bilan
taominlanganlik (JM) - ZX 2 2,14 0,14 106,8
XULOSA: Xulosa qilib aytganda o‘z mablag`lari manbasining hajmini
kamligi tufayli 2 ta koeffitsient manfiy chiqyapyi va davr oxiriga kelib ham bu
ko‘rsatkich ko‘tarildi.
8 -jadval
Moliyaviy barqarorlikni ballik tizimda baholanishi
№ Moliyaviy koeffitsientlar O‘tgan
yili Ball Hisobot
yili Ball
1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (K1)
0,55 10 0,52 10
2. To‘lov qobiliyati (qoplash) koeffitsienti (K2)
1,78 15 1,75 15
3. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti (K3)
0,44 15 0,43 15
4. O‘z mablag‘lari rentabelli gi koeffitsienti (K 4 )
0,06666 5 0,17366 5
5 . Aktivlar rentabelligi koeffitsienti (K 5 )
0,036379 5 0,09112 5
6 . O‘z va qarz mablag‘larining nisbat koeffitsienti (K 6 )
1,20 15 1,10 15
7 . Asosiy vositalarning eskirish koeffitsienti (K7)
0,63 0 0,09 10
Jami:
4,70 65 4,17 75
XULOSA: Jadvaldan ko‘rinib turibdiki balans o‘tgan yili ham hisobot yilida
ham moliyaviy nobarqaror balans hisoblanadi. Yani bu kompaniyaning xarajatlari
o‘rtasidagi nomutanosibligidan dalolat beradi va bu natijada moliyaviy
barqarorlikka tahdid qilishi mumkin.
43

9 -jadval
Moliyaviy koeffitsientlar hisob-kitobi natijalari asosida korxonalar moliyaviy
holatiga baho berishning ballik tizimi
№ Ko‘rsatkichlar nomi 1 guruh Ball 2 guruh Bal
l 3 guruh Bal
l
1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti
(K1) 0,55 10 0,52 10 0,55 10
2. To‘lov qobiliyati (qoplash) koeffitsienti
(K1) 1,78 15 1,75 15 1,78 15
3. O‘z aylanma mablag‘lari bilan
ta’minlanganlik koeffitsienti (K2) 0,44 15 0,43 15 0,44 15
4. O‘z mablag‘lari rentabelli gi
koeffitsienti (K3) 0,06666 5 0,17366 5 0,06666 5
5. Aktivlar rentabelligi koeffitsienti (K4) 0,036379 5 0,09112 5 0,036379 5
6. O‘z va qarz mablag‘larining nisbat
koeffitsienti (K5) 1,2 15 1,10 15 1,2 15
7 . Asosiy vositalarning eskirish
koeffitsienti (K7) 0,63 0 0,09 10 0,63 0
Jami: 4,70 65 4,17 75 4,70 65
10-jadval
Moliyaviy koeffitsientlarning aniqlanishi tartibi
№ Ko‘rsatkichlar nomi Aniqlanishi
1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (K1) O‘z mablag‘lari / Jami manbalar
2. To‘lov qobiliyati (qoplash) koeffitsienti (K1) Joriy aktivlar / Joriy majburiyatlar
3. O‘z aylanma mablag‘lari bilan
ta’minlanganlik koeffitsienti (K2) (O‘z mablag‘lari + Uzoq muddatli majburiyatlar – Uzoq
muddatli aktivlar) / Joriy aktivlar
4. O‘z mablag‘lari rentabelli gi koeffitsienti (K3) Sof foyda / O‘z mablag‘lari
5. Aktivlar rentabelligi koeffitsienti (K4) Sof foyda / Jami aktivlar
6. O‘z va qarz mablag‘larining nisbat
koeffitsienti (K5) O‘z mablag‘lari / Qarz mablag‘lari
7 . Asosiy vositalarning eskirish koeffitsienti
(K7) Asosiy vositalarning eskirish darajasi / Asosiy vositalarning
boshlang‘ich qiymati
11-jadval
Umumiy xulosa
№ Guruhlar Ball Moliyaviy barqarorlik toifalari
1 I 66-100 Moliyav iy barqaror
2 II 3 1 -6 5 Moliyav iy nobarqaror
3 III 0-30 Krizis h olatida
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki balans o‘tgan yili ham hisobot yilida ham
moliyaviy nobarqaror balans hisoblanadi. Yani bu kompaniyaning xarajatlari
44

o‘rtasidagi nomutanosibligidan dalolat beradi va bu natijada moliyaviy
barqarorlikka tahdid qilishi mumkin.
12-jadval
Moliyaviy koeffitsientlar asosida x o‘ jalik subektlarining kreditga
layoqatliligini tahlil q ilish (A bank mezoni)
№ Moliyaviy koeffitsientlar Ani q lanishi O‘tgan yili Hisobot yili
Miqdori Sinfi Miqdori Sinfi
1. Q oplash koeffitsienti
(JA-MO‘DM)/JM 1,76 2 - sinf 1,7 2 -
sinf
2. Likvidlilik koeffitsienti
((DM-MO‘DM)
+PM+QMI)/JM 0,87 3 - sinf 0,88 3 -
sinf
3. Avtonomiya koeffitsienti
O‘MM/BPJ 0,55 2 - sinf 0,52 2 -
sinf
4. Sof aylanma aktivlarning
aylanuvchanligi
koeffitsienti ST/SAAo‘yo‘ 1,30 5 - sinf 2,08 4 -
sinf
5. TMZ aylanish davri
(TMZo‘yo‘*HD)/
SMT 158,33 5 - sinf 102,139 4 -
sinf
6. Debitor qarzdorliklarning
aylanuvchanlik koeffitsienti (DMo‘yo‘*HD)/ST 84,9 4 - sinf 52,56 3 -
sinf
7. Sof aylanma aktivlar
miqdori* (O‘MM+UMM)-
UMA 423 057 300 Nolikvi
d balans 677 721 270 Nolik
vid
balans
XULOSA : Korxonaning moliyaviy natijasi va balansidan ko‘rinib
turgandiki korxonada nolikvid balanasligi yani korxona yildan yilga zararda
kirsada faoliyatini davom ettirishi bu korxonanini qarzlari qoplanib borilishini
ko‘rsatadi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki korxonani barcha koeffitsientlari 4-5-sinfga
kiryapti va yakunda nolikvid balansni tashkil qilmoqda.
13-jadval
Altmanning besh omilli modeli asosida bankrotlik prognozi
Altmanning besh omilli modeli asosida bankrotlik ehtimoli tahlili
Ko‘rsatkichlar Korxona ko‘rsatkichlari asosida
X
1 – O‘z oborot kapitali / Balans summasi
0,4
X
2 – ta q simlanmagan foyda / aktivlar summasi
0,17
X
3 – soliqlar va foizlar to‘langungacha bo‘lgan foyda
/ aktivlar summasi 0,06
X
4 – Xususiy kapital / Qarz kapitali
1,2
X
5 – sof tushum / aktivlar summasi
0,52
Z -Altman modeli
1,65
45

XULOSA: Altman modelidan ko‘rinib turibdiki korxona bankrotlilik
ehtimoli yuqori, kompaniya moliyaviy qiyinchilikka uchredi. Umuman olganda
korxonaning moliyaviy natijasini ko‘rsak ham o‘tgan davrda ham hisobotda
davrida ham zararda chiqyapti va yildan yilga zarar hajmi oshib bormoqda.
1 4 -jadval
Moliyaviy natijalarni tarkib bo‘yicha tahlili
Ko‘rsatkichlar nomi Satr
kodi O‘tgan yil i Hisobot yili Farqi O‘sishi
Mahsulot (tovar, ish va
xizmat) larni sotishdan
sof tushum 010 1 262 225 550 3 280 801 340 2 018 575 790 259,9
Sotilgan mahsulot (tovar,
ish va xizmat) larning
tannarxi 020 964 622 038 2 491 287 162 1 526 665 124 258,3
Mahsulot (tovar, ish va
xizmat) larni sotishning
yalpi foydasi (zarari) 030 297 603 512 789 514 178 491 910 666 265,3
Davr xarajatlari jami, shu
jumladan: 040 168 302 199 212 744 444 44 442 245 126,4
Asosiy faoliyatning
boshqa daromadlari 090 135 306 333 178 630 359 43 324 026 132,0
Asosiy faoliyatning
foydasi (zarari) 100 264607646 755400093 490 792 447 285,5
Moliyaviy faoliyatning
daromadlari jami 110 39112080 106789162 67 677 082 273,0
Moliyaviy faoliyat
bo‘yicha xarajatlar 170 159047300 133455050 -25 592 250 83,9
Umumxo‘jalik
faoliyatining foydasi
(zarari) 220 144672426 728734205 584 061 779 503,7
Favqulo d da foyda ( zarar ) 230
0 0 0
Daromad (foyda)
soli g‘ ini to‘lagunga
q adar foyda (zarar) 240 144672426 728734205 584 061 779 503,7
Daromad (foyda) soli g‘ i 250
16 304 363 30 730 577 14 426 214 188,5
Foydadan boshqa
soli q lar va yi g‘ imlar 260 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206,4
Hisobot davrining sof
foydasi (zarari) 270 87693607 614038284 526 344 677 700,2
XULOSA: Korxonaning moliyaviy natijasini tahlil qilsak o‘tgan yili ham
hisobot davrida ham faqat zararda chiqyapti. Buning oxirgi natijasi bankrotlikka
ham sabab bo‘lishi mumkin. Chunki sof tushum oshgan bilan yakunda esa zarar
hajmi oshyapti.
1 5 - jadval .
Korxona rentabelligini tahlil i
46

Ko‘rsatkichlar nomi O‘tgan
Yil Hisobot yili Farqi, (+, -) O‘sishi,
%
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)
larni sotishdan sof tushum 1 262 225 550 3 280 801 340 2 018 575 790 259,9
Sotilgan m ahsulot (tovar, ish va
xizmat)larning tannarxi 964 622 038 2 491 287 162 1 526 665 124 258,3
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)
larni sotishning yalpi foydasi
(zarari) 297 603 512 789 514 178 491 910 666 265,3
Asosiy faoliyatning foydasi
(zarari) 264607646 755400093 490 792 447 285,5
Umumxo‘jalik faoliyatining
foydasi (zarari) 144672426 728734205 584 061 779 503,7
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar
foyda (zarar) 144672426 728734205 584 061 779 503,7
Hisobot davrining sof foydasi
(zarari) 87693607 614038284 526 344 677 700,2
Aktivlarning o‘rtacha yillik
qiymati 2410533971 6738438134 4 327 904 163 279,5
Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik
qiymati 968524346 1576368110 607 843 764 162,8
Uzoq muddatli aktivlarning
o‘rtacha yillik qiymati 1442009625 5162070024 3 720 060 399 358,0
Asosiy vositalarning o‘rtacha
yillik qiymati 420 877 669 4 362 934 960 3 942 057 291 1036,6
O‘z mabla g‘ larining o‘rtacha yillik
qiymati 1 315 469 082 3 535 778 145 2 220 309 063,0 268,8
Majburiyatlar ning o‘rtacha yillik
qiymati 1 095 064 889 3 202 659 989 2 107 595 100 292,5
Aktivlarning rentabelligi, %
3,64 9,11 5,5 250,5
Joriy aktivlarning rentabelligi,%
9,05 38,95 29,9 430,2
Uzoq muddatli aktivlarning
rentabelligi,% 6,08 11,90 5,8 195,6
Asosiy vositalarning rentabelligi,
% 20,84 14,07 -6,8 67,5
O‘z mablag‘larining rentabelligi,%
6,67 17,37 10,7 260,5
Majburiyatlar ning rentabelligi,%
8,01 19,17 11,2 239,4
Sotuv rentabelligi, %
23,58 24,06 0,5 102,1
Asosiy faoliyat rentabelligi, %
30,85 31,69 0,8 102,7
XULOSA : Korxonani umumiy moliyaviy natijasiga qarasak ham yildan
yilga salbiy natijaga erishmoqda. Lekin sotuv rentabelligi o‘tgan yilga qaraganda
6,4 ga oshdi lekin bunga mos ravishda ishlab chiqarish tannarxi ham oshib
bormoqda.
1 6 -jadval
R entabellik ko‘rsatkichlarining omilli tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘tgan
yil Shartli
ko‘rsatkich Hisobot
yil Jami
o‘zgarish Shu jumladan:
sof foydaning
o‘zgarishi
h isobiga aktivlarning
o‘zgarishi
hisobiga
47

1.Asosiy vositalar
rentabelligi ( R
a sh
), % 20,84 145,9 14,07 -6,76 125,1 -131,82
2. Joriy aktivlar
rentabelligi (R
j sh
), % 9,05 63,4 38,95 29,9 54,3 -24,45
Izoh: Asosiy vositalar rentabelligining shartli ko‘rsatkichi quyidagicha aniqlanadi:Raш= Sof foyda ,hisobot davri (2− shakl ,270 − satr )
Asosiy vositalar qiymati ,o'tgan yil ∗100
Joriy aktivlar rentabelligining shartli ko‘rsatkichi quyidagicha aniqlanadi:
Rжш= Sof foyda ,hisobot yil (2− shakl ,270 −satr )
Joriy aktivlar qiymati ,o'tganyil ∗100
XULOSA: Biz uchun asosiy ko‘rsatkich yani yil yakunida foydada emas
zararda chiqqani uchun manfiy bo‘lgani tufayli asosiy rentabellik koeffitsientlari
ham manfiy chiqyapti. Sof foydaning o‘zgarishi hisobiga -16,3 ga kamaymoqda
aktivlarning o;zgarishi hisobiga bo‘lsa -1,34 ga kamaymoqda
1 7 -jadval
A ktivlar rentabelligining o‘zgarishiga omillar ta’sirini tahlil i
Ko‘rsatkichlar nomi O‘tgan
yil Hisobot yili Farqi,
(+, -)
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan sof
tushum 1 262 225 550 3 280 801 340 2 018 575 790
Hisobot davrining sof foydasi
87 693 607 614 038 284 526 344 677
Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati
420 877 669 4 362 934 960 3 942 057 291
Aktivlarning rentabelligi, %
3,64 9,11 5,47
Aktivlar aylanuvchanligi
0,52 0,49 -0,04
Sotish rentabelligi, %
23,58 24,06 0,49
Aktivlar rentabelligining o‘zgarishiga omillar hisob-
kitobi:
Aktivlar aylanuvchanligining o‘zgarishi hisobiga
-0,04
Sotish rentabelligining o‘zgarishi hisobiga
0,49
XULOSA: Jadvaldan ko‘rinib turibdiki sotishdan sof tushim 5 baaravarga
oshsa ham yakunda baribir zararda chiqmoqda. Bu korxonaning kelgusi faoliyatiga
salbiy tasir qiladi va ko‘p ehtimol bankrot bo‘lishi ham mumkin. Lekin faoliyatini
minusda chiqsa ham davom ettirayotgan bo‘lsa bu korxona subsidiya yoki
dotatsiyada o‘tiradi. Buni yuqoridagi jadval ham isbotlab turibdi.
48

XULOSA va Takliflar
Audit jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan auditor ish
hujjatlari auditorlik faoliyatining har bir bosqichini hujjatlashtirish, aniqlik kiritish
va nazorat qilishda beqiyos ahamiyatga ega. Ushbu hujjatlar auditorlik tekshiruvi
natijalarining asosli, qonuniy va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Ular auditorlik
tashkilotining ichki tartib-qoidalari hamda xalqaro va milliy audit standartlariga
muvofiq yuritilishi zarur.
Ishchi qog‘ozlar mijozning buxgalteriya yozuvlari, hujjatlari va auditorning
xulosasi o‘rtasidagi bog‘lovchi vosita hisoblanadi. Ushbu qog‘ozlarda audit orlar
tomonidan bajarilgan barcha ishlar aks ettiriladi va audit xulosasi uchun asos
hisoblanadi.
Ish hujjatlari nafaqat auditorning olib borgan ish faoliyatini hujjatlashtiradi,
balki audit natijalarini qayta ko‘rib chiqish, ekspertiza o‘tkazish va nizolarni hal
etishda muhim dalil sifatida xizmat qiladi. Ularning to‘g‘ri va tizimli yuritilishi
auditning sifatini oshiradi, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlaydi
hamda korxonaning boshqaruv qarorlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ishchi qog‘ozlar tekshiruvni taqsimlash va muvofíqlashtirish, partnyor,
menejer va katta auditorlar uchun assistentlar ishini doimiy nazorat qilib borish
imkonini beradi, sliuningdek, auditor xulosasi uchun asos bo‘ladi va ushbu mijozda
kelgusida audit tekshiruvini rejalashtirish va o‘tkazishda yordam beradi. Audit
ishchi qog‘ozlari auditorlik firmasining mulki hisoblanadi. Shu sabab, mijoz
auditordan audit ishchi qog‘ozlari bilan tanishishni talab qilishga haqli emas. Bu
faqat auditorning shaxsiy roziligi bilan amalga oshiriladi.
Audit ishchi qog‘ozlarida auditor tomonidan to‘plangan turli ma’lumotlar
aks etganligi sababli bu ishchi qog‘ozlar turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Ammo,
bu hujjatlarni audit ma’muriy ishchi qog‘ozlari; ishchi balans; tuzatuvchi
provodkalar va guruhlashtirishlar aks etgan ishchi qog‘ozlar; tahliliy, taqqoslash,
hlsob-kitob bo‘yicha tuzilgan ishchi qog‘ozlarga ajratish mumkin.
50

Kurs ishining umumiy mazmunidan kelib chiqib, korxonadagi xarajatlarni
turkumlash, tahlil qilish va samarali boshqarishda auditorlik faoliyati, ayniqsa ish
hujjatlari orqali olib boriladigan kuzatuv va baholash ishlari muhim o‘rin tutadi.
Xarajatlarning oqilona boshqarilishi nafaqat foyda ko‘rsatkichlariga, balki umumiy
moliyaviy barqarorlikka ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa korxonada
raqobatbardoshlikni oshirish, resurslardan samarali foydalanish va xarajatlar
ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish imkonini beradi.
Shunday qilib, mazkur kurs ishi orqali korxonadagi xarajatlarni audit nuqtayi
nazaridan o‘rganish, ularni tahlil qilish hamda auditor ish hujjatlari yordamida
xulosalar chiqarish amaliyotini yoritish orqali ilmiy va amaliy jihatdan foydali
xulosalarga kelindi.
Auditorlik tashkiloti hujjatlari audit jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi.
Auditorlik tashkilotlarining ta’rifi, ularning turlari, hujjatlarining ahamiyati va
turlari, shuningdek, ularni tartibga soluvchi xalqaro standartlar muhokama qilindi.
Ushbu hujjatlar auditning sifati, ishonchliligi va shaffofligini ta’minlashda, shu
orqali moliyaviy hisobotga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashda va global
moliyaviy tizimning barqarorligiga hissa qo‘shishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston kabi mamlakatlarda milliy qoidalarning xalqaro standartlar bilan
tobora uyg‘unlashuvi auditorlik tashkiloti hujjatlarining global ahamiyatini yanada
ta’kidlaydi.
Auditorlik tashkiloti hujjatlari audit jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi.
Auditorlik tashkilotlarining ta’rifi, ularning turlari, hujjatlarining ahamiyati va
turlari, shuningdek, ularni tartibga soluvchi xalqaro standartlar muhokama qilindi.
Ushbu hujjatlar auditning sifati, ishonchliligi va shaffofligini ta’minlashda, shu
orqali moliyaviy hisobotga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashda va global
moliyaviy tizimning barqarorligiga hissa qo‘shishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston kabi mamlakatlarda milliy qoidalarning xalqaro standartlar bilan
tobora uyg‘unlashuvi auditorlik tashkiloti hujjatlarining global ahamiyatini yanada
ta’kidlaydi.
51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I.O zbekiston Respublikasi qonunlari
ʻ
1.1. O zbekiston Respublikasining ―Buxgalteriya hisobi to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
Qonuni. 2016. 13-aprel.
1.2. O zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi: O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Adliya Vazirligi. Toshkent: ―Adolat , 2003. 496 b.
‖
1.3. O zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi(yangi tahrir): Rasmiy
ʻ
nashr-Lex.uz. 2020
1.4. O zbekiston Respublikasining ―Auditorlik faoliyati to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
Qonuni (Yangi tahrirda). // O zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to plami,
ʻ ʻ
2009. 37-son, 403-modda. Keyingi o zgarish va qo shimchalar bilan. Toshkent:
ʻ ʻ
2009.
II.O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va qarorlari
ʻ
2.1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Qimmatli qog ozlar
ʻ ʻ
bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida gi 2006-yil 27-
ʻ ʻ ‖
sentyabrdagi PQ-475-sonli qarori. // O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlar
ʻ
to plami, Toshkent:2006.
ʻ
2.2. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Auditorlik tashkilotlari
ʻ
faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko rsatayotgan xizmatlar sifati
ʻ
uchun javobgarlikni oshirish to g risida gi 2007-yil 4-apreldagi PQ-615-sonli
ʻ ʻ ‖
Qarori. //O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, Toshkent:, 2007. 11-
ʻ ʻ
son, 96-modda.
2.3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Auditorlik tashkilotlarining
ʻ
moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ
to g risida gi 2005-yil 19
ʻ ʻ ‖ 2-iyuldagi PQ-907-sonli qarori. // O zbekiston ʻ
Respublikasi qonun hujjatlari to plami, Toshkent:2008. 8-son,
ʻ
2.4.O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Moliyaviy hisobotning
ʻ
xalqaro standartlariga o tish bo yicha qo shimcha chora-tadbirlar to g risida gi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ‖
2020-yil 24-fevraldagi PQ-4611 – sonli qaror. https :// lex . uz / docs /-4746047
53

III. O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
3.1. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz . Toshkent : ― O ʻ zbekiston , 2017. - 488 ‖ b .
3.2. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ʼ iy tartib - intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ʻ lishi kerak .
Mamlakatimizni 2016- yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017- yilga mo ʻ ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor
yo ʻ nalishlariga bag ʻ ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma ʼ ruza , 2017- yil 14- yanvar . Toshkent : O ʻ zbekiston , 2017 -104 b .
3.3. O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi . 29.12.2020-yil. https://president.uz/uz/lists/view/ 4057
IV. Tavsiya etilayotgan adabiyotlar
“Audit” bo yicha:
ʻ
1. Amaliy audit. Sh.I. Darslik. T.: ―Iqtisod-Moliya, 2018.-443 b.
2. Tuychiyev A., Qo ziyev I., Avloqulov A., Sherimbetov I., Avazov I.
ʻ
Audit. Darslik. – T.: ―Iqtisod-Moliya, 2019. – 620 b.
3. Tuychiyev A., Qo ziyev I., Avloqulov A., Masharipov O., Avazov I.
ʻ
Audit. Elektron darslik. – T.: TMI. 2021-y.
4. Hamdamov B.K. Auditning xalqaro standartlari. Darslik. – T.: ―Iqtisod-
Moliya , 2020. – 320 b.
‖
5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-sentyabrdagi
ʻ
―O zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
ʻ
tadbirlari to g risida gi PQ-3946-son Qarori. http://lex.uz
ʻ ʻ ‖
6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-fevraldagi
ʻ
―Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o tish bo yicha qo shimcha chora-
ʻ ʻ ʻ
tadbirlar to g risidagi PQ-4611-son Qarori. http://lex.uz
ʻ ʻ
7. Qo ziyev I., Tuychiyev A., Xojiyev M., Yakubov M. Vnutrenniy audit.
ʻ
Uchebnoye posobiye. –T.: ―iqtisod-moliya , 2019. – 420 s.
‖
8. Qo ziyev I.N., Hamdamov B.K., Avazov I.R., Ochilav F.Sh. Auditning
ʻ
xalqaro standartlari. Elektron darslik. –T.: TMI. 2021-y.
54

Auditorlik tashkilotining ish hujjatlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Auditorlik tashkilotining ish hujjatlari

O'xshash dokumentlar