Axloqiy fazilatlarni shakllnatirish texnologiyalari - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	83.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Axloqiy fazilatlarni shakllnatirish texnologiyalari

Купить

AXLOQIY FAZILATLARNI SHAKLLNATIRISH TEXNOLOGIYALARI
MUNDARIJA:
Kirish…..................................................................................................................3
I-BOB. Kommunikativ muloqot orqali maktabgacha yoshdagi bolalarning
axloqiy fazilatlarini shakllantirishning psixologik-pedagogik asoslari
1.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash .................................7
1.2. Maktabgacha tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi muloqotning
kommunikativ xususiyatlari... ...........................................................................10
1.3.Maktabgacha yoshdagi bolalarda kommunikativ muloqot orqali axloqiy
fazilatlarni shakllantirish texnologiyasi..............................................................18
II-BOB. Axloqiy fazilatlarni shakllnatirishda maktabgacha yoshdagi
bolalarda muloqot texnologiyalari
2.1. Bolalarda axloqiy g’oyalarni tarbiyalashda ota-onalarning o’rni va
ro’li....................................................................................................................... 23
2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy – axloqiy tarbiyalash........ 31
Xulosa….............................................................................................................. 39
Adabiyotlar ro yxati........................................................................................... 41ʻ
1

Kirish.
Zamonaviy o’quvchiga yo’naltirilgan ta’lim ko’p bosqichli makon, shaxs
rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi murakkab jarayon sifatida qaraladi. Uning
asosiy vazifasi bolaning axloqiy madaniyatini shakllantirishga, insonparvarlikka
yo’naltirilgan shaxsni shakllantirishga yordam beradigan yangi qadriyatlar tizimini
yaratishdir.Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy rivojlanishi muammosi
zamonaviy jamiyatdagi hozirgi vaziyat bilan bog’liq holda dolzarb bo’lib
bormoqda. Qadriyatlarni asrab-avaylash va yetkazish usuli sifatida insonning
madaniyatdan uzoqlashishi natijasida vujudga kelayotgan qadriyat bo shlig i,ʻ ʻ
ma naviyatning yetishmasligi yosh avlod o rtasida ezgulik va yovuzlikni
ʼ ʻ
anglashning o zgarishiga olib keladi va jamiyatni xavf-xatar oldiga qo yadi.
ʻ ʻ
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash zamonaviy maktabgacha
ta’lim muassasasi sharoitida ta’limning eng qiyin vazifalaridan biridir.
Maktabgacha ta’limning deyarli barcha dasturlarining eng muhim vazifasi axloqiy
tarbiyadir. Ushbu dasturlarning xilma-xilligi bilan o’qituvchilar bolalarning
tajovuzkorligi, shafqatsizligi, hissiy karliklari, o’zlariga va o’z manfaatlariga
nisbatan izolyatsiyasining kuchayishini qayd etadilar. Ayniqsa, shafqatsizlik va
zo’ravonlik tez-tez uchrab turadigan hozirgi paytda axloqiy tarbiya muammosi
tobora dolzarb bo’lib bormoqda. Shu munosabat bilan shaxsning axloqiy
fazilatlarini tarbiyalashning turli usullarini tanlash va ulardan oqilona foydalanish
hozirgi kunda maktabgacha ta’lim muassasalari o’qituvchilarining asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Axloq so’zi – lotincha «moros», ya’ni moral,
mantiq so’zidan kelib chiqib, u hech qaerda qat’iy yozib qo’yilmagan ijtimoiy
konundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan) norma sifatida
foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy
normalariga asos bo’ladi. Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni
o’zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o’zini ana shu normalarga
munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy
2

tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy motivlar shakllangan bo’ladi. Bu motivlar
esa o’sha kishini jamiyatda munosib xulq-atvorga rag’batlantiradi.
Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o’ziga munosabatni ochib beruvchi
ma’naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni,
axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab
qiladigan murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirib
olishgina болаларga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu,
qaysilari yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Shu munosabat bilan bog’cha tarbiyalanuvchilarini axloqiy tarbiyalashni,
ularda axloqiy-axloqiy me’yorlarni shakllantirishni tashkil etish zarurati yaqqol
ko’zga tashlanadi. Shuningdek, o’qituvchi tomonidan axloqiy me’yorlarning
mohiyatini, shaxsning jamiyatga, jamoaga, mehnatga, atrofdagilarga va o’ziga
bo’lgan axloqiy munosabatlarini oydinlashtirish bo’yicha alohida ishlarni tashkil
etishi zarurligi ko’rinib turibdi. Shuning uchun har qanday axloqiy sifatni
tarbiyalashda tarbiyaning turli vositalari va usullaridan foydalaniladi. Axloqiy
tarbiyaning umumiy tizimida mulohazalar, baholar, tushunchalarni
shakllantirishga, axloqiy e’tiqodlarni tarbiyalashga qaratilgan vositalar guruhi
muhim o’rin tutadi. Bu guruhga kommunikativ muloqot, xususan, axloqiy
suhbatlar ham kiradi.Shunday qilib, axloqiy tarbiyaning boy nazariy va empirik
to’plangan materiallari va maktabgacha yoshdagi bolalar tomonidan axloqiy
me’yorlar va g’oyalar etarli darajada rivojlanmagan va o’zlashtirilmagan hozirgi
vaziyat o’rtasida aniq qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu bizning ishimiz
mavzusini tanlashni aniqladi: kommunikativ muloqot orqali maktabgacha yoshdagi
bolalarda axloqiy fazilatlarni shakllantirish.Tadqiqot maqsadi maktabgacha
yoshdagi bolalarda kommunikativ muloqot orqali axloqiy fazilatlarni
shakllantirishning texnikasi va usullarini o’rganishdir.
Maqsadimizga erishish quyidagi vazifalarni hal qilish orqali amalga
oshirildi:
3

1) maktabgacha yoshdagi bolalar o’rtasida axloq muammosi bo’yicha psixologik-
pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish;
2) bolalarda axloqiy fazilatlarni shakllantirish usullari va usullarini tanlash;
3) maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy fazilatlarni shakllantirish dasturini
o’tkazish;
4) tadqiqot natijalarini umumlashtirish va xulosalarni shakllantirish.
Tadqiqot ob’ekti: maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy fazilatlari.
Tadqiqot predmeti: kommunikativ muloqot orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda
axloqiy fazilatlarni shakllantirish jarayoni.Tadqiqot gipotezasi: agar siz axloqiy
fazilatlarni shakllantirish jarayoniga ta’sir qiladigan kommunikativ muloqot turi-
axloqiy suhbatdan foydalansangiz, maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy
fazilatlarni rivojlantirish muvaffaqiyatli bo’ladi.Ishda uslubiy yondashuvlar
sifatida maishiy psixologiyaning asosiy tamoyillari qo’llanildi: rivojlanish
tamoyili, ong va faoliyatning birligi tamoyillari; va quyidagi yondashuvlar:
aksiologik, bunda shaxs jamiyat qadriyatlari va ijtimoiy rivojlanishning o’ziga xos
maqsadlari yig’indisida ko’rib chiqiladi; bolani bilish, faoliyat va muloqot sub’ekti
pozitsiyasiga o’tkazishni talab qiladigan shaxsiy faoliyat; shaxsni yaxlit o’rganish
va shakllantirishga qaratilgan tizimli yondashuv.Bizning tadqiqotimiz uch
bosqichdan iborat edi: aniqlash, shakllantirish, yakuniy. Asosiy tadqiqot usullari:
pedagogik eksperiment, diagnostika, o’yin terapiyasi. Xulosalarni tasdiqlash uchun
matematik statistika usulidan foydalanildi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
ma naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish ijtimoiy tarbiyaning muvaffaqiyatiniʼ
ta minlovchi eng muhim omil sanaladi. Ma naviy-axloqiy ta lim va tarbiya o’zaro
ʼ ʼ ʼ
bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda dialektik xarakterga ega bo’lib, shaxs
ma naviy-axloqiy kamolotini shakllantirish asosi hisoblanadi. Ma naviy-axloqiy
ʼ ʼ
ta lim bolalarga ma naviy-axloqiy munosabatlar mohiyati to’g’risida tizimlangan
ʼ ʼ
bilimlarni berish, ularda ma naviy-axloqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni
ʼ
yuzaga keltirish ma naviy-axloqiy ongini shakllantirish jarayoni bo’lib, izchil,
ʼ
uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi lozim.
4

Kurs ishining tuzilishi : kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati, ilovadan iborat.
I.BOB . Kommunikativ muloqot orqali bolalarda axloqiy fazilatlarni
shakllantirishning psixologik-pedagogik asoslari.
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash
Axloqiy tarbiya jarayoni - bu pedagogik faoliyatning samaradorligi va
sifatiga, bola shaxsini axloqiy tarbiyalashning to’g’ri darajasiga erishishga
qaratilgan tarbiyachi va jamoa o’rtasidagi izchil o’zaro munosabatlar
majmuidir.Axloq shaxsni tarbiyalashda kompleks yondashuvning ajralmas
qismidir ‘Axloqni shakllantirish - bu axloqiy me’yorlar, qoidalar va talablarni
bilim, ko’nikma va odatlarga aylantirish va ularga doimiy rioya qilishdan boshqa
narsa emas’, deb yozadi Xarlamov I.F.Axloq - bu odamlarning xatti-harakatlarida,
kundalik xatti-harakatlarida yo’naltiruvchi me’yor va me’yorlar. Axloq abadiy
yoki o’zgarmas kategoriyalar emas. Ular ommaviy odat kuchi bilan ko’paytiriladi,
qonuniy qoidalar emas, balki jamoatchilik fikri hokimiyati tomonidan qo’llab-
quvvatlanadi. Shu bilan birga, axloqiy talablar, me’yorlar, huquqlar jamiyatda
o’zini qanday tutish kerakligi haqidagi g’oyalar shaklida ma’lum bir asosga ega
bo’ladi.
Axloqiy me’yorlar jamiyat axloqi tomonidan shaxsning turli sohalardagi
xatti-harakatlari va faoliyatiga belgilab qo’yilgan muayyan munosabatlarning
ifodasidir.Axloqiy tarbiya yosh avlodda odob-axloq g’oyalari va tamoyillariga
muvofiq yuksak ong, axloqiy tuyg’ular va xulq-atvorni shakllantirishning maqsadli
jarayonidir.Axloqiy tarbiyaning asosiy vazifasi - yosh avlodda zamonaviy turmush
tarziga mos keladigan axloqiy ong, barqaror axloqiy xulq-atvor va axloqiy
tuyg’ularni shakllantirish, har bir shaxsning faol hayotiy pozitsiyasini, o’z
harakatlarida rahbarlik qilish odatini shakllantirishdir. , jamoat burchini his qilish
orqali harakatlar, munosabatlar.Zamonaviy fanda axloqiy tarbiya maktabgacha
5

yoshdagi bolalarning umumiy rivojlanishining eng muhim jihatlaridan biri sifatida
qaraladi. Axloqiy tarbiya jarayonida bolada insonparvarlik tuyg’ulari, axloqiy
g’oyalar, madaniy xulq-atvor ko’nikmalari, ijtimoiy va ijtimoiy fazilatlar,
kattalarni hurmat qilish, ko’rsatmalarni bajarishga mas’uliyat bilan munosabatda
bo’lish, o’z harakatlariga va boshqalarning xatti-harakatlariga baho berish
qobiliyati shakllanadi. odamlar.Vaqt o’tishi bilan bola odamlar jamiyatida qabul
qilingan xulq-atvor va munosabatlar normalari va qoidalarini asta-sekin
o’zlashtiradi, o’zlashtiradi, ya’ni o’ziniki qiladi, o’ziga tegishli bo’ladi, o’zaro
ta’sir qilish usullari va shakllarini, odamlarga, tabiatga, o’ziga nisbatan
munosabatini ifodalaydi. Axloqiy tarbiyaning natijasi shaxsda ma’lum bir axloqiy
fazilatlar majmuasining paydo bo’lishi va ma’qullanishidir. Va bu fazilatlar
qanchalik mustahkam shakllansa, insonda jamiyatda qabul qilingan axloqiy
tamoyillardan chetlanishlar qanchalik kam kuzatilsa, uning axloqiga atrofdagilar
tomonidan shunchalik yuqori baho beriladi.
Ma’lumki, maktabgacha yoshdagi davr ijtimoiy ta’sirlarga nisbatan
sezgirlikning oshishi bilan tavsiflanadi. Axloqiy sifatning mustahkamligi,
barqarorligi uning qanday shakllanganligiga, pedagogik ta’sir asosi sifatida qanday
mexanizm olinganligiga bog’liq. Shaxsning axloqiy shakllanishi mexanizmini
ko’rib chiqamiz.Har qanday axloqiy sifatning shakllanishi uchun uning ongli
ravishda amalga oshishi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bilim kerak,
buning asosida bolada axloqiy sifatning mohiyati, uning zarurligi va uni
o’zlashtirishning afzalliklari haqida g’oyalar paydo bo’ladi.Bolada axloqiy sifatni
egallash istagi paydo bo’lishi kerak, ya’ni tegishli axloqiy sifatni egallash uchun
motivlarning paydo bo’lishi muhimdir.Motivning paydo bo’lishi sifatga
munosabatni keltirib chiqaradi, bu esa o’z navbatida ijtimoiy tuyg’ularni
shakllantiradi. Tuyg’ular shakllanish jarayoniga shaxsan ahamiyatli rang beradi va
shuning uchun paydo bo’ladigan sifatning kuchiga ta’sir qiladi.Ammo bilim va
his-tuyg’ular ularni amalda - harakatlarda, xatti-harakatlarda amalga oshirish
zaruratini keltirib chiqaradi. Harakatlar va xatti-harakatlar teskari aloqa
6

funktsiyasini oladi, bu esa shakllanayotgan sifatning mustahkamligini tekshirish va
tasdiqlash imkonini beradi.Shunday qilib, axloqiy tarbiya mexanizmi paydo
bo’ladi: (bilim va g’oyalar) + (motivlar) + (hissiyotlar va munosabatlar) +
(ko’nikma va odatlar) + + (harakat va xatti-harakatlar) = axloqiy sifat. Ushbu
mexanizm ob’ektivdir.
U har doim shaxsning har qanday (axloqiy yoki axloqsiz) sifatini
shakllantirish jarayonida namoyon bo’ladi.Axloqiy tarbiya mexanizmining asosiy
xususiyati - o’zaro almashinish tamoyilining yo’qligi. Bu shuni anglatadiki,
mexanizmning har bir komponenti muhim va uni chiqarib tashlash yoki boshqasi
bilan almashtirish mumkin emas. Shu bilan birga, mexanizmning ishlashi
moslashuvchan: tarkibiy qismlarning ketma-ketligi muayyan sifatga (uning
murakkabligi va boshqalar) va ta’lim ob’ektining yoshiga qarab farq qilishi
mumkin.Axloqiy tarbiya vazifalarining birinchi guruhiga uning mexanizmini
shakllantirish vazifalari: g’oyalar, axloqiy tuyg’ular, axloqiy odatlar va me’yorlar,
xatti-harakatlar amaliyoti kiradi.Har bir komponent o’ziga xos shakllanish
xususiyatlariga ega, ammo esda tutish kerakki, bu yagona mexanizm va shuning
uchun bitta komponentni shakllantirishda boshqa tarkibiy qismlarga ta’sir qilish
majburiydir. Ta’lim tarixiy xususiyatga ega bo’lib, uning mazmuni bir qator
holatlar va sharoitlarga: jamiyat talabiga, iqtisodiy omillarga, fanning rivojlanish
darajasiga, bilimdonlarning yosh imkoniyatlariga qarab o’zgaradi. Binobarin,
jamiyat o’z taraqqiyotining har bir bosqichida yosh avlodni tarbiyalashning turli
muammolarini hal qiladi, ya’ni u shaxsning turli axloqiy ideallariga ega
bo’ladi.Demak, axloqiy tarbiyaning ikkinchi guruh vazifalari jamiyatning bugungi
kunda talab qilinadigan o’ziga xos fazilatlarga ega bo’lgan odamlarga bo’lgan
ehtiyojlarini aks ettiradi.Bolalarda kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarda
yangi xususiyatlar paydo bo’ladi. Bolalar kattalar bilan mazmunli muloqotga faol
qiziqish bildiradilar. Voyaga etgan odamning obro’si, uning qadr-qimmati xulq-
atvorda jiddiy rol o’ynashda davom etmoqda. Mustaqillik va xulq-atvorni
anglashning o’sishi o’rganilgan axloqiy me’yorlar bo’yicha harakatlarda rahbarlik
7

qilish qobiliyatini rivojlantirishga olib keladi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi
bolaning harakatlarini belgilay boshlaydigan ichki “axloqiy hokimiyatlar” paydo
bo’ladi.Bolalar turli xil faoliyatda tengdoshlari bilan muloqot qilish uchun faol
ishtiyoqni namoyon etadilar, buning natijasida “bolalar jamiyati” shakllanadi. Bu
jamoaviy munosabatlarni rivojlantirish uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratadi.
Makarenko bolalarni axloq nazariyasi bilan qurollantirish kerak, deb
hisoblab, katta ahamiyat berdi. Shu bilan birga, u to’g’ri xulq-atvor odatini
tarbiyalash ongni tarbiyalashdan ko’ra ancha qiyin ekanligini ta’kidladi.
Axloqiy xulq-atvorni tarbiyalash - axloqiy xatti-harakatlar va axloqiy
odatlarni shakllantirish. Harakat insonning atrofdagi voqelikka munosabatini
tavsiflaydi. Axloqiy xatti-harakatlarni uyg’otish uchun tegishli sharoitlarni
yaratish, o’quvchilar hayotini ma’lum bir tarzda tashkil etish kerak. Axloqiy odat -
axloqiy ishlarni bajarishga bo’lgan ehtiyoj. Odatlar yotoqxona qoidalariga, xulq-
atvor madaniyatiga, tartib-intizomga asoslangan bo’lsa, oddiy bo’lishi mumkin va
o’quvchida muayyan ahamiyatga ega bo’lgan faoliyatni amalga oshirishga ehtiyoj
va tayyorlikni yuzaga keltirganda murakkab bo’lishi mumkin. Odatning
muvaffaqiyatli shakllanishi uchun bolalarni harakatga undaydigan motivlar
ularning ko’z o’ngida muhim bo’lishi, bolalar o’rtasida harakatlarni bajarishga
munosabat hissiy jihatdan ijobiy bo’lishi va agar kerak bo’lsa, bolalar natijaga
erishish uchun muayyan iroda harakatlarini namoyon qila oladi. Ta’lim -
maktabgacha yoshdagi bolaning bilish kobiliyatlarining muntazam - rejali ravishda
rivojiantirib borish, MTMning talim- tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy
bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan
iborat. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga akiiy tarbiya berishjla ta’lim
etakchi rol o’ynaydi. Chunki u ta’lim jarayonida akiiy tarbiyaga doir hamma
masalalar hal etiladi. Ta’lim — bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu
bilimlarni aniqiash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqining
singchkovlik, ziyraklik, tanqidiyiik kabi sifatlarni rivojlantiiishga yordam beradi.
8

Ta’lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyalli amalga oshirish
uchun ham zarurdir. MTMda bolalarga madaniy - gigienik ko’nikmalar, asosiy
harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy ahloqiy qoidalarini o’zlashtirib oladilar. Ta’lim
jarayonida bolalarda o’quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda
muvaffaqiyalli o’qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi.Ta’Iimni ikki yul
bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
Bolalarga ta’lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan
foydalanish;
Ko’rgazmali Kuzatish Ko’rsatish TV dan foydalanish Og’zaki Tushunish
Hikoya kilish So’zlab berish O’kib berish Suhbat Amaliy Mashq Mashq Mustakil
ish Oddiy tajriba O’yin metodlari Didaktik o’yinlar Harakatli uyinlar Mashqli
uyinlar Intsenirovkalar Kundalik axborot.
Kuzatish metodi . Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi.
Bunda bolalar ko’rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash
imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo’llaniladi.
Kuzatish - bolalarning narsa, voqealarning ma’lum maqsadi bilan rejali
idrok etishidir. Kuzatish metodi ma’lum ob’ektiarni kuzatishda etakchi o’rinni
egallaydi.
Namoyish etish metodi . Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o’zini yoki
tasvirini ko’rsatadi. Bu bevosita ko’rib bo’lmaydigan narsalar (boshqa tabiy
zonadagi hayvonlar. o’simliklar, kishilar hayoti bilan) qo’llaniladi.
Hikoya qilib berish - materiaini aniq, obrazli, ta’sirchan bayon qilish. O’rta
guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o’qib berish.
Suhbat metodi . 3-4 yoshli bolalar bilan o’tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar
bilan ham qisqa suhbat o’tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg’ulot
sifatida o’tkaziladi. Bu ta’sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning
aqliy rivojianishini ta’minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni
o’z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy rivojianishi, bilimlar hajmi, xususiyati
va mazmunida namoyon bo’ladi. Ular aqliy faoliyatning jo’shqinligida, mustaqil
9

ijodiy bilishga intilishda o’z ifodasini topadi. Aqliy faoliyat diqqatning bar doir ma
lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy
faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi.
Ma naviy-axloqiy ta lim bolalarga ma naviy-axloqiy munosabatlar mohiyatiʼ ʼ ʼ
to’g’risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda ma naviy-axloqiy bilimlarni
ʼ
egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish ma naviy-axloqiy ongini
ʼ
shakllantirish jarayoni bo’lib, izchil, uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi lozim.
1.2. Maktabgacha tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi
muloqotning kommunikativ xususiyatlari.
Muloqot - bu ma’lumot almashish, shuningdek sheriklar tomonidan bir-
birini idrok etish va tushunishdan iborat bo’lgan odamlar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning murakkab jarayoni. Muloqot sub’ektlari odamlardir. Asosan,
muloqot har qanday tirik mavjudotga xosdir, lekin faqat inson darajasida muloqot
jarayoni og’zaki va og’zaki bo’lmagan harakatlar bilan bog’langan ongli bo’ladi.
Axborotni uzatuvchi shaxs kommunikator, uni qabul qiluvchi shaxs esa qabul
qiluvchi deb ataladi.Muloqotda bir qancha jihatlarni ajratish mumkin mazmun,
maqsad va vositalar. Keling, ularni batafsil ko’rib chiqaylik.
Muloqotning mazmuni - bu bir tirik mavjudotdan ikkinchisiga shaxslararo
aloqalarda uzatiladigan ma’lumotlar. Bu sub’ektning ichki (hissiy va hokazo)
holati, tashqi muhitdagi vaziyat haqida ma’lumot bo’lishi mumkin. Agar aloqa
sub’ektlari odamlar bo’lsa, axborotning mazmuni eng xilma-xildir.Muloqotning
maqsadi - ‘Jonot nima uchun aloqa aktiga kiradi?’ Degan savolga javob beradi.
Inson uchun bu maqsadlar juda xilma-xil bo’lishi mumkin, xususan: ijtimoiy,
madaniy, ijodiy, kognitiv, estetik va boshqa ko’plab ehtiyojlarni qondirish
vositalari.Aloqa vositalari - aloqa jarayonida bir mavjudotdan ikkinchisiga
uzatiladigan axborotni kodlash, uzatish, qayta ishlash va dekodlash usullari.
Axborotni kodlash uni uzatish usulidir. Odamlar o’rtasidagi ma’lumotlar
hissiyotlar, nutq va boshqa belgilar tizimlari, yozuvlar, ma’lumotlarni yozib olish
10

va saqlashning texnik vositalaridan foydalangan holda uzatilishi
mumkin.Birinchidan, aloqa (muloqot) jarayoni bevosita muloqot, aloqa
harakatidan iborat bo’lib, unda kommunikantlarning o’zlari ishtirok etadilar,
muloqot qiladilar. Va oddiy holatda, ulardan kamida ikkitasi bo’lishi kerak.
Ikkinchidan, kommunikant harakatni o’zi bajarishi kerak, biz buni aloqa deb
ataymiz. Uchinchidan, har bir aniq kommunikativ aktda aloqa kanalini yanada
aniqlab olish zarur. Telefonda gaplashganda, bunday kanal nutq va eshitish
organlari; bu holda ular audio-verbal (eshitish-og’zaki) kanal haqida, oddiyroq -
eshitish kanali haqida gapirishadi.
Xatning shakli va mazmuni vizual (vizual-og’zaki) kanal orqali idrok
qilinadi. Qo’l siqish - bu kinesiko-taktil (motor-taktil) kanali orqali do’stona
salomlashish usuli. Agar biz kostyumdan , masalan, suhbatdoshimiz o’zbek
ekanligini bilsak, uning millati haqidagi xabar bizga vizual-og’zaki emas, balki
vizual kanal orqali kelgan (vizual), chunki hech kim hech narsa xabar qilmagan.
og’zaki (og’zaki).Muloqot tuzilishiga turli yo’llar bilan yondashish mumkin,
ammo biz uni aloqada o’zaro bog’liq bo’lgan uchta jihatni ajratib ko’rsatish orqali
tavsiflaymiz: kommunikativ, interaktiv va pertseptual[6]. Muloqotning
kommunikativ tomoni (yoki so’zning tor ma’nosida muloqot) muloqot qiluvchi
shaxslar o’rtasida ma’lumot almashishdan iborat. Interaktiv tomon muloqot
qiluvchi shaxslar o’rtasidagi o’zaro ta’sirni (harakat almashish) tashkil etishdan
iborat. Muloqotning pertseptual tomoni deganda muloqotdagi sheriklar tomonidan
bir-birini idrok etish va bilish jarayoni va shu asosda o’zaro tushunishni o’rnatish
tushuniladi.Ushbu atamalardan foydalanish shartli, ba’zan boshqalar ham
qo’llaniladi: aloqada uchta funktsiya ajralib turadi - axborot-kommunikativ,
tartibga soluvchi-kommunikativ, affektiv-kommunikativ .
Keling, muloqotning ushbu uch jihatini batafsil ko’rib chiqaylik.
Muloqotning interaktiv tomoni.
Bu odamlarning o’zaro ta’siri, ularning birgalikdagi faoliyatini bevosita tashkil
etish bilan bog’liq bo’lgan aloqa tarkibiy qismlarining o’ziga xos xususiyati.
11

O’zaro ta’sirning ikki turi mavjud - hamkorlik va raqobat. Kooperativ o’zaro ta’sir
ishtirokchilarning kuchlarini muvofiqlashtirishni anglatadi. Raqobat - uning eng
yorqin shakllaridan biri konfliktdir.
Muloqotning pertseptiv tomoni. Muloqotning pertseptual tomoni odamlarning
bir-birini idrok etishi va tushunishi jarayonidir.
Muloqotning kommunikativ tomoni. Muloqot jarayonida nafaqat axborot
harakati, balki ikki shaxs - aloqa sub’ektlari o’rtasida kodlangan ma’lumotlarning
o’zaro uzatilishi sodir bo’ladi. Shuning uchun ma’lumotlar almashinuvi mavjud.
Lekin, shu bilan birga, odamlar shunchaki ma’no almashadilar, ular bir vaqtning
o’zida umumiy ma’noni rivojlantirishga intiladi.
Bu faqat ma’lumot nafaqat qabul qilingan, balki tushunilgan taqdirdagina
mumkin.Kommunikativ o’zaro ta’sir faqat ma’lumotni jo’natuvchi
(kommunikator) va uni qabul qiluvchi shaxs (qabul qiluvchi) axborotni kodlash va
dekodlashning o’xshash tizimiga ega bo’lganda mumkin bo’ladi, ya’ni. “hamma
bir tilda gaplashishi kerak”.Muloqotning barcha uch jihati bir-biri bilan
chambarchas bog’langan, bir-birini organik ravishda to’ldiradi va bir butun sifatida
muloqot jarayonini tashkil qiladi.Insoniy muloqot sharoitida aloqa to’siqlari paydo
bo’lishi mumkin. Ular ijtimoiy yoki psixologik xususiyatga ega.O’z-o’zidan
kommunikatordan keladigan ma’lumotlar rag’batlantiruvchi (buyruq, maslahat,
so’rov - ba’zi harakatlarni rag’batlantirish uchun mo’ljallangan) va aniqlash (xabar
- turli xil ta’lim tizimlarida sodir bo’ladi) bo’lishi mumkin.Uzatish uchun har
qanday ma’lumot to’g’ri kodlangan bo’lishi kerak, ya’ni. faqat ishora tizimlaridan
foydalanish orqali mumkin. Muloqotning eng oddiy bo’linishi turli xil belgilar
tizimlaridan foydalangan holda og’zaki va og’zaki bo’lmaganlarga
bo’linadi.Og’zaki muloqotda inson nutqi belgi tizimi sifatida ishlatiladi. Nutq eng
universal aloqa vositasidir, chunki ma’lumot nutq orqali uzatilganda, xabarning
ma’nosi eng kam yo’qoladi. Og’zaki muloqotning psixologik tarkibiy qismlarini -
‘gapirish’ va ‘tinglash’ ni belgilash mumkin. “So’zlovchi” avval xabar haqida
ma’lum bir fikrga ega bo’ladi, so’ngra uni belgilar tizimida gavdalantiradi.
12

Tinglovchi’ uchun qabul qilingan xabarning ma’nosi dekodlash bilan bir vaqtda
ochiladi.
Lassvel aloqa jarayoni modeli besh elementni o’z ichiga oladi:
JSSV? (xabarni uzatadi) - Kommunikator
NIMA? (uzatilgan) - Xabar (matn)
AS? (uzatuvchi) - Kanal
KIMGA? (xabar yuborildi) - Tomoshabinlar
QANDAY TA’SIR BILAN? - Samaradorlik.
Og’zaki bo’lmagan aloqa vositalarining to’rtta guruhi mavjud:
1) Ekstra- va paralingvistik (muloqotga ma’lum bir semantik rang beradigan turli
xil yaqin qo’shimchalar - nutq turi, intonatsiya, pauzalar, kulish, yo’tal va
boshqalar).
2) Optik - kinetik (odam uzoqdan ‘o’qiydi’ - imo-ishoralar, yuz ifodalari,
pantomima)
Imo-ishora - bu qo’llar yoki qo’llarning harakati, ular bajaradigan funktsiyalarga
qarab tasniflanadi:
- kommunikativ (nutq o’rnini bosuvchi)
- tavsiflovchi (ularning ma’nosi faqat so’zlar bilan aniq)
- odamlarga, shaxsning holatiga munosabatni ifodalovchi imo-ishoralar.
Mimikriya - bu yuz mushaklarining harakati.
Pantomima - bu imo-ishoralar, yuz ifodalari va tananing kosmosdagi holati.
3) Proksemika (kommunikativ jarayonning makon va vaqtini tashkil etish).
Psixologiyada aloqaning to’rtta masofasi mavjud:
- intim (0 dan 0,5 metrgacha). U, qoida tariqasida, yaqin ishonchli munosabatlar
bilan bog’langan odamlar tomonidan qo’llaniladi. Ma’lumot sokin va sokin ovozda
uzatiladi. Ko’p narsa imo-ishoralar, qarashlar, yuz ifodalari orqali etkaziladi.
- shaxslararo (0,5 dan 1,2 metrgacha). U do’stlar o’rtasidagi muloqot uchun
ishlatiladi.
13

- Rasmiy biznes yoki ijtimoiy (1,2 dan 3,7 metrgacha). U biznes aloqasi uchun
ishlatiladi va sheriklar orasidagi masofa qanchalik katta bo’lsa, ularning
munosabatlari shunchalik rasmiyroq bo’ladi.
- umumiy (3,7 metrdan ortiq). Tomoshabinlar oldida nutq so’zlash bilan
tavsiflanadi. Bunday muloqotda odam nutqni, iboralarning to’g’ri tuzilishini
kuzatishi kerak.
4) Vizual aloqa. Vizual yoki ko’z bilan aloqa qilish. Aniqlanishicha, odatda
muloqotda bo’lgan odamlar bir-birlarining ko’zlariga 10 soniyadan ko’p
bo’lmagan vaqt davomida qarashadi.
Muloqot inson hayotida bir qator funktsiyalarni bajaradi:
1. Muloqotning ijtimoiy funktsiyalari: birgalikdagi faoliyatni tashkil etish; xulq-
atvor va faoliyatni boshqarish; nazorat qilish.
Muloqotning psixologik funktsiyalari: shaxsning psixologik qulayligini ta’minlash
funktsiyasi; aloqaga bo’lgan ehtiyojni qondirish; o’z-o’zini tekshirish
funktsiyasi.Muloqot o’zaro ta’sir sifatida odamlarning bir-biri bilan aloqa
o’rnatishini, qo’shma faoliyat, hamkorlikni yo’lga qo’yish uchun ma’lum
ma’lumotlarni almashishini nazarda tutadi. Muloqot o’zaro ta’sir sifatida
muammosiz sodir bo’lishi uchun u quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishi kerak:
1. Kontakt (tanish) o’rnatish. Bu boshqa odamni tushunishni, o’zini boshqa
odamga ko’rsatishni o’z ichiga oladi.
2. Muloqot vaziyatida orientatsiya, nima bo’layotganini tushunish, pauza o’tkazish.
3. Qiziqish muammosini muhokama qilish.
4. Muammoni hal qilish.
5. Kontaktni yakunlash (undan chiqish).
Kattalar bilan muloqot bolalikning barcha bosqichlarida bola uchun alohida
ahamiyatga ega. Ammo bu, ayniqsa, hayotning birinchi etti yilida, o’sib
borayotgan shaxsning shaxsiyati va faoliyatining barcha asoslari yaratilganda juda
muhimdir. Va bola qanchalik kichik bo’lsa, u uchun kattalar bilan muloqot
shunchalik muhimroqdir. Albatta, ‘kattalar’ mavhum tushuncha emas. Voyaga
etgan odam har doim o’ziga xos shaxs - ona, dada, o’qituvchi, hamshira. Ba’zilar
14

bola bilan aloqa o’rnatish, uni tushunishga, uning yaxshi fazilatlarini
shakllantirishga harakat qilish ota-onaning vazifasi deb o’ylaydi; faqat ona yoki ota
o’z chaqalog’ini chinakam tushunishi, unga iliqlik va mehr berishi mumkin.
Ammo bu unday emas. Oiladagi noto’g’ri vaziyat tufayli bolalar bog’chasi
o’qituvchisi bola uchun eng muhim va sevimli kattaga aylangan holatlar tez-tez
uchraydi. Aynan u bolaning muloqotga bo’lgan ehtiyojini qondirdi va unga ota-
onasi bera olmaydigan narsalarni berdi. Yaxshi oilalarda o’sayotgan bolalar uchun
esa tarbiyachining munosabati va u bilan muloqot qilish tabiati ularning
rivojlanishi va kayfiyatiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Binobarin, pedagog o’z
vazifalarini rasmiy ravishda bajarish bilan cheklanib qolmasligi kerak. U bolalarga
diqqat bilan qarashi, ularni tushunishga harakat qilishi va, albatta, ular bilan
muloqot qilishi kerak.Maktabgacha tarbiyachi va kattalar o’rtasidagi muloqot
muammosi ikki jihatga ega.
Birinchi jihat - maktabgacha yoshdagi bolalik davrida muloqotning o’zi
rivojlanishi. O’qituvchi muloqotning qanday rivojlanishini, turli yoshdagi bolalar
uchun qanday turlar va shakllar xosligini, muloqotning rivojlanish darajasini
qanday aniqlash va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kamchiliklarni qoplashni
bilishi kerak.Ikkinchi jihat - muloqotning bolaning shaxsiyatining rivojlanishiga
ta’siri. Bolalar bilan ishlashda bolalar harakatlarining motivlari va ma’nolari, ongi
va o’z-o’zini anglash, tashabbuskorlik va o’zboshimchalik va boshqalarni muloqot
orqali qanday rivojlantirish mumkinligini tasavvur qilish muhimdir.
Vaqt o’tishi bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning e’tiborini atrofdagi
odamlar orasida sodir bo’layotgan voqealar tobora ortib bormoqda. Insoniy
munosabatlar, xulq-atvor normalari, shaxslarning fazilatlari bolani hayvonlarning
hayoti yoki tabiat hodisalaridan ham ko’proq qiziqtira boshlaydi. Nima mumkin va
nima mumkin emas, kim yaxshi va kim yomon, nima yaxshi va nima yomon - bu
va boshqa shunga o’xshash savollar o’rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalarga
tegishli. Va bu erda faqat kattalar javob berishi mumkin. Albatta, o’qituvchi
bolalarga o’zini qanday tutish kerakligini, nima mumkin va nima bo’lmasligini
doimo aytib berishdan oldin, lekin kichik bolalar faqat kattalarning talablariga
15

bo’ysunishgan (yoki bo’ysunmaganlar). Endi olti-etti yoshda o’zini tutish
qoidalari, insoniy munosabatlar, fazilatlar, harakatlar bolalarning o’zlari uchun
qiziqish uyg’otadi.Ular uchun kattalar talablarini tushunish, o’z haqlarida o’zini
namoyon qilish muhimdir. Shu sababli, katta maktabgacha yoshdagi bolalar
kattalar bilan kognitiv mavzularda emas, balki odamlarning hayoti bilan bog’liq
shaxsiy mavzularda suhbatlashishni afzal ko’radilar. Muloqotning eng murakkab
va eng yuqori shakli maktabgacha yoshda shunday paydo bo’ladi - aloqaning
ekstrasituatsion-shaxsiy shakli.Voyaga etgan odam bolalar uchun yangi bilim
manbai, bolalar uning hurmati va e’tirofiga muhtoj. Ammo bolaning ma’lum
fazilatlari va harakatlarini (o’zining ham, boshqa bolalari ham) baholash juda
muhim bo’lib qoladi va uning muayyan hodisalarga munosabati kattalarning
munosabati bilan mos kelishi muhimdir. Qarashlar va baholashlarning umumiyligi
bola uchun ularning to’g’riligining ko’rsatkichidir.
Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolaning yaxshi bo’lishi, hamma narsani
to’g’ri bajarishi juda muhimdir: o’zini to’g’ri tutish, tengdoshlarining xatti-
harakatlari va fazilatlarini to’g’ri baholash, kattalar va tengdoshlar bilan
munosabatlarini to’g’ri qurish.Bu istak, albatta, tarbiyachi tomonidan qo’llab-
quvvatlanishi kerak. Buning uchun siz bolalar bilan ularning harakatlari va ular
o’rtasidagi munosabatlar haqida tez-tez gaplashishingiz, ularning harakatlarini
baholashingiz kerak. Keksa maktabgacha yoshdagi bolalar allaqachon aniq
ko’nikmalarni emas, balki ularning axloqiy fazilatlarini va umuman shaxsiyatini
baholashga ko’proq e’tibor berishadi. Agar bola kattalar unga yaxshi munosabatda
bo’lishiga va uning shaxsiyatini hurmat qilishiga amin bo’lsa, u o’zining shaxsiy
harakatlari yoki ko’nikmalariga oid sharhlarga xotirjam, ishbilarmonlik bilan
munosabatda bo’lishi mumkin. Endi uning rasmiga salbiy baho berish bolani
unchalik xafa qilmaydi. Asosiysi, u odatda yaxshi, shuning uchun kattalar o’z
fikrlarini tushunadi va baham ko’radi.O’zaro tushunish zarurati muloqotning
shaxsiy shaklining o’ziga xos xususiyatidir. Agar kattalar bolaga tez-tez ochko’z,
dangasa, qo’rqoq ekanligini aytsa, bu juda xafa bo’lishi va xafa qilishi mumkin,
16

ammo hech qanday holatda salbiy xarakter xususiyatlarini tuzatishga olib
kelmaydi.Voyaga etgan odamning shaxsiyati maktabgacha yoshdagi bolada
chaqaloqqa qaraganda butunlay boshqacha ko’rinadi. Katta sherik endi u uchun
mavhum e’tibor va xayrixohlik manbai emas, balki ma’lum fazilatlarga (oilaviy
ahvol, yosh, kasb) ega bo’lgan aniq shaxsdir. Bu fazilatlarning barchasi bola uchun
juda muhimdir. Uning uchun kattalar - bu ‘nima yaxshi va nima yomon’ ni
biladigan malakali sudya va namunadir.Bola shaxsini rivojlantirish uchun
ekstrasituatsion-shaxsiy muloqot muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, u xulq-atvor
normalari va qoidalarini ongli ravishda o’rganadi va o’z harakatlarida va ishlarida
ularga ongli ravishda amal qilishni boshlaydi. Ikkinchidan, shaxsiy muloqot orqali
bolalar o’zlarini tashqi tomondan ko’rishni o’rganadilar, bu ularning xatti-
harakatlarini ongli ravishda nazorat qilishning zaruriy shartidir.
1.3. Kommunikativ muloqot orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy
fazilatlarni shakllantirish texnologiyasi
Kattaroq maktabgacha yoshda shaxsning axloqiy fazilatlari va madaniy
xulq-atvor odatlarini shakllantirish faol davom etmoqda. Bu bosqichdagi
pedagogik jarayonning mazmuni – qarindosh-urug’ va do’stlarni hurmat qilish,
tarbiyachilarga hurmat tuyg’usini yuksaltirish, ezgu ishlar bilan kattalarni xursand
qilishga ongli intilish, o’zgalarga foydali bo’lishga intilish tarbiyasidir. Katta
yoshdagi bolalar faol va izchil do’stona munosabatlarni, birgalikda o’ynash va
ishlash odatini, talablarga bo’ysunish qobiliyatini, o’z harakatlarida yaxshi
odamlardan o’rnak olishlarini, mashhur san’at asarlarining ijobiy, qahramonlik
xarakterini shakllantirishlari kerak. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi
bolaning axloqiy tarbiyasida muloqot madaniyatini tarbiyalash katta o’rinni
egallashda davom etmoqda. Boshqalarga hurmat, yaxshi niyat, kuchli irodali
fazilatlar, vazminlikni shakllantirish tengdoshlar guruhida sodir bo’ladi. Jamoa
bolalar hayotida tobora muhim rol o’ynaydi, bolalar o’rtasidagi munosabatlar
yanada murakkablashadi.
17

Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolaning xatti-harakatlarida axloqiy
fazilatlar va shaxsiy xususiyatlarning aql-idrok, kognitiv va qiziqarli, atrofdagi
dunyoga, faoliyatga, kattalarga va tengdoshlariga, o’ziga bo’lgan munosabati bilan
bog’liqligi aniqroq namoyon bo’ladi. Muloqot jarayonida bola allaqachon o’zini
tuta oladi, sherik yoki tengdoshlar guruhi manfaatlariga muvofiq harakat qila oladi,
shu bilan birga kuchli irodali sa’y-harakatlarni namoyish etadi. Lekin, albatta, bu
faqat ishlab chiqilishi va mustahkamlanishi kerak bo’lgan malakaning
boshlanishidir.Katta maktabgacha yoshdagi o’qituvchining maqsadli ta’lim
faoliyatida asosiy narsa mazmunli muloqot tajribasiga mos keladigan bolaning
hayoti va faoliyatini tashkil etish, tengdoshlari va boshqalarga xayrixoh
munosabatni shakllantirishdir.Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning
axloqiy g’oyalarini tizimlashtirishni aniqlashtirishning samarali usuli bu axloqiy
suhbatdir. Bunday suhbatlar ta’limning turli usullari tizimiga organik ravishda
kiritilishi kerak.
Axloqiy suhbat axloqiy tarbiya usuli sifatida muhim o’ziga xosligi bilan
ajralib turadi. Axloqiy suhbatlarning mazmuni, asosan, haqiqiy hayotiy
vaziyatlardan, atrofdagi odamlarning xatti-harakatlaridan va birinchi navbatda
o’quvchilarning o’zidan iborat. O’qituvchi bola tengdoshlari va kattalar bilan
muloqotda kuzatgan yoki qilgan faktlari va harakatlarining tavsifini beradi.Bunday
xususiyatlar bolalarda voqealarni baholashda ob’ektivlikni shakllantiradi, bolaga
ma’lum bir vaziyatda harakat qilishiga va axloqiy xatti-harakatlar qoidalariga
muvofiq harakat qilishga yordam beradi.Axloqiy suhbatlar rejalashtirilgan,
tayyorlangan va tashkil etilgan sinflar, ularning mazmuni bolalar bog’chasi ta’lim
va tarbiya dasturining talablari bilan belgilanadi. Ammo, ta’limning dasturiy
vazifalariga murojaat qilgan holda, o’qituvchi ularni aniqlashtirishi, kattalar va
bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ushbu guruhda tarbiyani
kuchaytirishi kerak bo’lgan xatti-harakatlar qoidalari va normalarini ishlab chiqishi
kerak.Shuni esda tutish kerakki, axloqiy suhbatlarning asosiy maqsadi bolada o’z
harakatlarida rahbarlik qilishi mumkin bo’lgan xatti-harakatlarning axloqiy
18

motivlarini shakllantirishdir. Va bunday suhbatlar, birinchi navbatda, bolaning
tengdoshlari davrasidagi hayoti va faoliyati bilan ta’minlangan haqiqiy voqea va
hodisalarga asoslanishi kerak.Bunday suhbatga tayyorgarlik ko’rayotganda,
o’qituvchi bolalarning eng yorqin taassurotlari mavzusi nima bo’lganini, ular
ko’rgan narsalarini qanday idrok qilganliklarini, buni qanday boshdan
kechirishlarini tahlil qilishi kerak.Agar pedagog ma’lum bir badiiy asardan
parchalarni axloqiy suhbatga kiritishni zarur deb hisoblasa, u ularning mazmunini
majburiy ravishda funksiyali pedagoglarga bo’ysundirishi kerak.Agar suhbatning
mazmuni bolalar uchun ochiq va qiziqarli bo’lsa, unda qiziqarli savollar, yorqin
his-tuyg’ular, samimiy baholashlar keladi: o’qituvchi bolaning ichki dunyosini
ochadi. Bu sizga bolalar g’oyani, ishning axloqini qanday qabul qilganligini
oqilona aniqlashga imkon beradi va bolalarning xatti-harakatlarini yanada
xushmuomalalik bilan tuzatishga imkon beradi.Bolalarning guruh bo’lib xatti-
harakatlari va turli vaziyatlarni birgalikda muhokama qilishlari empatiyani,
bolalarning bir-biriga hissiy ta’sirini keltirib chiqaradi, ularning his-tuyg’ulari va
axloqiy g’oyalarini o’zaro boyitishga yordam beradi.Katta yoshdagi guruhlar
o’quvchilarining xatti-harakati ishonchli tarzda shuni ko’rsatadiki, bu yoshda (5-6
yosh) individual harakatlar mazmunini idrok etishdan yaxshi xulq-atvorning
boyitilgan tushunchalariga bosqichma-bosqich o’tish sodir bo’ladi. Axloqiy
suhbatlar orqali o’qituvchi bolalar ongida bir-biriga bog’lab turadigan turli xil
g’oyalarni yagona yaxlitlikka - kelajakdagi axloqiy baholash tizimining asosiga
aylantiradi. Aynan ma’lum bir tizimda axloqiy tushunchalarni o’zlashtirish katta
maktabgacha yoshdagi bolaga inson qadr-qimmati haqidagi dastlabki tushunchani
shakllantiradigan ezgulik, umumiy manfaat, adolat tushunchalarining mohiyatini
tushunishga yordam beradi.Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolaning axloqiy
ongining uning xatti-harakatlarini o’z-o’zini tartibga solishga ta’siri hali katta
emas. Ammo bu yoshda bola hali ham o’zining xatti-harakatlarini boshqalarga
baholay oladi. Shuning uchun axloqiy suhbatlar mavzulari, albatta, ushbu yosh
guruhi uchun etakchi tushunchalarni o’z ichiga olishi kerak. ‘Mening onam’,
‘Mening oilam’, ‘Bolalar bog’chasi’, ‘O’rtoqlarim’, ‘Men uydaman’ va boshqalar.
19

Sanab o’tilgan etakchi mavzular va bir-birini to’ldiruvchi mavzular mazmuni
pedagogik jarayonning butun mazmuni bilan majburiy ravishda bog’lanishi
muhimdir. Bularsiz axloqiy tarbiya samaradorligini ta’minlash, shuningdek,
bolalarning oldingi guruhlarda olgan axloqiy g’oyalarini tizimlashtirish va
umumlashtirishga yordam berish mumkin emas.Axloqiy suhbatlar, ularning
natijalari bevosita xatti-harakatlar amaliyotida, turli vaziyatlarda bolalarning
harakatlarida namoyon bo’lishi kerak. Pedagogik ta’sir natijalarini aniqlash uchun
juda muhim narsa.Maktabgacha yosh - bu erta bolalik davrida shakllangan shart-
sharoitlarga asoslangan psixikaning intensiv shakllanish davri. Ruhiy
rivojlanishning barcha yo’nalishlarida yangi xususiyatlar va tizimli xususiyatlar
bilan ajralib turadigan turli darajadagi neoplazmalar paydo bo’ladi. Ular ko’plab
omillar tufayli yuzaga keladi: nutq va kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilish,
bilishning turli shakllari va turli faoliyatga qo’shilish. Psixofiziologik
funktsiyalarning rivojlanishidagi neoplazmalar bilan bir qatorda individual
tashkilot asosida psixikaning murakkab ijtimoiy shakllari paydo bo’ladi, masalan,
shaxs va uning tarkibiy elementlari, aloqa, bilish va faoliyat sub’ekti, ularning
asosiy tarkibiy qismlari - qobiliyatlar va moyilliklar.Shunday qilib, axloqiy tarbiya
va xulq-atvor madaniyatini shakllantirishning nazariy jihatlarini ko’rib chiqib, biz
shunday xulosaga keldikki, insonning axloqiy shakllanishi muammosi juda uzoq
vaqtdan beri mavjud bo’lib, bu sohada ko’plab kashfiyotlar qilingan. Axloqiy
tarbiya jarayoni tashkil etishda o’ziga xos xususiyatlar va qiyinchiliklarga ega,
ammo zarur psixologik va pedagogik bilimlarni o’zlashtirgan holda, kattalar
bolaga ta’sir o’tkazishga va axloqiy g’oyalar va xulq-atvor madaniyatini maqsadli
ravishda shakllantirishga qodir.Maktabgacha yoshdagi davr (3-4 yoshdan 6-7
yoshgacha) bolalarning axloqiy rivojlanishining kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lib,
ularda to’g’ridan-to’g’ri rag’batlantirilgan faoliyat fonida ixtiyoriy ijobiy
yo’naltirilgan xatti-harakatlarning nihollari paydo bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalar pedagogikasi — pedagogikattg maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya
berish hamda ularning shaxsiyatini shakllantirish qonuniyatlari, tamoyillari,
vositalari, shakl, usul va metodlarini o rganuvchi sohasi. Maktabgacha yoshdagiʻ
20

bolalar pedagogikasib.p. bola psixologiyasi, yosh anatomiyasi va fiziologiyasi,
tibbiyot, gigiyena, shuningdek, tilshunoslik, nafosat tarbiyasi, axloq fanlari bilan
uzviy bog liq. 19-asrning 2-yarmida umumiy ped. dan ajralib chiqqan. Bu birʻ
tomondan yosh psixologiyasining rivojlanishi va ilmning alohida tarmog i sifatida
ʻ
namoyon bo lishi bilan bog liq bo lsa, ikkinchi tomondan ayollarning fabrika va
ʻ ʻ ʻ
zavodlarga jalb etilishi natijasida bolalar muassasalarining vujudga kelishi bilan
izoxlanadi. Ingliz utopik sotsialisti R. Ouen birinchi bo lib bolalarga ilk yoshdan
ʻ
ijtimoiy tarbiya berish g oyasini asoslab berdi va proletar bolalari uchun
ʻ
maktabgacha yoshdagi bolalar muassasasini ochdi. Xuddi shu vaqtdan boshlab
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p. fanning maxsus tarmog i sifatida
ʻ
shakllandi va rivojlana boshladi. 20-asr boshlarida erkin tarbiya jarayonida bola
shaxsiyatini rivojlantirish g oyasi keng tarqaldi.
ʻ
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p.ning asosiy vazifasi —
maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning mazmun, shakl va metodlarini
ishlab chiqishdan iborat.Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib. p.ning
metodologik asosini dialektik bilish nazariyasi hamda shaxsning evolyusion tarzda
taraqqiy etish qonuniyatlari, O zbekiston Respublikasining 1997-yilgi "Ta lim
ʻ ʼ
to grisida"gi qonuni va "Kadrlar tayyorlash milliy lasturi", o zbek xalqining
ʻ ʻ
ma naviy-axloqiy merosi hamda bola tarbiismga oid tarixiy tajribasi, il-gor
ʼ
mamlakatlardagi pedagogik qarashlar, ped., psixologiya, falsafa, etika, estetika,
tilshunoslik, tibbi-yot, odam fiziologiyasi va gigiyenasi, antropologiya kabi
fanlarning ilmiy asoslari, xulosalari hamda qonuniyatlari tashkil qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p.dan tadqiqotlar kuzatish,
pedagogik tajriba, suhbat, hujjatlarni o rganish, bolalar faoliyati mahsulini taviil
ʻ
qilish metodlari orqali amalga oshiriladi. Bu metodlar asosida tadqiqotlar mazkur
soxa bilan shug ullanuvchi tadqiqotchi va tarbiyachilar tomonidan olib boriladi.
ʻ
Har bir kuzatish jarayoni batafsil yoziladi va ilmiy jihatdan taxlil qilinadi.
Pedagogik tajribada birinchi navbatda bola, uning rivojlanishi uchun yaratiladigan
pedagogik shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Pedagogik tajriba ehtiyotkorlik bilan
obyektiv ravishla olib borilganlagina amalga oshiriladigan tadqiqot natijalarining
21

ob yektivligini ta minlash imkoniyati tug iladi. Suhbat metodi u yoki bu bolani,ʼ ʼ ʻ
yoki bir gurux. bolalarni yaxshiroq o rganish imkonini yaratadi, ta limtarbiya
ʻ ʼ
jarayonida yo l qo yilgan xatolar aniqlanadi. Bolalar bilan suhbat ularning
ʻ ʻ
qiziqishlarini, nutqidagi o ziga xoslikni, atrof muhit hamda kishilarga
ʻ
munosabatini aniqlashga yordam beradi. Hujjatlar, ya ni bog cha va aloqida
ʼ ʻ
tarbiyachilarning reja va hisobotlarini urganish ham nazariy xulosalar chiqariisha
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga mazkur hujjatlar maktabgacha ta lim
ʼ
muassasalaridagi tashkiliy ishlar xaqida aniq xulosalar chiqarish imkonini yaratadi.
Ushbu xulosalar uz navbatida tarbiya usullarini kashf etishga yordam beradi.
Bolalar faoliyati mahsulini tahlil qilish metodi Maktabgacha yoshdagi bolalar
pedagogikasib.p.ning muhim ta-dqiqot metolilir. Bolalar faoliyati taxlili ularni
shakllantirishda juda yamii natijalar beradi.Kattaroq maktabgacha yoshda,
bolalarning to’g’ri axloqiy rivojlanishi davrida ularning axloqiy sohasi yanada
o’zgarishlarga uchraydi. Maktabgacha tarbiyachining etakchi faoliyati sifatida
o’yin endi bolaning turli xil ta’lim vazifalarini bajarishi bilan almashtiriladi, bu
uning axloqiy ongini va his-tuyg’ularini chuqurlashtirish, axloqiy irodasini
mustahkamlash uchun eng qulay sharoitlarni yaratadi. O’rtacha maktabgacha
yoshdagi bolada hukmronlik qiladigan xatti-harakatning ixtiyoriy motivatsiyasi
yangi sharoitlarda o’zboshimchalik bilan ijtimoiy yo’naltirilgan motivatsiyaning
ustuvorligidan past bo’ladi.Shu bilan birga, katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi
bolaning axloqiy rivojlanishining eng yuqori darajasi ham o’z yosh cheklovlariga
ega. Bu yoshda bolalar hali o’zlarining axloqiy e’tiqodlarini to’liq shakllantira
olmaydilar. U yoki bu axloqiy talabni o’zlashtirgan kichik o’quvchi hali ham
o’qituvchilar va ota-onalarning obro’siga tayanadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish
ʼ
ijtimoiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta minlovchi eng muhim omil sanaladi.
ʼ
Ma naviy-axloqiy ta lim va tarbiya o’zaro bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda
ʼ ʼ
dialektik xarakterga ega bo’lib, shaxs ma naviy-axloqiy kamolotini shakllantirish
ʼ
asosi hisoblanadi. Yaxshi va yomon bolalar haqidagi birinchi fikr ota-onalar
tomonidan aytilgan ertaklardan erta yoshda o’rganadi. Yaxshilik va yovuzlik
22

tushunchalari o’yinning noaniq shaklida shakllanadi. Ijtimoiylash jarayonida katta
rol o’ynashda uning a’zolari o’rtasidagi munosabatlarga asoslangan oilada axloqiy
tarbiya bo’ladi. Bola doimiy ravishda oqsoqollarni hurmat qilishi, akasi yoki
singlisi bilan o’yinchoqlarni ulashish, hayvonlarni xafa qilmaslik, aldamaslik
haqida eshitadi. Ammo eng muhimi kattalar harakati. Ota-onaning bir-biriga
nisbatan befarqligi, xudbinligi, hurmatsizliklarini kuzatadigan bola oddiygina
bo’lib qolmaydi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy
tarbiyalash oiladan tashqarida bo’lishi mumkin emas.Maktabgacha yoshdagi
bolalarni axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifalaridan biri bolalarning muayyan
me’yorlar mavjudligi haqida bilishlarini emas, balki ularni kuzatib borishlarini
ta’minlashning g’ayrati hisoblanadi. Albatta, bu majburlashning eng oson yo’li.
Lekin siz boshqacha harakat qilishingiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
axloqiy tarbiyalashning turli usullari mukofotlar va rag’batlantirishga pasayadi.
Men halol edim - mukofotni kutmoqdaman, aldadim - jazoga tayyor bo’l.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun, kattalar va ayniqsa, ota-onaning roziligi
katta ahamiyatga ega. Bolaning ota-onasi bilan yaxshi munosabatlarni
mustahkamlash va saqlab qolishga intiladi. Shu sababli, asosiy ijtimoiy motivlar
ijtimoiy tashqi nazoratga yo’naltirilgan.
II-BOB. Axloqiy fazilatlarni shakllnatirishda maktabgacha yoshdagi
bolalarning muloqot texnologiyalari
2.1 Bolalarda axloqiy g’oyalarni tarbiyalashda ota-onalarning o’rni va ro’li
Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiya asoslari bolalar
tengdoshlari bilan muloqot qilishni o’rgandilar, ularning faoliyati turlari sezilarli
darajada kengayib bormoqda va atroflaridagi dunyo bilimlari doimiy ravishda
to’ldirilmoqda. Agar ikki yashar bola hali suiste’mol qilishda aybdor bo’lmasa, uch
yoshli bolalar o’zlarini noto’g’ri qilganliklarini tushunishadi. Shunday qilib, ota-
onalar axloqiy me’yorlarni o’zlashtirishga va ularni kuzatishga tayyor bo’lganda,
bu yo’nalishni qanday belgilashadi? Oddiy sinov bor: bolangizni orqaga
23

qaytmasliklarini iltimos qiling va siz uning oldiga qiziqarli yangi o’yinchini
ochishingiz kerak.
Bunga qarshilik qildingizmi?
Qaytib ketmadingizmi?
Agar bola istaklarini va istaklarini boshqarishni o’rgangan bo’lsa, u oddiy
axloq me’yorlarining talablarini bajarishga juda tayyor.
Bolalar va ota-onalar
Yaxshi va yomon bolalar haqidagi birinchi fikr ota-onalar tomonidan
aytilgan ertaklardan erta yoshda o’rganadi. Yaxshilik va yovuzlik tushunchalari
o’yinning noaniq shaklida shakllanadi. Ijtimoiylash jarayonida katta rol o’ynashda
uning a’zolari o’rtasidagi munosabatlarga asoslangan oilada axloqiy tarbiya
bo’ladi. Bola doimiy ravishda oqsoqollarni hurmat qilishi, akasi yoki singlisi bilan
o’yinchoqlarni ulashish, hayvonlarni xafa qilmaslik, aldamaslik haqida eshitadi.
Ammo eng muhimi kattalar harakati. Ota-onaning bir-biriga nisbatan befarqligi,
xudbinligi, hurmatsizliklarini kuzatadigan bola oddiygina bo’lib qolmaydi.
Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash oiladan
tashqarida bo’lishi mumkin emas.
Axloqiy g’oyalarni tarbiyalash. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy
tarbiyalashning asosiy vazifalaridan biri bolalarning muayyan me’yorlar
mavjudligi haqida bilishlarini emas, balki ularni kuzatib borishlarini
ta’minlashning g’ayrati hisoblanadi. Albatta, bu majburlashning eng oson yo’li.
Lekin siz boshqacha harakat qilishingiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
axloqiy tarbiyalashning turli usullari mukofotlar va rag’batlantirishga pasayadi.
Men halol edim - mukofotni kutmoqdaman, aldadim - jazoga tayyor bo’l.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun, kattalar va ayniqsa, ota-onaning roziligi
katta ahamiyatga ega. Bolaning ota-onasi bilan yaxshi munosabatlarni
mustahkamlash va saqlab qolishga intiladi. Shu sababli, asosiy ijtimoiy motivlar
ijtimoiy tashqi nazoratga yo’naltirilgan. Axloq so’zi – lotincha «moros», ya’ni
moral, mantiq so’zidan kelib chiqib, u hech qaerda qat’iy yozib qo’yilmagan
ijtimoiy konundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan) norma
24

sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy
normalariga asos bo’ladi. Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni
o’zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o’zini ana shu normalarga
munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy
tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy motivlar shakllangan bo’ladi. Bu motivlar
esa o’sha kishini jamiyatda munosib xulq-atvorga rag’batlantiradi. Yosh avlodni
jamiyatga, mehnatga, o’ziga munosabatni ochib beruvchi ma’naviy fazilatlarga
muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy tarbiyaning
pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan murakkab
jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirib olishgina болаларga
atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon
ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etishʼ
ijtimoiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta minlovchi eng muhim omil sanaladi.
ʼ
Ma naviy-axloqiy ta lim va tarbiya o’zaro bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda
ʼ ʼ
dialektik xarakterga ega bo’lib, shaxs ma naviy-axloqiy kamolotini shakllantirish
ʼ
asosi hisoblanadi. Ma naviy-axloqiy ta lim bolalarga ma naviy-axloqiy
ʼ ʼ ʼ
munosabatlar mohiyati to’g’risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda ma naviy-
ʼ
axloqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish ma naviy-axloqiy
ʼ
ongini shakllantirish jarayoni bo’lib, izchil, uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi
lozim.Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari
markaziy o’rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning
«poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning har bir a’zosining xulqi-
odobiga alohida e’tibor bilan qaraladi. Ma’naviy- axloqiy bilimlarni оngli ravishda
o’zlashtirib оlishgina o’quvchilarga atrоfdagi kishilar хatti-harakatidagi qaysi
jihatlar yaхshi-yu, qaysilari yomоn ekanligini anglab оlishga yordam bеradi.
Axloqiy tushunchalarning turli yosh davrlarida shakllanish darajasi turlichadir.
1. Axloqiy оnglilik, 2. Axloqiy qadriyatlar, 3. Axloqiy his-tuyg’ular.
25

Axloq ijtimоiy оng shakllanishidan biri bo’lib, muayyan jamiyatda yashоvchi
kishilar amal qilishi zarur bo’lgan ma’lum хatti-harakat qoidalari
yig’indisidir.Yaxshi natijalar maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash
o’yinlari orqali namoyon bo’ladi, ular xushmuomala tarzda axloqiy me’yorlarga
rioya qilishning muhimligi haqida xabardor qilishadi.
Jazoning ro’li
Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashning xususiyatlari, axloqiy me’yorlarga
rioya qilmaslik sharti bilan jazo berishga imkon
bermaydi. Kuchli so’zlar, jismoniy og’riq - bolaning
ruhiga tuzatib bo’lmaydigan jarohatlar etkazishga
qodir usullar. Jazolarning shakli va dozasi har doim
individualdir va ularni ishlatish qobiliyati maxsus mahoratdir. Eng asosiysi, jazo
chaqaloqni ota-onaga bog’laydigan ishonchning ma’naviy mavzulariga taalluqli
emas. Inson qadr-qimmati, Kichik odam 3-4 yoshda bo’lsa ham, hech qachon
kamsitilmasin!Jazo faqat tashqi nazoratdan iborat. Bolaning o’sishi bilan ota-
onaning nazorati zaiflashadi va oxir-oqibat yo’q bo’lib ketadi, shuning uchun siz
"tashqi nazoratchi" ga umid qila olmaysiz. Bola, birinchi navbatda, unga
kerakligini tushunishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy
tarbiyasida mavjud vositalar motivatsiya, mukofot va jazo muayyan farzand uchun
maqbul variantni tanlash imkonini beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalardagi axloqiy fazilatlarni o’rganish
befarqligiga asoslangan va bolaning ijobiy qiyofasini yaratish bola uchun o’z
ahamiyatini anglash uchun ajoyib imkoniyatdir. Biroq, bu rasm axloqiy
harakatlardan ajralmasdir.Maktabgacha pedagоgika yosh avlоdni ma’naviy -
axloqiy rivоjlanishida tarbiya va tarbiyani muhim оmil dеb hisоblaydi. Pеdagоgika
va ruhiyatga оid tadqiqоtlar natijalarining ko’rsatishicha, maktabgacha tarbiya
davri bоlaning ma’naviy shakllanashida eng muhim boshqichidir. Shu davrda
ma’lum maqsadga yo’naltirilgan tarbiya-tarbiya ta’sirida shaхsning axloqiy
sifatlari shakllana bоshlaydi. 6-7 yoshda ijоbiy xulq nоrmalarining ancha barqarоr
26

shakli yuzaga kеladi. Bоla atrоfdagilar bilan bo’ladigan munоsabatlarida egallab
оlgan axloq nоrmalariga asоslangan hоlda ish tutadigan bo’lib qоladi. Shuning
uchun bоlalarga ilk yoshdan bоshlab ma’naviy- axloqiy tarbiya bеrib borish
muhimdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha yoshdagi bоlalarni
ma’naviy- axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bоlaning ma’naviy
dunyosini, uning оngini, axloqiy hislarini, shaхsiy sifatlarini tarbiyalash va
rivоjlantirishni taqоzо etadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma’naviy- axloqiy
tarbiya vazifalari quyidagilar:
1 .Bоlalarda axloqiy his-tuyg’ular, tasavvurlar va хatti-harakatlarni
tarbiyalash.
2. Xulq madaniyati va ijоbiy munоsabatlarni tarbiyalash.
3. Bоlalarda axloqiy his-tuyg’ularni tarbiyalash.
4. Xulqdagi salbiy sifatlarni barham tоptirish.
Ma’naviy- axloqiy tarbiya maktabgacha ta’lim tashkilotlarida turli хil
vоsitalar yordamida amalga оshiriladi. Birinchi galda bоlalarni har хil faоliyatlar
vоsitasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg’ulоtlarda va mashg’ulоtlardan
tashqari vaqtlarda amalga оshirish. Turli хil bayramlar, ijtimоiy hayot voqealari,
bоlalar adabiyoti, musiqa, o’yin, оmmaviy aхbоrоt vоsitalari
– оynai jahоn, radiо va boshqalar bоlalarning ma’naviy- axloqiy tarbyasiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Kichik yoshli bоlalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat
o’yin mashg’ulоtlarida yaхshi o’zlashtirib оladilar.
Bоlalar tоmоnidan o’zlashtirib оlingan tasavvurlarni ular оngli ravishda
tushunib еtishlari dastlab mashg’ulоtlarda, kеyinchalik o’yin, mehnat
jarayonlarida, sayrda, mustaqil faоliyatlar orqali amalga оshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma’naviy- axloqiy tarbiyaning asosiy
tamoyillariquyidagilarni o’z ichiga oladi:
- g’oyaviy va tarbiya ishining ma’lum maqsadga qaratilganligi;
- ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini xurmat kilgan xolda yondashish;
- axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish;
- bolalarning faolligi;
27

- oila va MTTlarining tarbiyaviy ta’sirining birligi;
- bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish;
- bola shaxsini har tomonlama rivojlanishini ko’zda tutish.
Ma’naviy- axloqiy tarbiya printsiplarini pеdagоgik shart-sharоit bilan qo’shib
amaga оshirish bоlaning axloqiy rivоjlanishiga samarali ta’sir etadi. Maktabgacha
yoshdagi bоlalarga ma’naviy- axloqiy tarbiya bеrishda har хil mеtоd va usullarni
qo’llash muhim ahamiyatga egadir. Ma’naviy- axloqiy tarbiya mеtоdlari quyidagi
guruhlarga bo’linadi:
1-guruh. Axloqiy оngni, axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish хохishini
shakllantirishga qaratilgan mеtоdlar.
2-guruh. Madaniy xulq-atvоr, ijоbiy munоsabatlarni shakllantirishga qaratilgan
mеtоdlar.
3-guruh. Axloqiy his tuyg’ular va munоsabatlarni rag’batlantirishga tilgan
yordamchi mеtоdlar.
Yuqоrida kеltirilgan barch mеtоdlar orqali bоlalarga axloqiy nоrma va qoidalar,
ijtimоiy hayot voqealari o’rgatiladi. Ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar
shakllantiriladi.Bu guruh mеtоdlariga qo’yiladigan asоsiy talablar asosan;
bоlalarning yaхshilik, yomоnlik to’g’risidagi tasavvurlarini e’tibоrga оlish; axloqiy
xulq-atvоr nо’rmalarini muhоkama qilish uchun maхsus yaratilgan vaziyatda
bоlalarning o’zlarini faоl qatnashtirish; har bir bоlaning his-tuyg’usiga
ehtiyotlik bilan munоsabatda bo’lish.
Bоlani nоo’rin tadqid qilish, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tibоrsizlik
qilish qa’tiyan man qilinadi. Hamma mеtоdlardan izchillik bilan kоmplеks
ravishda fоydalaniladi.Kichik yoshli bolalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat
uyin mashg’ulotlarida yaxshi o’zlashtirib oladilar. Bolalar tomonidan o’zlashtirib
olingan axloqiy tasavvurlarni ular ongli ravishda tushunib yetishlari dastlab
mashg’ulotlarda, keyinchalik o’yin, mehnat jarayonlarida, sayrda, musatqil
faoliyatlar orqali amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil
metod va usullarni qo’llash muhim ahamiyatga egadir. Axloqiy tarbiya metodlari -
28

bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarni egallab olishga qaratilgan faoliyat
usulidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar,
xulq-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o’rin tutadi. Insonparvarlik hissi
axloq normalari va qoidalarini o’rgatish asosida rivojlanadi.Buning uchun
bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o’rgatib borish kerak. Insonparvarlikni
tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish zarur. Kichik bolaga yaxshi bo’l
deganingiz bilan yaxshi bo’lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik bilan yomonlikni
to’g’ri tahlil qilish hayotiy tajribasi yetishmaydi.Bu yoshdagi bolalarni yaxshi
ishlar qilishga o’rgatiladi: yiqilib tushgan bolani turg’azib qo’yishga yordam
berish, uning ustki kiyimlarini qoqib qo’yish, yupatish, o’simlik va hayvonlarni
parvarish qilish, o’yinchog’ini o’rtog’iga berib turish, tik turgan kishiga joy
ko’rsatish, eng muhimi boshqalarga ko’rsatilgan xizmatdan xursand bo’lishga
o’rgatish.Kamtarlik, to’g’rilik, halolik va quvnoqlik xususiyatlarini tarbiyalash.Bu
xususiyatlarsog’lom shaxsni tarbiyalashning eng muhim omillaridan
hisoblanadi.Kamtarlik har bir kishining eng muhim va oliyjanob fazilatlaridan
biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo maktabgacha
yoshidan boshlab, bolalarga kamtarlik hissini singdirish, manmanlik, takabburlik
va maqtanchoqlikni yo’qotib borish zarur.Maktabgacha yoshdagi bolalar o’zlarini
boshqa bolalardan ustun qo’yishga urinadilar, ba’zan ota-onalarining kasbi bilan
ham maqtanadilar.Bunday xolatda bolalarning ota-onalari bilan tegishli ish olib
borish, har bir kasbning zarurligi va muhimligi to’g’risida aniq misollar bilan
tushuntirish zarur.
Bolalar ayrim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarni kamsitsalar,
tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan o’rtog’iga o’rgatish kerakligini, o’z-
o’zini maqtash yarashmasligini tushuntiradi. Sofdillik va rostgo’ylikni tarbiyalash
yolg’onchilik va vijdonsizlik paydo bo’lishining oldini olish va unga qarshi kurash
bilan uzviy bog’liqdir. Ba’zi bolalar o’zlari to’qigan, kattalardan eshitgan
ertaklarini tushlarida ko’rgandek qilib ko’rsatishga urinadilar. Bunday holda ham
urushmasdan «Ertak» to’qishni yaxshi bilgani uchun maqtash kerak. Psixologik-
pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish, agar biz axloqiy fazilatlarni shakllantirish
29

jarayoniga ta’sir qiladigan kommunikativ muloqot turi - axloqiy suhbatdan
foydalansak, maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy fazilatlarni rivojlantirish
muvaffaqiyatli bo’ladi, deb taxmin qilish imkonini berdi.Gipotezani tasdiqlash
uchun biz axloqiy suhbatlardan foydalangan holda katta maktabgacha yoshdagi
bolalarning axloqiy rivojlanish darajasini amaliy o’rganishimiz kerak edi.Yujno-
Saxalinsk shahridagi 42-sonli bolalar bog’chasi guruhi negizida 6 yoshli
bolalarning ikkita guruhi - eksperimental va nazorat guruhi tashkil etildi.
Mavzularning umumiy soni 24 nafar bolani tashkil etdi.
Eksperimental guruhda (6 qiz va 6 o’g’il) axloqiy suhbatning axloqiy fazilatlarni
shakllantirishga ta’sirining samaradorligi eksperiment davomida
tekshirildi.Nazorat guruhi (6 qiz va 6 o’g’il) MDOUda tajriba davomida umumiy
qabul qilingan dasturlarga muvofiq o’qidi.Bizning ishimizning eksperimental
qismining dasturi uchta asosiy bosqichni o’z ichiga oladi:
1) aniqlash;
2) shakllantiruvchi;
3) nazorat qilish.
Tadqiqotning aniq bosqichi - bu katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy
fazilatlarni shakllantirishga axloqiy suhbatning ta’siri masalasini indikativ
o’rganish.Tadqiqotning aniqlash bosqichi uchun o’n kishidan iborat ikkita guruh
aniqlandi, ulardan biri keyinchalik eksperimental, ikkinchisi esa nazorat ostida
qoldi.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy fazilatlarning
rivojlanish darajasini aniqlash uchun axloqning kategorik tuzilishini aniqlash kerak
edi.Shuning uchun, ishning eng boshida savolga javob berish kerak edi: axloqiy
ongda qaysi toifalar asosiy hisoblanadi ? Aflotun, Sokrat, Arastu asarlarida
yaxshilik, yovuzlik, donolik, mardlik, mo’’tadillik, adolat, baxt, do’stlik kabi
kategoriyalarni uchratamiz.O’rta asrlarda ‘rahm-shafqat’ tushunchasi paydo bo’lsa,
keyingi tarixiy davrda - ‘burch’ ( I. Kant) , ‘ayb’ (Gegel). Shunday qilib, 10 toifa
aniqlandi.ularga taqdim etilgan so’zlarni qanday tushunishlarini tushuntirishlarini
so’radik . So’rov individual tarzda o’tkazildi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning
30

javoblari statistik ma’lumotlari 1-jadvalda keltirilgan (1-ilovaga qarang), undan
ko’rinib turibdiki, bitta bola emas, balki barcha tushunchalarni tushuntirib bera
olmaydi, lekin etarli darajada ko’p tushuntirishlar (10-11). tushunchalar) ikkitasi
eksperimental guruhdan, ikkitasi nazorat guruhidan 4 nafar bola tomonidan
berilgan. Mavzularning umumiy sonidan (24 ta bola) 11 kishi (5 tasi eksperimental
va 6 tasi nazorat) tomonidan oz miqdordagi tushuntirishlar berildi, bu esa ushbu
bolalarning axloqiy rivojlanishining pastligidan dalolat beradi.
Ikkala guruhdagi bolalarning javoblarini taqsimlashni ko’rsatadigan 2-
jadvaldan (1-ilovaga qarang) eng ko’p va eng kam miqdordagi tushuntirishlarni
olgan tushunchalarni ajratib ko’rsatish mumkin.Shunday qilib, maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun do’stlik, yomonlik, yaxshilik, jasorat, baxt va erkinlik nima
ekanligini tushuntirish eng oson edi va bu qiyinroq rahm-shafqat , donolik,
burch”, “adolat” va “mo tadillik”.dostlik turkumining ma’nosini ochib, ʻ bu odamlar
bir-biri bilan do’st ekanligini aytishdi. Juda kamdan-kam hollarda javoblar
do’stlikning o’ziga xos ko’rinishlarini o’z ichiga oladi, masalan, ular hech qachon
janjallashmaydilar, bir-birlarini hurmat qilishadi, bir-birlarini tushunadilar,bir-
birlariga yordam berishadi, bolalar janjallashmasa va birga oynamasalar.
Ko’pincha talabalar faqat hissiy baho berishdi: bu yaxshi,bu qiziqarli.Yovuzlikni
talqin qilishda javoblarning uch guruhini ajratish mumkin. Birinchisi,eng
ko’pligi,harakat bilan bog’liq - bu ular urishganda, o’ldirishganda, odam yomon -
ish qilganda, hamma jang qilganda.
2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy – axloqiy tarbiyalash
Axloq so’zi – lotincha «moros», ya’ni moral, mantiq so’zidan kelib chiqib,
u hech qaerda qat’iy yozib qo’yilmagan ijtimoiy konundir. Inson kundalik hayotida
undan (axloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya
normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo’ladi. Axloqiy
tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay, har qanday
vaziyatlarda o’zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy
tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy
31

motivlar shakllangan bo’ladi. Bu motivlar esa o’sha kishini jamiyatda munosib
xulq-atvorga rag’batlantiradi. Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o’ziga
munosabatni ochib beruvchi ma’naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash
tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini
chuqur bilishni talab qiladigan murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli
ravishda o’zlashtirib olishgina болаларga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi
qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etishʼ
ijtimoiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta minlovchi eng muhim omil sanaladi.
ʼ
Ma naviy-axloqiy ta lim va tarbiya o’zaro bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda
ʼ ʼ
dialektik xarakterga ega bo’lib, shaxs ma naviy-axloqiy kamolotini shakllantirish
ʼ
asosi hisoblanadi. Ma naviy-axloqiy ta lim bolalarga ma naviy-axloqiy
ʼ ʼ ʼ
munosabatlar mohiyati to’g’risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda ma naviy-
ʼ
axloqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish ma naviy-axloqiy
ʼ
ongini shakllantirish jarayoni bo’lib, izchil, uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi
lozim.Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari
markaziy o’rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning
«poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning har bir a’zosining xulqi-
odobiga alohida e’tibor bilan qaraladi. Ma’naviy- axloqiy bilimlarni оngli ravishda
o’zlashtirib оlishgina o’quvchilarga atrоfdagi kishilar хatti-harakatidagi qaysi
jihatlar yaхshi-yu, qaysilari yomоn ekanligini anglab оlishga yordam bеradi.
Axloqiy tushunchalarning turli yosh davrlarida shakllanish darajasi
turlichadir. Jumladan: 1. Axloqiy оnglilik, 2. Axloqiy qadriyatlar, 3. Axloqiy his-
tuyg’ular.Axloq ijtimоiy оng shakllanishidan biri bo’lib, muayyan jamiyatda
yashоvchi kishilar amal qilishi zarur bo’lgan ma’lum хatti-harakat qoidalari
yig’indisidir. Axloq оdamlarning bir- biriga. jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga,
оilaga munоsabatini muayyan tartibga sоladigan хatti- harakat qoidalari tizimida
namоyon bo’ladi.ahloq- kishining ichki оlami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida
mavjud bo’lsa, оdоb-shaхsning ko’zga tashlanadigan mulоzamati, xulq-atvоri,
32

muоmala- munоsabatlarida namоyon bo’ladi.Jaloliddin Davoniyning «Axloqi
Jaloliy» asarida axloqiy muammolar ijtimoiy-falsafiy masalalar tahlil qilinadi.
Asarni yozishda muallif Arastu, Aflotun, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sinolarning
axloqiy ta’limotlaridan foydalangan. Risola uch qismdan iborat bo’lib, birinchi
qismida xulqiy tarbiya va axloqiy xislatlarni egallash haqida so’z yuritib,
axloqning asosiy tushunchalari: donolik, adolat, iffatga mufassal to’xtalgan, axloq
ilmining maqsad va vazifalari belgilab berilgan. Ikkinchi qism oila va oilaviy hayot
masalalariga bag’ishlangan. Unda bolalarni tarbiyalash va kamolga yetkazish,
kasb-hunarni egallash yoritiladi. Uchinchi qism ijtimoiy siyosiy masalalarga
bag’ishlangan.
Ahmad Yugnakiyning «Hibbat-ul-haqqoyiq» asari ta’limiy-axloqiy
yo’nalishda yozilgan bo’lib, bilimlilik, adolat, sahovat kabi hislatlar ulug’lanadi,
yetuk insonni tarbiyalash g’oyasi ilgari suriladi.Amir Temur «Axloqiy Husniya»
– yaxshi xulqlar egasi bo’lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida odamlarni
ishga tayinlashda ham, vazifasidan ozod etishda ham shoshma- shosharlik va
adolatsizlikka yo’l qo’ymagan. Amir Temur singari jahon ma’naviyati saltanatida
o’z o’rinlariga ega bo’lgan buyuk bobokalonlarimizning axloq, go’zal xulq
haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan yozilgandek tuyuladi.Amir Temurning
vasiyatlaridan xalqiga cheksiz sodiqligini, millatini ulug’laganini, ozodlik uchun
kurashuvchan, axloqiy madaniyati yuksakligini ko’rish mumkin: «Millatning
dardiga darmon bo’ling.Zaiflarni qo’riqlang, yo’qsinlarni boylar zulmiga
tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo’lsin».
Ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribasi, diniy,
axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etgan yodgorliklar orasida Xorazm
vohaasi hududida yaratilgan bebaho ma’naviy obida «Avesto» kitobi alohida o’rin
tutadi. Ana shunday o’lmas asori atiqalar bu ko’hna o’lkada, bugun biz yashab
turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo’lganidan guvohlik beradi.
«Avesto»ning tub ma’no mohiyatini belgilab beradigan «Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu
amal» degan tamoyilni oladigan bo’lsak, unda hozirgi zamon uchun ibrat
33

bo’ladigan axloqiy saboqlar borligini ko’rish mumkin.Abdulla Avloniyning
«Turkiy guliston yoxud Axloq» kitobining «Haqqoniyat» deb atalgan bobida
rostlik va to’g’ri so’zlikni insonning eng insoniy sifatlaridan biri deb hisoblaydi. U
bola tarbiyasida o’sayotgan shart-sharoit va tarbiyaning roliga alohida e’tibor
beriladi.
A.Navoiy ijodida ham axloq-odob masalalariga katta ahamiyat berilgan.
«Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun
yoqimlirog’idir» deydi mutafakkir A.Navoiy.A.Navoiyning «Mahbub-ul qulub»
asarida odob, axloqqa oid g’oyalar ilgari surilgan. Insonparvarlik g’oyalari
ulug’langan.Maktabgacha pedagоgika yosh avlоdni ma’naviy - axloqiy
rivоjlanishida tarbiya va tarbiyani muhim оmil dеb hisоblaydi. Pеdagоgika va
ruhiyatga оid tadqiqоtlar natijalarining ko’rsatishicha, maktabgacha tarbiya davri
bоlaning ma’naviy shakllanashida eng muhim boshqichidir. Shu davrda ma’lum
maqsadga yo’naltirilgan tarbiya-tarbiya ta’sirida shaхsning axloqiy sifatlari
shakllana bоshlaydi. 6-7 yoshda ijоbiy xulq nоrmalarining ancha barqarоr shakli
yuzaga kеladi. Bоla atrоfdagilar bilan bo’ladigan munоsabatlarida egallab оlgan
axloq nоrmalariga asоslangan hоlda ish tutadigan bo’lib qоladi. Shuning uchun
bоlalarga ilk yoshdan bоshlab ma’naviy- axloqiy tarbiya bеrib borish muhimdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha yoshdagi bоlalarni ma’naviy-
axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bоlaning ma’naviy dunyosini,
uning оngini, axloqiy hislarini, shaхsiy sifatlarini tarbiyalash va rivоjlantirishni
taqоzо etadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma’naviy- axloqiy tarbiya
vazifalari quyidagilar:
1.Bоlalarda axloqiy his-tuyg’ular, tasavvurlar va хatti-harakatlarni tarbiyalash.
2. Xulq madaniyati va ijоbiy munоsabatlarni tarbiyalash.
3. Bоlalarda axloqiy his-tuyg’ularni tarbiyalash.
4. Xulqdagi salbiy sifatlarni barham tоptirish.
Ma’naviy- axloqiy tarbiya maktabgacha ta’lim tashkilotlarida turli хil
vоsitalar yordamida amalga оshiriladi. Birinchi galda bоlalarni har хil faоliyatlar
34

vоsitasida kattalamehnati bilan tanishtirish, mashg’ulоtlarda va mashg’ulоtlardan
tashqari vaqtlarda amalga оshirish. Turli хil bayramlar, ijtimоiy hayot voqealari,
bоlalar adabiyoti, musiqa, o’yin, оmmaviy aхbоrоt vоsitalari оynai jahоn, radiо
va boshqalar bоlalarning ma’naviy- axloqiy tarbyasiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Kichik yoshli bоlalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat o’yin mashg’ulоtlarida
yaхshi o’zlashtirib оladilar. Bоlalar tоmоnidan o’zlashtirib оlingan tasavvurlarni
ular оngli ravishda tushunib еtishlari dastlab mashg’ulоtlarda, kеyinchalik o’yin,
mehnat jarayonlarida, sayrda, mustaqil faоliyatlar orqali amalga оshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ma’naviy- axloqiy tarbiyaning asosiy
tamoyillariquyidagilarni o’z ichiga oladi:
- g’oyaviy va tarbiya ishining ma’lum maqsadga qaratilganligi;
- ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini xurmat kilgan xolda yondashish;
- axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish;
- bolalarning faolligi;
- oila va MTTlarining tarbiyaviy ta’sirining birligi;
- bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish;
- bola shaxsini har tomonlama rivojlanishini ko’zda tutish.
Ma’naviy- axloqiy tarbiya printsiplarini pеdagоgik shart-sharоit bilan qo’shib
amaga оshirish bоlaning axloqiy rivоjlanishiga samarali ta’sir etadi.
Maktabgacha yoshdagi bоlalarga ma’naviy- axloqiy tarbiya bеrishda har хil mеtоd
va usullarni qo’llash muhim ahamiyatga egadir. Ma’naviy- axloqiy tarbiya
mеtоdlari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1-guruh. Axloqiy оngni, axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish хохishini
shakllantirishga qaratilgan mеtоdlar.
2-guruh. Madaniy xulq-atvоr, ijоbiy munоsabatlarni shakllantirishga qaratilgan
mеtоdlar.
3-guruh. Axloqiy his tuyg’ular va munоsabatlarni rag’batlantirishga tilgan
yordamchi mеtоdlar.
35

Yuqоrida kеltirilgan barch mеtоdlar orqali bоlalarga axloqiy nоrma va qoidalar,
ijtimоiy hayot voqealari o’rgatiladi. Ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar
shakllantiriladi.
Bu guruh mеtоdlariga qo’yiladigan asоsiy talablar asosan; bоlalarning yaхshilik,
yomоnlik to’g’risidagi tasavvurlarini e’tibоrga оlish; axloqiy xulq-atvоr
nо’rmalarini muhоkama qilish uchun maхsus yaratilgan vaziyatda bоlalarning
o’zlarini faоl qatnashtirish; har bir bоlaning his-tuyg’usiga ehtiyotlik bilan
munоsabatda bo’lish.Bоlani nоo’rin tadqid qilish, uning ustidan kulish, unga
nisbatan e’tibоrsizlik qilish qa’tiyan man qilinadi. Hamma mеtоdlardan izchillik
bilan kоmplеks ravishda fоydalaniladi.
Kichik yoshli bolalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat uyin mashg’ulotlarida
yaxshi o’zlashtirib oladilar. Bolalar tomonidan o’zlashtirib olingan axloqiy
tasavvurlarni ular ongli ravishda tushunib yetishlari dastlab mashg’ulotlarda,
keyinchalik o’yin, mehnat jarayonlarida, sayrda, musatqil faoliyatlar orqali amalga
oshiriladi.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil
metod va usullarni qo’llash muhim ahamiyatga egadir. Axloqiy tarbiya metodlari -
bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarni egallab olishga qaratilgan faoliyat
usulidir.Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar,
xulq-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o’rin tutadi. Insonparvarlik hissi
axloq normalari va qoidalarini o’rgatish asosida rivojlanadi.Buning uchun
bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o’rgatib borish kerak. Insonparvarlikni
tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish zarur. Kichik bolaga yaxshi bo’l
deganingiz bilan yaxshi bo’lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik bilan yomonlikni
to’g’ri tahlil qilish hayotiy tajribasi yetishmaydi.
Bu yoshdagi bolalarni yaxshi ishlar qilishga o’rgatiladi: yiqilib tushgan
bolani turg’azib qo’yishga yordam berish, uning ustki kiyimlarini qoqib qo’yish,
yupatish, o’simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o’yinchog’ini o’rtog’iga berib
turish, tik turgan kishiga joy ko’rsatish, eng muhimi boshqalarga ko’rsatilgan
xizmatdan xursand bo’lishga o’rgatish.Kamtarlik, to’g’rilik, halolik va quvnoqlik
xususiyatlarini tarbiyalash. Bu xususiyatlarsog’lom shaxsni tarbiyalashning eng
36

muhim omillaridan hisoblanadi.Kamtarlik har bir kishining eng muhim va
oliyjanob fazilatlaridan biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo
maktabgacha yoshidan boshlab, bolalarga kamtarlik hissini singdirish,
manmanlik, takabburlik va maqtanchoqlikni yo’qotib borish zarur.Maktabgacha
yoshdagi bolalar o’zlarini boshqa bolalardan ustun qo’yishga urinadilar, ba’zan
ota-onalarining kasbi bilan ham maqtanadilar. Bunday xolatda bolalarning ota-
onalari bilan tegishli ish olib borish, har bir kasbning zarurligi va muhimligi
to’g’risida aniq misollar bilan tushuntirish zarur. Bolalar ayrim ishlarning
uddasidan chiqib, boshqa bolalarni kamsitsalar, tarbiyachi bolaga biror narsani
bilmagan o’rtog’iga o’rgatish kerakligini, o’z-o’zini maqtash yarashmasligini
tushuntiradi. Sofdillik va rostgo’ylikni tarbiyalash yolg’onchilik va vijdonsizlik
paydo bo’lishining oldini olish va unga qarshi kurash bilan uzviy bog’liqdir. Ba’zi
bolalar o’zlari to’qigan, kattalardan eshitgan ertaklarini tushlarida ko’rgandek qilib
ko’rsatishga urinadilar. Bunday holda ham urushmasdan «Ertak» to’qishni yaxshi
bilgani uchun maqtash kerak.
Shunday qilib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalardagi harakterning
ijobiy na’munalarini, ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda axloqiy
tarbiyaning hamma samarali usullari bilan tarbiyalanib borilsa, ijobiy natijalarga
erishish mumkin.Katta yoshdagi bolalar faol va izchil do’stona munosabatlarni,
birgalikda o’ynash va ishlash odatini, talablarga bo’ysunish qobiliyatini, o’z
harakatlarida yaxshi odamlardan o’rnak olishlarini, mashhur san’at asarlarining
ijobiy, qahramonlik xarakterini shakllantirishlari kerak. Katta yoshdagi
maktabgacha yoshdagi bolaning axloqiy tarbiyasida muloqot madaniyatini
tarbiyalash katta o’rinni egallashda davom etmoqda.
Boshqalarga hurmat, yaxshi niyat, kuchli irodali fazilatlar, vazminlikni
shakllantirish tengdoshlar guruhida sodir bo’ladi. Jamoa bolalar hayotida tobora
muhim rol o’ynaydi, bolalar o’rtasidagi munosabatlar yanada murakkablashadi.Har
qanday axloqiy sifatni tarbiyalashda turli xil tarbiya vositalari qo’llaniladi. Axloqiy
tarbiyaning umumiy tizimida axloqiy e’tiqodlar, mulohazalar, baholar va
37

tushunchalarni tarbiyalashga qaratilgan vositalar guruhi muhim o’rin tutadi. Bu
guruh axloqiy suhbatlarni o’z ichiga oladi.Eksperimental guruh bolalarida axloqiy
fazilatlarni shakllantirish uchun biz bir qator axloqiy suhbatlardan foydalandik.
1) Suhbatning muammoli tabiatiga bo’lgan ehtiyoj, qarashlar, g’oyalar, fikrlar
kurashi. Savollar nostandart bo’lishi kerak, ularga javob berishda yordam berish
muhimdir.
2) Bolalarga o’z fikrlarini aytish imkoniyatini bering. Ularni boshqalarning fikrini
hurmat qilishga, sabr-toqat bilan va oqilona to’g’ri nuqtai nazarni rivojlantirishga
o’rgating.
3) ma’ruzani tark etish: kattalar gapiradi, bolalar tinglaydilar. Faqat ochiq aytilgan
fikrlar va shubhalar eksperimentatorga suhbatni yigitlarning o’zlari muhokama
qilinayotgan masala mohiyatini to’g’ri tushunishlari uchun boshqarishga imkon
beradi. Muvaffaqiyat suhbatning tabiati qanchalik iliq bo’lishiga, yigitlar unda o’z
qalblarini ochib berishlariga bog’liq.
4) suhbat uchun o’quvchilarning hissiy tajribasiga yaqin bo’lgan materialni
tanlang. Haqiqiy tajribaga asoslangan holda suhbatlar muvaffaqiyatli bo’lishi
mumkin.
5) hech kimning fikrini e’tiborsiz qoldirmang, bu barcha nuqtai nazardan muhim -
xolislik, adolatlilik, muloqot madaniyati.
6) axloqiy suhbatni to’g’ri boshqarish - o’quvchilarga mustaqil ravishda to’g’ri
xulosa chiqarishga yordam berish. Buning uchun eksperimentator voqea yoki
harakatlarga o’quvchining ko’zi bilan qaray olishi, o’z pozitsiyasini va u bilan
bog’liq his-tuyg’ularini tushuna olishi kerak.Bolalar bilan axloqiy suhbatlar tinch
muhitda o’tdi. Ular axloqiy xususiyatga ega emas edi, ular nasihatlar, malomatlar
va masxaralarni o’z ichiga olgan.
Bolalar o’z fikrlarini bildirdilar, o’z taassurotlari bilan erkin
o’rtoqlashdilar.Suhbat davomida savollar, yorqin misollar, ishonarli mulohazalar
yordamida bolalarning gaplarini oydinlashtirish, bolalarning faolligi hamda to’g’ri
mulohazalar va baholarning mustahkamlanishi ta’minlandi.Savollar ketma-ketligi
38

bolalarni boshqa odamlar bilan muloqot qilish va o’z vazifalarini bajarishda rioya
qilish kerak bo’lgan axloqiy qoidani chiqarishga olib keldi.Kattaroq maktabgacha
yoshdagi bolalar bilan axloqiy suhbatlarda o’yin-kulgi elementlari mavjud edi.
Buning uchun suhbatlar mazmuniga axloqiy muammoni o’z ichiga olgan turli
vaziyatlar kiritildi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijobiy harakatlari
jamoatchilik fikrining ob’ekti bo’lishi juda muhimdir. Jamoatchilik fikrini
rivojlantirish yangi va mavjud axloqiy tushunchalarni kiritish, bolalarga jamoaviy
hayot voqealarini, individual bolalarning harakatlarini muhokama qilish va
baholash qoidalarini o’rgatish orqali amalga oshirildi. Bolalar jamoasining hayoti
uchun ishlab chiqilgan qoidalar axloqiy baholash mezoni bo’lib xizmat
qildi.Suhbat natijalarini sarhisob qilar ekanmiz, suhbat maktab o’quvchilarining
ongi va tuyg’ulariga chuqurroq kirib borishi uchun jonli gaplar berildi. Suhbatning
maqsadini tashkil etuvchi toifalar aniq ajratildi.Eksperimentator yordamida bolalar
tengdoshlarining, ba’zan esa kattalarning harakatlarini adolatli baholashni
o’rgandilar, ular nima mumkin va nima mumkin emas, nima yaxshi va nima
yomon ekanligini tushunishni o’rganadilar.Sinflarimiz uchun estetik fon asosiy
qismga va bolalar bilan qo’shimcha ishlarga kiritilgan she’rlar, topishmoqlar,
qo’shiqlar bilan yaratilgan.
Adabiy material bolani axloqiy tarbiyalashda ajralmas hisoblanadi, chunki
bolalar o’zlariga qaraganda boshqalarning xatti-harakatlari va harakatlarini
baholash osonroq. Shaxsni har tomonlama rivojlantirish uchun biz bolalarni badiiy
adabiyot bilan bog’liq turli tadbirlarga jalb qildik. Masalan, yigitlar ertaklar,
hikoyalar asosida chizmalar yaratdilar. Ko’rgazma tashkil etildi.Turli vaziyatlarda
bolalarning xatti-harakatlari, xatti-harakatlari amaliyotida axloqiy fazilatlarning
namoyon bo’lishi shakllantirish bosqichining kutilgan natijasidir.
Xulosa.
Bola yomon ham, yaxshi ham, halol ham, axloqsiz ham tug’ilmaydi. Uning
qanday bo’lishi u tarbiyalangan sharoitga, ta’limning o’zi yo’nalishi va mazmuniga
bog’liq bo’ladi.Bolalarda axloqiy tarbiyani shakllantirish ob’ektiv hayot
39

sharoitlari, ta’lim va tarbiya ta’siri ostida, turli xil faoliyat jarayonida,
umuminsoniy madaniyatni o’zlashtirishda sodir bo’ladi va pedagogik jarayonning
yaxlit jarayoni sifatida samarali amalga oshiriladi. umuminsoniy axloq normalari,
bolaning butun hayotini ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan
holda tashkil etish. Demak, tarbiyaviy ishlar axloqiy g’oyalarni o’z ichiga olishi va
turli va samarali shakllarda, mazmunli va kerakli hissiy boylik bilan olib borilishi
kerak.
Axloqiy bilim bolaga ijtimoiy hodisalarni boshqarishi, uning xatti-
harakatlaridan xabardor bo’lishi va xatti-harakatlarining axloqiy natijalarini
oldindan ko’ra olishi uchun zarurdir. Axloqiy tushunchalar va g’oyalar, garchi ular
maktabgacha yoshdagi bolalarning to’g’ri xatti-harakatini to’liq aniqlamasa ham,
uning muhim sharti hisoblanadi. Faoliyat jarayonida yuzaga keladigan axloqiy
munosabatlar axloqiy me’yorlarni o’zlashtirishga ta’sir qiladi. Axloqiy fazilatlar
faoliyatdan tashqari yuzaga kelishi mumkin emas. Shuning uchun bolalarning
axloq normalari va qoidalari to’g’risidagi bilimlarini amalga oshirish uchun etarli
miqdorda mustaqil ijtimoiy foydali mehnat va boshqa faoliyat turlari bo’lishi juda
muhimdir.Bola shaxsining axloqiy shakllanishiga tanlov holatlari, ya’ni o’quvchi
o’ziga ma’lum bo’lgan axloqiy me’yordan kelib chiqqan holda harakatni tanlashi
kerak bo’lgan vaziyatlar katta ta’sir ko’rsatadi. Vaziyat bola uchun etarlicha qiyin
bo’lishi kerak, undan o’ylashni, shaxsiy tajribani tahlil qilishni talab qiladi.
Axloqiy tarbiyaning samaradorligi uning bolalarning axloqiy rivojlanishiga qanday
yo’naltirilganligiga bog’liq. Axloqiy suhbatlar mazmunini aniqlash, ularni
o’tkazish metodikasini ishlab chiqishda o’qituvchi asosiy e’tiborni o’quvchi
shaxsidagi sifat o’zgarishlariga, uning axloqiy, intellektual va hissiy-irodaviy
rivojlanish istiqbollariga qaratishi kerak. Axloqiy suhbatlarning samaradorligi
o’qituvchining bolalarning his-tuyg’ulariga qanchalik mohirona ta’sir qilganiga
ham bog’liq.
Tadqiqotning nazorat bosqichi katta guruh bolalarini axloqiy tarbiyalash
bo’yicha olib borilgan ishlar axloqiy suhbatlar yordamida uning darajasini yuqori
40

darajaga ko’tardi, degan xulosaga kelishga imkon berdi, bu bizga gapirishga imkon
beradi. axloqiy fazilatlarni shakllantirish usuli sifatida axloqiy suhbatlarning
samaradorligi.Tajriba davomida bolalar kuzatildi. Axloqiy fazilatlarni rivojlantirish
bo’yicha mashg’ulotlar tsiklini tugatgan bolalarning harakatlari va harakatlarida
o’zgarishlar yuz berdi. Axloqni shakllantirish jarayonida bolalarda o’z qadr-
qimmati, g’urur va pushaymonlik hissi paydo bo’ldi - bu ‘ichki hakam’, fikrlar,
harakatlar va xatti-harakatlarning ‘nazoratchisi’. Bolalar hamdardlik, hamdardlik
va rahm-shafqatni namoyon qila boshladilar. Ota-onalar ham xatti-harakatlarning
o’zgarishini payqashdi. Yaxshi va yomon bolalar haqidagi birinchi fikr ota-onalar
tomonidan aytilgan ertaklardan erta yoshda o’rganadi. Yaxshilik va yovuzlik
tushunchalari o’yinning noaniq shaklida shakllanadi. Ijtimoiylash jarayonida katta
rol o’ynashda uning a’zolari o’rtasidagi munosabatlarga asoslangan oilada axloqiy
tarbiya bo’ladi. Bola doimiy ravishda oqsoqollarni hurmat qilishi, akasi yoki
singlisi bilan o’yinchoqlarni ulashish, hayvonlarni xafa qilmaslik, aldamaslik
haqida eshitadi. Ammo eng muhimi kattalar harakati. Ota-onaning bir-biriga
nisbatan befarqligi, xudbinligi, hurmatsizliklarini kuzatadigan bola oddiygina
bo’lib qolmaydi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy
tarbiyalash oiladan tashqarida bo’lishi mumkin emas. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifalaridan biri bolalarning muayyan
me’yorlar mavjudligi haqida bilishlarini emas, balki ularni kuzatib borishlarini
ta’minlashning g’ayrati hisoblanadi. Albatta, bu majburlashning eng oson yo’li.
Lekin siz boshqacha harakat qilishingiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
axloqiy tarbiyalashning turli usullari mukofotlar va rag’batlantirishga pasayadi.
Men halol edim - mukofotni kutmoqdaman, aldadim-jazoga tayyor bo’l.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun, kattalar va ayniqsa, ota-onaning roziligi
katta ahamiyatga ega. Bolaning ota-onasi bilan yaxshi munosabatlarni
mustahkamlash va saqlab qolishga intiladi. Shu sababli, asosiy ijtimoiy motivlar
ijtimoiy tashqi nazoratga yo’naltirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
41

1. “Maktabgacha ta’lim- tarbiya to’g’risida“gi Qonun,.-T.;O’zbekiston. 2020 y.
2. Alyabyeva E.A. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan axloqiy va axloqiy
suhbatlar va o’yinlar. M.: Ma’rifat, 2003. - 202 b.
3. F.Qodirova, Sh.Toshpo’latova, M.A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”. -
T.”Ma’naviyat”.2013
4. Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogika.T.; O’qituvchi, 1993
5. Xasanboeva O.U. va boshqa. Maktabgacha ta’lim pedagogika .T.; Ilm ziyo.
2006.
6. Sh.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”. ”Tafakkur sarchashmalari” T.: 2013 y.
7. N.M.Kayumova “Maktabgacha pedagogika”. “TDPU” nashiroti T.; 2013 y
8. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoe posobie dlya
vuzov.- M.:IKS “MarT”, 2004-512 s.
Intenet saytlari
1. https://uz.unistica.com/maktabgacha-yoshdagi-bolalarni-axloqiy-tarbiyalash/
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Maktabgacha_yoshdagi_bolalar_pedagogikasi
3. https://fayllar.org/muloqot-va-kommunikatsiya-jarayoni.html
4. https://uz.denemetr.com/docs/768/index-94185-1.html?page=10
5.https://cyberleninka.ru/article/n/maktabgacha-yoshdagi-bolalarni-ma-naviy-
axloqiy-tarbiyalash
42

AXLOQIY FAZILATLARNI SHAKLLNATIRISH TEXNOLOGIYALARI

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni