Axloqiy tarbiya jarayonida Alisher Navoiy merosidan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	72.0KB
Xaridlar	54
Yuklab olingan sana	24 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Botirjon Xazratov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Mart 2024

54 Sotish

Axloqiy tarbiya jarayonida Alisher Navoiy merosidan foydalanish

Sotib olish

Mavzu: Axloqiy tarbiya jarayonida Alisher Navoiy merosidan foydalanish
Reja:
Kirish.
I. Bob. Alisher Navoiyning ilm va ilmli kishilar haqida keltirgan fikrlari.
1.1. Mutafakkir qarashlarida odobning o’rni.
1.2. Mutaffakirning insonga hos bo’lgan ma’naviy-ahloqiy hislatlar hususidagi
fikrlari.
1.3. Navoiyning adabiy faoliyati, ijodiy g'oyalarining asosiy maqsadlari va uning
adabiyati, ma'naviyati, ijodiysi haqida tushuncha berish.
II. Bob. Alisher Navoiyning eng mashhur she'rlarini o'qish, ularning tarjimasi
va izohi haqida ma'lumotlar olish.
2.1. Alisher Navoiyning fikriyatini bugungi axloqiy tarbiya jarayoniga taalluqli
qilish, uning maqsadlarini bugungi ko'ngil ochishlar bilan bog'lash.
2.2. Alisher Navoiyning merosidan foydalanishning shaxsiy va ijtimoiy
rivojlanishga ta'siri va uning fikriyatini qanday mustaqil ravishda
foydalanish haqida muloqotlar.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

2MUNDARIJA:
Kirish…………………………………………………………………………...3
I. Bob. Alisher Navoiyning ilm va ilmli kishilar haqida keltirgan fikrlari..5
1.1. Mutafakkir qarashlarida odobning
o’rni… ……………………………….5
1.2. Mutaffakirning insonga hos bo’lgan ma’naviy-ahloqiy hislatlar
hususidagi fikrlari……………………………………………………….11
1.3. Navoiyning adabiy faoliyati, ijodiy g'oyalarining asosiy maqsadlari va
uning adabiyati, ma'naviyati, ijodiysi haqida tushuncha berish…..…….18
II. Bob. Alisher Navoiyning eng mashhur she'rlarini o'qish, ularning
tarjimasi va izohi haqida ma'lumotlar olish…………………………….26
2.1. Alisher Navoiyning fikriyatini bugungi axloqiy tarbiya jarayoniga
taalluqli qilish, uning maqsadlarini bugungi ko'ngil ochishlar bilan
bog'lash………………………………………………………………….26
2.2. Alisher Navoiyning merosidan foydalanishning shaxsiy va ijtimoiy
rivojlanishga ta'siri va uning fikriyatini qanday mustaqil ravishda
foydalanish haqida muloqotlar………………………………………….33
Xulosa…………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………41

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi. Etik qadriyat va odoblarni o'rgatish: Navoiyning
she'rlari va fikrlari, etik qadriyat, inson adabiyoti va boshqa odoblarga
bag'ishlangan. Bu kurs o'quvchilarga etik asoslar, hurmat, uning ma'naviyati va
qadriyatiga oid muhim muloqotlarni o'rgatishga yordam beradi.
Ma'naviy rivojlanishni ta'minlash: Navoiyning asarlari va fikrlari,
o'quvchilarga insoniyatga, o'zlariga, do'stlariga va ota-onasiga hurmat va
qadriyatni o'rganish, ularning ma'naviy rivojlanishiga yordam beradi.
Adabiyot va san'atga qiziqishni oshirish: Alisher Navoiyning ijodiy faoliyati
va uning asarlari o'quvchilarda adabiyot va san'atga qiziqishni oshirish uchun
ilhom bo'lishga yordam beradi. Bu, ularning ijodiy salohiyatlarini rivojlantirish va
kreativliklarini oshirishga xizmat qiladi.
Ijodiy g'oyalar va fikrini rivojlantirish: Navoiyning ijodiy faoliyati va uning
she'rlari o'quvchilarga ijodiy g'oyalar va fikrlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Bu, ularning o'zlarining fikr-mulohazalarini ifodalash va ijodiy yondashuvlarni
qo'llab-quvvatlash imkoniyatini beradi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, ___ betni tashkil etadi.
Alisher Navoiy ilm o’rganishga intilishni inson kamolotini ta’minlash uchun
xizmat qiluvchi eng zarur fazilatlardan biri deb biladi. Ilmni insonni, xalqni
nodonlikdan, jaholatdan qutqazuvchi omil sifatida ta’riflaydi. Asarlari mazmunida
ilgari surilgan g’oyalar yordamida kishilarni ilmli va ma’rifatli bo’lishga undaydi.
Mutafakkir ilm o’rganishni har bir kishining insoniy burchi deya e’tirof etadi.
Zero, ilm o’rganishdan maqsad ham xalqning farovon, baxtli-saodatli hayot
kechirishini, mamlakatning obod bo’lishini ta’minlashga hissa qo’shishdir, deya
3

ta’kidlaydi. Bilimli va dono kishilar hamisha o’z xalqining manfaati hamda
mamlakatining ravnaqi yo’lida faoliyat olib borishlariga ishonadi.
Mazkur o’rinda Mirzo Ulug’bekni ana shunday xislatga ega bo’lgan kishilardan
biri bo’lganligiga urg’u beradi hamda uning nomi tarix sahifalarida abadiy saqlanib
qoladi, deb hisoblaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo’lish
bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun
unda, yana shuningdek, sabr-qanoat, saxiylik, himmat, to’g’rilik, rostgo’ylik,
tavoze, adab, vafo va hokazo sifatlarning ham mavjud bo’lishi taqozo etiladi.
Mazkur o’rinda Mirzo Ulug’bekni ana shunday xislatga ega bo’lgan kishilardan
biri bo’lganligiga urg’u beradi hamda uning nomi tarix sahifalarida abadiy saqlanib
qoladi, deb hisoblaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo’lish
bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun
unda, yana shuningdek, sabr-qanoat, saxiylik, himmat, to’g’rilik, rostgo’ylik,
tavoze, adab, vafo va hokazo sifatlarning ham mavjud bo’lishi taqozo etiladi.
4

I. Bob. Alisher Navoiyning ilm va ilmli kishilar haqida keltirgan fikrlari.
1.1. Mutafakkir qarashlarida odobning o’rni.
Alisher Navoiy asarlari mazmunida o’z aksini topgan har bir fikr amaliy
ahamiyatga ega, zero, mutafakkir ularni o’zining ulkan hayotiy tajribasiga
tayangan holda bayon etadi. Alloma uzoq yillar davomida olib borgan hayotiy
kuzatishlari va tajribasi asosida «Mahbub-ul-qulub» («Ko’ngillarning sevgani»)
asarini yaratadi. Ushbu asarda «Xamsa» dostonining tarkibiy tuzilmasidan o’rin
olgan «Hayrat-ul-abror», shuningdek, «Nazm-ul-javohir» kabi ta’limiy-axloqiy
asarlarida ilgari surilgan axloqiy qarashlarni mazmun jihatidan yanada boyitadi.
Mutafakkir «Mahbub-ul-qulub» asarini yozishdan ko’zlagan asosiy maqsadini
asar muqaddimasida quyidagi tarzda ochib bergan: «Har ko’cha-ko’yda
yuguribman va olam ahlidin har xil kishilarga o’zimni yetkazibman.
Yaxshi va yomonning fe’l-atvorini bilibman, yomon-yaxshi xislatlarini tajriba
qilibman.
Mutafakkir «Mahbub-ul-qulub» asarini yozishdan ko’zlagan asosiy maqsadini
asar muqaddimasida quyidagi tarzda ochib bergan: «Har ko’cha-ko’yda
yuguribman va olam ahlidin har xil kishilarga o’zimni yetkazibman.
Yaxshi va yomonning fe’l-atvorini bilibman, yomon-yaxshi xislatlarini tajriba
qilibman.
Bu hildagi hamsuhbat va do’stlarni xabardor qilmoq va bu hollardan
ogohlantirmoq lozim ko’rinadiki, har toifaning xislatlaridan ma’lumotlari va har
tabaqaning ahvolidin bilimlari bo’lsin, keyin munosib kishilar xizmatiga
yugursinlar va nomunosib odamlar suhbatidan tortinishni zarur bilsinlar va barcha
odamlar bilan maxfiy sirlardan so’z ochmasinlar. SHayton sifatlar
hiyla va aldovlariga o’yinchoq bo’lib qolmasinlar. Kimki har xil kishilar bilan
suhbatlashish va yaqinlashishni havas qilsa, bu borada kaminaning tajribasi yoshlar
uchun yetarlidir”. Alisher Navoiy ilm-fanning inson kamolotidagi o’rni, bilimlarni
5

o’rganish asosida hosil bo’lgan aql va idrokning inson hayotidagi ahamiyati hamda
aqliy tarbiya va uning mohiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratadi. Alloma
insonga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlari xususida so’z yuritadi hamda
mazkur sifatlarning har biriga to’laqonli ta’rif berib o’tadi. Qanoat, sabr, tavoze
(adab), o’zgalarga nisbatan mehr-muhabbatli bo’lish, ishqda vafodorlik, saxovat,
himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillik (hilm) kabi xislatlarni ijobiy
fazilatlar sirasiga kiritadi va ularning har biriga ta’rif berganidan so’ng tanbeh va
hikoyatlar vositasida shaxsiy qarashlarini dalillar bilan to’ldiradi. Asarda,
shuningdek, axloqiy fazilatlarning antonimi hisoblangan salbiy illatlar va ulardan
qutulish yo’llari ham bayon etilgan.
Alisher Navoiy ilm-fanning inson kamolotidagi o’rni, bilimlarni o’rganish
asosida hosil bo’lgan aql va idrokning inson hayotidagi ahamiyati hamda aqliy
tarbiya va uning mohiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratadi. Alloma insonga
xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlari xususida so’z yuritadi hamda mazkur
sifatlarning har biriga to’laqonli ta’rif berib o’tadi. Qanoat, sabr, tavoze (adab),
o’zgalarga nisbatan mehr-muhabbatli bo’lish, ishqda vafodorlik, saxovat, himmat,
karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillik (hilm) kabi xislatlarni ijobiy fazilatlar
sirasiga kiritadi va ularning har biriga ta’rif berganidan so’ng tanbeh va hikoyatlar
vositasida shaxsiy qarashlarini dalillar bilan to’ldiradi. Asarda, shuningdek,
axloqiy fazilatlarning antonimi hisoblangan salbiy illatlar va ulardan qutulish
yo’llari ham bayon etilgan.
Mutafakkir axloqlilikning eng muhim mezoni odob deb hisoblaydi. Odobli,
axloqli bo’lish insonga atrofdagi kishilar o’rtasida muayyan mavqe hamda
hurmatga sazovor bo’lishga yordam beradi. Odobga ega bo’lishning inson
hayotidagi rolini ko’rsatib berar ekan, Alisher Navoiy shunday fikrlarni ifoda etadi:
«Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan
umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga
soladi va u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi.
6

Mutafakkir axloqlilikning eng muhim mezoni odob deb hisoblaydi. Odobli,
axloqli bo’lish insonga atrofdagi kishilar o’rtasida muayyan mavqe hamda
hurmatga sazovor bo’lishga yordam beradi. Odobga ega bo’lishning inson
hayotidagi rolini ko’rsatib berar ekan, Alisher Navoiy shunday fikrlarni ifoda etadi:
«Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan
umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga
soladi va u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi. Yoshlarni ko’zga ulug’ ko’rsatadi.
Ularning yurish-turishini xalq ulug’vor biladi. O’ziga qarshi xalq tomonidan
bo’ladigan hurmatsizlik eshigini bog’laydi va kishini hazil-mazaxdan va
kamsitilishidan saqlaydi. Kishi tabiatini insonlik yo’liga soladi va odam mijoziga
odamgarchilik manzilida orom beradi. Kichiklarga undan muncha natija hosil
bo’lgach, kattalarga allaqachon bo’lishini ko’rarsan.
Adabdan muhabbatga bezak va pardoz yetadi, adab tarkidan do’stlikning
ravnaq va bahosi ketadi. Adab va tavozu’ do’stlik ko’zgusini yarqiratadi, ikki
tomondan yorug’lik yetkazadi.Adabdan muhabbatga bezak va pardoz yetadi, adab
tarkidan do’stlikning ravnaq va bahosi ketadi. Adab va tavozu’ do’stlik ko’zgusini
yarqiratadi, ikki tomondan yorug’lik yetkazadi.
Tazozu’li va adablilarga ta’zim va hurmat yetadi va u urug’ni ekkan bu
qimmatbaho hosilni to’plab oladi. Xalq muomalasida yaxshi axloqning
boshlang’ichi shu xislatlar va bu xislat qattiq o’rnashsa, muhabbatga xalal yetishi
maholdir. Agar har ikki tomonda yaxshi xulq bo’lsa, adabi va tavozu’ evaziga
ta’zim paydo bo’ladi». Demak, yaxshi xulqning asosi bo’lgan odob Alisher
Navoiyning talqinida barcha insoniy xislatlarning bosh bo’g’ini sanaladi.
Qanoat, sabr, tavoze, ishq, vafo, saxovat, himmat, karam, muruvvat, hilm
(yumshoq ko’ngillik) kabi ijobiy fazilatlarning odobli, axloqli kishilar
qiyofasidagina namoyon bo’lishiga urg’u berib o’tadi. Mutafakkir insonga xos
bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlar xususidagi fikrlarini ularning har biriga
to’laqonli ta’rif berish asosida davom ettiradi. Chunonchi, «qanoat – buloqdir –
7

suvi olgan bilan qurimaydi. Xazinadir – naqdinasi sochilgani bilan kamaymaydir.
Ekinzordir – urug’i izzat va shavkat mevasi beradir. Daraxtdir – shoxi
tortinchoqlik va hurmat mevasi yetkizadi.
Qanoat, sabr, tavoze, ishq, vafo, saxovat, himmat, karam, muruvvat, hilm
(yumshoq ko’ngillik) kabi ijobiy fazilatlarning odobli, axloqli kishilar
qiyofasidagina namoyon bo’lishiga urg’u berib o’tadi. Mutafakkir insonga xos
bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlar xususidagi fikrlarini ularning har biriga
to’laqonli ta’rif berish asosida davom ettiradi. Chunonchi, «qanoat – buloqdir –
suvi olgan bilan qurimaydi. Xazinadir – naqdinasi sochilgani bilan kamaymaydir.
Ekinzordir – urug’i izzat va shavkat mevasi beradir. Daraxtdir – shoxi
tortinchoqlik va hurmat mevasi yetkizadi.
Kimki, qanoatga odatlansa, shoh va gadoy bordi-keldisidan ozod bo’ladi qanoat
qo’rg’ondir, u yerga kirsang nafs yomonligidan qutularsan, tog’liklardir – u yerga
chiqsang dushman va do’stga qaramlikdan xalos bo’larsan; tubanlashishdir –
natijasi yuksaklik; zoriqishlikdir – foydasi ehtiyotkorlik urug’ining mevasi
farovonlik».
U o’rtoqdir – suhbati zeriktirarli, ammo maqsadga olib boruvchi; u ulfatdir – umidi
uzun, ammo oxiri istakka eltuvchi.
U o’rtoqdir – suhbati zeriktirarli, ammo maqsadga olib boruvchi; u ulfatdir – umidi
uzun, ammo oxiri istakka eltuvchi.
Ulovdir – yurishi taxir, ammo manzilga yetkazuvchi; tuyadir – qadami og’ir, lekin
bekatga tushirguvchi.
Achchiq so’zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminida maqsad hosil
bo’ladi. Badxo’r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo so’ngida
sog’liq yuz beradi».
8

Yuqorida bayon etilgan fikrlar mazmunidan anglanadiki, alloma o’z davrida
ilm olish tamoyillarini to’g’ri ko’rsatib, shuningdek, ta’lim tizimi mohiyatini ham
yoritib bera olgan. Alisher Navoiy tomonidan asoslangan ta’lim tizimi o’zida
quyidagilarni aks ettiradi: maktab yoki madrasada tahsil olish; olim, hunarmand
yoki san’atkorlarga shogird tushish asosida ta’lim olish;` mustaqil ravishda ilm
o’rganish.
Alisher Navoiy (1441-1501). To’liq ismi – Nizomiddin Alisher Navoiy. U
Hirotda tug’ilib, shu yerda yashab ulg’ayadi. Bolaligidan adabiyot va badiiy ijodga
muhabbati baland edi, she’r tinglashni va o’qishni juda sevgan. Alisher
Hirotda va Mashhadda o’qigan, mantiq, falsafa, musiqa, husnixat va boshqa
fanlarni, arab, fors tillarini o’rgangan. 15 yoshida xalq orasida iste’dodli shoir
sifatida tanilgan. Ustozlari: Mir Sayyid Qobuliy (tog’asi), Lutfiy, Abdurahmon
Jomiy, Muhammad Ali G’aribiy, Abullays Samarqandiy. Shogirdlari: Kamoliddin
Behzod, Mirak Naqqosh, Sultonali Mashhadiy, Ustod Noiy, Abdulloh Husayniy va
h.k. Asarlari: «Hamsa»: «Hayrat ul-abror» (1483), «Farhod va Shirin» (1484),
«Layli va Majnun» (1484), «Sab’ai sayyor» (1484), «Sadi Iskandariy» (1485);
«Xazoin ul-maoniy» (1491-1498), «Muhokamat ul-lug’atayn» (1499), «Badoyi ul-
bidoye» (1500), «Majolis un-nafoiy», «Mahbub ul-qulub», «Lison ut-tayr»,
«Nasoyim ul-muhabbat», «Nazmul javohir». Navoiy o’z asarlarida komil inson
obrazini talqin etadi. Uning asar qahramonlari jismonan ko’rkam, go’zal bo’lish
bilan birgalikda ma’nan yetuk, axloqan barkamol shaxs sifatida namoyon bo’ladi.
Navoiy o’zining badiiy asarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ta’lim-tarbiya
to’g’risidagi fikrlarini ifodalagan bo’lsa, ta’limiy-axloqiy asarlarida esa komil
insonni shakllantirishning mazmuni, yo’llari, usullarini bayon etdi. U o’z davrining
ilg’or, ma’rifatparvar allomasi sifatida islomdagi ta’lim-tarbiya aqidalari, o’zidan
ilgari o’tgan mutafakkirlarning qarashlarini an’anaviy tarzda davom ettirdi.
Ayniqsa, inson kamolotida ilm-fanning o’rni, aql-idrokning ahamiyati, aqliy
tarbiyaning mohiyatini yoritib berdi. Navoiy tasavvurlaridagi komil insonga xos
bo’lgan eng yuksak fazilatlarga: ijodkorlik, qobiliyat, ilm-fanga muhabbat kiradi.
Chunki, baxtli hayotga intilgan Navoiy fikricha, oqil, qobiliyatli, dono inson
9

o’zining kuch-quvvatiga, aqlu zakovatiga ishonadi. Shuning uchun Navoiy ilm-
fanning ahamiyatini yoritib berar ekan, ilmni qorong’ilikni yoritadigan chiroq,
hayot yo’lini nurafshon etadigan quyosh, odamlarning haqiqiy qiyofasini
ko’rsatadigan omil sifatida ta’riflaydi. Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli
bo’lish bilan qanoatlanib qolmasligi, balki u yana sabr-toqat, saxiylik, himmatli,
tg’rilik, rostgo’ylik, tavoze’, adab, ishq va vafo hamda shu singari fazilatlarga ham
ega bo’lishi lozimligini bir necha bor ta’kidlagan edi. Alisher Navoiy «Mahbub ul-
qulub» asarida o’zining axloqiy qarashlarini bayon qilgan. U haqiqiy insonni
– sof vijdonli, pok, mehnatsevar, saxovatli, insofli, odobli, kamtar, xayoli,
muruvvatli shaxs deb hisoblaydi. Bunday xislatlarni odamlarda tarkib toptirish
uchun esa ularda ana shu olijanob xislatlarni tarbiyalash lozim deydi. Asarda
Navoiy mamlakatda tinchlik, osoyishtalik, obodonchilik bo’lishi uchun podshoh
adolatli bo’lishi lozim, deb ta’kidlaydi, shundagina xalq ham shohga qarab insof
bilan ish yuritadi, deb uqtirdi. Navoiy insonning axloqiy xislatlari, yaxshi xulq-
atvor xususida to’xtalib o’tar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning ta’rifini
beradi.
U yaxshi fe’llarga qanoat, sabr, tavoze’ va adab, ishq va vafo, saxovat,
himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillilik (hilm) kabi xislatlarni kiritib, har
birining ta’rifidan so’ng tanbeh va hikoyatlar vositasida o’z fikrini to’ldiradi.
Navoiy yuqorida zikr qilib o’tilgan xislatlarga ta’rif berish bilan birga ularga
qarama-qarshi bo’lgan yomon illatlar to’g’risida so’z yuritadi va ulardan qutilish
yo’llarini ham bayon qiladi. Alloma axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan
odob haqida fikr yuritar ekan: «Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga
sazovor etadi va u duo barokati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab kichkinalar
mehrini ulug’lar ko’ngliga soladi va u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi». Alisher
Navoiy asarlarida ilm odobi, jamiyat boshqaruv odobi, adolatli boshliq odobi
masalalari yuqori o’rinda turgan. Ta’lim jarayonida Navoiy asarlaridan foydalanish
natijasida talabalarda barcha ijobiy axloqiy fazilatlar yuksaltirish mumkin.
O`tmishdagi buyuk mutafakkirlarning dono fikrlari, o`gitlari, tafakkur
mevalari, ijodiy yutuqlarini o`rganish xalqimizning ma’naviy dunyosini
10

kengaytirish bilan bir qatorda, yosh avlodning barkamol inson bo`lib yetishishida
muhim vositalardan biri sanaladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, Sharq
murafakkirlaridan biri, o`zbek adabiyotining zabardast siymosi, komil inson
kuylovchisi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosini o`rganish, undan
ta’limtarbiya jarayonida foydalanish har bir pedagogning vazifasi hisoblanadi.
Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri badiiy madaniyati tarixida butun bir
davrni tashkil etadigan buyuk shaxs , milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyondasi, millatimizning g`ururi ,sha`n –u sharafini dunyoga tarannum qilgan
o`lmas so`z sa`natkoridir. Ta`bir joiz bo`lsa , olamda turkey va forsiy tilde
so`zlovchi biron bir inson yo`qki , u Navoiy sadoqat va e`tiqod bilan qaramasa ,
“Agar bu ulug` zotni avliyo desak , mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak,
shoirlarning sultoni ”, I.A .Karimov Buyuk alloma, shoir Alisher Navoiy
umuminsoniy tarbiya sohasida bir butun asar yaratmagan bo`lsa ham, o`zining bu
haqidagi fikrlarini deyarli barcha ilmiy va adabiy asarlarida ifodalagan.
1.2. Mutaffakirning insonga hos bo’lgan ma’naviy-ahloqiy hislatlar
hususidagi fikrlari.
Alisher Navoiyning ilm-ma’rifat, ta’limtarbiya masalalaridagi fikrlarida
insonparvarlik g`oyalari bosh o`rinda turadi. Uning fikricha, inson dunyoda
hammadan yuksak, aziz va qadrlidir. Alisher Navoiyning barcha asarlari yoshlar
tarbiyasi uchun muhim xazina hisoblanadi. U o`z asarlarida har bir so`zdan unumli
va o`rinli foydalana olgan. Har bir hikmati biz uchun ibratlidir. Alisher Navoiyning
hayoti va merosi yoshlarda umuminsoniy fazilatlarni tarbiyalashda bizga har
tomonlama namuna bo`ladi. Ulug` shoir o`zining ta’lim-tarbiyaga oid fikr-
mulohazalari bilan barkamol avlod tarbiyasiga katta hissa qo`shdi, umuminsoniy
fazilatlar to`g`risidagi fikrlari hozirgi davrimiz uchun ham muhimdir. Har bir
o`qituvchi- pedagog faoliyat yuritar ekan, berayotgan ta’lim-tarbiyasining yanada
samarali bo`lishi uchun o`z ustida muttasil ishlashi, bilimini, mahoratini o`stirishi,
11

o`quvchilar bilan bo`ladigan munosabatlarni puxta o`ylab, ularning ko`ngliga ozor
yetkazmasdan ish olib borishi lozim.
Muomala madaniyati, o`zini tuta bilishini nazorat qilishi kerak. Har bir
tarbiyachining dunyoqarashi uning muomalasida namoyon bo`ladi. Muomalaning
asosiy vositasi – tildir. Xalqimizda shunday naql bor “Bola – shirin so`zning
gadosi”. Shunday ekan, tarbiyachi muomala jarayonida juda ehtiyotkor bo`lishi
maqsadga muvofiqdir. Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahorati
haqida shunday deydi: “Shirin so`z ko`ngillar uchun bamisoli asaldir”. Shuning
uchun ham o`qituvchi har on nutq madaniyatiga qattiq e’tibor berishi, o`zining
psixologik, estetik, jismoniy, axloqiy jihatlarini namuna holatda namoyon etishi
muhim. O`qituvchi o`zining pedagogik faoliyatida to`g`riso`z bo`lishi, ishlarni
adolat bilan olib borishi kerak. Bu xislat tarbiyachi bilan o`quvchi o`rtasida
yaqinlikni oshiradi, chunki adolat insonlar xulqini baholovchi muhim
mezondir.Hazrat Alisher Navoiy aytganidek: “Loaqal bir harf o`rgatgan ustozning
haqqini yuz ming ganj-u xazina bilan ham uzib bo`lmaydi”. Biz ulardan umrbod
qarzdormiz.Alisher Navoiy yoshlarga chuqur bilim berish uchun muallimlar,
mudarrislar va ustoz-murabbiylarning o`zlari ham bilimli va tarbiyali bo`lishi
zarurligini uqtiradi. U nodon mutassib johil domlalarni tanqid etadi va o`qituvchi
ma’lumotli, o`qitish yo`llarini biladigan muallim bo`lishi zarur, deydi.
Masalan, “Mahbub ul-qulub” asarida maktabdorlar haqida fikr yuritar ekan,
ularni o`ta qattiqqo`l, jo-hil va ta’magirliklarini qoralaydi. Darhaqiqat, johil
muallimlar gunohsiz yosh bolalarga jafo qiluvchidir. U yosh bolalarni azoblashga,
kaltaklashga o`rgangan, g`azabli, qoshi chimirilgan,gunohsizlar bilan
achchiqlanishga odatlangan. Ularning ko`pchiligida ko`ngil qattiqligi va ta’b
xastaligi oshkor. Buning ustiga ular aql kamligiga ham giriftor. Ular qiynash yo`li
bilan bolalar ko`nglini o`zlariga rom qilmoqchi va kichkintoylarning beqaror
tabiatini do`q-po`pisa bilan tartibga solmoqchi bo`ladilar. Ulardagi ko`rinib turgan
qo`pollik, yosh bolalardagi kelishmagan xattiharakatni silliqlashga yirik egovdir.
Ular ishi odam qo`lidan kelmas, odam emas, balki dev qila olmas.
12

Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qiladi. Lekin ustoz bolaga
ilm va odob o`rgatadi. Darhaqiqat, mu-allim bu kabi hollarda yuzlab mashaqqat
chekadi. Shu jihatdan olganda bolalarda uning haqi ko`p, agar shogird ulg`aygach
podshohlik martabasiga erishsa ham o`z muallimiga qulluq qilsa arziydi. Ayni
o`rinda o`qituvchi mehnatining mashaqqatli ekanligini ta’kidlab o`tadi: “Uning ishi
odam qo`lidan kelmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir
yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to`da bolaga ilm va adab
o`rgatadi, ko`rkim bunga nima yetsin. Shunisi ham borki, u to`dada fahm-farosati
ozlar bo`ladi, unday kishiga yuzlarcha mashaqqat kelsa qanday bo`ladi. Har
qanday bo`lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi ko`pdir. Alisher Navoiy inson
tafakkuri, aqli, bilimini va ilmiy bilimlarini yuksak qadrlagan. U “Bilimva
donishmandlik insonning bezagidir”, deb yozadi. Alisher Navoiy farzand
tarbiyasiga va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta ahamiyat berib,
tarbiyalanuvchini “hayot chirog‘i” deb ta’riflaydi. Farzand oilaga baxt va saodat
keltiruvchi ziyodir. Uning fikricha, shaxsga kichik yoshligidanoq bilim,
ma’lumot va tarbiya berishlikni ko‘rsatib, o‘g‘il-qizlarni 6 yoshdan tarbiyachiga,
muallimga berish lozim, deb hisoblaydi. Shuningdek, Navoiy hayotda o‘zilmiga
amal qilish, o‘rganganlarini hayotga tadbiq etish masalasiga alohida e’tibor beradi.
Masalan, u “Mahbub ul-qulub” asarida ilm o‘qib uni ishlatmagan kishi,
shudgor qilib dehqonchilik qilmagan yoki urug‘ sochib hosildan bahra olmaganga
o‘xshaydi, deydi. Ilm o‘qib qilmagan amal maqbul, Dona sochib ko‘tarmadi
mahsul. Olim bilim olishda barcha fanlarni o‘rganishni targ‘ib etadi. Bunda u
olim-u fozillarni yig‘ib, ular orqali ilm-fanni taraqqiy ettirishga e’tibor
beradi.Alisher Navoiyning fikricha, bilimlarni tinmay uzluksiz o‘rganish zarur,
bunda har qanday qiyinchiliklarni yengib o‘tish muhimligini, qunt bilan ishlash,
tirishqoqlik bilan harakat qilish, izchillik bilan kurash, uni oxirigacha yetkazish,
chidam va sabot bilan o‘rganishni ta’kidlaydi.
Demak, buyuk alloma ilm olish tamoyillarini o‘z davrida to‘g‘ri ifodalab,
hatto ta’lim tizimini belgilab beradi: ya’ni Alisher Navoiy ta’lim tizimini o‘z
davrida o‘quv muassasasi, madrasalarda o‘qish, olim, hunarmand, san’atkorlarga
13

shogird tushib yoki mustaqil holda ilm olish imkoniyatlaridan foydalanishni
tavsiya etadi. Alloma yoshlarga chuqur bilim berishda muallimning, mudarrislar
hamda ustoz murabbiylarning o‘zlari ham bilimli va tarbiyali bo‘lishi zarurligini
uqtiradi. Bunday muallimlar shogirdlarni yonida yuzlari yorug‘ bo‘lib, doimo
izzatda, hurmatda bo‘ladilar, deb ta’kidlaydi. Shunday qilib, biz Alisher Navoiyni
pedagog-mudarris deb atashimiz mumkin.
Chunki ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor berib, tarbiya
jarayonlarini, vositalarini, talablarini ko‘rsatib o‘tadi. U ta’limda ilmiylik,
asoslanganlik, tarixiylik kabi talablarni asos qilib olgan buyuk pedagogdir.Chunki
boqiy hayotga intilgan Navoiy fikricha, dono inson o`zining kuchquvvatiga aql-u
zakovatiga ishonadi. Shuning uchun Navoiy ilm-fanning ahamiyatini
yoritib berar ekan, ilmni qorong`ulikni yoritadigan chiroq, hayot yo`lini nurafshon
etadigan quyosh, odamlarning haqiqiy qiyofasini ko`rsa-tadigan olim sifatida
ta’riflaydi. Bu fikrni “Nazm ul-javohir” asarida: Kim olim esa nuqtada barhak de
oni, Gap bazm tuzar bihishti mutlah de oni, Har kimsaki yo`q ilmga anga ahmoq
de oni, Majlisdaki ilm bo`lsa uchmas de oni. Yoki ilmli, aqlli odam o`z maqsadiga
erishish uchun har qanday qiyinchilikka ham chidaydi, kim ilmni o`ziga tayanch
qilib olsa, u hech qachon qoqilmaydi, xor bo`lmaydi va ilmning vazifasi inson
baxt-saodatiga xizmat qilishdir, deb ta’kidlaydi.
Demak, Alisher Navoiy o`zining badiiy asarlari bilan bir qatorda ta’limiy–
axloqiy asarlarida o`zi orzu etgan komil insonga xos axloqiy fazilatlari deb qanoat,
adolat, saxovat, himmat, muruvvat, vafo, to`g`rilik, rostgo`ylik va boshqalarni
tushungan, ana shu xislatlar tarkib topgan insonga yomonlik razillik bo`lmasligi,
bunday inson yashagan jamiyat ham ravnaq topishi, barcha xalq baxt-saodatga
erishish mumkin, deb hisoblagan.Alisher Navoiy odamlarni axloqli va odobli
bo`lishga da`vat etadi hamda hamda axloqni bunday ta`riflaydi . “Ahloq shaxsning
og`ir baqolig` libosidir va libos jismning sangin debosi .
Shuning bilan birga odamni bezaydigan ham axloqdir ” Alisher
Navoiyhikmatlaridan olam –olam ma`no mujassamdir . Uning hikmatlarida ilm –
ma`rifat , mehr – oqibat , insoniylik kabi masalalar markaziy o`rinni egallaydi .
14

Birov kim qilsa olimlarga ta`zim , Qilur go`yoki payg`ambarga ta`zim . Shoir olim
ahlini qadrlaydi , ulug`laydi . Olimlarga ta`zim qilish – payg`ambarga ta`zim qilish
bilan barobar ekanligini ta`kidlaydi . Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning
komil insonni shakllantirishga oid fikrlari, uning ta’limiy-axloqiy qarashlari
pedagogik fikr taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.Allomaning pedagogik
qarashlari o`zidan oldin o`tgan olimlarning bu boradagi ilg`or ta’limotiga,
shuningdek, komil insonni tarbiyalashga oid an’anaviy Sharq xalqlari ta’lim-
tarbiya yo`riqlariga asoslanadi.Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya masalalariga alohida
e’tibor berar ekan, tarbiya jarayonlarini, vositalarini, talablarini ko`rsatadi. U
ta’limda ilmiylikka asoslanganlik tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi. O`z
davridagi musulmon maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi.
Alisher Navoiyning nasriy asarlari Xuroson va Movaraunnahrda yaratilgan
fors va qadimgi o'zbek tilidagi turli janr va har xil mavzudagi nasriy asarlar
zaminida yuzaga keldi. Lekin Navoiy buyuk daho sifatida shunday asrlar yozdiki,
ularda, bir tomondan, fors-tojik adabiyotidagi nasr ilg'or an'analarining yangicha
talqini va ravnaqi o'z aksini topdi. Ikkinchidan, o'zbek tilida nasrning nazmga
nisbatan bir muncha sust rivojini nazarda tutgani, shunungdek, nasrning
imkoniyatlari nazmga nisbatan anchayin kengligini chuqur tushungani holda
Navoiy o'zbek adabiyotini o'n beshga yaqin nasriy asarlar bilan boyitdi.
Navoiygacha bo'lgan fors tilidagi nasr asosan tarixchilar tomonidan, qisman
esa didaktik va ilmiy yoki yarim ilmiy adabiyotda qo'llandi.
Bu davrdagi o'zbek tilidagi nasrning shakllanishi va taraqqiyoti Alisher
Navoiy nomi bilan bog'liqdir.
Navoiy o'z nasriy asarlarini yaratar ekan, hech shubhasizki, o'zigacha
bo'lgan va o'z davridagi nasrning eng yaxshi xususiyatlarini o'zlashtirib, o'z ona
tilida ulardagi ilg'or traditsiyalarni yanada rivojlantirishga alohida ahamiyat bilan
qaradi.
Alisher Navoiy o'zining barcha nasriy asarlarini "Vaqfiya"ni istisno
qilganda (bu asar 1481-1482 yillarda yozilgan), umrining so'nggi o'n yilida
yaratgan. Ularning umumiy manzarasi quyidagichadir:
15

1.Biografik-memuar xarakterdagi "Holoti Sayyid Hasn", Holoti ,Pahlavon
Muhammad", "Xamsat ulmutahayyirin".

2.Ilmiy-filologik xarakterdagi "Majolis un-nafois", "Muhokamat ul-
lug'atayn", "Mezon ul-avzon", "Risolai mufradot".
3.Tarix, tasavvuf va din tarixiga oid "Tarixi muluki Ajam", "Nasoyim ul-
muhabbat", "Tarixi anbiyo va "hukamo", "Vaqfiya".
4.Insho san'ati-epistolyar proza namunasi- "Munshoot".
5.Ijtimoiy-siyosiy va didaktik xarakterdagi "Mahbub ul-qulub".
"Haloti Sayyid Hasan Ardasher", "Haloti Pahlavon Muhammad", "Hamsat
ul-mutahayyirin"-Navoiyning biografik memuar xarakterdagi asarlaridir.
Bu uch asar Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatida muhim rol o'ynagan
davrning madaniyati tarixida o'chmas iz qoldirgan. Navoiy hayoti va ijodiy
faoliyatida muhim rol o'ynagan davrning madaniyati tarixida o'chmas iz qoldirgan.
Navoiyga yaqin siymolar, uning hamfikr do'stlari, ustoz va murabbiylariga
bag'ishlanib, ularning vafotidan keyin yozilgan.

Navoiy bu asarlarida ana shu uch madaniyat arbobining ma'lum jarajada
ijodiy va ijtimoiy biografiyalarini yaratadi, ular bilan o'zining har sohadagi
hamkorligi, muloqatlari haqida hikoya qiladi.
Sayyid Hasan Ardasherga bag'ishlangan risola 896| 1490-91 yilda uning
vafotidan ikki yil keyin yozilgan.
Sayyid Hasan bilan Navoiy 860|1455-56 yilda birinchi marta uchrashgan va
umrining oxiriga qadar yaqin do'st bo'lib qolgan. U 821|1425-26 yilda tug'ilgan
bo'lib, uning otasi shoh Boysung'ur Mirzo saroyida qushbegilik lavozimida
ishlagan. Sayyid Hasan arab tili, tilshunoslik, ritorika, fikh, she'riyat, tarix,
astornomiya, muzika bo'yicha o'z davrining eng bilimdon kishisi bo'lgan. Navoiy
so'zi bilan aytganda: "ko'prak zamonning tab' va fazl ahliga foyiq va sarafroz
bo'libdurlar". U tabiatan g'oyat kamtar, mansabparastlikni, amaldorlikni xush
16

ko'rmas, shaxsiy manfaatini kuzlab hukmdorlarga mute bo'lib xizmat qilishdan
nafratlanar edi.
Sayyid Hasan Navoiy tarbiyasida yaqindan ishtirok etgan, keyinchalik ham
uni doim ijod qilishga undar, o'rni-o'rni bilan hamdardlik va sirdoshlik qilar edi. U
dunyoviy she'riyatni juda ham sevar, ko'p she'rlarni, xususan Navoiy g'azallarini
yoddan o'qir, ayniqsa Hofiz ijodiga ishtiyoqi baland edi. Navoiy ana shunday
siymoga hurmat va ixlos bog'lagani tabiiy albatta.
"Holoti Sayyid Hasan Ardasher" risolasida Navoiy yuqorida tilga
olinganlarni birma-bir bayon etadi. U Sayyid Hasanning Husayn Boyqaro taxtga
chiqqanidan boshlab uning xizmatida bo'lganini, lekin shohning iltifot va e'tiboriga
qaramay xizmatni tark etkanini xabar qiladi.
Navoiy Sayyid Hasan xarakteridagi bir qirrani bo'rttirib ko'rsatib o'tadi. U
katta-kichikka barobar, qo'lidan kelganicha birovga yaxshilik qilishga intiluvchi,
boshqadan esa hech narsa tama' qilmaydigan shaxs bo'lgan:
Bulardan ko'rinadiki, Jomiy davlat ishlari boshida Navoiydek xalqparvar, oqil
arbobning turishini istar edi. U Navoiy siymosida mehnat ahli
farovonligi va mamlakat osoyishtaligi yo'lida uhdador davlat arbobini, tolmas
muboriz donishmandni ko'rar edi va unga maslahat, o'gitlari bilan madadkor
bo'lishni o'z burchi deb bilar edi. Ayni choqda, Jomiy Navoiyning oliyjanob
intilishlari, ulkan orzulari ro'ybga chiqmagan yoki benihoya mushkil, mashaqqatli
harakatlari ko'ngildagidek natijalar bermaganini, bunday hollarda Navoiyning
nihoyatda dilgir bo'lib, tushkunlikka tushib ketishligini ham chuqur idrok etar,
uning dardiga hamdard bo'lishdan, unga taskin va tasallilar berishdan charchamas
edi. Ba'zida esa uning e'tiborini ijod ishlariga tortar edi.Bu nomalarning g'oyaviy-
badiiy va sotsial tarixiy ahamiyati juda kattadir. Ular Sharq insho san'ati tarixi
hamda adabiyotshunoslikda Navoiy va Jomiyning shaxsiyatini o'rganish uchun
muhim manba'dir."Xamsat ul-mutahayyirin"ning uchinchi qismida
Navoiy va Jomiyning ijodiy faoliyatidagi hamfikirliklari bayon etiladi, ularning
bir-birlari tavsiyalari bilan yaratgan, bir-birlariga, bag'ishlangan asarlari, Jomiy
17

dostonlaridagi Navoiy shaxsiyati va ijodi haqidagi mulohaza va baholari, Navoiy
dostonlarida ham Jomiy sha'niga bitilgan parchalar keltiriladi.
Alisher Navoiy faqat o‘zbek emas, balki butun turkiy xalqlar adabiyoti,
jahon xalqlari adabiyoti tarixidagi eng noyob hodisalar silsilasiga mansub bo‘lgan
buyuk shaxsdir. U qoldirgan merosning soni va hajmigagina emas, balki ularning
mazmun va yuksak
badiiyatiga ko‘ra ham tengsiz adibdir.
Avliyolar avliyosi, mutafakkirlar mutafakkiri, shoirlar sultoni bo‘lgan,
millatimiz sharafini ko‘klarga ko‘targan, yurtimiz dovrug‘ini butun olamga
tarannum etgan ulug‘ allomamizning mashhur 51 ming misradan ortiq “Xamsa”,
42 ming misradan ortiq “Xazoyin ul-maoniy”, “Mahbub ul-qulub”, “Muhokamat-
ul lug‘atayn”, “Lison-ut tayr”, “Tarixi mulki Ajam”, “Majolis un-nafois”, “Mezon
ul-avzon” va boshqa shoh asarlari har jihatdan yuksak ahamiyatga, qudratli kuch
va jozibaga egadir.
Navoiy adabiyotshunos sifatida o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga xizmat
qiladigan ko‘plab ilmiy asarlar muallifidir. Xususan, uning o‘zbek adabiyoti va
madaniyati tarixi uchun noyob manba sifatida katta ahamiyatga ega «Majolis un-
nafois» asarida 459 ta shoir, yozuvchi, ijodkor haqidagi ma’lumotlar jamlangan.
«Bu aziz kitob hazrati xoqon Shohruh mirzo podshohligi davridan boshlab, shu
zamonga qadar yer yuzini ravshan vujudlari bilan bezagan va bezab turgan olim va
shoirlardan ko‘plarining ba’zi sifatlaridan va ahvollaridan bayon qiladi»– deb
bildiradi Xondamir.
Bashariyat tamadduni, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizning ma naviy kamolʼ
topishida yuksak tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan Navoiy asarlari o‘rni va roli
har tomonlama beqiyosligini yaxshi bilamiz. Zero, ezgulik va hayot mazmunini
o‘zining ohangdor satrlari, falsafiy fikrlari, teran tashbehlari, go‘zal so‘z san ati
ʼ
bilan yorqin ifoda eta olgan Navoiydek shoir dunyoda kamdan kam topiladi, desak
hech qachon xato qilmaymiz.
1.3. Navoiyning adabiy faoliyati, ijodiy g'oyalarining asosiy
18

maqsadlari va uning adabiyati, ma'naviyati, ijodiysi haqida
tushuncha berish.
Alisher Navoiydan bizga buyuk bir adabiy – ilmiy meros qolgan. Hozirgi
kunlarda Navoiyni tushunish, ijodiy merosini targ‘ib va tashviq etishni ilmiy
asoslarda tashkil qilish masalasi davlat siyosati darajasiga qo‘yilmoqda ekan,
navoiyxonlarga muayyan qulaylik yaratilayotgan bir paytda barchaning
zimmasidagi mas’uliyat hissi yanada oshadi.
Alisher Navoiy yirik va hassos tilshunos olim hamdir. Uning 1498-yilda
yaratilgan «Muhokamat ul-lug‘atayn» asari tilshunosligimiz xazinasidagi bebaho
gavhardir. Unda alloma adib, o‘z tili bilan aytganda «nazm gulistonining andalibi
nag‘masaroyi» sifatida eski o‘zbek tilini, uning badiiy uslubini ilmiy-nazariy
jihatdan har tomonlama asosladi, turkiy til imkoniyatlarini amaliy jihatdan isbotlab
ko‘rsata oldi.Alisher Navoiy tilning ijtimoiy hodisa ekanligiga alohida urg‘u
qaratadi. O‘zbek tilidagi ifoda imkoniyatlarining boyligini namoyish qiladi. Har bir
so‘zdagi ma’no nozikliklarini juda ishonchli tarzda, mantiqiy dalillar bilan
ko‘rsatib beradi. U arab, fors, hindiy tillari qatorida o‘zbek tilining ham eng
qadimiy tillardan biri ekanligini alohida ta’kidlaydi. Fikrlarini qiyoslash usulidan
foydalangan holda bayon etadi.
Alisher Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri , badiiy madaniyati tarixida
butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs , milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyondasi , millatimizning g ' ururi , sha ' n - u sharafini dunyoga tarannum qilgan
o ' lmas so ' z san ' atkoridir . Ta ' bir joiz bo ' lsa , olamda tirkiy va forsiy tilde so ' zlovchi
biron bir inson yo ' qki , u Navoiyni bilmasa , Navoiyni sevmasa , Navoiyga sadoqat
va e ' tiqod bilan qaramasa . " Agar bu ulug ' zotni avliyo desak , u avliyolarning
avliyosi mutafakkir desak , mutafakkirlarning mutafakkiri , shoir desak , shoirlarning
sultonidir ", I . Karimov .
Sharq xalqlarining adabiyoti qanchalik chuqur o ' rganilsa , bu xalqlar
orasidagi adabiy aloqalar ham shunchalik ravshanroq ko ' rina boradi . Adabiy
19

aloqalarning o ' rganilishi esa dohiy san ' atkorlarning , adabiy maktab vakillarining
ijodiy qudratini , ta ' sir doirasini aniqlash uchun to ' laroq tasavvur beradi . Bu
jihatdan Navoiy merosini o ' rganish alohida ahamiyatga egadir .
Navoiy merosini o ' rganish yolg ' iz o ' zbek olimlarininggina vazifasi emas .
Navoiy buyuk bir adabiy maktab boshlig ' i sifatida dohiy Nizomiy kabi bir qancha
xalqlarning adabiyotiga kuchli ta ' sir ko ' rsatganligidan uning ijodini o ' rganish ham
keng bir sohani tashkil etadi . Dunyo sharqshunoslari Navoiy merosini o ' zbek
xalqining adabiyotini o ' rganish maqsadida tekshirsalar , sharq xalqlari
tadqiqotchilari butun hayotini xalq baxt - saodatiga bag ' ishlagan bu ulug '
san ' atkorning hayoti va ijodini o ' z madaniyatlarini o ' z adabiyotlari tarixini chuqur
o ' rganish , o ' zaro mushtaraklik tomonlarini aniqlash maqsadida o ' rganishgan .
Chunki Navoiy tojik , eron , hind madaniyatida buyuk bir madaniyat homiysi
sifatida mashhur bo ' lsa , ozarbayjon , turkman , qozoq , tatar , turk , qoraqalpoq
xalqlari adabiyotida esa o ' zining kuchli ta ' siririni ko ' rsatgani .
Alisher Navoiy turk dunyosi adabiyotining eng mashhur vakilidir . Chunki
hech kim bu til va adabiyotning ravnaqi uchun uningdek xizmat qila olgan emas.
Navoiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak cho'qqisidir. Chunki hech kim unga
qadar bu tilde bunchalik ko'p va xo'p (Bobur) yozmagan edi. Navoiy barcha
xalqlarning eng buyuk shoiridir. Chunki u o'zini "Xito(y)dan to Xuroson" gacha
yoyilgan turkiy qavmlarning o'z shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog'I
ostida birlashtirdi, "yakqalam" qildi. Bu bilan millatning iqtisodiy, siyosiy,
ma'naviy ravnaqiga buyuk ta'sir ko'rsatdi.
Navoiy asarlarining umuminsoniy g'oyasi - insonparvarlik, xalqparvarlik,
adolatparvarlik, do'stlik, tinchlik, mehr va sadoqat, pok sevgi va vafo, ma'rifatlilik
kabi go'zal tuyg'ularning yuksak badiiy shaklda ifodalashi orqali o'zbek adabiyoti
shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqdi. Buyuk alloma, shoir Alisher Navoiy
umuminsoniy tarbiya sohasida bir butun asar yaratmagan bo'lsa ham, o'zining bu
haqidagi fikrlarini turli ilmiy va adabiy asarlarida ifodalagan. Alisher Navoiy
o'zining umuminsoniy tarbiya to'g'risidagi fikrlarini badiiy asarlarida barkamol
inson obrazini yaratish yo'li bilan bayon etdi.
20

Alisher Navoiyning ilm-ma'rifat, ta'lim-tarbiya masalalaridagi fikrlarida
insonparvarlik g'oyalari bosh o'rinda turadi. Alisher Navoiyning fikricha, inson
dunyoda hammadan yuksak, aziz va qadrlidir. Alisher Navoiy o'z davridagi barcha
sof vijdonli insonlarning manfaatini himoya qildi. U inson uchun zarur bo'lgan
umuminsoniy axloq qoidalarini o'rgandi, asar qahramonlari obrazida o'z
qarashlarini aks ettirdi. Alisher Navoiy odamlarni axloqli va odobli bo'lishga da'vat
etadi hamda axloqni bunday ta'riflaydi: " Ahloq shaxsning og'ir baqolig libosidir va
libos jismning sangin debosi. Shuning bilan birga odamni bezaydigan ham
axloqdir".
Alisher Navoiyning fikricha, inson uchun toj, davlat va boshqalar emas,
balki eng yaxshi fazilatlar har qanday boylikdan afzaldir. Alisher Navoiy xalqqa
ish bilan ham, so'z bilan ham foyda keltirish kerakligini aytadi.
O‘zbek tili uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan tildir. Chunonchi, Alisher
Navoiy tilini o‘rganish masalasini olaylik. Hazrat Alisher Navoiyning buyuk
nazmiy va nasriy asarlari so‘z boyligi bilan ham, uslubi bilan ham ulkan bir xazina
hisoblanib, ularning lisoniy-uslubiy xususiyatlarini o‘rganish hamon dolzarb
vazifalardan bo‘lib qolmoqda.Ma’lumki, shoir asarlarining tilini o‘rganish uning
hayotligidayoq boshlangan edi. XV-XIX asrlar davomida Markaziy Osiyo, Eron,
Hindiston va Turkiyada Navoiy asarlarida qo‘llangan so‘zlar va grammatik
shakllarni izohlab beruvchi o‘zbekcha (chig‘atoycha) – forscha, o‘zbekcha
(chig‘atoycha)- turkcha lug‘atlar maydonga kelgan edi. Bunday lug‘atlarga Toli
Hiraviyning “Badoe’ ul - lug‘at” ini, “Abushqa”, “Lug‘ati turkiy”, “Kelurnoma”,
“Sangloh”,“Moboni ul - lug‘at” kabi asarlarini keltirish mumkin. Bu biz yosh erkin
tadqiqotchilar uchun bir talay qulayliklar tug‘dirdi. Turkiy (eski o‘zbek) tilining
boyligi va jozibasi unga xos keng imkoniyatlarning Navoiy ijodi misolida yaqqol
ro‘yobga chiqishi lingvistlar adib merosi til xususiyatlarini chuqur ilmiy asosda
tadqiq etishga undab kelmoqda. Mazkur yo‘nalishda turkologiya hamda o‘zbek
tilshunosligida ko‘pdan ko‘p izlanishlar olib borildi, ilmiy asarlar, lug‘atlar,
risolalar, maqolalar chop etildi, anjumanlar chaqirildi. Navoiy ijodi til
xususiyatlariga bag‘ishlangan ishlarning ko‘pligi ularni alohida – alohida zikr etish
21

imkonini bermaydi. Ammo navoiyshunoslikka ulkan hissa qo‘shgan
A.K.Borovkov, A.N.Kononov, A.M.SHcherbak, G‘.Abdurahmonov, A.Rustamov,
e.Fozilov, O.Usmonov, B.Bafoev, K.Eraslan, Y.A.Ekmani, E.Umarov, B.Hasanov,
M.Raxmatullaeva, A.Karimov, B.O‘rinboev, I.Nosirov, Z.Hamidov, singari
tilshunoslarning beqiyos mehnatini e’tirof etish maqsadga muvofiq. Alisher
Navoiy o‘zbek adabiy tilini yanada mukammallashtirish uchun o‘zbek tilining
butun ichki imkoniyatlaridan foydalandi. Hazrat Navoiy
“Muhokamatullug‘atayn”da turkiy (o‘zbek) tilining fazilati “o‘n sakkiz ming
olamdan ortuq”, zeb-ziynat osmoni “to‘qqiz falakdin ortuq” tilining fazilat xazinasi
“durlari kavokib (yulduzlar) gavharlaridin ravshandaroq”, gulshandagi gullari
“sipehr axtaridin duraxshandaroq” (ko‘k yulduzlaridan ko‘ra ochilganroq) bo‘lib
jilvalanadi.Shoir turkiy (o‘zbek) tilini oyoq tegmagan chamanga o`xshatadi.
Alisher Navoiy ona tilidagi so‘zlarning barcha imkoniyatlaridan imkoni boricha
to‘liqroq foydalanishga harakat qildi. Zamondoshlari tilidagi faol va nofaol
so‘zlarni o‘z asarlariga kiritib, ularning bizning zamonamizgacha yetib kelishini
ta’minladi. O‘zi ko‘plab yangi so‘zlarni yaratdi, oldindan qo‘llanib kelayotgan
so‘zlarning yangicha ma’no tovlanishlarini kashf qildi, tilning ifoda
imkoniyatlarini amaliy jihatdan ham juda kengaytirdi.Olimning sinonimlar,
omonimlar, atamashunoslik borasidagi fikrlari ham qadrlidir. Asarda it, tush, yoq,
bor, sog‘in, tuz singari so‘zlarning bir necha ma’nolarni ifodalay olish imkonini
ko‘rsatuvchi misollar keltirilgan. Jumladan, ko‘k so‘zining osmon, kuy, kuylamoq
qadoq, sabza – o‘t-o‘lan ma’nolarida qo‘llanilishi ko‘rsatiladi. Ayrim so‘zlarning
to‘rt, besh, olti ma’noda qo‘llanishiga misollar keltiradi. Alisher Navoiy hassos
tilshunos sifatida forsiy til amaliyotida turkiy tildan o‘tgan so‘zlarga ham e’tibor
qaratadi. Masalan, tubichoq, arg‘umoq, yaka, yobu, totu singari ot turlarini, dastor,
qalpoq, to‘ppi, shirdog‘, yog‘lig‘ singari bosh kiyimlarini, qo‘rchi, suvchi, qushchi,
qo‘ruqchi, kiyikchi, kemachi, qo‘ychi singari kasb va hunarlarning nomlarini
forsiylar ham turkiycha so‘zlar bilan yuritishi ko‘rsatiladi.Shundan so‘ng adib «bu
xalq orasida paydo bo‘lg‘on tab’ ahli salohiyat va tab’larin o‘z tillari turg‘och
o‘zga til bila zohir qilmasa erdi» degan istakni bildiradi. Yana qo‘shib qo‘yadiki,
22

«agar ikala til bila aytur qobiliyatlari bo‘lsa, o‘z tillari bila ko‘prak aytsalar erdi...
agar mubolag‘a qilsalar, ikala til bila teng aytsalar erdi».Garchi asar ona tilining
imkoniyatlari va qonuniyatlari borasida bahs yuritsa-da, unda adabiyotshunoslikka
oid ko‘plab fikr va mulohazalarni ham ko‘rish mumkin. Bugungi kunda buyuk
mutafakkir Alisher Navoiyning bitmas-tuganmas xazina atalmish so‘z
durdonalaridan bahramand bo‘lmagan, ummonga qiyos qilgudek ijod olamidan bir
qatra yod bilmagan kishi bo‘lmasa kerak. Har bir xalqning milliy o‘zligi, eng
avvalo uning tilida aks etadi. Vatan istiqlolini mustahkamlamoqday sharafli ishda
ona tiliga, hazrat Navoiy kabi buyuk ajdodlar merosiga buyuk kuchdir. Mutafakkir
shoirimizning “Odamiy ersang, demagil odami, Onikim, yo‘q xalq g‘amidin
g‘ami”, degan satrlarida qanchalik chuqur ma’no bor. Ya’ni, bu dunyoda
insonlarning dard-u tashvishlarini o‘ylab yashash – odamiylikning eng oliy
mezonidir. Xalqning g‘amidan uzoq bo‘lgan insonni odam qatoriga qo‘shib
bo‘lmaydi, deb uqtirmoqda ulug‘ bobomiz. Yoshlarni ilm-fanni yanada
rivojlantirish, iqtidorli va qobiliyatli yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish,
ularning o‘z ijodiy intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun barcha shart-
sharoit yaratilayotgan bugungi kunda Navoiy shaxsiga bu qadar e’tibor- - ezgu
maqsadlarimiz sari yana bir olg‘a qadamdir.Buyuk tariximiz, ulug‘ allomalarimiz
ijodini keng targ‘ib etish, shu asosda Xulosa qilib aytsak, Navoiyning umrboqiy
merosi el va elatlarni ezgulik, poklik, haqiqat atrofida jipslashtirishga qodir bo'lgan
bebaho boyligimizdir.
Axloq, tarbiya, ta’lim, do‘stlik, sadoqat, vafo, odob-axloq, saxiylik,
rostgo‘ylik. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri, badiiy madaniyati
tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning
tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha’n -u sharafini dunyoga tarannum
qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda
so‘zlovchi biror-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa,
Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. “Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u
avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir
desak, shoirlarning sultonidir” – deydilar mamlakatimizning Birinchi Prezidenti
23

Islom Abdug‘aniyevich Karimov. Alisher Navoiy 1441-yilning 9-fevralida
Xuroson o‘lkasining poytaxti bo‘lmish Hirotda tug‘ilgan. Mutafakkirning hayoti
davomida yozgan asarlari yoshlarni ta’lim-tarbiyaga, mehnatga va ilm o‘rganishga
chaqiruvchi asarlar hisoblanadi. Biz Navoiy asarlarini o‘qir ekanmiz asardagi
obrazlardan juda kata tarbiyaviy tomonlarini olishimiz mumkin. O‘zbek xalqining
ulug‘ ma’rifatparvari, mutafakkiri va buyuk shoiri Alisher Navoiy ijodida yoshlar
tarbiyasiga bag‘ishlangan sahifalar nihoyatda ko‘p. Mutafakkir bolalarni ilm-hunar
egallashga, mehnatni sevishga undaydi, bu ilm va hunarni xalq, Vatan manfaatlari
yo‘lida sarf qilish zarurligini alohida uqtiradi. Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy
ilm-ma’rifat, ta’limtarbiya haqidagi fikrlarini badiiy asarlarida komil insonlar
sifatida tasvirlangan ijobiy obrazlar orqali bayon qiladi. Navoiy aql kuchiga
cheksiz ishonadi, ilm-fanning xislati, qudratiga juda katta baho beradi. Buyuk shoir
bolalar tarbiyasiga oid fikr-mulohazalarini “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”,
“Layli va Majnun” kabi dostonlarining ayrim boblarida keng bayon etadi. “Hayrat
ul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) falsafiy-ta’limiy dostondir. Shoir
dostonda saxiylik, odob va kamtarinlik, ota-onaga hurmat, rostgo‘ylik va to‘g‘rilik,
ilmning foydasi va mashaqqat chekib bilim olgan kishi baxt-saodatga erishajagi
haqidagi falsafiy qarashlarini keng bayon etadi. “Farhod va Shirin” dostonida shoir
chin sevgi va vafo, do‘stlik va sadoqat, mehnat va ijodkorlik, vatanparvarlik hamda
qahramonlik g‘oyalarini tarannum etadi. Dostonning ko‘pgina boblari bolalar va
yoshlar hayotiga, ularning tarbiyasiga bag‘ishlangan. Shoir Farhodning bolalik
chog‘laridanoq ilm-hunarga, mehnatga katta muhabbat bilan qaraganini zo‘r
mahorat va chuqur samimiyat bilan tasvirlaydi. Farhod yoshlik chog‘idanoq juda
aqlli, zehnli bola bo‘lib o‘sadi. U maktabda zo‘r havas va qunt bilan o‘qiydi.
Tabiiyot, matematika, mantiq kabi fanlarni tez o‘rganib oladi. Yosh Farhodning
ilmga bo‘lgan havas va muhabbatini sezgan ota-onasi uni har jihatdan
rag‘batlantiradilar. Jahonning mashhur olimlari Farhodga turli fanlardan saboq
beradilar. Natijada eng murakkab va pinhoniy ilmlar unga o‘z sir-asrorini namoyon
etadi. U qunt va chidam bilan o‘qib, bilimdon va zukko inson bo‘lib yetishadi.
Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida ilgari surilgan yuksak insoniy
24

xislatlar, insonparvarlik g‘oyalari yosh kitobxonlar ma’naviyatiga ham chuqur
ta’sir etadi, ularni xalq, vatan uchun munosib inson bo‘lib yetishishlariga xizmat
qiladi. Buyuk shoir o‘qish va tarbiyaga doir fikrlarini “Layli va Majnun” dostonida
ham ilgari surgan. Yangi maktablar bino qilish g‘oyalarini targ‘ib etgan. Navoiy
maktablarda o‘g‘il bolalar bilan bir qatorda qizlarning ham o‘qishini orzu qiladi.
Alisher Navoiy Farhod, Qays, Iskandar va boshqa ijobiy obrazlar vositasida
kamolotga yetish bosqichlarini tasvirlab, bolaning voyaga yetishida tarbiyaning
katta kuch-qudratga ega ekanligini alohida uqtiradi. Shoirning 1500-yilda yaratgan
“Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) asarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-
ta’limiy qarashlari chuqur bayon etilgan. Navoiy insondagi ijobiy fazilatlarning
namoyon bo‘lishida halollik va soddalik, samimiylik kabi fazilatlar asosiy omil
ekanligini ta’kidlaydi. Bu xislatlar esa mehnatga muhabbatning natijasi sifatida
talqin etiladi. “Mahbub ul-qulub” uch qismdan iborat. Birinchi qismi “Xaloyiq
ahvoli va af’oli va atvorining kayfiyatida”, ya’ni kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va
gap so‘zlarining ahamiyati haqida bo‘lib, bunda Navoiy donishmand va murabbiy,
ulkan madaniyat arbobi sifatida ilm-fan, san’at va adabiyotning ahamiyatini targ‘ib
etadi, malakali, iqtidorli muallimlarni, olimlarni, shoirlarni, san’atkorlarni
maqtaydi, ularni hurmat qilishga va qadrlashga chaqiradi. O‘qish ham, o‘qitish
ham og‘ir va mas’uliyatli ish, u qunt, havas va mehnat talab qiladi, deb uqtiradi
shoir. Bu o‘rinda murabbiylarning halol xizmatlarini alohida ta’kidlaydi. Kitobning
2-qismi axloqiy masalalarga bag‘ishlangan. Unda, asosan, yaxshi fazilat va yomon
illatlar tahlil qilinadi.To‘g‘rirog‘i, shoir komil insonga xos bo‘lgan odob-axloq
haqida gap yuritadi. Masalan, qanoatni olaylik. Navoiy qanoatli odamlarni
maqtaydi, ularga havasi keladi. Kimki qanoatli bo‘lsa, unday odamni el
ardoqlashini, e’zozlashini ta’kidlaydi. Mutafakkir qanoatni bir buloqqa —
chashmaga o‘xshatadi. Negaki, buloq suvini qancha olgan bilan u qurimaydi, u bir
xazinadirki, undagi boylik sochilgan bilan kamaymaydi. U bir ekinzorki, urug‘i
izzat va shafqat hosilini beradi. U bir daraxtdirki, unda hurmat mevasi bordir. Bu
bobda sabr, tavoze’ haqida ham ko‘p ibratli gaplar aytilgan. Asarning “Turli
foydali maslahatlar va maqollar”, deb nomlangan 3-qismida ko‘proq o‘qish, ilm
25

olish, kasb-kor egasi bo‘lish singari masalalar o‘rtaga tashlanadi. Alisher Navoiy
o‘z asarlarida xalq og‘zaki ijodidan, ayniqsa, maqollardan samarali foydalanish
bilan birga, o‘zi ham ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘plab hikmatlar
yaratdi. Alisher Navoiyning barcha asarlari yoshlar tarbiyasi uchun muhim xazina
hisoblanadi. U o‘z asarlarida har bir so‘zdan unumli va o‘rinli foydalana olgan.
Har bir hikmati biz uchun ibratlidir.
II. Bob. Alisher Navoiyning eng mashhur she'rlarini o'qish, ularning
tarjimasi va izohi haqida ma'lumotlar olish.
II.1 . Alisher Navoiyning fikriyatini bugungi axloqiy tarbiya
jarayoniga taalluqli qilish, uning maqsadlarini bugungi ko'ngil
ochishlar bilan bog'lash.
Alisher Navoiyning hayoti va merosi yoshlarda umuminsoniy fazilatlarni
tarbiyalashda bizga har tomonlama namuna bo‘ladi. Ulug‘ shoir o‘zining ta’lim-
tarbiyaga oid fikr-mulohazalari bilan barkamol avlod tarbiyasiga katta hissa
qo‘shdi, umuminsoniy fazilatlar to‘g‘risidagi fikrlari hozirgi davrimiz uchun ham
muhimdir. Navoiy asarlarini o‘qir ekanmiz, undagi har bir so‘z juda katta ta’sirga
ega ekanligini tushunib yetamiz. Buyuk shoirning asarlari hozirgi kunda ham
yoshlar e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Asarlarda tarbiya masalasidagi gaplar juda
keng yoritilgan. Har bir kishi bu asarlarni o‘qir ekan Vatanga, onaga, ilmga,
mehnatga bo‘lgan muhabbati ortib boradi. Bir so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, bu
asarlar takrorlanmas asarlardir.
Alisher Navoiy ilm, ma rifat haqida ajoyib fikrlarni olg a surdi. U aql, ilmʼ ʻ
insonning eng go zal va zaruriy fazilatlaridan biri, har bir kishining eng muhim
ʻ
burchi ilm olishdir, deb hisobladi. Navoiyning fikricha, ilm-fanni egallash uchun
yoshlikdan boshlab astoydil o qish-o rganish kerak: “Yoshligingda yig gil bilimni,
ʻ ʻ ʻ
qarigach sarf qilg il ani”, degan shoirning o zi ham juda yoshligidan ta lim oladi,
ʻ ʻ ʼ
o qishga beriladi. U yoshligidanoq ko p she rlarni yod bilgan. Jumladan,
ʻ ʻ ʼ
Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” (“Qush nutqi”) asarini bolalik
26

chog laridayoq qayta-qayta o qib, yod olgan. Alisher Navoiy keyinchalik maktabʻ ʻ
va maorif masalalariga katta ahamiyat berdi. U mehnatkash xalq bolalarini o qitish
ʻ
va tarbiyalash uchun maktablar ochish va madrasalar qurish to g risida g amxo rlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qildi. Alisher Navoiy Astrobodda surgunda yurganida podsho Husayn Boyqaroga
yozgan xatida o g il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qilgani, shaxsan
ʻ ʻ
o zi madrasalar qurishda tashabbus ko rsatgani buning yaqqol dalilidir.
ʻ ʻ
Navoiyning fikricha, maktab xalqqa nur keltiradi, unga to g ri yo l ko rsatadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bolalarni bilimli qiladi. U o zining “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochib,
ʻ
bolalarni o qitish va tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratib, buning uchun lozim
ʻ
bo lgan mablag ajratadi. Navoiy dars beruvchini quyoshga o xshatadi va bu
ʻ ʻ ʻ
quyosh o z atrofidagi yulduzlarga nur sochadi, ya ni hali ilmdan bexabar bo lgan
ʻ ʼ ʻ
toliblarga ilm nurini sochadi, ma rifat beradi, deydi. Alisher Navoiy ta lim-tarbiya
ʼ ʼ
to g risidagi fikrlarini ko proq barkamol insonni ifodalovchi ijobiy obrazlar
ʻ ʻ ʻ
yaratish orqali bayon qiladi. Ilm-ma rifat, axloq-odob masalalariga doir fikrlarini
ʼ
esa ilmiy-falsafiy va didaktik asarlarida bayon qiladi. Navoiy aql kuchiga cheksiz
ishonadi, komil ishonch bilan ilm-fanning fazilati juda katta, deb hisoblaydi.
Buyuk so z san atkori va mutafakkiri o zining bir qancha asarlarida bolalar
ʻ ʼ ʻ
tarbiyasiga oid fikrlarini aytish bilangina kifoyalanib qolmasdan, balki “Hayrat ul-
abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi dostonlarining ayrim boblarini
shu masalaga bag ishlaydi. “Hayrat ul-abror” (Yaxshi kishilarning hayratlanishi)
ʻ
falsafiy-ta limiy dostondir. Navoiy bu asarida o zining falsafiy, ijtimoiy-siyosiy
ʼ ʻ
hamda kishilarga ta lim va o git berish masalalariga katta e tibor beradi. Dostonda
ʼ ʻ ʼ
zolim hukmdorlarni qoralab, ikkiyuzlamachi, riyokor ruhoniylarning sir-asrorlarini
keskin fosh etadi. Xususan, shoir saxiylik, odob va kamtarinlik, ota-onaga hurmat,
rostgo ylik va to g rilik, ilmning foydasi va kambag al o quvchilarning bu yo lda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chekkan azoblari haqida batafsil to xtalib o tadi. “Hayrat ul-abror” asarining bir
ʻ ʻ
necha boblari odob-axloq va ta lim-tarbiya masalasiga bag ishlangan. Navoiy bu
ʼ ʻ
dostonning oltinchi maqolotida odob va kamtarlikni ulug lab, ta lim-tarbiyaga doir
ʻ ʼ
qimmatli fikr-mulohazalarini bayon qilish bilan birga, takabbur va odobsiz
kishilarni qattiq qoralaydi. Shoir dostonning bu maqolotida bola tarbiyasi, uni
27

o stirish, o qitish va balog atga yetkazish hamda bu borada ota-onalarningʻ ʻ ʻ
vazifalari haqida batafsil fikr yuritadi. Shoir yoshlarni ota-onaning xizmatini
bajarishga, ularni hurmat qilishga, ularga nisbatan hamisha mehr-muhabbatli
bo lishga chaqiradi. Navoiy yaramas odat va xulq-atvorlarni shafqatsiz qoralashi,
ʻ
oliyjanob insoniy fazilatlarni qadrlashi, bolalarni o qish, o rganish va yuksak
ʻ ʻ
odobli, a lo xulqli bo lishga chaqirishi katta ahamiyatga ega bo lib, bolalar
ʼ ʻ ʻ
adabiyotining shakllanishida juda muhimdir. Uning bir qator axloqiy-ta limiy
ʼ
qarashlari hozirgi kunda ham o z qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. “Farhod va
ʻ
Shirin” dostonida shoir chin sevgi va vafo, do stlik va sadoqat, mehnat va
ʻ
ijodkorlik, vatanparvarlik hamda qahramonlik g oyalarini tarannum etadi. Doston
ʻ
yoshlar va bolalarga atab yozilmagan, lekin asarning ko pgina boblari bolalar va
ʻ
yoshlar hayotiga, ularning tarbiyasiga bag ishlangandir. Shoir dostonda
ʻ
Farhodning bolalik chog laridanoq ilm-hunarga, mehnatga bo lgan muhabbatini
ʻ ʻ
zo r mahorat va chuqur samimiyat bilan tasvirlagan. Bu Navoiyning bola
ʻ
tarbiyasiga va uning bilim olishiga katta e tibor bilan qaraganligini ko rsatadi.
ʼ ʻ
Farhod yoshlik chog idanoq juda aqlli, zehnli bola bo lib o sadi. U maktabda zo r
ʻ ʻ ʻ ʻ
havas va qunt bilan o qiydi. Tabiiyot, matematika, mantiq kabi fanlarni tez orada
ʻ
o rganib oladi. Yosh Farhodning ilmga bo lgan havas va muhabbatini sezgan
ʻ ʻ
otaonasi unga bilim berishni munosib ko rdi. Jahonning mashhur olimlari
ʻ
Farhodga turfa fanlardan saboq o qitardi. Natijada eng murakkab va pinhoniy
ʻ
ilmlar unga o z sir-asrorini to liq namoyon etadi. U qunt va chidam bilan o qib,
ʻ ʻ ʻ
bilimdon va zukko inson bo lib yetishadi. Shoir Farhod hayotini bunday jonli
ʻ
lavhalarda tasvirlash orqali bolalar tarbiyasiga alohida e tibor berishga chaqiradi,
ʼ
ularni yoshligidan boshlab o qitish zarurligini, bunda ota-onaning vazifasi
ʻ
nihoyatda katta ekanligini, bolalarga ilm o rgatish muhimligini ta kidlaydi. Navoiy
ʻ ʼ
asarlarida sabr, qanoat, kamtarinlik, vafo, hayo, karam (muruvvat), saxovat,
himmat, oliyjanoblik, mardlik, hilm (muloyim tabiatlilik), do stlik, ilmga amal
ʻ
qilish, shirinso zlik, rostgo ylik kabi fazilatlarni ulug laydi, aksincha, baxillik,
ʻ ʻ ʻ
badfe llik, hasadgo ylik, chaqimchilik, xasislik, yolg onchilik, tamagirlik, nodonlik
ʼ ʻ ʻ
(bilimsizlik), takabburlik, mayxo rlik (badmastlik), badnafslik (ochko zlik) kabi
ʻ ʻ
28

yomon illatlarni qattiq qoralaydi: “Chin so ‘z – mo ‘tabar, yaxshi so ‘z – muxtasar.
Ko ‘p so ‘zlovchi – zeriktiruvchi. Kishi aybini gapiruvchi – o ‘ziga yomonlik
sog inuvchi (birovlarning aybini izlashdan ko ra, odam o z ayblarini topib, ulardanʻ ʻ ʻ
qutulishi oqillikdir, demoqchi bo ladi shoir). Agar so ‘z go ‘zallik ziynati bilan
ʻ
bezalmasa ham, unga chinlik bezagi yetarlidir! Yolg onchining gapi qanchalik
ʻ
chiroyli bo lsa, shunchalik qabihdir. Aqlli odam yolg on gapirmas, ammo barcha
ʻ ʻ
rost gaplarni aytaverish ham to g ri emas”. Navoiy xushmuomala, ochiq yuzli
ʻ ʻ
odamlarni maqtaydi: “Ochiq yuzidan xaloyiqqa xursandlik, chuchuk so ‘zidan el-
yurtga xurramlik. Tilini tiyolgan odam – donishmand, oqil. So ‘ziga erk bergan
(ko p vaysagan) odam – beandisha va pastkash. Yolg onchi Haq oldida gunohkor,
ʻ ʻ
xalq oldida sharmanda. Tilga ixtiyorsiz – elga e tiborsiz”. Xulosa. Iste’dodli qalam
ʼ
sohibi o’zining boy adabiy merosi bilan o’zbek xalqining ma’naviy xazinasini
yanada boyitdi. Mutafakkir ijodining yuksak namunalarini o qib o rganish, o lmas
ʻ ʻ ʻ
g oyalarini targ ib qilish, ayniqsa, yoshlarmizga o zligini anglatish, ma naviyatini
ʻ ʻ ʻ ʼ
yuksaltirish, ularni vatanparvarlik, yurtga sadoqat ruhida, umuminsoniy g oyalar
ʻ
asosida tarbiyalashda katta o ringa ega.
ʻ
Alisher Navoiy o'zbek adabiyoti taraqqiyoti va o'zbek adabiy tili ravnaqiga
ulkan hissa qo'shgan ulkan ijodkordir. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach,
ulug' bobokalonimiz shaxsiyati va ijodiga munosabat tubdan o'zgardi. Hazrat
Nvoiyning boy adabiy merosiga to'laqonli va haqqoniy yondashish imkoniga ega
bo'ldik. U zotning ijodini yanada chuqurroq o'rganish bo'yicha ko'plab tadqiqotlar
qilinyapti, ilmiy izlanishlar ko' lami yanada kengaymoqda. Buyuk shoir,
mutafakkir Alisher Navoiyning boy va bebaho merosi asrlar mobaynida
ajdodlarimizni ezgulikka, mehrmuruvvatga, tinchlik va do'stlikka da'vat etib
kelgan. Bobur Mirzo yozadi: "...turkiy til bila to she'r aytibdurlar, hech kim oncha
ko'p va xob aytqon emas." Bu haqda shoirning o'zi "Lisonut-tayr"da: Nazmu
nasrim kotibi taxminshunos Yozsa, yuz ming bayt etar erdi qiyos,- deb yozgan edi.
Buyuk mutafakkir, o'zbek adabiy tilining asoschisi, jahon adabiyotining tengsiz
namoyandasi, shoirlarning sultoni - bu Alisher Navoiy bobomizdir . Buyuk so'z
ustasi Alisher Navoiy o'zbek adabiy tilini dunyoga tanitib qolmasdan, balki
29

beqiyos so'z ustasi bo'lgani uchun ham jahon adabiyotining tengsiz
namoyandasidir . Olamda turkiy yoki forsiy tilda so'zlovchi biron - bir inson
yo'qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan
qaramasa. Buyuk mutafakkir va alloma mir Alisqer Navoiy butun dunyoni o’z
qalami bilan egallab oldi. Besh asrki nazmiy saroyni, Titratadi zanjirband bir sher
Temur tig`i yetmagan yerni, Qalam bilan oldi Alisher. Darhaqiqat, sherda
keltirilgandek nazmiy va nasriy asarlari bilan butun dunyoni egallab olgan Alisher
Navoiy asarlarida yosh avlodni barkamol, ma'naviy yetuklikka erishgan, barcha
insoniy xislatlar egasi qilib tarbiyalashda muhim o’rin egallaydi. Allomaning
asarlari nafaqat miqdor jihatidan, balki mazmun-mohiyati bo'yicha ham beqiyos
ahamiyat kasb etadi. Uning badiiy va ilmiy asarlari yuzlab olimlar tomonidan
o'rganilgan, tadqiq etilgan. Navoiy lirikasida odam va olam, hayot va uning
go’zalliklari, mehnatsevarlik, go’zallikka shaydo qalblarning o’z Vataniga, yoriga
bo’lgan otashin muhabbati ulug’lanadi. Adibning lirik asarlarida odam va olam,
hayot va uning go’zalliklari o’quvchilarga ravon va sodda qilib yetkazib beriladi.
Yosh avlodni ma'nan yuksaklikka erishishida atrofdagilarga doimo yaxshilik
qilish, ezgulik urug’ini keng olamga tarqatish bu esa o’z navbatida o’ziga va oila
a'zolariga yaxshilik bo’lib qaytishi haqida asarlaridagi qahramonlar, she’riy
misralarida o’z ifodasini topadi. Masalan, « Nazm ul- javohir» ( «Gavharlar
tizmasi») asari, asosan, tazavvuf g’oyalari orqali talqin qilinadi: Farzand ato
qilligin chu odat qilgay, Ul odat ila kasbi ko’p rivoyat qilgay, Har kimki atoga ko’p
rioyat qilgay, O’g’lidin anga bu ish siroyat qilgay. Adib otaga xizmat kilishning
sharofatini birinchi ikki misrada ko’rsatib bermoqda. Keyingi misrada esa yana shu
fikrga qaytilgandek ko’rinadi, ammo endi natijada ayirma bor. Har kim ekkanini
o’radi, deganlaridek, otaga qilingan hurmat va ehtirom, albatta qaytadi, ammo uni
qaytaruvchi odam mutlaqo boshqa bo’ladi. Mana shu boshqa odam esa keyingi
avlod vakili - otasiga yaxshi munosabatda bo’lgan o’g’ilning farzandlaridir.
Allomaning mukammal asarlar toplami ilgari ham nashr etilgan, biroq o'sha
davrdagi mafkura nuqtai nazaridan asarlardagi butun-butun boblar tushirib
qoldirilgan. Mustaqillik yillarida Navoiyning yigirma jildli mukammal asarlar
30

toplamini to'laligicha chop etish ishlari yakuniga yetdi.Har yili navoiyshunos
olimlar tomonidan yangi-yangi ilmiy maqolalar, risolalar yaratilmoqda. Demak,
Navoiyni organish, uni yanada chuqur anglash borasidagi izlanishlar izchil davom
etayotir. Alisher Navoiy hazrat ijodiyotini bepoyon ummonga qiyoslash mumkin.
Uning tubida behisob javohirlar bisyor. Biroq Navoiy olamini hali-hanuz to'la zabt
etolganimiz yo'q. Merosini o'rganish asnosida har doim yangidan-yangi
kashfiyotlar qilish mumkin. Navoiy badiiyatini olaylik. Uning har bir bayti,
misrasini tadqiq etishning o'zi juda katta izlanishlarni talab etadi. Mana uning
mashhur bir bayti: Yuzida terni ko'rib o'lsam, ey rafiq, meni Gulob ila yuvu, gul
bargidin kafan qilg'il. Bir qaraganda tushunarli va ravon misralar. Ammo hazrat bu
baytda nima demoqchi bo'lganlar ? Bu haqida qator taxmin va talqinlar aytilgan.
Lekin hanuz yagona to'xtamga kelingani yo'q. Zero, bu oson ish emas. Navoiyning
so'z tanlash va qo'llash mahorati, she'riyatidagi teran falsafa, diniy-ma'rifiy
qarashlari, Navoiy va jahon adabiyoti... Bu yo'nalishlar bo'yicha hali qanchadan-
qancha yangi ufqlarni ochish mumkin. Navoiy umrining oxirlarida yozgan
"Muhokamatul-lug'atayn" va "Mezonul-avzon" asarlarida o'zining barcha asarlari
mundarijasini bergan. Ularning bari Navoiyning mukammal asarlar to'plamiga
kiritilgan. Biroq, bu Navoiyning hamma asarlari bizning qo'limizda, degan
xulosani bermaydi. Ma'lumki, Navoiy hayotlik chog'ida va undan keyin ham ko'p
asarlari, devonlari qayta-qayta ko'chirilgan. Ularning nusxalarini dunyoning turli
mamlakatlaridan topish mumkin, deb o'ylayman. Sababi - bundan bir necha yil
ilgari Hamid Sulaymonov va Fozila Sulaymonova tomonidan Navoiyning bir
qancha yangi g'azali topilgan va chop etilgan edi. Bu boradagi izlanishlar yana
davom ettirilsa, o'z samarasini berishiga ishonaman. Navoiy merosiga xorijda ham
qiziqish katta... Darhaqiqat, allomaning asarlari hozirga qadar dunyoning o'nlab
tillariga tarjima qilingan. Ko'plab xorijlik olimlar uning hayoti va ijodini tadqiq va
tahlil etib kelishmoqda. Turkiya, Eron, Ozarboyjon va mintaqamizdagi barcha
mamlakatlarda uning asarlari takror va takror nashr qilingan va qilinmoqda.
Xususan, Eron va Tojikistonda Navoiyning fors tilidagi asarlari, jumladan "Devoni
Foniy" atroflicha o'rganilgan, o'rganilmoqda. Ushbu mamlakatlar
31

adabiyotshunoslari fikricha, bu borada Navoiy fors-tojik adabiyotining eng yetuk
vakillari bilan bemalol bellasha oladi. Navoiy avvalo turkiy adabiyotning zabardast
vakili sifatida ma' lum va mashhur. Shu bois, Turkiyada uning merosiga qiziqish
katta. So'nggi yillarda bu erda "Mezonul-avzon", "Lisonut-tayr", "Farhod va
Shirin" kabi asarlari bosilib chiqdi. Ozarboyjonda Navoiyni sevishadi,
ardoqlashadi. Uning ijodi Jannat Nagieva singari taniqli adabiyotshunoslar
tomonidan chuqur o'rganib kelinyapti. 2001 yilda olimaning "Navoiy
Ozarboyjonda" nomli kitobi chop etildi. Bobokalonimiz ijod namunalari rus,
nemis, frantsuz va boshqa tillarga ham o'girilgan. O’tgan yili "Lisonut-tayr"
dostoni ingliz tiliga tarjima qilindi. Navoiy asarlarining bugungi kundagi
ahamiyati, yosh avlod kamolotidagi o'rni hozirga qadar o’rganilib
kelinmoqda.Ulug' bobomizning asarlari hech qachon o'z ahamiyatini yo'qotmagan,
yo'qotmaydi ham. Navoiyning o'tkir nigohi faqat o'z davrini emas, balki abadiyatni
va kelajakni ham kora olgan. Bugungi kunda global ahamiyat kasb etayotan
istalgan muammoni oling: ekologik tanglikmi, terrorizmmi, diniy
aqidaparastlikmi... Hamma-hammasiga Navoiy asarlaridan javob topsa bo'ladi. Biz
buyuk mutafakkirni shuning uchun ham yuksak barkamollikka erishgan komil
inson desak xato qilmaymiz. Navoiy yilning to'rt fasliga qiyos qilib, o'z umrini to'rt
bosqichga ajratadi. Bolalik, yigitlik, o'rta yoshlik va keksalik. Bolalik 7-8 yoshdan
20 yoshgacha, yigitlik 20 yoshdan, 35 yoshgacha, o'rta yoshlik 35 yoshdan 45
yoshgacha, keksalik 45 yoshdan 60 yoshgacha. Shunga binoat devonlar ham
quyidagicha nomlanadi: 1. "G'aroyib-us sig'ar" - bolalik ajoyibotlari, 2. "Navodir-
ush shabob" - yigitlik nodirliklari. 3. "Badoyeo-ul vasat" - o'rta yoshlik
badiyliklari, 4. "Favoyid-ul kibar" - keksalik foydaliklari. Yosh avlod tarbiyasida
Navoiyning o'lmas merosi muhim o'rin tutadi. Hozir ba'zi yoshlar orasida
jinoyatchilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik singari illatlarning kuzatilayotgani
malum darajada Navoiydan uzoqlashganimizning achchiq mevasidir. Bunday
muammolarga barham berish uchun Navoiy hikmatlarini yosh avlod ongiga
bolalikdan singdirib borish kerak. Navoiyni tushunish, tushuntirish uchun uni
sevish, sevdirish lozim. Menimcha, yosh avlod qalbida Vatanga, millatga
32

muhabbatni shakllantirishda ham Navoiy asarlarining o'rni katta. Navoiyning
nafaqat ijodi, balki sermazmun hayoti ham yosh avlod uchun namunadir. Uning
bunyodkorligi, xalqsevarligi, haqiqatparvarligi barchamizga o'rnak bo'lishi lozim.
Navoiy ijodi esa barchamizni ogohlikka, ezgulikka, kamtarlikka undaydi. Mana bu
purhikmat satrlarga e'tibor bering: Bahrdin qatrag'a tazim ila tahsin kordim,
Mehrdin zarrag'a e'zoz ila ehson topdim. Ya'ni, dengizdagi tomchiga ta'zim ila
tahsin qilganini ko'rdim, quyoshning zarraga e'zoz va ehson ko'rsatganiga guvoh
bo'ldim, deganlar. Shu baytning o'ziyoq hazratning insoniyatni kamtarinlikka,
adolat va insofga da'vat etganini ko'rsatadi. Biz haqli ravishda Navoiyni milliy ong
va shuurimizning ulug' charog'boni va ilhomchisi deya olamiz. Navoiy qoldirgan
ilmiy-adabiy meros hayratlanarli darajada ulkandir. Shoirning epik asari "Xamsa",
to’rt lirik devonni o'z ichiga oluvchi "Xazoyin-ul maoniy" asari, falsafiy dostoni
"Lison-ut tayr". tarixiga oid "Tarixi anbiyo va hukamo", "Tarixi muluki Ajam",
adabiyotshunoslikka oid "Mezon -ul avzon", "Majolis-un nafois", tilshunoslikka
oid "Muhokamat-ul lug'atayn", axloqiy-falsaviy asari "Maxbub-ul qulub, tasavvuf
tarixiga oid "Nasoim-ul muhabbat", ruboiylar majmuasi "Nazmul javohir", diniy
mavzudagi "Arbain", "Sirojul muslimin", xotiralari "Xamsatul mutah-xayirin",
"Holoti Said Hasan Ardasher", "Holoti Paxlavon Muxammad", maktublar to'plami
"Munshaot", vaqf ishlari xaqida "Vaqfiya" va boshqa bir qator asarlari
xalhimizning ma'naviy-madaniy mulki bo'lib qolmoqda. Asarlaridagi Farxod va
Shirin, Layli va Majnun kabi ko’plab qaxramonlari yoshlarimizning sevimli
qahramonlariga aylangan. Bu qahramonlar orqali o’quvchilar ulardagi
mehnatsevarlik, o’z muhabbatiga vafo, xalqni uluglash va ular bilan doimo birga
bulish, atrofdagilardan o’z yordamini ayamaslik, vatanparvarlik, tilni va millatni
qadrlash kabi ezgu fazilatlarni ko’radilar va ulardan o’rganadilar. Xulosa qilib
aytsak, Navoiyning umrboqiy merosi el va elatlarni ezgulik, poklik, haqiqat
atrofida jipslashtirishga qodir bo'lgan bebaho boyligimizdir.
33

2.2. Alisher Navoiyning merosidan foydalanishning shaxsiy va ijtimoiy
rivojlanishga ta'siri va uning fikriyatini qanday mustaqil ravishda
foydalanish haqida muloqotlar .
Buyuk mutafakkir, davlat va jamoat arbobi Alisher Navoiy qoldirgan
ma naviy meros nafaqat xalqimizning, balki butun insoniyatning ma naviyʼ ʼ
mulkiga aylangan. Chunki, hazratning insonparvarlik g oyalari millatidan,
ʻ
jinsidan, ijtimoiy kelib chiqishidan qat iy nazar umuminsoniyatning manfaatiga
ʼ
xizmat qilmoqda.
Navoiy ijodining markazida inson turadi. Allomaning nazaridagi inson ijodkor,
qobiliyatli, bilimli, sabr-qanoatli, rostgo y adolatli, halol, insofli mehnatsevar va
ʻ
kamtarlik kabi insoniy fazilatlarga ega bo lgan shaxs.
ʻ
Navoiyning fikricha, Allohning irodasi bilan tog u toshlar, o simliklar
ʻ ʻ
dunyosi, dengiz va okeanlar, bir so z bilan aytganda butun borliq yaratilgan.
ʻ
Ammo hazrati inson bu mo jizalarning eng asosiysidir. Shu tufayli dunyodagi
ʻ
barcha noz-ne matlar, yaxshi narsalar inson uchun yaratilgan. Aql-farosat sohibi
ʼ
bo lgan inson bu imkoniyatlardan oqilona foydalanishi lozim. Boshqacha
ʻ
aytganda, inson aql farosati, tafakkuri, muomala madaniyati, o zini tutishi, tevarak-
ʻ
atrofga bo lgan munosabati bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi.
ʻ
Mutafakkir “Nasoyimul muhabbat” asarida avliyolarga xos bo lgan 16ta sifatga,
ʻ
ya ni tavba, halol luqma bilan ovqatlanish, o z kasbi bilan kun o tkazish, shariatga
ʼ ʻ ʻ
rioya etish, tariqat odobini saqlash, kamsuqumlik, farzandlari va xizmatkorlariga
qo pollik qilmaslik, chuchuk tilli, rahmdil, saxiy va mard bo lish, ilmlilik,
ʻ ʻ
xushxulqlik, rozi-rizolik bilan kun kechirish, sabrli, sadoqatli va vafoli bo lish,
ʻ
riyozat chekishdan qo rqmaslik xislatlariga alohida e tibor qaratgan.
ʻ ʼ
Alisher Navoiy insonga hayotdagi faoliyatiga, kasbi-koriga, foydali ishlariga
qarab baho bergan. Allomaning barcha asarlarida komil insonga xos sifatlar yoritib
berilgan. Jumladan, odob to g risidagi fikr-mulohazalari e tiborga loyiq. Odobli
ʻ ʻ ʼ
kishi ochiq yuzli, xushmuomala, istarasi issiq va yoqimli bo ladi. Bunday inson
ʻ
34

doimo izzat-hurmatga loyiq. Yutuq va erishilgan natijalar odob orqali kelishi,
obro misqollab yig ilishi va botmonlab to kilishi mumkinligi hayotning sinovidanʻ ʻ ʻ
o tgan haqiqatdir. Shuningdek, mutafakkirning komil insonga xos g oyalaridan biri
ʻ ʻ
qo li ochiqlik, saxiylikdir. “Karam – bir jabrlanganning qattiqchilik yukini
ʻ
ko tarmoq va uni o sha qiyinchiliklardan qutqarmoq. Karam – birovning
ʻ ʻ
mashaqqat tikanining og irligini ko tarmoq va u tikan uchidan gulidek ochilmoq va
ʻ ʻ
o sha qilgan ishlarni tilga keltirmaslik, og ziga olmaslik, kishiga minnat qilmaslik
ʻ ʻ
va uni yuziga solmaslikdir”.
Himmatli kishilar xalqning orasida obro ga sazovor bo ladi. Alloma
ʻ ʻ
odamlarni insofli, saxovatli, adolatli, ahil va karomatli bo lishga, bir-biriga yordam
ʻ
berishga da vat etadi. Mutafakkir ehsonni ulug lab: “Ehson degan sifatni abadiy
ʼ ʻ
saodat bil. Kishilik bog ining ko ngilga yoqar daraxti ehsondir. Barcha maqbul
ʻ ʻ
sifatlar va holatlar ehsonga qarashlidir, bu sifat va holatlarni u o z ichiga olgan
ʻ
hamda shuning o zida voqeadir. U barcha ezguliklarni o zida to plagan va barcha
ʻ ʻ ʻ
yaxshiliklar haqiqatdan unga tegishlidir”.
Navoiyning fikricha, yaxshilikni o ziga maqsad qilib olgan odamlar saxiy va
ʻ
himmatli bo ladi. “Saxiylik kishilar bog ining hosildor daraxtidir, balki u
ʻ ʻ
daraxtning shirin mevasidir, odamgarchilik o lkasining to lqinli daryosi, balki u
ʻ ʻ
to lqinli daryoning asl gavharidir”.
ʻ
Navoiy odamlarga saxiylikni xalqqa, davlatga faqat mol-mulk bilan emas,
balki o zidagi aql va bilim yordamida ularga ma naviy ko mak ham berishi
ʻ ʼ ʻ
kerakligini aytadi. Shoir saxiylik himmatli bo lish bilan bog liq ekanini uqtirib
ʻ ʻ
shunday deydi: “Saxiylik odamning odobidir, himmat uning joni, himmat dunyoga
yuz ming kushoyish bo lar, himmatsiz kishi er sendek emas, jonsiz badanli kishi
ʻ
tirik emas”.
Navoiy komil insonga xos xislatlar tavoze, ishq, vafo, saxovat himmat,
muruvvat, ilm, kamtarlik kabi fazilatlar ekanini aytadi. “Qanoat – bu buloqdir,
suvini olgan bilan qurimaydi, xazinadir. Naqdisi sochgan bilan kamaymaydi,
ekinzordir, urug i lazzat va shafqat mevasini beradi; daraxtdir, shoxi tortinchoqlik
ʻ
va hurmat mevasini yetkazadi”, deb ifodalaydi. “Sabr achchiqdir, ammo u foyda
35

beruvchi, qattiqdir, ammo zararni daf etuvchi. Sabr shodliklar kalitidir va bandlarni
ochqichdir. Achchiq so zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminidaʻ
maqsad hosil bo ladi. Badxo r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo
ʻ ʻ
so ngida sog liq yuz beradi”.
ʻ ʻ
Alisher Navoiyning fikricha, har bir inson xalqiga xizmat qilishi va foyda
keltirishi kerak. O z manfaatini xalq manfaatidan yuqori qo ymasligi lozim.
ʻ ʻ
Xalqqa ish, so z va ko ngil bilan ham foyda keltirish kerak. El-yurt manfaati uchun
ʻ ʻ
kurashadigan kishilarni haqiqiy inson desa bo ladi. Hazratning insonga muhabbati
ʻ
vatanga muhabbati bilan bog lanib ketgan. “Hayratul abror” dostonida shoir
ʻ
Hirotning tabiatini, tiniq chashmalarni tog u toshlarni yuksak mehr-muhabbat bilan
ʻ
kuylaydi.
Asarda Hirot, Misr bilan bir qatorda Samarqandning tilga olinishi bu ko hna
ʻ
kentning dunyo tamaddunida o z o rni borligiga yana bir bor ishonch uyg otadi,
ʻ ʻ ʻ
qalblarimizni quvontiradi, Vatanga bo lgan sadoqat tuyg usini oshiradi.
ʻ ʻ
Alisher Navoiy ilgari surgan xalqparvarlik, insonparvarlik g oyalaridan bugungi
ʻ
kunda ta lim tizimining barcha bo g inlarida oqilona foydalanish oldimizda turgan
ʼ ʻ ʻ
asosiy vazifalardan biridir. Hazratning g oyasida so z va ishning birligiga amal
ʻ ʻ
qilish fikri ilgari surilgan.
U o z mablag idan xalq uchun masjidlar, madrasalar, hammomlar, shifoxonalar,
ʻ ʻ
hovuzlar, ko priklar, rabotlar qurdirgani tarixiy manbalarda o z aksini topgan.
ʻ ʻ
Bugungi asosiy vazifamiz – mutafakkirning umrboqiy g oyalaridan, xayrli
ʻ
ishlaridan ibrat olish va uni hayotimizning mazmuniga aylantirish. Bu borada
muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Navoiyning ma naviy merosini o rganish
ʼ ʻ
bo yicha ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda va uning asarlari qaytadan
ʻ
nashr etilmoqda.
2020 yil 19 oktyabrda Prezident Sh.M.Mirziyoyevning “Buyuk shoir va
mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligini keng nishonlash
to g risida”gi qarori qabul qilingan edi. Bu qarorda mutafakkirning asarlarida teran
ʻ ʻ
ifoda etilgan milliy va umuminsoniy g oyalarning jahon tamaddunida tutgan o rni
ʻ ʻ
va bu g oyalarning yoshlar qalbida yuksak axloqiy fazilatlarni tarbiyalashdagi
ʻ
36

ahamiyati nazarda tutilgan. Ulug shoirning adabiy-ilmiy merosini yanadaʻ
chuqurroq o rganish va targ ib qilish maqsadida tegishli vazifalar belgilab
ʻ ʻ
berilgan. Jumladan, qarorda “Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi, Xalq ta limi
ʻ ʼ ʼ
vazirligi, Maktabgacha ta lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident,
ʼ
ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi Alisher Navoiyning
asarlarini uzluksiz o qitish konsepsiyasini ishlab chiqishi hamda 2021-2022 o quv
ʻ ʻ
yillarida barcha ta lim muassasalarida shu asosida o qitish yo lga qo yilsin”, deb
ʼ ʻ ʻ ʻ
ta kidlangan. Qarorda “Navoiy va yoshlar” maxsus dasturini ishlab chiqish,
ʼ
umumta lim maktablarida “Navoiy vorislari” g azalxonlik tanlovini va Prezident,
ʼ ʻ
ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarida “Navoiyni anglash” mavzusida insholar
tanlovini o tkazish va g oliblarni taqdirlash vazifasi belgilab berilgan edi. Bu
ʻ ʻ
vazifalar tizimli ravishda amalga oshirib kelinmoqda.
O quvchi-yoshlarda ma naviy, axloqiy, insonparvarlik sifatlarini
ʻ ʼ
shakllantirishda, Navoiy merosidan foydalanishni takomillashtirish uchun
quyidagilarga e tibor qaratilsa maqsadga muvofiq bo ladi:
ʼ ʻ
– Maktabgacha va kichik maktab yoshidagi o quvchilar uchun Navoiy asarlaridagi
ʻ
maqolot, hikoyat va rivoyatlar asosida multimediyalar tayyorlansa;
– boshlang ich sinflarda o qitiladigan tasviriy san at, musiqa darslarining
ʻ ʻ ʼ
imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanilsa;
– boshlang ich sinf o quvchilari uchun Navoiy asarlarining lug ati ishlab chiqilsa;
ʻ ʻ ʻ
– umumta lim maktablari va akademik litseylarda “Navoiyning til sandig i” tashkil
ʼ ʻ
etilsa;
– oliy ta lim muassasalarida “Navoiy pedagogikasi” maxsus kurs yoki tanlov fan
ʼ
sifatida o qitilsa;
ʻ
– kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida o qitiladigan ijtimoiy
ʻ
fanlardagi mavzularga Navoiyning insonparvarlik g oyalari singdirilib, ular
ʻ
tinglovchilarga yetkazilsa;
– Navoiyning bolaligi, o smirligi, o spirinligi va katta yoshdagi hayotiy faoliyati
ʻ ʻ
aks etgan seriallar tayyorlanib xalqimizga taqdim etilsa;
37

– mutafakkirning ijodi faqat tavallud kunida yoki bayramlarda emas, yil davomida
tizimli ravishda o rganilsa millatimizning quyoshi bo lgan hazrat Navoiyningʻ ʻ
ruhiyati oldidagi ma naviy burchimizni bajargan bo lamiz.
ʼ ʻ
Davlatimiz rahbarining 2022 yil 28 yanvarda “Yangi O zbekistonning 2022-2026
ʻ
yillarga mo ljallangan taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi farmoni qabul qilindi.
ʻ ʻ ʻ
Bu farmonda “Inson qadri uchun” tamoyili asosida yettita ustuvor yo nalishdan
ʻ
iborat “Yo l xaritasi” ishlab chiqildi.
ʻ
Taraqqiyot strategiyasida “Buyuk ajdodlarimizning boy ilmiy merosini
chuqur o rganish va keng targ ib etish” belgilab berilgan. Prezidentimiz 2022 yilni
ʻ ʻ
“Inson qadrini ulug lash va faol mahalla yili” deb e lon qildi. “Qadr – odamning
ʻ ʼ
odamlar orasida, xalqning xalqlar orasida topgan hurmati, o rni, obro e tiborini,
ʻ ʻ ʼ
nufuzini bildiradi. Inson qachon xor, baxtsiz bo ladi? Agarda el nazaridan qolsa
ʻ
yoki qadr-qimmati yerga urilsa, poymol qilinsa. Sho ro davrida xalqimiz
ʻ
ocharchilikni ham ko rdi, zog ora non, kunjara yedi o lmadi, sinmadi. Lekin
ʻ ʻ ʻ
beqadrlikdan yuraklari ezilib yashadi”. Qornimga emas, qadrimga yig layman deb
ʻ
yubordi [7].
Mamlakatimizda “Inson qadri ustuvor bo lgan jamiyat va xalqparvar davlat”
ʻ
g oyasi asosida Yangi O zbekistonni barpo etishning zarur, siyosiy, huquqiy,
ʻ ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma rifiy asoslari yaratildi. Bundan sal kam olti asr oldin
ʼ
hazrat Navoiy ilgari surgan insonparvarlik g oyasining taraqqiyot strategiyasida
ʻ
belgilangan vazifalar bilan hamohang ekanini ko rish mumkin.
ʻ
Bu g oyalar mamlakatimizning kelajagiga, xalqimizning farovon va osoyishta
ʻ
hayot kechirishiga, inson qadr-qimmatining ulug lanishiga xizmat qiladi.
ʻ
Navoiyning ijod bulog idan suv ichgan bu g oyalar xalqimizni va mamlakatimizni
ʻ ʻ
porloq cho qqilar sari undayveradi.
ʻ
Sharq xalqlarining adabiyoti qanchalik chuqur o‘rganilsa, bu xalqlar
orasidagi adabiy aloqalar ham shunchalik ravshanroq ko‘rina boradi. Adabiy
aloqalarning o‘rganilishi esa dohiy san’atkorlarning, adabiy maktab vakillarining
ijodiy qudratini, ta’sir doirasini aniqlash uchun to‘laroq tasavvur beradi. Bu
jihatdan Navoiy merosini o‘rganish alohida ahamiyatga egadir. Navoiy merosini
38

o‘rganish yolg‘iz o‘zbek olimlarininggina vazifasi emas. Navoiy buyuk bir adabiy
maktab boshlig‘i sifatida dohiy Nizomiy kabi bir qancha xalqlarning adabiyotiga
kuchli ta’sir ko‘rsatganligidan uning ijodini o‘rganish ham keng bir sohani tashkil
etadi. Dunyo sharqshunoslari Navoiy merosini o‘zbek xalqining adabiyotini
o‘rganish maqsadida tekshirsalar, sharq xalqlari tadqiqotchilari butun hayotini xalq
baxt-saodatiga bag‘ishlagan bu ulug‘ san’atkorning hayoti va ijodini o‘z
madaniyatlarini o‘z adabiyotlari tarixini chuqur o‘rganish, o‘zaro mushtaraklik
tomonlarini aniqlash maqsadida o‘rganishgan. Chunki Navoiy tojik, eron, hind
madaniyatida buyuk bir madaniyat homiysi sifatida mashhur bo‘lsa, ozarbayjon,
turkman, qozoq, tatar, turk, qoraqalpoq xalqlari adabiyotida esa o‘zining kuchli
ta’siririni ko‘rsatgan.Ma’naviyat-inson ruhiy, aqliy olamini ifodalovchi tushuncha.
1 U kishilarning falsafiy, xuquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlarini o’z
ichiga oladi. Ma’naviyat atamasining asosida “ma’ni” so’zi yotadi. Ma’lumki,
insonning ichki va tashqi olami mavjud. Tashqi olami uning bo‘y–basti, ko’rinishi,
kiyinishi va hatti–harakatlari kiradi. Ichki olamiga esa uning yashashdan maqsadi,
fikr yuritishi, orzu–istaklari, intilishlari, histuyg’ularini o’z ichiga oladi. Insonning
ana shunday ichki olami ma’naviyatdir. Ma’naviyat va axloq bir- biri bilan bog’liq
bo’lib bir-birini to’ldiradi. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy
taraqqiyotidangina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har
qanday mafkura kabi milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalaridan biri ham
jamiyatda ma’naviy-axloqiy qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy
tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg’or milliy,
ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasi g’oyalari tashkil etadi. Alisher
Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir
davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi,
millatimizning g‘ururi, sha’n -u sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z
san’atkoridir. Alisher Navoiy turk dunyosi adabiyotining eng mashhur vakilidir.
Chunki hech kim bu til va adabiyotning ravnaqi uchun uningdek xizmat qila olgan
emas. Navoiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak cho‘qqisidir. Chunki hech kim
unga qadar bu tilde bunchalik ko‘p va xo‘p (Bobur) yozmagan edi. Navoiy barcha
39

xalqlarning eng buyuk shoiridir. Chunki u o‘zini “Xito(y)dan to Xuroson” gacha
yoyilgan turkiy qavmlarning o‘z shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog‘i
ostida birlashtirdi, “yakqalam” qildi. Bu bilan millatning iqtisodiy, siyosiy,
ma’naviy ravnaqiga buyuk ta’sir ko‘rsatdi. 2 Navoiy asarlarining umuminsoniy
g‘oyasi - insonparvarlik, xalqparvarlik, adolatparvarlik, do‘stlik, tinchlik, mehr va
sadoqat, pok sevgi va vafo, ma’rifatlilik kabi go‘zal tuyg‘ularning yuksak badiiy
shaklda ifodalashi orqali o‘zbek adabiyoti shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqdi.
Xulosa. Buyuk alloma, shoir Alisher Navoiy umuminsoniy tarbiya
sohasida bir butun asar yaratmagan bo’lsa ham, o’zining bu haqidagi fikrlarini turli
ilmiy va adabiy asarlarida ifodalagan. Alisher Navoiy o’zining umuminsoniy
tarbiya to’g’risidagi fikrlarini badiiy asarlarida barkamol inson obrazini yaratish
yo’li bilan bayon etdi. Navoiy asarlarining umuminsoniy g‘oyasi - insonparvarlik,
xalqparvarlik, adolatparvarlik, do‘stlik, tinchlik, mehr va sadoqat, pok sevgi va
vafo, ma’rifatlilik kabi go‘zal tuyg‘ularning yuksak badiiy shaklda ifodalashi
orqali o‘zbek adabiyoti shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqdi. Buyuk alloma,
shoir Alisher Navoiy umuminsoniy tarbiya sohasida bir butun asar yaratmagan
bo’lsa ham, o’zining bu haqidagi fikrlarini turli ilmiy va adabiy asarlarida
ifodalagan. Alisher Navoiy o’zining umuminsoniy tarbiya to’g’risidagi fikrlarini
badiiy asarlarida barkamol inson obrazini yaratish yo’li bilan bayon etdi. Alisher
Navoiyning ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya masalalaridagi fikrlarida insonparvarlik
g’oyalari bosh o’rinda turadi. Alisher Navoiyning fikricha, inson dunyoda
hammadan yuksak, aziz va qadrlidir. Alisher Navoiy o’z davridagi barcha sof
vijdonli insonlarning manfaatini himoya qildi. U inson uchun zarur bo’lgan
umuminsoniy axloq qoidalarini o’rgandi, asar qahramonlari obrazida o’z
qarashlarini aks ettirdi. Alisher Navoiy odamlarni axloqli va odobli bo’lishga
da’vat etadi hamda axloqni bunday ta’riflaydi: “Ahloq shaxsning og’ir baqolig’
libosidir va libos jismning sangin debosi. Shuning bilan birga odamni bezaydigan
ham axloqdir”. 3 Alisher Navoiyning fikricha, inson uchun toj, davlat va boshqalar
emas, balki eng yaxshi fazilatlar har qanday boylikdan afzaldir. Alisher Navoiy
xalqqa ish bilan ham, so’z bilan ham foyda keltirish kerakligini aytadi. U xalq
40

manfaati uchun ishlaydigan, xalqning baxt-saodati uchun kurashadigan kishilarni
haqiqiy odam deb biladi: Odami ersang demagil odami, Onikim yo’q xalq
g’amidin g’ami. Xalqqa yordam berishni istamaydigan, xudbin, qora ko’ngil
odamlarni Alisher Navoiy eng yomon odam, xalqqa zarar yetkazadi deb ta’riflaydi.
El qochsa birovdin el yomoni bil oni, Ahvolida idbor nishoni bil oni. Fe’l ichra
ulus bolam joni bil oni, Olam elining yomoni yomon bil oni. Insonlar bir-birlari
bilan do’st-inoq va hamjihat bo’lib yashamas ekanlar, o’z orzu-niyatlariga yeta
olmaydilar, yakkalik, yolg’izlik bilan hech qanday ish qilib bo’lmaydi, shuning
uchun ham u hamma insonlarni do’st bo’lib yashashga chorlaydi. Alisher Navoiy
do’stlikni ulug’laydi, shu bilan birga soxta, g’araz bilan do’st bo’luvchi kishilarni
qoralaydi. 4 Navoiy ilm-ma’rifatni qadrlagan va unga homiylik qilgan. Shoir
insonning ma’naviy kamolotini, avvalo, uning ilm va donish sohibi bo‘la
olganligida deb biladi. Ilm o‘zidan o‘zi bo‘lmaydi, kishi faqat havas va ishtiyoq
bilangina ilmga ega bo‘la oladi, deb hisoblaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. O.Sharafiddinov. Alisher Navoiy. Kitobda: Tanlangan asarlar.-T.: Fan,1978:
2. Ya. G ulomov. Alisher Navoiyning davrini o rganish haqida. Kitobda: “Ulug’ʻ ʻ
o’zbek shoiri”. -T.:1948;
3. Bertels E.E. Navoiy. Opit tvorcheskoy biografii. -M,L.: 1948;
4. Oybek. Navoiyning tarjimayi holi. Kitobda: “Navoiy gulshani”. -T.:1967;
5. S.G anieva. Alisher Navoiy. -T.:1968;
ʻ
6. V.Abdullaev. Navoiy Samarqandda. -T.: 1968;
7. Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: G . G ulom nomidagi badiiy adabiyot
ʻ ʻ
nashriyoti, 1969;
8. V. Zohidov. Ulug shoir ijodining qalbi. -T.: O zbekiston, 1970;
ʻ ʻ
9. A.Qayumov. Alisher Navoiy (ajoyib kishilar hayoti). -T.:1976;
10. S.Ayniy. Tanlangan ilmiy asarlar. — T.: Fan, 1978;
11. Fitrat. Navoyining forsiy shoirlig i va fors tilidagi asarlari to g risida.
ʻ ʻ ʻ
Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000;
41

12. M.Shayxzoda. G azal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972; ʻ
13. Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan.
“O’zbek tili va adabiyoti” jurn. 1965, № 5;
14. A.Rustamov. Navoiyning badiiy mahorati. -T.: 1979;
15. A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi. -T.: 1961;
16. Yo.Ishoqov. Navoiy poetikasi. — T.:1984;
17. M.Hakimov. Navoiy asarlari qo lyozmalarining tavsifi. — T.: 1983).
ʻ
18. B. Akrom. Fasohat mulkining sohibqironi. -T.:1991;
19. Z.Hamidov. Navoiy badiiy san atlari. — T.: Universitet, 2001;
ʼ
20. N.Bozorova. Alisher Navoiy g azallarida ko ngil obrazi. -T.: 2002;
ʻ ʻ
21. ]]"Insoniyat haqida Navoiyning fikri. — T.: 1919;
22. Fitrat. “Farhodu Shirin” dostoni to g risida. Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.:
ʻ ʻ
2000;
23. T.Jalolov. “Xamsa” talqinlari. -T.: 1962;
24. S.Erkinov. Alisher Navoiyning “Farhodu Shirin”i va uning qiyosiy tahlili. —
T.: Fan, 1971;
25. A.Qayumov. “Xayratul-abror” talqinlari. — T.: 1972;
26. A.Abdug afurov. Navoiy ijodida satira. -T.: Fan, 1972;
ʻ
27. A.Qayumov. “Saddi Iskandariy” haqida -T.: 1975;
28. A. Qayumov. “Farhod va Shirin” sirlari. — T.: 1979;
29. „[[Nazrullaeva S. Tema “Leyli i Medjnun” v literaturax narodov sovetskogo
Vostoka. -T.: 1983);
30. A.Abdug afurov. Buyuk beshlik sirlari. — T.: 1993;
ʻ
31. Alisher Navoiy “Xamsa”sining qo lyozmalari katalogi. (tuz. Q.Munirov,
ʻ
M.Hakimov. -T.: 1986).
32. S.Hasanov. “Sab’ai Sayyor”.

42

Axloqiy tarbiya jarayonida Alisher Navoiy merosidan foydalanish

Sotib olish