Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	103.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Saidjon Alixon

Дата регистрации 24 Май 2024

1 Продаж

Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __KURS ISHI

REJA:
Kirish…………………………………………………………………………3
1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi ……………………6
2.Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi………...15
3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar …………………………………21
4. Auditor tomonidan aniqlangan firibgarlik xolatlariga
auditorning munosabati…………………………………………………29
Xulosa…………………………………………………………………….30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………31

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni
izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon
iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini
barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon
bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur
masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya bozoridagi ishtiroki
muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
2

tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur 6 holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya
doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida
mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro
moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi.
Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy
karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya
tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7
m а rt а t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q
d а r а j а d а t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k
qismid а n о shib k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro
iqti- sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu
holatni xalqa ro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining
globallashuvi , milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining
chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin
3

Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi
bo‘lib, zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа
gаpirishgа imkоn bеrаdi.
Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini
tahlil qilish va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini
xalqaro bozorga integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab
chiqish bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global
moliyaviy bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish
tendensiyalari , global moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal
bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga
keladigan muammolar va ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan
moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib
mamlakatlar o ’ rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan ,
pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda
mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari , ushbu oqimlar
xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi
iqtisodiy aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi
savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi
4

1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi
Firibgarlik bu qalloblikni qo’llash bilan bog’liq oldindan bilib amalga
oshirilgan harakatdir. Firibgarlik moliyaviy hisobotini jiddiy o’zgartirib yuboradi.
Noto’g’ri o’zgartirishning ikki turi auditorlik xulosada firibgarlik sifatida ko’rib
chiqiladi: a) aktivlarni noqonuniy o’zlashtirishni noto’g’ri ko’rsatish natijasida
yuzaga kelgan firibgarlik; b) moliyaviy hisobot tuzilayotganda firibgarlik
natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Firibgarlikni xatodan farqlalab
turuvchi jzihatlarini ataylab chalqashtrish. Auditorlar odatda o’z mijozlari
kitoblarida moliyaviy xatolar topishadi, ammo bu xatolar ataylab qilingan xatolar
qatoriga kirmaydi.
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri
ko’rsatishlar. Tashkilot aktivlarini aybdor tomonidan ug’irlansa yoki noto’g’ri
ishlatilsa aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish yuzaga keladi. Aktivlarni noqonuniy
o’zlashtirib olish firibgarlikning asosiy ko’rinishidir. Bunday firibgarlik kichik
biznes korxonalariga nisbatan qo’llaniladi va odatda ayibdorlar korxona xodimlari
tarkibiga mansub bo’ladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish turli usullar
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bu firibgarlikka tushgan pullarni
o’zlashtirib olish, aktivlarni o’g’irlash kiradi. Bundan tashqari olinmagan tovar va
xizmatlar uchun kompaniyani to’lashga majbur qilish firibgarlikning bir
ko’rinishidir. Odatda aktivlarni noqonuniy o’zlashtiirish quyidagi holatlarda
yuzaga kelishi mumkin.
- Pul o’g’irliklarni qoplash uchun naqd pul olishga imkon bo’lish va hisoblar
bilan noto’g’ri ishlash imkoniga ega bo’lish;
- Sohta kompaniyalar orqali naqd pullar to’lovini boshqarish;
- Firibgarlikni yashirish maqsadida zaxiralar va boshqa aktivlarni o’g’irlash
va moliyaviy hisobotlarni o’z manfaatida ishlatish. Noto’g’ri ko’rsatishlarning
yuzaga kelishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatish
Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini
5

sohtalashtirish moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.“The
Great Salad Oil Swindle of 1963” ni auditorlik tekshirish moliyaviy aktivlarni
ataylab noto’g’ri ko’rsatishga misol bo’la oladi. Mazkur firibragalik ijrochisi
aktsiyalar kotirovkasining o’sishi orqali o’zining mutonasib ravishda boyiligini
ortirishga intilgan. Ba’zida jinoyatchi shaxsiy manfaatin ko’zlamay, korxonani
inqirozdan qutqarish yoki boshqa salbiy moliyaviy natijalardan qutulish maqsadida
moliyaviy hisbotni ataylab o’zgartiradi. Moliyaviy hisobotning ataylab
o’zgartrishning uchta keng tarqalgan uch usuli quydagilarni o’z ichiga oladi:
1. Hisob yozuvlari yoki xujjatlarni manipulyatsiya qilish, sohtalashtrish yoki
o’zgartirish.
Berni Medoff Ponzi chizmasi. Oldingi investorlar depozitlaridan olingan
daromadni to’lash uchun hozirgi investorlar depozitlari ishlatilganda Ponzi
chizmasi yuzaga keladi. Bunda xech qanday real investitsiyalar qilinmaydi. Agar
oldingi investorlarga tegishli mablag’larni to’lash uchun yangi investorlar
qo’shilmasa yoki ularning depozitlari juda oz bo’lsa Ponzi chizmasi buzilib ketadi.
Ponzi chizmasi ikkita asosiy tamoyillarga asoslangan: ishonch va ochko’zlik.
Potentsial mijozlar bilan munosabatlarni o’rnatish ishonch asosini tashkil qiladi.
Ponzi chizmalarida firibgarlikni amalga oshirgan kishi quyidagi holatlarda
ishonchni qo’lga kiritadi: a) boshqalarning bevosita haratkatlari, b) professional
yoki boshqa ko’shilib kelishlar; v) o’zining boshqalarga qilingan ishoralari.
Ochko’zlik investrlarga xos bo’lishi mumkin. Chunki ular odatda oddiy foydadan
ko’proq foyda oishga intilishadi. Shuning uchun ular o’z me’yoriy vazifalarini
bajarmaganda iishonch yo’qoladi. Medofffning chizmasida ishonch va ochko’zlik
keng o’rin olgan. 2009 yil mart oyida Medoff 11 federal okrugida jinoyatda
ayiblandi. Ayib shundan iborat ediki, u farovonlik boshqaruv biznesni yirik Ponzi
chizmasiga aylantirib, minglab investorlardan milliard dollarni umarib oldi.
Medoffninng gapicha, u Ponzi chizmasini 1990 yillarning boshida boshlagan.
Biroq tergovchilarning fikricha, firibgarlik 1909 yillarning boshida rivojlana
boshlangan. Uning investitsion operatsiyalari xech qachon haqoniy bo’lmagan.
Mijozlarning hisobida mavjud bo’lmagan summa, shu jumladan olingan foyda
6

deyarli 65 mlrd dollarni tashkil qilgan. 2009 yil 29 iyun kuni Medoff 150 yil
qamoq jazosiga hukm qilindi.
Doff qonuniy brokerlik firmani boshqarib, ishonchga kirib oldi. U o’tgan
davrda NASDAKda raislik qilgan. U ko’p marta CNBCda chiqib, qimmatli
qog’ozxlar industriyasi to’g’risida gapirgan. Medoff investitsiyalarni
rag’batlantirish maqsadida investitsion hamjamiyat bilan o’rnatgan aloqalaridan
samarali foydalandi. U o’z kompaniyasiga investitsiya qilish g’oyasini eng qo’lay
imtiyozlar stifatida sotgan.
Medoff o’zining kitobidagi bitimlar chizmasini keltirgan. U o’z kitobini
tekshirtirish uchchun CPA firmani yodlaydi. Biroq bu firma faqat bir xodimdan
iborat bo’lgan. CPA biror bir vaqtda Medoff ofisiga kelganligi va biror bir marta
jiddiy audit o’tkazganligi haqida xech qanday dalillar mavjud emas. Biroq
investorlar xech qachon bunday auditorlik hisobotlarni talab qilmagan. Bu ularning
ochko’zligi bilan ham izohlanishi mumkin. Investorlar o’zlarining omadli shaxs
ekanligiga ishonch qilib, investitsiyalardan ko’p daromad oishga o’rganib
qolishgan edilar. Shuning uchun uldar Medoffga ishonib, undan tashqi audit
to’g’risida xech qandayq xujjat talab qilmas edilar.
Bu narsa isbotlanmagan bo’lsa ham, Medoff taslim bo’lib, barcha ayiblarini
o’z bo’yiniga olmoqchi bo’lgan. Chunki investorlardan biri rus mafiyasi bilan
bog’liq bo’lgan. Medoff o’z farzandlari va o’zining hayotidan havfsiragan edi.
Medoff bugungi kunda federal kamoqxonasida bir umrga jazoni o’tamoqda. Uning
bir o’g’li firibgarlik fosh qilingandan so’ng o’z hayotiga kasd qildi. Firibgarlik
jarayonida PCAOB Medoffning xedj-fondi PCAOBda ro’yxatdan o’tgan auditorlar
firmalari tomonidan tekshirilishini talab qilmagan. Bedoffning firibgaroligidan
so’ng Kongress PCAOBga ro’yxatdan o’tgan SEC- brokerlar va dilerlarni
tekshirishga ruxsat bergan.
1. Ahamiyatli bo’lgan voqelik, operatsiyalar va boshqa ahamiyatli bo’lgan
holatlarni noto’g’ri ko’rsatish.
2. Buxgalterlar tomoyillarini ataylab noto’g’ri qo’llash.
7

2. Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi
“Firibgarlik” terminii bundan 30 yil oldin Don Kressi tomonidan kiritilgan
edi. Don Kressi firibgarlik mohiyatini o’rganib, barcha firibgarlikda mavjud
bo’lgan uchta omilni ajratib ko’rsatdi. Keyingi yigirma yil davrda firibgarlik
uchburchak modeli mustahkamlandi.
Ilovada berilgan firibgarlikning uchta elementi quyidagilarni o’z ichiga
kamrab oladi:
- Firibgarlikni amalga oshirish uchun rag’bat;
- Firibgarlikni amalga oshirish va uni yashirish imkoniyati;
- Ratsionalizatsiya – o’z firibgarliginii oqlash uchun kerak bo’lgan
firibgarning fikrlash tarzi.
Moliyaviy hisobot bilan bog’liq bo’lgan katta qo’llamli salat yog’i
firibgarigi bugungi kundagi firibgarlikka misol bo’la oladi. Mazkur firibgarlik
Nyu-Djersida Xom ashyo o’simlik yog’i Itifoqi tomonidan amalga oshirilgan edi.
Uning kontseptsiyasi oddiy bo’lgan: kompaniya o’zining amalda mavjud
bo’lmagan zaxiralarini ko’p deb ta’kidlab, o’zining moliyaviy holatini yuqori
ko’rsatadi. Ortiqcha ko’rsatillgan aktivlar kompaniyaga xarajatlarni kamaytirib,
daromadlarni ortiqcha ko’rsatishga imkon beradi. Umuman olganda firibgarlik
kreditorlar va ta’minotchilarga tahminan 150 mln AQSh dollariga aylandi (jorriy
kursada 1 mlrd dollar). Firibgarlik oddiy tusda sodir qilingan edi. Kompaniya katta
tsisternalarda salat yog’ini saqlagan, U katta hajmda o’simlik yog’igko’rib
chiqqan.
Firibgarlik kompaniya tomonidan quyidagicha amalga oshirilgan:
- Birinchidan, u tsisternalarni katta hajmdagi suv bilan to’ldirigan.
- Ikkinchidan, oqibatda suvning sathi yog’ bilan qoplanadi. Buning natijasida
auditor tsisternani tekshirganda uning yuqori, ya’ni yog’li sathini ko’rgan.
- Uchinchidan, kompaniya auditorning tekshiruv marshrutini hisobga ollib, bir
tsisternadan ikkinchi tsesternaga suvni haydab turgan.
Mazkur firibgarlik bugungi kunda ham ayrim firibgarlar tomonidan amalga
8

oshirilmoqda. Chunki nopok shaxslar firibgarlikni amalga oshirish maqsadida
inventirizatsiyadagi kamchiliklardan foydalanmoqda.
Mazkur elementlar bilan bog’liq omillar firibgarlik yoki qizil bayroqlar riski
omillari deb nomlanadi.
Oddiy misol sifatida qurilish kompaniyada sodir bo’lgan firibgarlik
ko’rsatiladi. Kompaniya yo’l qoplamasi tagidan kanalizatsiya va suv oqish bilan
bog’liq ishlarni amalga oshirdi. Dastlab bu ishlar uncha katta bo’lmagan
summadan boshlanib, ish yakunida bir yilda undan olingan daromad 30 mln
dollarni tashkil qildi. Qurilish ishlari Michigan va Kolorodo shtatlarining turli
xududlarida amalga oshirlgan. Kompaniyalar ko’p holatlarda qurilish materiallarini
ish bajarilayotgan joydan sotib oladi. Bitimga qurilish vakilari imzo qo’yyadi va
to’lovni amalga oshirish uchun u buxgalteriyaga yuboriladi.
Firibgarlik uchburchagi mazkur holatda qanday ishlashini ko’rib chiqamiz.
Firibgarlikning mohiyati shundan iboratki, buxgalter sohta ta’minot uchun qalbaki
xujjat tayyorlaydi. To’lovni amalga oshirish maqsadida hisob yozuvini,
kvitantsiyani va xaridga buyurtma tayyorlaydi.
Birinchidan, firibgarlik amalga oshirilishi uchun qandy rag’batlar mavjud
bo’lgan? Buxgalter ko’p sonli moliyaviy muammolar bilan duch kelgan. Bu
muammolar qarib qolgan ota-onalarini boqish, ularning dori-dormonga ketgan
xarajatlarini o’z zimmasiga olish kabilardan iborat bo’lgan. Ikkinchidan, yangi
prezident xarajat moddalarini hali belgilashga o’lgurmagan. Chunki imkoniyat bu
uchun mavjud emas edi. Uchinchidan, oqilona harakat qilish ancha murakab
bo’lgan. Firibgar bunday firibgarlikda bir marta qo’shimcha daromad olish va u
xech qachon fosh etilmasligiga ishonch hosil qilgan. Bundan tashqari, bu
firibgarlik keyincha yanada foyda keltirish mumkinligi to’g’risida o’ylagan. Bu
ishning boshqa bir nozik tomoni shundan iborat ediki, yangi prezident barcha
vitse-prezidentlarni takdim qilgandan so’ng superrvizorlar yangi pikaplarga ega
bo’lgan. Buxgalter esa bittasiga ham ega bo’lmadi. U xatto bonus ham olmadi.
Buxgalterning fikricha, u olgan pullar raxbariyat va vitse-prezidentlar
olayotgan puldan uncha farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda u o’z xatti-
9

xarakatini oqilona bilib, to’lovlarni haqiqiy olayotganligiga o’zini ishontirdi. Agar
firibgarlikning mazkur uch elementlarining biri ( tibbiy muxtojlik, nazoratning
ichki vositalariniing yomon holatda bo’lganligi, ratsionalizatsiyalash) bo’lmaganda
edi, uning sodir etilish ehtimoli mavjud bo’lmas edi.
Shunday qilib, auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib
chiqqayotganda –aktivlarni noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab
noto’g’ri ko’rsatilishi – firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish
boshlashi lozim.
Firibgar sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat
yoki bosimni , shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan ehtimoliy
sohalarni ham ko’rib chiqishi lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni kamrab oladi:
- kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;
- har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa moliyaviy
bosimlar;
- qarz shartnomalari;
- aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha;
- moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki kompaniya
faoliyatining davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:
- jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar;
- shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila,
do’stlar tomonidan ko’rsatilgan bosim;
- Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.
Firibgarlikni sodir etish imkoniyati. Firibgarlikni sodir etish imkoniyati
firibgarlik tadqiqotlarining asosiy va izchil jihatlari hisoblanadi. “Har bir kishi
firibgarlikni sodir etish mumkin” tushuncha o’z oydinligiga qaramasdan u aslida
ko’p ma’nolarni bildiradi.
Bu degani nafaqat firibgarlik sodir etish uchun imkoniyat borligini, balki
nazorat yo’qligini yoki bitimlar bilan bog’liq murakabliklar mavjudligini va
10

bunday holatda jinoyatchi qo’lga tushish imkonniyati past ekanligini bildiradi.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish
imkoniyatlari quyidagilarni kamrab oladi:
- Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish;
- Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat va
shartlarni qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini bildiradi. Bu
holat shaxslarga firibgarlik operatsiyalarni amalga oshirish uchun imkon beradi evi
bermaydi;
- Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi.
- Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma.
- Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari.
Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash.
Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi.
Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri
kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik
bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya “kompaniyani saqlab
qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni
o’ynaymiz.
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali
saqlab qolish uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy
ratsionalizatsiya bo’ladi:
- oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish
maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;
- agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, avtomobil,
uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz;
- tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi;
11

- bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda
qaytaramiz;
- biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va
ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.
 Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri
ko’rsatishlar. Tashkilot aktivlarini aybdor tomonidan ug’irlansa yoki
noto’g’ri ishlatilsa aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish yuzaga keladi.
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish firibgarlikning asosiy ko’rinishidir.
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtiirish quyidagi holatlarda yuzaga kelishi mumkin.
 Pul o’g’irliklarni qoplash uchun naqd pul olishga imkon bo’lish va hisoblar
bilan noto’g’ri ishlash imkoniga ega bo’lish;
 Sohta kompaniyalar orqali naqd pullar to’lovini boshqarish;
 Firibgarlikni yashirish maqsadida zaxiralar va boshqa aktivlarni o’g’irlash
va moliyaviy hisobotlarni o’z manfaatida ishlatish. Noto’g’ri
ko’rsatishlarning yuzaga kelishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri
ko’rsatish
Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini
sohtalashtirish moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.
 Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini
sohtalashtirish moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.
Moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartrishning uchta keng tarqalgan uch usuli
quydagilarni o’z ichiga oladi:
 Hisob yozuvlari yoki xujjatlarni manipulyatsiya qilish
 sohtalashtrish
 o’zgartirish.
12

2. Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi
 “Firibgarlik” terminini dastlab Don Kressi tomonidan kiritilgan edi. Don
Kressi firibgarlik mohiyatini o’rganib, barcha firibgarlikda mavjud bo’lgan
uchta omilni ajratib ko’rsatdi. Yillar davomida firibgarlik uchburchak
modeli mustahkamlandi.
Firibgarlikning uchta elementi quyidagilarni o’z ichiga qamrab oladi:
Firibgarlikni amalga oshirish uchun rag’bat;
Firibgarlikni amalga oshirish va uni yashirish imkoniyati
Ratsionalizatsiya – o’z firibgarliginii oqlash uchun kerak bo’lgan firibgarning
fikrlash tarzi.
Auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib chiqqayotganda –aktivlarni
noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi –
firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish boshlashi lozim
Auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib chiqqayotganda –aktivlarni
noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi –
firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish boshlashi lozim
Firibgarlik sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
 Firibgarlik sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat
yoki bosimni , shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan
ehtimoliy sohalarni ham ko’rib chiqishi lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni
kamrab oladi:
kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;
 kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;
13

 har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa moliyaviy
bosimlar;
 qarz shartnomalari;
 aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha;
 moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki kompaniya
faoliyatining davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:
 jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar;
 shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila,
do’stlar tomonidan ko’rsatilgan bosim;
 Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish imkoniyatlari
quyidagilarni qamrab oladi:
 Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish;
 Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat va
shartlarni qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini
bildiradi. Bu holat shaxslarga firibgarlik operatsiyalarni amalga oshirish
uchun imkon beradi evi bermaydi;
 Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi.
 Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma.
 Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari.
Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash.
 Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash.
14

 Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi.
Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri
kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy
ratsionalizatsiya bo’ladi:
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy
ratsionalizatsiya bo’ladi:
 oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish
maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;
 agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, avtomobil,
uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz;
 tashqaridan xech qanday yordam kelmaydi;
 bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda
qaytaramiz;
 biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va
ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.
3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar
 SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani sotish
kompaniyasiga aylantirdi. Bitimlar yomon bajarilganligi natijasida rahbariyat
moliyaviy kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:
 Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani
sotish kompaniyasiga aylantirdi. Bitimlar yomon bajarilganligi natijasida
rahbariyat moliyaviy kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:
15

qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga o’tkazish;
 qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga o’tkazish;
 o’z nazorati ostida bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish orqali
qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish
 sotish va daromadni dastlabki tan oldishdan keyin enronga qaytib kelgan
aktivlar bilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.
 bir-biri bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’p sonli operatsiyalar.
DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-oqibatda
o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga 100 mln
dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni ochishdagi turli
noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:
DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-oqibatda
o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga 100 mln
dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni ochishdagi turli
noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:
 Intelning rakiblari ishlab chiqargan protsessorlardan DEL foydalanmasligi
uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu to’lovlar
aslida katta pora bo’lgan.
 Intel to’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga foyda
ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini
chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib
ko’rqitgan.Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha quyidagilarni
nazarda tutadi:
 Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini
chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib
16

ko’rqitgan.Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha
quyidagilarni nazarda tutadi:
Auditor oliy raxbariyatga bosim o’tkazadigan tahlil va daromad kutishlari
to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak;
Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit tugatilmasligi lozim
va yil oxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim;
Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan tomonlarni
aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;
Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash uchun
tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va tahlil
qilib chiqishi lozim;
Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar mukammal
ishlab chiqilishi lozim bo’ladi.
http://fayllar.org
-
3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar
SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani
sotish kompaniyasiga aylantirdi.
Bitimlar yomon bajarilganligi natijasida rahbariyat moliyaviy
kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:
- qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga o’tkazish;
- o’z nazorati ostitda bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish orqali
qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish;
- sotish va daromadni dastlabki tan oldishdan keyin enronga qaytib kelgan
aktivlar bilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.
17

- bir-biri bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’p sonli operatsiyalar.
WORLDCOM kattaligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turuvchi (AT&Tdan
keyingi) katta masofali amerika telefon kompaniyasi edi. Kompaniya o’z usishida
tajovuz strategiyani qo’llab keldi. U boshqva telekommunikatsion kompaniyalarnii
sotib ola boshlagan edi. Mazkur sotib olishlarning natijalri tebranganda raxbariyat
xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni quyidagilar orqali qo’paytirdi:
- xarajatlarn kamaytirish uchun sotib olish orqali belgilangan
restrukturizatsiyalashning ishlatilayotgan zaxiralari, masalan, kompaniya sotib
olingandan keyin hosil bo’lgan ortiqcha yig’ilgan zaxiralar va kelajakdagi
xarajatlarni kamaytirish uchun . .. zaxiralarni ishlatish;
- liniyani kapitallashgan xarajatlari
- Parmalat sut, meva sharbatlari va oziq-ovqatning bshqa turlari bilan
shugullanuvchi Italiyaning transmilliy kompaniyasidir. XX asr 90-yillarining
oxirida kompaniya turli xil sho’’ba korxonalarini qarzga sotib olgan edi. Natijada
firibgarlik Evropa miqyosida katta inqirozga olib keldi. Kompaniya sho’’ba
korxonalaridan naqd pulni quydagi murakab chizma orqali tortib olgan edi:
- ko’paytrilib ko’rsatilgan naqd pul va naqd pulning qalbaqi yozuvlar
vaholanki yirik banklarada saqlangan;
- kamaytirilib ko’rsatilgan qarz offshor zonalarda , masalan, Karib
degizi mamlakatlarida joylashgan sho’’ba korxonalari bilan murakab
munosabatlarda bo’lgan.
HealthSouth AQShda tiklovchi statsionar kasalxonalarning eng ko’p sonli
guruhini boshqaradi. Yuqori raxbariyat daromadni oshirish, aktsiyadorlar va
tahlilchilar kutushlarnii qoniqtirish maqsadida kompaniya xodimlarini yuborishdi.
Keng ko’llamli chizma ishlatildi
- Psixiatrik sessiyalarni o’ztkazganrligi uchun to’lovlar hisobini taqdim
qilish, masalan, o’tkazilgan bitta mashg’ulot uchun unta alohida mashg’lotlar hisob
to’lovini taqdim qilish;
18

- Xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni yaxshilash maqsadida
jurnaldagi provodkalarni to’g’rilash.
DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-
oqibatda o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga
100 mln dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni
ochishdagi turli noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:
- Intelning rakiblari ishlab chiqargan protsessorlardan DEL
foydalanmasligi uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu
to’lovlar aslida katta pora bo’lgan.
- Intelto’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga
foyda ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
Koss Corporation amerikaning quloq tutqichlarni ishlab chiqaruvchi
korxonasi hisoblanadi. Moliyaviy direktori o’zining shaxsiy xarajatlari uchun qisqa
vaqt ichida 31 mln dollarni o’zlashtirib oldi. Buxgalteriya foydasi 26 mln dollar
bo’lgan. Oxir-oqitbatda u 34 mln dollar kompensatsiya sifatida pul to’lab, 11 yillik
kamoq jazosini oldi. U firibgarlikni quyidagilar yordamida amalga oshirgan edi:
- Quyi halqada ishlovchilarni ko’rqitish;
- Amerika Ekspress orqali qilingan katta xarajatlarni tasdiqlash va boshqa
korporativ kredit kartalar;
- Nazoratning yo’qligi va bosh direktr tomonidan tasdiqlash;
- Aud ustidan nazorat qilivchi qo’mitaning mavjud emasligi;
- Ichki auditning samarali vazifasi yo’qligi.
- Olimpous yirik trans milliy ishlab chiqaruvchi bo’lib, u meditsina, ijtimoiy,
sanoat va boshqa sohalarda faoliyat olib boradi.
- Yashirin zararlar yigirma yildan oshiq vaqt davomida qimmatli qog’ozlar
investitsiyalari bilan bog’liq bo’lgan.
- Buxgalteriya hisobi bo’yicha masalalar ularning tashqi auditorlari bilan
bog’liq bo’lgan;
- takomillashgan firibgarlik. Bu firibgarlik buxgalteriya noto’g’riliklar bilan
19

bog’liq bo’lib, kompaniya prezidenti ishdan bo’shatilgandan so’ng aniqlangan.
Longtop Xitoydagi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchchi birinchi
kompaniya bo’lib, NYSE listingiga kirigan edi. Kompaniya mamlakatdagi
moliyaviy xizmatlar sanoatida ko’llagnilgan dasturiy ta’minotni eng yirik etkazib
beruvchisi bo’lgan. Mazkur firibgarlik korporativ boshqaruvi kuchsiz bo’lgan
Xitoy kompaniyalarga investorlar o’z mablag’larini kiritish jarayonida duch kelgan
risklar bilan bog’liq bo’lgan.
Personal xarajatlarini boshqa yuridik shaxs nomiga o’tkazish orqali foyda
ko’rsatkichlari oshirib yozilgan.
 Dastlab tan olingan soxta daromadni qoplash uchun soxta naqd pullar.
Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini
chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib ko’rqitgan.
Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha quyidagilarni nazarda
tutadi:
- Auditor oliy raxbariyatga bosim o’tkazadigan tahlil va daromad kutishlari
to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak;
- Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit
tugatilmasligi lozim va yil oxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim;
- Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan
tomonlarni aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;
- Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash uchun
tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va tahlil
qilib chiqishi lozim;
- Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar
mukammal ishlab chiqilishi lozim bo’ladi.
- Firibgarlik imkoniyatini tahlil qilganda auditorlardan professsional tanqidiy
yondoshuvtalab qilinishinimazkur misollar ko’rsatadi. Bu erda ular ayniqsa
kengaytirilgan auditorlik protseduralar o’tkazilishi boshqa kompaniyalarga
nisbatan zid emas bo’lgan ishlab chiqarish va trendlariga va natijalarga alohida
e’tibor berishlari lozim bo’ladi. Bunday protseduralar firibgarlik sodir etilishiga
20

moyilik sharoit tugulganda ko’proq firibgarlikni aniqlashga yo’naltirlgan bo’lish
lozim.
Kasbiy tanqidiy yondoshuv nima? Xech qachon firibgarlik sodir etilmagan
muxitda, tekshirish faqat tarjibaga asoslangan holatda auditor kasbiy tanqidiy
yondoshuvga qanday amal qiladi? Bizning audit sohasidagi tarjibamiz
noto’g’iliklar mavjud ekanliklarni tekshirishga ko’p vaqt sarf etganimizni
bildirmaydi. Bu faqat audit vaqtinig ko’payishiga olib kelib, qonunbuzarliklarni
aniqlashga yordam bermaydi.
O’zinig 2010 yildagi firibgarlik to’g’risidagi hisobotida Audit sifatining
markazi (CAG) kasbiy tanqidiy yondoshuvni quyidagicha ta’riflaydi. Masalalarni
tadqiq qilish, isbotlarni tanqidiy baholash va nomuvofiqlarga e’tibor berish orqali
ma’lumotlarni tekshirish tanqidiy yondoshuv mohiyatini tashkil qiladi. Tanqidiy
yondoshuv shaxsiy maqsadga erishiish emas, yoki yomon sharoit sabablarini ochib
berishga mo’ljallanmagan. Tanqidiy yondoshuv – bu barcha moliyaviy hisobot
beruvchilardani talab qilinadigan kasbiy xolisonaliknining muhim elementidir.
Tanqidiy yondoshuv nafaqat ta’minot zanjiridagi firibgarlikni aniqlash ehtimolini
oshiradi, balki firbgarlik qo’llanish mumkinlik holatini ham ochib berishga imkon
yaratadi. Bu esa korxonaga firibgarlik tomonidan etkazilishi mumkin bo’lgan risk
zararlarini kamaytiradi.
Auditor auditni kasbiy tanqidiy yondoshuv nuqtai nazaridan kelib chiqib
rejalashtrishi, moliyaviy hisobotning jidddiy noto’g’riliklarga olib keluvchi sharoit
mavjudligiga e’tibor berishi lozim. Firibgarlik mohiyatidan kelib chiqib, firibgarlik
tufayli yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklar risklarini ko’rib chiqishda kasbiy
tanqidiy yondoshuvga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Kasbiy tanqidiy
yondoshuv auditorlik isbotlarga nisbatan tahminlar bildirib, uni tanqidiy baholaydi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuv ma’lumot va auditorlik isbotlar firibgarlik tomonidan
yuzaga kelgan muhim noto’g’riliklar mavjud ekanligini ko’rsatishi mumkin yoki
mumkin emasligini o’rganishni nazarda tutadi.
Standart quyidagilarni ham nazarda tutadi:
Sub’ekt raxbariyati va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan
21

ularning to’g’ri ishlaganligi to’g’risidagi tarjibani auditor inkor qila olmaydi.
Sharoitlar o’zgarib ketishi mumkinligi sababli kasbiy tanqidiy yondoshuv
qoidariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. So’rov va auditorlik
protseduralarni amalga oshirishda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga rioya qilish
shart. U raxbariyat va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarning to’g’ri ishlashligi
haqidagi fikrlarga asoslangan auditrorrlik isbotlarning ishonchli bo’lmaganlarini
qabul qilmasligi lozim. Raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan kasbiy
tanqidiy yondoshuvni ko’llash raxbarlik vakolati berilgan shaxslar to’g’risidagi
so’rab olingan ma’lumotlarni, boshqa isbotlar asosida olingan ma’lumotlarni va
audit jarayonida olingan ma’lumotlarni sinchiklab ko’rib chiqishni bildiradi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuvning muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy
unsurlari olingan ishonchli isbotlarni, ushbu isbotlarni tanqidiy tahlil qilishni,
noto’g’riliklarga e’tibor qaratishni, tadqiq masalalarini aniqlashni kamrab oladi.
Auditning mohiyati kasbiy tanqidiy yondoshuvdan iborat bo’lib, auditorni
aldanishiga olib kelish imkoniyatlarini oldini olishi lozim.
COSOning uchinchi ma’ruzasi.
COSO moliyaviy hisobot bilan bog’liq firibgarlik to’g’risida uchta tadqiqot
o’tkazdi.SEC tomonidan olib borilgan va 2010 yilda nashr etilgan eng so’nggi
tadqiqod 1998-2007 yillarda sodir etilgan moliyaviy hisobotga tegishli firibgarlik
bilan bog’liq edi. Shuningdek tahlil firibgarlik dalillarni qiyoslash, mazkur
qo’llamdagi kompaniyalar tomonidan va sanoatning shu sohadagi sodir etilayotgan
firibgarliklarga qarshi kurashga karatilgan. Tahlil qaysi ommilalar yaxshi
ekanligini, firibgarlik va ishlov berilmagan firibgarlik o’rtasidagi farqlarni
aniqlashga qaratilgan bo’lgan.
Xulosalarning ba’zi birlari quyidagilardan iborat:
- Firibgarliknig miqdori va sodir bo’lish tezligi yuqori darajada saqlanmoqda.
300 kompaniyalar o’rtasidagi firibgarlikning sochmasi 120 mlrd dollarni tashkil
qildi.
- Firibgakrlik sodir qilgan kompaniyalar soni o’n marta oshib, uning hajmi
22

1998-2007 yillarda 100 mln dollarni tashkil qildi (oldingi o’n yillik bilan
qiyoslaganda).
- Ijr etivchi direktor yoki moliyaviy direktorlar moonidan sodir etilgan
firibgaliklar o’ta katta bo’lgan. Ularning nomi 89 % holatda tilga olingan.
- Daromad bilan bog’liq 60% firibgarlik eng keng tarkalgan firibgalik turi
deb qayd etilgan (o’tgan davrdlada u 50% tashkil qilgan).
- Kompaniyalarning uchdan bir qismi firibgalikni tekshirshning oxirgi
qismida auditorlarni o’zgartirdi (mazkur holat haqida auditor qo’mitasi bilgan). Bu
ko’rsatkich firibgarlik sodir etilmagan kompaniyalarga nisbatan qiyoslaganda
kamdir.
COSOning oldingi tadqiqotlariga muvofiq firibgarlikning asosiy qismi
OVER-The-counter (OTC) listingida bo’lgan kompaniyalarda sodir etilgan. NYSE
va NASDAK bozoridagi kompaniyalar bundan xoli bo’lgan. Umuman olganda,
COSOning uchinchi ma’ruzasida qayd qilinganki, moliyaviy hisobotdagi
firibgarlik bugungi kunda ham jiddiy muammo bo’lib qolmoqda. Doramad bilan
bog’liq bo’lgan ichki va tashqi talablarni qondirish, aktsiyalar narxini oshirish,
moliyaviy ko’rsatkichlarni mustahkamlash, moliyaviy moliyalashtirishni amalga
oshirish, moliyaviy natijalar asosida boshqarishga oid kompensatsiyalarni oshirish
niyatlari firibgarlik sodir etilishida asosiy omil deb ko’rsatilgan.
ENRON firibgarligi: tartiblashtiruvchi holatlarni o’zgarishida asosiy omil.
ENRON 2000 yillarda sodir etilgan eng mashxur firibgarliklardan biridir. Bu
firbgarlik usha vaqtdagi korporativ boshqaruv, buxgalteriya hisoobi, moliyaviy
tahlil, bank va tashqi auditorlik mutaxasssisligi bilan bog’lanib ketgan edi.
Firibgarllik qanday sodir etildi? degan savol tug’iladi. Aslida ENRON yangi
kontseptsiya yaratgan kompaniya bo’lgan. Uning tarkalib ketishidan oldingi
aktsiyalari qiymati oshib ketib, har bir aktsiyasinig narxi 90 dollar edi. Shu bilan
birga oxirida aktsiyaning narxi tushib ketdi va ular o’z kerakligini yo’qotdi.
ENRONning kontseptsisiga ko’ra, u elektroenergiyani, tabbiy gaz va ular
bilan bog’liq resurslar sotilishining jahon tizimini o’zgartirish orqali bozor
23

samadorligini oshiradi. Bu energiya ishlab chiqarishini – kapiatal sig’imi katta
bo’lgan jarayon – resuurslarni sotish va ishlatishdan ajratar edi. Bu bozor
samaradorligini oshirib, energiya ishlab chiqarish hajmini kengaytirardi va
ularning mamlakat va jahon uchun foydaliligini ko’paytirardi. Buning natijasida
energiya narxi baland bo’lgan bozorga qarab yo’naltirilgan bo’lardi. Bu
iqtisodiyotni asosiy tushunchaliridan biridir. ENRON mazkr daromadni olish
maqsadida MBA trayderlarini yolladi va ularga katta bonus belgiladi. Trayderlar
orasidagi rakobot asosli edi. Risklar ham asosli bo’lgan. ENRONning ma’lumotiga
ko’ra foyda o’zini oqladi. Biroq kompaniyaning akariyat qismiga, uning yuragiga
mablag’ kerak bo’lgan. Uning savdolashish darajasini biri me’yorda ushlab turish
uchun katta naqd mablag’ talab qilinar edi. Bu yuqori bo’lgan foyda fond
bozorining bahosiga to’g’ri kelganligini bildirardi. Kompaniyaning aksariyat
yuqori lavozimli shaxslar talablari avalo aktsiyalar orqali qoplandi.
Mavjud bo’lgan firibgarlik keng tarqalgan edi. Aksariyat firibgarliklar
maxsus jalb etilgan sheriklar bilan bohliq bo’lib, ular banklaornin katta
miqdjordagii kreditlariga aloqasi bo’lgan. Bu kreditlar SPEga berilgan aktivlar
uchun garov vazifasini o’tagan. asliyat noto’g’ri Kompaniya SPEga devalvatsiya
langan aktivlarni uzatgan va foydani kitob asosida tan olgan. U kitobdan olingan
o’zlashtirishlarni ushlab turib, SPE bankdan qarz olishga va ENRON aktivining
sotib olishga imkoni bo’lgan. Shuningdek u kutuladigan 100 mln dollar sotuvlarni
tan oldi. Shuningdek u bu foyda internet orqali filmlarni prokati bilan
shug’ulllanuvchi Blokbuster qo’shma korxonasi bilan ham amalga oshishiga
ishnoch bildiradi. SPE ning nuqtai nazaricha, ENRON kompaniyasining balansi
sog’lom bo’lgan. Chunki bu balansdagi qarzdorlikni minimumga olib keladi. SPE
barcha zararlarni yashirib, deklaratsiya qilingan daromadlarni oshirdi.
ENRON kompaniyasida firbgarliklar sodir etilishiga xatolar nimadan iborat
edi? Gap shundaki, kamchiliklar juda ko’p bo’lgan va ular quydagilardan tashkil
topgan:
- Hisobot boshqaruvi. Kompaniya zaxiralar miqdori keskin oshgunga kadar
24

xech kim oldida javobgar emas. Zaxiroalarnin oshishi daromadlarning o’sishi bilan
izohlanadi.Kompaniya raxbariyati “obro’l tarixga” ega bo’lib, bundan kimki
shubha qilsa u axmoqqa chiqarilar edi. Qoplama aktsiyalar narxiga asoslangan edi.
Ko’rinib turubdiki, aktsiyalarning narxi yaxshi tarixga va soxta rakamlarga
asoslangan.
- Korporativ boshqaruv. Boshkuruv mustaqil faoliyat olib borishiga qaramay
boshqaruv a’zolarining aksariyati kompaniya boshqaruvi bilan beg’araz yordam
ko’rsatuvchilar orqali bog’liq bo’lgan. Kenngashning ba’zi bir a’zolari majdisda
umuman qatnashmagan, ba’zilari esa qiyin savol berishmagan. Va, nihoyat,
kengash “mafaatlar majorasi”dan voz kechgan. Bu esa kompaniyaning g’aznachisi
Endi Fastouga tomonlar bilan operatsiya o’tkazganda katta foyda olishga imkon
berdi.
Buxgalteriya hisobining qoidalari. Hisob maqsadga yo’nalishli va murakkab
bo’ldi. Amaliyot olib boruvchilarga noaniq bo’lgan arizalarni qabul qilishga ruxsat
berilgan. Bu arizalar maxsus yo’naltirilgan korxonalar bilan aloqasi bo’lib, lizing
operatsiyalari uchun mo’ljallangan. Ular banday hisob oldin xech qachon
mo’ljallanmagan korxonalarga ariza olishadi. Hisob ularning nazarida instrument
sifatida qo’llanilgan. Aslida u iqtisodiy voqelikni aks etuvchi mexzanizm sifatida
qo’llanilishi lozim edi.
- Moliyaviy tahlilchining hamjamiyati. Iqtisodiyot ko’pigini tahlil
qiluvchilar kompaniyaning tiklanish davriga oid voqeliklarni talab darajada
baholash uchun ularda instrument yo’qligini tan olishdi. Asosiy tamoyilarni tahlil
qilish o’rniga tahlilchilar o’z e’tiboirini rahbariyat daromadlariga qaratdi. Prognoz
ko’rsatkichlarga erishgan menejerlar taqdirlandi, bu maqsadga erishmaganlar
qattiq jazolandi. Tahlilchilar “dastlabki buxgalteriya hisobi” tushnchasiga kelishdi.
Bu tushuncha shu paytgacha xech qanday yomon holat bo’lmaganligini bildirardi.
Bank va investitsion bank xizmatlari. Juda ko’p yirik moliyaviy tashkilotlar
jarayon ishtirrokchilari bilan rozi edi. Chunki ular ENRONning boshqa ishdagi
anderrayting uchun katta mablag’lar bilan taqdirlangan edi. ENRON rahbariyati
25

yig’imlar summasi evaziga investiitsion bankirlar ham taqdirlanish kerakligini juda
yaxshi tushungan.
- Tashqi audit va Artur Andersen. ENRON davrida tashki audit
bo’yicha beshta yirik firmalar o’zlariini turli faoliyat yo’nalishiga egna tashtsqi
audit bo’shyicha beshta yirik firmalar deb nomlardi. Barcha firmalarda katta
konsultatsion metodlari mavjud bo’lgan. Artur Anderson ENRON uchun ichki
auditor vazifasini bajargan. Uning o’zining tashqi audit ishlari bor edi. Juda ko’p
mijozlarning konsultatson to’lovlari audit uchun yig’imlar hajmini oshirdi.
Boshqaruv tomonidan yollangan auditorlar ishlari yomon kechardi. Chunki
rahbariyat ularga bosim o’tkazar edi. Rahbariyat bosimi asosida moliyaviy
hisobotlarga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lgan. Qisqacha qilib aytganda, mazkur
vakt oralig’ida audlt sifati past bo’lganligi to’g’risida tushuncha mavjud. Federal
xokimiyat ENRON bankrotligini o’rganishga kirishganda Xyuston ofis auditorlari
ENRON bilan bog’liq bo’lgan auditorlik ma’lumotlarni tezkorlik bilan yo’q
qilshga kirishganligi Artur Andersonga eng so’nggi zarba bo’ldi. Bu xarakatlar
federal xokimiyatga Artur Andersonni yo’q qilishda katta ahamiyat kasb qildi.
4. Auditor tomonidan aniqlangan firibgarlik xolatlariga auditorning munosabati
Auditorlar mas’uliyati va iste’molchilar kutushlari bilan bog’liq
firibgarliklarni muhokama qilish. Firibgarlik tarqalishini e’tiborga olib, auditor
faoliyati firibgarlikni aniqlash bilan bog’liqligini hisosobga olish lozim. 2010 yil
oktyabr oyida Audit sifatining markazi (CAG) Moliyaviy firibgarlikni jilovlash va
aniqlash – 2 xarakat uchun platforma nomli xujjatni nashr qildi. CAG firibgarlik
bilan bog’liq mas’ulikni tashqi auditorni jamiyatga kiritgan xissasini yaxshilash va
auditor kasbiga bo’lgan xurmatni oshirish uchun mazkur xujjatni yaratdi. Shu bilan
birga CAG fiibgarlikni oldini olish va aniqlash faqat tashqi auditorning ishi
bo’lmasligini tani oldi. Firibgarlikni odini olishda va aniqlashda auditorlik
tekshiruvi xisobotini kutgan barcha tomonlar katta rol o’ynashi lozimligi qayd
qilingan.
26

CAG ma’ruzasida moliyaviy xisobot jarayonida ishtirok etuvchi shaxslar
(boshqaruv, audit bo’yicha qo’mita, ichki audit, tashqi audit, tartiblashtiruvchi
organlar) uchun moliyaviy xisobot tayyorilashda moliyaviy riskni kamaytirish
bo’yicha uchta yo’l ko’rsatilgan.
- Mazkur shaxslar tashkilot tepasida kuchli etikaga oid tushuncha xukum
surishi, bu ma’naviyat korporativ madaniyatga shu jumladan firibgarlik riskini
boshqarish samarali dasturiga ham kirib borishi kerakligini tan olishi lozim.
- Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash va baholashda
xolisonalikni kuchaytiruvchi kasbiy tanqidiy yondoshuvni amalga oshirishi lozim.
- Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash jarayoniga jalb etilganlar
o’rtasida kuchli muloqat nixoyatda muhim ekanligini esda tutishi lozim.
Audit standartlari auditorlardan mohirona amalga oshirilgan firibgarliklarni
aniqlashni talab qilish mumkin emasligi to’g’risidagi tushunchani aks etardi. Shu
bilan birga jamoachilik RSAOV ko’rsatmasida belgilanganidek auditorlar quyida
ko’rsatilgan ahamiyatli firibgarliklarni aniqlab, ular to’g’risida ma’lumot berish
kerakligin kutushadi.
Investorlar va jamiyatnining mustaqil auditorlik kompaniyalariga ishonchini
tiklash RSAOVning vazifasidir. Shubha yo’qqi, buxgalteriya bilan bog’liq bo’lgan
majoralar va auditdagi nomuvoffiqlar jamiitning auditga bo’lgan ishonchini ancha
susaytirib yubordi. Firibgarlikni aniqlash auditlashtirilgan moliyaviy xisobot
istemolchilarining oqilona kutishini oqlashdir. Jamiyat firibgarlik natijasida
moliyaviy ma’lumot jiddiy ravishda o’zgarmaganligini kutadi va u nga ishonch
bilan qaraydi. Agar mustaqil auditor xech qanday kafolat bermasa bunday hisobot
jamiiyat uchun o’z ahamiyatini yo’qotadi.
Auditorlarga iste’molchilar tomonidan yuborilgan xatning mazmuni
tushunarli: auditorlar firibgarlikni aniqlash uchun mas’liyatni o’z zimmasiga olishi
va moliyaviy xisobotda ahamiyatli firibgarlik unsurlari yo’q ekanligi to’g’risida
ishonchga kafolat berishi kerak.
Auditning kasbiy standartlari firibgarlik natijasida yuzaga kelgan jiddiy
27

noto’g’riliklarni aniqlavchi auditni rejalashtirish va amalga oshirishni auditordan
talab qiladi. Bu talabning bir qismi sifatida auditorlar auditni aqliy xujumdan
boshlashi lozim. Bu xarakat firibgarlik tashkilot faoliyatining qaysi jihatlari bilan
bog’liq ekanligi to’g’risida ma’lumot berishi mumkmin. Auditorolar shuningdek
Audit bo’yicha qo’mita va firibgarlik riskini boshqarish bo’yicha boshqaruv bilan
aloqa qilib turishi lozim. Auditor tashkilotning firibgarlikka moyilligiga munosabat
bildiruvchi auditni rejalashtirishi lozim. Quyidagi boblarda auditning turli
bosqichlarida sodir bo’lgan firibgarliklarga munosabat bildiruvchi aniq usullarga
to’htalamiz.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, moliyaviy vositachilarning asosiylari sifatida
banklar, investitsiya va sug‘urta kompaniyalarini ko‘rsatish mumkin. Ularning
moliyaviy mahsulotlariga, boshqalar qatorida, chek hisobvaraqlari, kreditlar,
ipotekalar, o‘zaro fondlarning qimmatli qog‘ozlari va keng ko‘lamli sug‘urta
shartnomalari kiradi. Moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatuvchi ko‘pgina firmalar,
qo‘shimcha faoliyat sifatida xilma-xil moliyaviy axborotlarni yig‘ish va tarqatish
bilan shug‘ullanishadi. Biroq, faoliyatning aynan ushbu sohasiga ixtisoslashgan
kompaniyalar mavjud. Reyting agentliklari axborot xizmatlarini ko‘rsatuvchi eski
kompaniyalardan hisoblanadi.Banklarning asоsiy maqsadi pul mablag’larini
28

kreditоrlardan qarzоluvchilarga va sоtuvchilardan хaridоrlarga o’tkazishda
vоsitachilik qilishdir.
Banklarbilanbirqatоrda, bоzоrlarda pul mablag’larni o’tkazishni bоshqa mоliyaviy
va kredit - mоliyaviy tashkilоtlar: investitsiоn fоndlar, sug’urta kоmpaniyalari,
brоkerlar va hоkazоlar bajarilishlari mumkin.Ikki pоg’оnali bank tizimining
zarurligi bоzоr munоsabatlarining qarama-qarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir
tоmоndan, bu хususiy mоliya mablag’laridan erkin fоydalanish huquqini talab
qiladi. Bu quyi pоg’оna banklar-tijоrat banklariоrqali amalga оshiriladi. Ikkinchi
tоmоndan, bu munоsabatlarni ma`lum miqdоrda tartibga sоlish nazоrat qilish
maqsadli yo’naltirish zarur. Bunday maхsus institut sifatida
Markaziybankyuzagachiqadi.
2019-yil 1 – dekabr holatiga mamalaktimizda mavjud bo’lgan tijorat banklari soni
30 tani tashkil qilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
saytidagi ma'lumotgako‘ra, endi mamlakatimizda beshta davlat banki bor :
«Poytaxt bank», O‘zmilliybank, Xalq banki, «Asaka» bank va Asia Alliance Bank.
Xususiy banklar soni oltita - «Trastbank», «Turkiston», «Davr-bank», Ravnaq-
bank, Hi-Tech Bank, «Oriyent finans». Beshta bank
xorijiykapitalishtirokidatashkiletilgan - «Savdogar», Hamkorbank, «KDB Bank
O‘zbekiston», Ziraat Bank Uzbekistan
vaEronningSaderatbankiningToshkentdagisho‘'basi. Qolgan o‘n to‘rttasi -
aksiyadorlik-tijorat banklari.
Investitsion bankning asosiy maqsadi – bu kompaniya qiymati va joylashtirishning
optimal bahosini aniqlash, shuningdek, aktsiyalarni inevstorlarga sotishni
ta minlashdan iborat bo lishi lozim. Qimmatli qog ozlarni joylashtirgandan so ngʼ ʼ ʼ ʼ
investitsion bank market-maykerga aylanadi, ya ni aksiyalarning kotirovkasini
ʼ
ushlab turadi va emitent haqida analitik hisobotlarni chiqaradi. Shunday qilib,
29

emitent kompaniya va investitsion bank o rtasida uzoq muddatli va o zaroʼ ʼ
manfaatli hamkorlik o rnatiladi.
ʼ
Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan
birgalikda kechadigan jarayondir. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning
ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi
tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta
risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini
ham o‘z zimmasiga oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar
manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol
bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda
rivojlandi
Bugunki kunda mamlakatimizda moliyaviy vositachilarni qo’llab-quvvatlash va
ular faoliyatini yanada rivojlantirish borasida ko’pgina islohotlar o’tkazilmoqda.
2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishlari bo’yicha harakatlar strategiyasida ham moliyaviy vositachilarning
asosiylaridan bo’lgan banklar, investitsiya va sug’urta kompaniyalarining
mamlakatimizning makroiqtisodiy barqarorligini yanada mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolishda o’rni kattaligi ta’kidlab o’tilgan.
ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Туйчиев А., Кузиев И., Авлокулов А., Шеримбетов И., Авазов И. Аудит.
Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2019 й. – 530 б.
2. Кузиев И., Туйчиев А., Хожиев М., Якубов М. Внутренний аудит.
“ IQTISOD-MOLIYA ” , 201 9 г . – 4 21 стр . ”
3. Хамдамов Б., Илхомов Ш., Каримов Н., Машарипов О., Хожиев М.
Амалий аудит. Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 202 1 й. – 360 б.
4. Хамдамов Б.К. Аудит халқаро стандатлари: Дарслик -Т.: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2020 й. – 290 б.
30

5. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi
tahriri). 20 21 yil 2 5 fevral . O’RQ - 677- son .
6. O ‘zbekiston R espublikasi P rezidentining 2021 yil 4 avgustdagi qarori .
« Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida » gi PQ-5210-son Qarori. http://lex.uz
7. O ‘zbekiston R espublikasi P rezidentining 2020 yil 24 fevraldagi qarori
« M oliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida» gi PQ-4611 son Qarori. http://lex.uz
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “O’zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-3946-son Qarori. http://lex.uz
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-yanvardagi “2017-2021
yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha harakatlar strategiyasini " faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”gi PF-5635-sonli Farmoni.
https://nrm.uz
10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 12 maydagi 274-
sonli « Auditorlik tashkilotlari faoliyatining huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirishni ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi
Qarori. http://lex.uz
11. O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2018 yil 21 dekabr dagi “Auditor
malaka sertifikatini berish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash xaqida”gi 3105
sonli buyrug’i. http://lex.uz
12. Audit va sifat nazoratining xalqaro standartlari. 2012. 1 qism, 3-jild. -T.:
O’BAMA, 2014.-1049 b.
13. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
14. Arens A., Lobbek Dj. Audit. Per. s angl. pod red. Ya.V. Sokolova. - M.:
Finansi i statistika, 2013. -560s.
31

15. Sheremet A.D., Suyts V.P. Audit. Uchebnik.- M.: INFRA-M, 2009. -456 s.
16. http://www. gov.uz . (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
17. http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi).
18. http://www . ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
19. http://www . lex. uz (O‘z. Resp. qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) .
20. https://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy
sayti).
21. https://www.naab.uz (O’zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar
milliy asosiatsiyasining rasmiy sayti)
22. https://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Statistika qumitasining rasmiy
sayti)
23. https://www.uzaudit.uz . (O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasining
rasmiy sayti)
32

Купить